Refutatio Omnium Haeresium (= Philosophumena)

Ταῦτά ἐστιν ἀπὸ πολλῶν πάνυ λόγων τὰ κεφάλαια, ἅ φησι παραδεδωκέναι Μαριάμμῃ τὸν Ἰάκωβον τοῦ κυρίου τὸν [*]( vgl. Ι Kor. 2, 12 τὰ βάθη τοῦ θεοῦ — 5f vgl. Χ 9, 1 Ναασσηνοὶ ἄνθρωπον καλοῦσι τὴν πρώτην τῶν ὅλων ἀρχήν, τὸν αὐτὸν καὶ υἱὸν ἀνθρώπου — 10f vgl, Norden, Agnostos Theos S. 229 1 — 10. 11 vgl. VIII 12, 5 — 11-S. 79, 1 s. X 9, 1b—3 — 14 Harnack, Altchristi. Lit. I 167 f erinnert an das Εὐαγγέλιον — 15ff vgl. V 12, 4 — 21 vgl. Matth. 20, 16 πολλοὶ γάρ εἰσι κλητοί, ὀλίγοι δὲ ἐκλεκτοί — 23 Mariamne] vgl. Origenes g. Celsus V 62 S. 66, 1 Κ.; C. Schmidt TU VIII 563 — 23. S. 79, 1 vgl. Gal. 1, 19) [*](1 δὲ] γὰρ Roeper 4 + οὖσαν Miller ἐξ ἀρχῆς οὖσαν?) We ὀνόμασι Usener, Weihnachtsfest 2 S. 151: δόγμασι Ρ 5 τῶν ὅλων ἁπάντων >) ö., ἀπάντων <ἀρχὴν> Cruice (s. H) 6 παρὰ] πατέρα Bernays παρὰ τὸν] Hilg. S. 253 τὸν αὐτὸν We. τῷ αὐτῷ λόγῳ Bernays 9 ὀλίγον Ρ (oder ο verschwommenes ω?) 10 πατὴρ Miller: πάτερ Ρ 11 γονεῦ? ö. 15 änzt nach Η, der ürzungsstrich von ἀνοݲυݲ noch sichtbar in Ρ 16 Bernays (s. Η): καὶ ἐχώρησε Ρ, κατεχώρησε Miller κατ(ελήλυθεν εἰς) ö., aber ür ist kein Platz, und ῆλθ ist noch erkennbar 21 κλητή Η Bernays: κλητική Ρ 23 μαριάμμη Ρ: τῇ μαριάμνῃ Η, Μαριάμνῃ Gö.)

ἐπεὶ γὰρ ὑπόθεσις αὐτοῖς ὁ ἄνθρωπός ἐστιν Ἀδάμας καὶ λέγουσι γεγράφθαι περὶ αὐτοῦ τὴν γενεὰν αὐτοῦ τίς διηγήσεται;« μάθετε πῶς κατὰ μέρος παρὰ τῶν ἐθνῶν τὴν ἀνεξεύρητον καὶ ἀδιάφθορον τοῦ ἀνθρώπου γενεὰν λαβόντες ἐπιπλάσσουσι τῷ Χριστῷ.

γῆ δέ, φασὶν οἱ Ἕλληνες, ἄνθρωπον ἀνέδωκε πρώτη καλὸν ἐνεγκαμένη γέρας, μὴ φυτῶν ἀναισθήτων μηδὲ θηρίων ἀλόγων, ἀλλὰ ἡμέρου ζῴου καὶ θεοφιλοῦς ἐθέλουσα μήτηρ γενέσθαι.

χαλεπὸν δέ, φησίν, ἐξευρεῖν, εἴτε Βοιωτοῖς Ἀλαλκομενεὺς ὑπὲρ λίμνης Κηφισίδος ἀνέσχε πρῶτος ἀνθρώπων , εἴτε Κουρῆτες ἦσαν Ἰδαῖοι, θεῖον γένος, ἢ Φρύγιοι Κορύβαντες, οὔς πρώτους ἥλιος ἐπεῖδε δενδροφυεῖς ἀναβλαστάνοντας, εἴτε προσεληναῖον Ἀρκαδία Πελασγόν, ἢ Ραρίας οἰκήτορα Δυσαύλην Ἐλευσίν, ἢ Λῆμνος καλλίπαιδα Κάβιρον ἀρρήτῳ ἐτέκνωσεν ὀργιασμῷ εἴτε Πελλήνη Φλεγραῖον Ἀλκυονέα, πρεσβύτατον Γιγάντων.

