Refutatio Omnium Haeresium (= Philosophumena)

Οὗτος οὖν μόνος καὶ κατὰ πάντων θεὸς λόγον πρῶτον ἐννοηθεὶς ἀπογεννᾷ, οὐ λόγον ὡς φωνήν, ἀλλ᾿ ἐνδιάθετον τοῦ παντὸς λογισμόν. τοῦτον μόνον ἐξ οντων ἐγέννα· το γὰρ ον αυτος ὁ πατὴρ ἠν, ἐξ οὑ τὸ γεννηθέν.

καὶ αἴτιον τοῖς γινομένοις λόγος ἦν ἐν αὑτῷ φέρων τὸ θέλειν τοῦ γεγεννηκότος, οὐκ ἄπειρος τῆς τοῦ πατρὸς ἐννοίας· ἅμα γὰρ τῷ ἐκ τοῦ γεννήσαντος προελθεῖν, πρωτότοκος τούτου γενόμενος, φωνὴν εἶχεν ἐν ἑαυτῷ τὰς ἐν τῷ πατρὶ προεννοηθείσας ἰδέας, ὅθεν κελεύοντος πατρὸς γίνεσθαι κόσμον τὸ κατὰ ἓν λόγος ἀπετέλει τὸ ἀρέσκον θεῷ.

καὶ τὰ μὲν ἐπὶ γενέσει πληθύνοντα ἄρσενα καὶ θήλεα εἰργάζετο· ὅσα δὲ πρὸς ὑπηρεσίαν λειτουργίαν, ἢ ἄρσενα [ἢ] θηλειῶν μὴ προσδεόμενα ἢ οὔτε ἄρσενα οὔτε θήλεα.

καὶ γὰρ αἱ τούτων πρῶται οὐσίαι ἐξ οὐκ ὄντων γενόμεναι, πῦρ καὶ πνεῦμα, ὕδωρ καὶ γῆ, οὔτε ἄρσενα οὔτε θήλεα ὑπάρχει, <οὐδ᾿ ἐξ> ἑκάστης τούτων δύναται προελθεῖν ἄρσενα καὶ θήλεα, πλὴν εἰ βούλοιτο ὁ κελεύων θεός, ἴνα λόγος ὑπουργῇ.

ἐκ πυρὸς εἶναι ἀγγέλους ὁμολογῶ, καὶ οὐ τούτοις παρεῖναι θηλείας λέγω. ἥλιον δὲ καὶ σελήνην καὶ ἀστέρας ὁμοίως ἐκ πυρὸς καὶ πνεύματος καὶ οὔτε ἄρσενας οὔτε θηλείας νενόμικα.

ἐξ ὕδατος δὲ ζῷα νηκτὰ εἶναι θέλω καὶ πτηνά, ἄρσενα καὶ θήλεα — οὕτω γὰρ ἐκέλευσεν ὁ θελήσας θεὸς γόνιμον εἶναι τὴν ὑγρὰν οὐσίαν· ὁμοίως ἐκ γῆς ἑρπετὰ καὶ θηρία καὶ παντοδαπῶν ζῴων ἄρσενα καὶ θήλεα· οὕτως γὰρ ἐνεδέχετο ἡ τῶν γεγονότων φύσις. ὅσα γὰρ ἠθέλησεν, ἐποίει ὁ θεός. ταῦτα λόγω ἐδημιούργει, ἑτέρως γενέσθαι μὴ δυνάμενα ἢ ὡς ἐγένετο.

