Historia ecclesiastica (fragmenta ap. Photium)
Philostorgius
Philostorgius. Kirchengeschichte. Bidez, Josef, editor. Leipzig: Hinrich, 1913.
14. Ὅτι προστάξας, φησίν, Ἰουλιανὸς τὰ Ἱεροσόλυμα ὡς ἂν τὰς περὶ αὐτῶν δεσποτικὰς προρρήσεις ἀκύρους ἐλέγξῃ, τοὐναντίον ἅπαν ὡν ἐσπούδασεν ἐξειργάσατο. ἄλλα τε τέρατα ὑπερφυῆ τὸ ἔργον κατασκήψαντα ἐπέσχεν καὶ δὴ καὶ τῶν θεμελίων εὐτρεπιζομένων εἷς τῶν λίθων, τῶν εἰς τὴν ἐσχάτην κρηπῖδα τεταγμένων, κινηθεὶς στόμιον ἄντρου τινὸς παρέδειξεν ἐνειργασμένου τῇ πέτρᾳ. ὡς δ᾿ ἄπορον ἦν διὰ τὸ βάθος ἰδεῖν τὰ ἔνδον, βουλόμενοι γνῶναι τὸ σαφὲς οἱ τοῖς ἔργοις ἐφεστῶτες καθιᾶσί τινα τῶν ἐργατῶν σχοίνου μακρᾶς ἐκδησάμενοι. ὁ δὲ καθιμηθεὶς ὕδωρ μὲν εὑρεν εἰς μέσας κνήμας κατὰ τὸ ἄντρον συνεστηκός· πανταχῆ δὲ περιελθὼν καὶ τῶν τοίχων ἐφαψάμενος, τετράγωνον μὲν το ἄντρον ἔγνω, ἀναστρέφων δὲ καὶ κατὰ τὸ μέσον γεγονώς, ἐντυγχάνει στήλῃ τινὶ βραχὺ διεχούσῃ τοῦ ὕδατος· ᾗ τὴν χεῖρα ἐπιβαλὼν εὑρίσκει βιβλίον αὐτῇ ἐπικείμενον, λεπτοτάτῳ καὶ καθαρωτάτῳ περιειλημένον ἡμιτυβίῳ. ἀνελόμενος δὲ ὡς εὗρεν τὸ βιβλίον, σημαίνει δεῖν αὐτὸν ἀνακομίζειν
Ἀνακομισθεὶς δὲ ἐπιδείκνυσι τὸ βιβλίον καὶ εἰς θάμβος ἅπαντας ἄγει, μάλιστα δ’ ὅτι καὶ νεουργὸν καὶ Μιγῆ παρεῖχε τὴν θέαν, καὶ ὡς ἐν ἐκείνω ἀνευρεθὲν τῷ χωρίω. τὸ δὲ ἄρα τὸ βιβλίον (ὃ καὶ πλέον Ἑλληνιστὰς καὶ Ἰουδαίους κατέπληξεν) εὐθὺς κατ ἀρχὰς ἀναπτυχθὲν μεγάλοις ἔλεγε γράμμασιν· ἐν ἀρχῇ λόγος, καὶ ὁ λόγος ἦν πρὸς τὸν θεόν, καὶ θεὸς ἠν ὸ λόγος.‘ καὶ ἁπλῶς ὁλόκληρον ἡ γραφὴ τὸ εὐαγγέλιον ἐδείκνυ, ὅπερ ἡ θεολόγος τοῦ μαθητοῦ καὶ παρθένου εὐηγγελίσατο γλῶσσα. ἐδήλου δὲ ἄρα μετὰ τῶν ἄλλων παραδόξων ἔργων ἃ κατ᾿ ἐκεῖνο καιροῦ οὐρανόθεν ἐπεδείχθη, μὴ ἄν ποτε διαπεσεῖν τὴν δεσποτικὴν ἀπόφασιν, ἥτις τὴν εἰς τέλος ἐρήμωσιν τοῦ νεὼ προανεῖπεν. καὶ γὰρ θεόν τε ἐθεολόγει τὸ βιβλίον τὸν ταῦτα προτεθεσπικότα καὶ
[*](5–8 s. ob. S. 95 — 24 ff u. 31 f Joh. 1, 1 u. 3 — 29 f vgl. ob. S. Matth. 24, 15. Mark. 13, 14. Luk. 21, 20. Dan. 9, 27)[*](* 9–S. 100, 8 Niceph. H. E. X 33 PG 146, 541 D 3)[*](6/7 vgl. Theodorefc III 20, 1: τὴν δεσποτικὴν . . . πρόρρησιν διελέγχειν | 9 τῶν2 > ed. 11 ἄπορον Νic. ἄποροσ B | 12 καθιῶσί ed. | 14 πανταχοῖ ed. | 18 καθαροτάτῳ ed. | 20 δὲ] δὲ] ed. 1 21 δ’ ὅτι] ob διότι oder γ’ ὅτι? | 22 ἂν εὑρεθὲν ed. | τὸ δὲ B, ob τόδε oder ἄρα [τὸ]? | 29 τὴν > ed. | 30 B)δημιουργὸν ἁπάντων καὶ ἔλεγχος ἦν τοῦ μάτην ἐκείνους περὶ τὴν οἰκοδομὴν πονεῖσθαι, τῆς θείας καὶ ἀμεταθέτου ψήφου τὸν εἰς τέλος τοῦ νεὼ ἀφανισμὸν καταψηφισαμένης.