Λίβυες δὲ Γαράμαντά φασι [*](2-8. 99, 23 ediert von Reitzenstein, Poimaudres S. 83ff — 8 Jes. 53, 8 — 10ff. die Yersuche, ein Pindargedicht zu reconstruieren, widerlegt Wilamovdtz, Hermes XXXVII 331 f. Hipp, hat den Abschnitt der Naassenerschrift entnommen (Z. 13 φησίν), tut aber so, als ob er aus Eigenem die Widerlegung gebe. Zu der rhetorischen Anlage des ückes treffende Parallelen bei Reitzenstein, Poimandres S. 162. 281 J, vgl. zu Ζ. 15 — 11ff vgl. Plato, Timaios 41 Ε Menex. 237 D — 15 —17 u. S. 80, 2f vgl. Clemens Protr. 16, 4 S. 7 St. εἴτ᾿ οὖν ἀρχαιοτάτους τοὺς Φρύγας διδάσκουιν αἶγες μυθικαί (Herodot II 2), εἴτε αὖ τοὺς Ἀρκάδας οἱ προσελήνους ἀναγράφοντες ποιηταί, εἴτε μὴν αὖ τοὺς Αἰγυπτίους οἱ καὶ πρώτην ταύτην ἀναφῆναι τὴν γῆν θεούς τε καὶ ἀνθρώπους ὀνειρώσσοντες (Reitzenstein, Zwei religionsgesch. Fragen S. 61f); Diodor I 9, 3; Censorinus De die natali 4, 6. 12 Orig. C. Cels. IV 36) [*](1 μαριάμμη (so) P, Μαριάμνης ö. 3 εἰ] εἰλῆφθαι We. ἐπὶ > Miller 9 ἀνεξεύρετον Miller (doch s. önert, Mem. Hercul. 285), ἀνεξερεύνητον? ö. ἀδιάφθορον We.: ἀδιάφορον Ρ, διάφορον Crmce 13f ἀλκομενεὺς Ρ 15 ἢ σανίδαι οἱ Ρ, verb. ö. πρώτους ὀ̓: πρῶτος Ρ 16 ἐπεῖδε Reitz. ἐφεῖδε Wilamowitz): ἔφιδε Ρ 16f πρὸς σεληναῖον ἀρκάδα διὰ πελασγὸν Ρ, verb. Schneidewin, Philol. Ι 428 17 ἠραρυίας Ρ, verb. G. Herrmann, Philol. Ι 585 Δυσαύλην Wilamowitz (vgl. Schneidewin, Philol. I 429f): δίαυλον Ρ ἢ] ἡ Ρ 18 ἀρρήτῳ Wilamowitz: ἀρρήτων Ρ Πελλήνη Wil.: φελλήνη Ρ 19 λίβες Ρ Γαράμαντα Bergk, Ζ. ür Altertumswiss. 1847 Sp.5: τάρβαντα Ρ, Ἰάρβαντα Gö.)

Ἀσσύριοι δὲ Ὠάννην ἰχθυοφάγον γενέσθαι παρ᾿ αὐτοῖς, Χαλδαῖοι δὲ τὸν Ἀδάμ. καὶ τοῦτον εἶναι φάσκουσι τὸν ἄνθρωπον, ὃν ἀνέδωκεν ἡ γῆ μόνον· κεῖσθαι δὲ αὐτὸν ἄπνουν, ἀκίνητον, ἀσάλευτον, ὡς ἀνδριάντα, εἰκόνα ὑπάρχοντα ἐκείνου τοῦ ἄνω, τοῦ ὑμνουμένου Ἀδάμαντος ἀνθρώπου, γενόμενον ὑπὸ δυνάμεων τῶν πολλῶν, περὶ ὧν ὁ κατὰ μέρος λόγος ἐστὶ πολύς.