ὅτε δὲ [ἢ] ὡς ἠθέλησε καὶ ἐποίησεν, ὀνόματι καλέσας [*](3ff vgl. G. Noetos 10 S. 50, 27ff L. — 4 ἐνδιάθετον] stoisch, s. Zeller III 1 4 S. 68f — 5 vgl. G. Noetos 11 S. 51, 14 δύναμις γὰρ μία ἡ ἐκ τοῦ παντός, τὸ δὲ πάν πατήρ, ἐξ οὗ δύναμις λόγος — 9 πρωτότοκος] Hebr. 1, 6; Röm. 8, 29 11 ἀρέσκον] Gen. 1, 31? — 12 πληθύνοντα] Gen. 1, 22 — 20—22 Gen. 1, 20—25) [*](1 ὑπεκεῖνα Ρ, Accent über ε wieder ausgestrichen 6 γεννηθέν. καὶ We.: γεννηθῆναι Ρ, γεννηθέν Gö. 7 αὐτῶ Ρ γεγενηκότος Ρ 8 τῷ Miller: τὸ 9 φωνή Bunsen, doch s. Ζ. 4 εἶχεν Wordsworth: ἔχειν Ρ, ἔχει Miller 9f τῷ πατρὶ προεννοηθείσας Petersen: ἐν τώ πατρικῶ ἐννοηθείσας Ρ, νοῒ (νῷ) πατρικῷ ἐννοηθείσας Scott 11 ἀπετέλει <κατὰ Holl> τὸ ἀρέσκον Wordsworth: ἀπετελεῖτο ἀρέσκων Ρ 13 ἢ > Miller 16 ὑπάρχει Miller: ὑπάρχειν Ρ, ὑπάρχουσιν Gö. + οὐδ᾿ ἐξ We., οὔτ’ ἐξ Bunsen Gö. ἑκάστης Bunsen: ἑκάστη Ρ δῦνται 17 ὑπουργεῖ corr. in ὑπουργῆ Ρ 20 νενόμικα] über ι etwas geschrieben (ει ?) 21 θέλω Bunsen: θέλων Ρ, λέγω Roeper 26 ἢ > Miller)

διὸ καὶ θεός, οὐσία ὑπάρχων θεοῦ· ὁ δὲ κόσμος ἐξ οὐδενός· διὸ οὐ θεός· οὑτος ἐπιδέχεται καὶ λύσιν, ὅτε βούλεται ὁ κτίσας. ὁ δὲ κτίσας θεὸς κακὸν οὐκ ἐποίει οὐδὲ ποιεῖ, 〈ἀλλὰ〉 καλὸν καὶ ἀγαθόν·

ἀγαθὸς γὰρ ὁ ποιῶν. ὁ δὲ γενόμενος ἄνθρωπος ζῷον αὐτεξούσιον ἠν, οὐν ἄρχον, οὐ νοῦν ἔχον, οὐκ ἐπινοίᾳ καὶ ἐξουσίᾳ καὶ δυνάμει πάντων κρατοῦν, ἀλλὰ δοῦλον καὶ πάντα ἔχον τὰ ἐναντία· ὃς τῷ αὐτεξούσιος ὑπάρχειν τὸ κακὸν ἐπιγεννᾷ, ἐκ συμβεβηκότος ἀποτελούμενον μέν, οὐδέν δὲ <δὲ ὄν>, ἐὰν μὴ ποιῇς· ἐν γὰρ τῷ θέλειν καὶ ν(ομ)ίςειν τι κακὸν τὸ κακὸν ὀνομάζεται, οὐκ ὂν ἀπ᾿ ἀρχῆς, ἀλλ᾿ ἐπιγινόμενον.

(οὗ) αὐτεξουσίου ὄντος νόμος ὑπὸ θεοῦ ὡρίζετο μάτην· εἰ γὰρ μὴ εἶχεν (ὁ ἄνθρωπ)ος τὸ θέλειν καὶ τὸ μὴ τί καὶ νόμος ὡρίζετο; ὁ νόμος γὰρ ἀλόγῳ ζῴῳ οὐχ ὁρισθήσεται, ἀλλὰ χαλινὸς καὶ μάστιξ, ἀνθρώπῳ δὲ ἐντολὴ καὶ πρόστιμον τοῦ ποιεῖν τὸ προστεταγμένον καὶ μὴ ποιεῖν. τούτῳ νόμος ὡρίσθη διὰ δικαίων ἀνδρῶν ἐπάνωθεν· ἔγγιον ἡμῶν διὰ τοῦ προειρημένου Μωϋσέως, ἀνδρὸς εὐλαβοῦς καὶ θεοφιλοῦς, νόμος ὡρίζετο πλήρης σεμνότητος καὶ δικαιοσύνης.