Ἵν᾿ οὖν τελέως ᾖ κεκρατημένος ὁ μέγας ἄνθρωπος ἄνωθεν, »ἀφ᾿ οὑ«, καθὼς λέγουσι, »πᾶσα πατριὰ ὀνομαζομένη ἐπὶ γῆς καὶ ἐν τοῖς οὐρανοῖς‘ συνέστηκεν, ἐδόθη αὐτῷ καὶ ψυχή, ἵνα διὰ τῆς ψυχῆς πάσχῃ καὶ κολάζηται καταδουλούμενον τὸ πλάσμα τοῦ μεγάλου καὶ καλλίστου καὶ τελείου ἀνθρώπου· καὶ γὰρ οὕτως αὐτὸν καλοῦσι.

ζητοῦσιν οὖν αὖ πάλιν τίς ἐστιν ἡ ψυχὴ καὶ πόθεν καὶ ποταπὴ τὴν φύσιν, ἵν’ ἐλθοῦσα εἰς τὸν ἄνθρωπον καὶ κινήσασα καταδουλώσῃ καὶ κολάσῃ τὸ πλάσμα τοῦ τελείου ἀνθρώπου· ζητοῦσι δὲ οὐκ ἀπὸ τῶν γραφῶν, ἀλλὰ καὶ τοῦτο ἀπὸ τῶν μυστικῶν. εἶναι δέ φασι τὴν ψυχὴν δυσεύρετον πάνυ καὶ δυσκατανόητον· οὐ γὰρ μένει ἐπὶ σχήματος οὐδὲ μορφῆς τῆς αὐτῆς πάντοτε οὐδὲ πάθους ἑνός, ἵνα τις αὐτὴν ἢ τύπῳ εἴπῃ ἢ οὐσίᾳ καταλήψεται.

τὰς δὲ ἐξαλλαγὰς ταύτας τὰς ποι- [*](2f S. Diodor I 10, 2. 3. 7 und den Einschub der zweiten HSS-Classe in 8, 1 (K. Reinhardt, Hermes XLVIl 493ff), Pausanias YIII 29, 4 — 4 Oannes] s. BerossoB Fr. H. G. II 496 Fr. 1 (Schnabel, Berossos S. 167) — 5 —8 vgl. Iren. I 29, 3 Ἀδάμας) und Tert. De anima 23 S. 336, Iff R. W.; Fr. Cumont, Recherches sur le Mauicheisme I, üssel 1908, S. 46f — 5f vgl. die öpfung beim Alchimisten Zosimos, wo es S. 230, 21 Berthelot (= Reitzenstein, Poimandres S. 104) ßt: οἱ δὲ Χαλδαῖοι καὶ Πάρθοι καὶ Μῆδοι καὶ Ἑβραῖοι καλοῦσιν αὐτὸν (den πρῶτος ἄνθρωπος) Ἀδάμ — 6. 12 ἄπνουν Gen. 2, 7? — 7f vgl. Gen. 1, 26 — 11 f Ephes. 3, 15 ἐξ οὗ πᾶσα πατριὰ ἐν οὐρανοῖς καὶ ἐπὶ γῆς ὀνομάζεται) [*](1 πεδίω Ρ 2 Αἰγυπτιαν Wil.: αἰγυπτίων Ρ ἰλὺν Maury, Revue archeol. VIII 636: ὕλην Ρ 3 ὑγρᾶς ἀρκούμενα Ρ, verb. ö. καὶ σῶμα > Wil. s. 4 Ὠάννην ö. (vgl. Julian Contra christianos p. 193, 8 Neumann): ἰαννὴν Ρ 6 #x003E; μόνον Reitz. (s. zu Ζ. 3) 7 ἀνδριάντος Ρ, verb. Schneidewin, Philol. 1437 10 ἄνωθεν ziehen Keil und Piasberg bei Reitz. zu Ζ. 12 ἐδόθη. R. nimmt einen heidnischen Text an, in den u. a. die Bibelcitate erst von den Naassenern interpoliert sind <ὁ> ἄνωθεν ö., ἄνωθεν > Reitz. 15 αὖ ö.: αὐτὸν Ρ, αὐτοὶ Miller 16 νικήσασα Roeper)

ψυχῆς γάρ. φασί, πᾶσα φύσις, ἄλλη δὲ ἄλλως, ὀρέγεται. ἔστι γὰρ ψυχὴ πάντων τῶν γινομένων αἰτία· πάντα γὰρ ὅσα τρέφεται, φησί, καὶ αὔξει, ψυχῆς δεῖται. οὐδὲν γὰρ οὔτε τροφῆς, φησίν, οὔτε αὐξήσεως οἷόν <τ’> ἐστὶν ἐπιτυχεῖν ψυχῆς μὴ παρούσης. καὶ γὰρ οἱ φησίν, εἰσὶν ἔμψυχοι· ἔχουσι γὰρ τὸ αὐξητικόν. αὔξησις δὲ οὐκ ἄν ποτε γένοιτο χωρὶς τροφῆς· κατὰ προσθήκην γὰρ αὔξει τὰ αὐξανόμενα·

ἡ δὲ προσθήκη τροφὴ τοῦ τρεφομένου. πᾶσα οὖν φύσις »ἐπουρανίων«, φησί, καὶ ἐπιγείων καὶ καταχθονίων« ψυχῆς ὀρέγεται. καλοῦσι δὲ Ἀσσύριοι τὸ τοιοῦτον Ἄδωνιν ἢ Ἐνδυμίωνα· καὶ ὅταν μὲν Ἄδωνις καλῆται, Ἀφροδίτη, φησίν, ἐρᾷ καὶ ἐπιθυμεῖ τῆς ψυχῆς τοῦ τοιούτου ὀνόματος· Ἀφροδίτη δὲ ἡ γένεσίς ἐστι κατ’ αὐτούς.

ὅταν δὲ ἡ Περσεφόνη ἡ καὶ Κόρη ἐρᾷ τοῦ Ἀδώνιδος, θνητή, φησί, τὶς τῆς Ἀδροδίτης κεχωρισμένη τῶν γενέσεών ἐστιν ἡ ψυχή. ἐὰν δὲ ἡ Σελήνη Ἐνδυμίωνος εἰς ἐπιθυμίαν ἔλθῃ καὶ ἔρωτα μορφῆς, ἡ τῶν ὑψηλοτέρων, φησί, κτίσις προσδεῖται καὶ <αὐτὴ> ψυχῆς.

ἐὰν δέ, φησίν, ἡ μήτηρ [*](1 Ägypterenangelium] Apokrypha II2 (Kleine Texte 8) her. von Klostermann S. 12 — 7 vgl. V 9, 4 — 10 Cumont a. a. 0. S. 47 vergleicht Titas von Bostra II 30 S. 62 Lag.: Μάνης οὐκ αἰσχύνεται δὲ καὶ τοὺς λίθους ἐψυχῶσθαι λέγων καὶ τὰ πάντα ἔμψυχα εἰσηγούμενος s. auch Vorsokr. II S. 53, 15 — 13f Phil. 2, 10 — 14 —21 vgl. Macrobius, Sat. I 21, 1 —3 — 21ff auch Macrobius I 21, 7 ßt an die Deutung des Adonis-Mythus die des Attis-Mythus, in dem er denselben (solaren) Sinn findet. Vgl. Buresch, Klaros S. 50. 54) [*](3 + ἢ Miller αὐτογενοῦς Bunsen, Hipp, and his age I 346 (I 29): αὐτοῦ γένους 7 ψυχὴ γὰρ Ρ, verb. ö. nach Η φασὶ Miller: πᾶσι 8 πάντα γὰρ Ρ Reitz.: πάντα falsch als Text von Ρ Miller 10 + τ’ Miller <καὶ> Reitz. 13f es fehlt die Schilderung der beiden andern Seelenteile (Reitz.). Aphrodite, Persephone, Selene vertreten im folgenden die ἐπίγεια, καταχθόνια, ἐπουράνια 15 ἐνδημίωνα Ρ, + ἢ Ἄττιν ö. 16 καλεῖται Ρ Ἀφροδίτη] η überklebt Ρ, Ἀφροδίτης Ρ nach Miller 18 ἡ καὶ Reitz.: καὶ ἡ Ρ θνητοῦ Maury, Revue archeologique VIII 241, doch s. VI 32, 8 τῆς <δὲ> Reitz. 19 γενέσεων Keil »Kore ist die Unfruchtbare«): τοῖν γενέσεως Ρ, τουτέστι τῆς Piasberg (bei Reitz.) 21 κτίσις] φύσις ö. καὶ > Cruice + Miller den Übergang zu Attis hat H. verdunkelt (Reitz.), s. zu Ζ. 15)