τὰ δὲ πάντα διοικεῖ ὁ λόγος ὁ θεοῦ, ὁ πρωτόγονος πατρὸς παῖς, ἡ πρὸ ἑωσφόρου φωσφόρος φωνή. ἔπειτα δίκαιοι ἄνδρες γεγένηνται φίλοι θεοῦ. οὗτοι προφῆται κέκληνται [*](1 vgl. Gen. 1, 28 ἄρχετε — 5 θεὸς] vgl. S. 293, 4 und Stählin zu Strom. VII 3, 6 S. 5, 2 Diognetbrief 10 — 6f Matth. 25, 21. 23. Luk. 19, 17 Ropes, Die Sprüche Jesu (TU XIV 2) S. 16 Nr. 5 εἰ τὸ μικρὸν οὐκ τὸ μέγα τίς ὑμῖν δώσει — 9 vgl. Plato, Timaios S. 41B — 21ff vgl. G. Noetos 11, 12 S. 51, 24ff L. — 25 f vgl. Psal. 109, 3 ἐκ γαστρὸς πρὸ ἑωσφόρου ἐγέννησά σε II Petr. 1, 18. 19 — 26— S. 291, 3 vgl. De Antichristo 2 S. Ach., Über die Segnungen Jakobs TU 3. Reihe VIII 1 S. 35, 1. 21) [*](1 δημιουργὸν Ρ, verb. Scott Bunsen 7 τούτων Roeper 10 + ἀλλὰ Roeper, + ποιεῖ Wordsworth, εἰ μὴ Miller 12 ἄρχον, οὐ Ρ, ἄρχοντα Bunsen, ἄρχ·ον ὄν Wordsworth 13 κρατῶν Ρ ἔχοντα Ρ 14 αὐτεξούσιος We.: αὐτεξούσιως so Ρ, αὐτεξούσιον Ρ nach Miller 15 <ὂν> μὲν Bunsen + δὲ We. 16f ἐπιγενόμενον? Bunsen 18 εἰ Miller: οὐ Ρ 20 μάστιγξ Ρ 22 ἐπάνωθεν κινουμένων ὡς διὰ? Gö. ἔγγιον <δ᾿> We. 22f μετσίος P)

οἷς οὐχ ἑνὸς καιροῦ λόγος ἐγένετο, ἀλλὰ διὰ πασῶν γενεῶν αἱ τῶν προλεγομένων φωναὶ εὐαπόδεικτοι παρίσταντο· οὐκ ἐκεῖ μόνον, ἡνίκα τοῖς παροῦσιν ἀπεκρίναντο, ἀλλὰ καὶ διὰ πασῶν γενεῶν τὰ ἐσόμενα προεφήναντο· ὅτι τὰ μέν παρῳχημένα λέγοντες ὑπεμίμνῃσκον τὴν ἀνθρωπότητα, τὰ δὲ ἐνεστῶτα δεικνύντες μὴ ῥᾳθυμεῖν ἔπειθον, τὰ δὲ μέλλοντα προλέγοντες τὸν κατὰ ἕνα ἡμῶν ὁρῶντας πρὸ πολλοῦ προειρημένα ἐμφόβους καθίστων, προσδοκῶντας καὶ τὰ μέλλοντα.

τοιαύτη ἡ καθ᾿ ἡμᾶς πίστις, ὠ πάντες ἄνθρωποι, οὐ κενοῖς ῥήμασι πειθομένων οὐδὲ σχεδιάσμασι καρδίας συναρπαζομένων οὐδὲ οὐδὲ πιθανότητι εὐεπείας λόγων θελγομένων, ἀλλὰ δυνάμει θείᾳ λόγοις λελαλημένοις οὐκ ἀπειθούντων. καὶ ταῦτα θεὸς ἐκέλευε λόγῳ, ὁ δὲ λόγος ἐφθέγγετο λέγων, δι αὐτῶν ἐπιστρέφων τὸν ἄνθρωπον ἐκ παρακοῆς, οὐ βίᾳ ἀνάγκης δουλαγωγῶν, ἀλλ᾿ ἐπ᾿ ἐλευθερίαν ἑκουσίῳ προαιρέσει καλῶν.