ἔστι γάρ, φησίν, ἀρρενόθηλυς ὁ ἄνθρωπος. κατὰ τοῦτον οὖν αὐτοῖς τὸν λόγον πάνυ πονηρὸν καὶ κεκωλυμένον κατὰ τὴν διδασκαλίαν ἡ γυναικὸς πρὸς ἄνδρα δεδειγμένη καθέστηκεν ὁμιλία.

ἀπεκόπη γάρ, φησίν, ὁ Ἄττις, τοῦτ᾿ ἔστιν ἀπὸ τῶν χοϊκῶν τῆς κτίσεως κάτωθεν μερῶν, καὶ ἐπὶ τὴν αἰωνίαν ἄνω μετεληλυθεν οὐσίαν, ὅπου, φησίν, οὐκ ἔστιν οὔτε θῆλυ οὔτε ἄρσενι ἀλλὰ καινὴ κτίσις, καινὸς ἄνθρωπος., ὁ ἐστιν ἀρεσενόθηλυς. ποῦ δἒ ἄνω λέγουσι, κατὰ τὸν οἰκεῖον ἐλθὼν δείξω τόπον.

Μαρτυρεῖν δέ φασιν αὑτῶν τῷ λόγῳ οὐχ ἁπλῶς μόνην τὴν Ῥέαν, ἀλλὰ γὰρ ὡς ἔπος εἰπεῖν ὅλην τὴν κτίσιν. καὶ τοῦτο εἶναι τὸ λεγόμενον ὑπὸ τοῦ λόγου διασαφοῦσι· »τά γὰρ ἀόρατα αὐτοῦ ἀπὸ τῆς κτίσεως τοῦ κόσμου τοῖς ποιήμασιν αὐτοῦ νοούμενα καθορᾶται, ἥ τε ἀΐδιος αὐτοῦ δύναμις καὶ θειότης, πρὸς τὸ εἶναι αὐτοὺς ἀναπολογήτους· διότι γνόντες τὸν θεὸν οὐχ ὡς θεὸν ἐδόξασαν ἢ ηὐχαρίστησαν, ἀλλ᾿ ἐματαιώθη ἡ ἀσύνετος αὐτῶν καρδία·

φάσκοντες γὰρ εἶναι σοφοὶ ἐμωράνθησαν καὶ ἤλλαξαν τὴν δόξαν τοῦ ἀφθάρτου θεοῦ ἐν ὁμοιώμασιν εἰκόνος φθαρτοῦ ἀνθρώπου καὶ πετεινῶν καὶ τετραπόδων καὶ ἑρπετῶν. διὸ καὶ παρέδωκεν αὐτοὺς ὁ θεὸς εἰς πάθη ἀτιμίας· αἴ τε γὰρ θήλειαι αὐτῶν μετήλλαξαν τὴν φυσικὴν χρῆσιν εἰς τὴν παρὰ φύσιν‘ —

τί δέ ἐστιν ἡ φυσικὴ κατ᾿ αὐτοὺς χρῆσις, ὕστερον ἐροῦμεν — ὁμοίως δὲ καὶ οἱ ἄρρενες ἀφέντες τὴν φυσικὴν χρῆσιν τῆς θηλείας ἐξεκαύθησαν ἐν τῇ ὀρέξει αὐτῶν εἰς ἀλλήλους, ἄρρενες ἐν ἄρρεσι τὴν ἀσχημοσύνην κατεργαζόμενοι« — ἀσχημοσύνη δὲ ἐστιν ἡ [*](6 ff vgl. Julian Or. V S. 167 Βff — 8f οὔτε ἄρρεν οὔτε θῆλυ] Ägypterenangelium Fr. 2 Klost., vgl. meine Kultur 2 S. 184 1. 341 1 1 und Gal. 3, 28. 6, 15 — 9 Ephes. 2, 15. 4, 24 — 10 δείξω] § 38ff — 13 —22 Rom. 1, 20 —23. 26 — 22 f ἐροῦμεν] C. 9, 11. 8, 33? — 23 —25 Röm. 1, 27) [*](1 ἄπιν Ρ 3 αὐτήν Ρ 4 ἀρρενόθηλυς Ρ, ἀρσενόθηλυς ö., vgl. Ζ. 9 und C. 6, 5. S, 4 5 κεκαλυμμένον We. μεμολυσμένον κακίστῃ διδασκαλίᾳ Miller, κεκαλυμμένην κακοδιδασκλίαν Hilg. S. 258 6 λελεγμένη Cruice ἄπις Ρ 7 μερῶν <ἐχωρίσθη> Reitz. καὶ > Miller 8 οὔτε — 9 οὔτε ö.: οὐδὲ Ρ 9 ὅ Ρ: ὃς ö. 11 φησὶν αὐτὸν Ρ, verb. Miller, vgl. § 20 αὑτῶν st. αὐτῶν We.) 13 τῆς] > Paulus 17 ἐματαιώθησαν ἐν τοῖς διαλογισμοῖς καὶ ἐσκοτίσθη Paulus γὰρ > Paulus 18f ὁμοιωματι Paulus 20 von καὶ παρέδωκεν V. 24 wird übergesprungen zu den auf παρέδωκεν V. 26 folgenden Worten 23 δὲ] τε Paulus 25 rote Randnote, ßt, auf 4 Zeilen, deren Anfang fehlt: 1 . . . . ἀ)σχημοσύνη 2 . . . . . . . . ἡ ἀπὸ 3 . . . . ᾔτοι ἄλλως 4 . . . . λαβοντον Ρ)

ἐν γὰρ τούτοις τοῖς λόγοις, οἷς εἴρηκεν ὁ Παῦλος, ὅλον φασὶ συνέχεσθαι τὸ κρύφιον αὐτῶν καὶ ἄρρητον τῆς μακαρίας μυστήριον ἡδονῆς. ἡ γὰρ ἐπαγγελία τοῦ λουτροῦ οὐκ ἄλλη τίς ἐστι κατ᾿ αὐτούς, ἢ τὸ εἰσαγαγεῖν εἰς τὴν ἀμάραντον ἡδονὴν τὸν λουόμενον κατ᾿ αὐτοὺς ζῶντι ὕδατι καὶ χριόμενον ἀλάλῳ χρίσματι.

Οὐ μόνον <δ’> αὑτῶν ἐπιμαρτυρεῖν φασι τῷ λόγῳ τὰ Ἀσσυρίων μυστήρια καὶ Φρυγῶν >ἀλλὰ καὶ τὰ Αἰγυπτίων> περὶ τὴν καὶ γινομένων καὶ ἐσομένων ἔτι μακαρίαν κρυβομένην ὁμοῦ καὶ φανερουμένην φύσιν, ἥνπερ φησὶ <τὴν> ἐντὸς ἀνθρώπου οὐρανῶν ζητουμένην, περὶ ἡς διαρρήδην ἐν τῷ κατὰ Θωμᾶν ἐπιγραφομένῳ εὐαγγελίῳ παραδιδόασι λέγοντες οὕτως· »ἐμὲ ὁ ζητῶν εὑρήσει ἐν παιδίοις ἀπὸ ἐτῶν ἑπτά· ἐκεῖ γὰρ ἐν τῷ τεσσαρεσκαιδεκάτῳ αἰῶνι κρυβόμενος φανεροῦμαι«.