τοῦτον τὸν λόγον ἐν ὑστέροις ἀπέστελλεν ὁ πατήρ, οὐκέτι διὰ προφήτου λαλεῖν, οὐ σκοτεινῶς κηρυσσόμενον ὑπονοεῖσθαι θέλων, ἀλλ᾿ αὐτοψεὶ φανερωθῆναι τοῦτον λέγων, ἴνα κόσμος ὁρῶν δυσωπηθῇ οὐκ ἐντελλόμενον διὰ προσώπου προφητῶν οὐδὲ δι᾿ ἀγγέλου φοβοῦντα ψυχήν, ἀλλ᾿ αὐτὸν παρόντα τὸν λελαληκότα.

τοῦτον τοῦτον ἐκ παρθένου σῶμα ἀνειληφότα καὶ τὸν παλαιὸν ἄνθρωπον διὰ καινῆς πλάσεως πεφορηκότα, ἐν βίῳ διὰ πάσης ἡλικίας ἐληλυθότα, ἵνα πάσῃ ἡλικίᾳ αὐτὸς νόμος γενηθῇ καὶ σκοπὸν τὸν ἴδιον ἄνθρωπον πᾶσιν ἀνθρώποις ἐπιδείξῃ παρὼν καὶ δι᾿ αὑτοῦ ἐλέγξῃ, ὅτι μηδὲν ἐποίησεν ὁ θεὸς πονηρὸν καὶ ὡς αὐτεξούσιος ὁ ἄνθρωπος ἔχων τὸ θέλειν καὶ τὸ μὴ θέλειν, δυνατὸς ὢν ἐν ἀμφοτέροις.

τοῦτον ἄνθρωπον ἴσμεν <ἐκ> τοῦ καθ’ ἡμᾶς φυράματος γεγονέναι· εἰ γὰρ μὴ ἐκ τοῦ αὐτοῦ ὑπῆρξε, μάτην νομοθετεῖ μιμεῖσθαι τὸν διδάσκαλον. εἰ γὰρ ἐκεῖνος ὁ ἄνθρωπος ἑτέρας ἐτύγχανεν οὐσίας, τί τὰ ὅμοια κελεύει ἐμοὶ τῷ ἀσ(θενεῖ) πεφυκότι, καὶ πῶς οὗτος ἀγαθὸς καὶ δίκαιος;

ἴνα δὲ μὴ [*](15 G. Noetos 17 S. 55, 25 L. ὂν ὑστέροις καιροῖς ἀπέστειλεν ὁ πατήρ . . . . — 19f G. Noetos S. 55, 19ff. 30 τὸ δὲ ἐπίγειον ὡς ἐκ παλαιοῦ Ἀδὰμ διὰ παρθένου σαρκούμενος 21ff Iren. II 22, 4 ideo per omnem venit aetatem etc. — 29 — 292, 3 vgl. G. Noetos S. 56, 2ff L.) [*](4 ὅτι P: ὁτὲ Scott τὰ μὲν Roeper: μὲν τὰ Ρ 7 καθιστῶν Ρ 12f ἐφθέγγετο δι’ αὐτῶν τῶν λόγων ἐπιστρέφων Bunsen δι’ αὐτῶν] διὰ λόγων Gö. 14 ἐλευθερίαν Scott: ἐλευθερία Ρ 17 τοῦτον, λέγω, <ἀπέστελλεν>, ἵνα λέγοντα We. 23 αὐτοῦ Ρ 25 τοῦτον Miller: οὗ τὸν Ρ ἴσμεν Bunsen: εἰς μὲν Ρ + ἐκ Bunsen 26 γενονότα? Bunsen 27 ἐνομοθέτει Miller)