Τὰ μέντοι Ἱεροσόλυμα Ἰεβοὺς πρότερον ἐκαλεῖτο, τῶν τῆς Βενια- μίτιδος φυλῆς ταύτην ἐνοικούντων, πρὶ ἢ Δαυΐδ ὁ βασιλεύς, ὑποσχέσει στρατηγίας ἑλὼν αὐτὴν διὰ τοῦ Ἰωάβου, ἐκείνῳ τε τὴν ὑπόσχεσιν ὡς ὑπεδέξατο δίδωσι καὶ αὐτὸς πόλιν ἐν αὐτῇ δειμάμενος μητρόπολιν τοῦ παντὸς ἔθνους τῶν Ἑβραίων ἀπειργάσατο.
15. Ὅτι, τοῖς πανταχόθεν χρησμοῖς τῶν Ἑλλήνων ὁ παραβάτης ἀναπεισθεὶς ὡς ἄμαχον ἕξει τὸ κράτος, κατὰ Περσῶν γέρων δέ τις τῶν παρὰ Πέρσαις τῆς στρατείας ἀφειμένων ἤδη ἀπέστη· μετέρχεται τὸν παραβάτην ἐν Περσίδι στρατευόμενον καὶ ἐρημίαις ἐκτόποις καὶ ἀμηχάνοις συγκλείσας ἀπορίαις, ἐν οἷς τὸ πλεῖστον τοῦ
[*](4 Jos. 15, 8 u. 18, 28. Rieht. 19, 10 f. 1 Chron. 11, 4 f — 4 f Jos. 18,28. Riebt. 1, 21 — 4—8 vgl. Euseb. Onomastic. S. 106, 3 ff — 5—8 I Chron. 11, 4 ff. Vgl. Jud. VII 63 ff — 9 f vgl. Theophan. 52, 19. Theodoret H. E. III 21, 1 ff. Gregor. Nazianz. Orat. V 9 u. 25. Socrat. III 21, 6. Eunap. Fragm. 27. Malalas 327, 6. Ge- dichte des Ephräm übersetzt von Bickell, Zeitschr. f. kath. Theol. 1878 II S. — 11—S. 101, 2 vgl. Gregor. Nazianz. Orat. V 11 f. Sozomen. VI 1, 10 f. m 22, 9. Vita Athanas. 27 PG 25 S. CCIX B u. GCXLIV A. Job. Chrys. De S. Babyla c. Julian. 23. Hieronym. Chronic, a. Abr, 2379. Ruf. Fest. 28)[*](* 9 f Niceph. H. E. X 34 PG 146, 545 A 10)[*](2 πονεῖσθαι Nie. ποιεῖσθαι B | b δαδ B | 5/6 ὑποσχέσει στρατηγίας s. dieselben Worte bei Joseph. | 6 Ἰοάβου ed. | 11 ἀπέστη (nur vor diesem Wort interpungiert) B ἀπιστίᾳ Val., aber ἀπάτῃ wäre viell. besser, oder ist etwa ἤδη in ὡς δὴ ἀποστάς zu ändern? | 12 στρατευόμενον] μετερχόμενον B | 13 ἐκτόποις] ἐν τόποις ed. | man erwartet ἐν αἱς)15a. Artemii Passio 69 [unmittelbar nach πόλεσιν ob. S. 96, 34]: Ὁ δὲ Ἰουλιανὸς ἀπάρας ἀπὸ τῆς Ἀντιοχείας σὺν παντὶ τῷ στρατεύματι ἐπὶ τὴν Περσίδα γῆν ἐπορεύετο· καὶ τὴν Κτησιφῶντα πόλιν καταλαβὼν ἐδόκει τι μέγα διαπραξάμενος ἔργον ἐφ’ ἕτερα μεταβαίνειν κρείττονα. ἔλαθεν δὲ ἑαυτὸν ἐξαπατηθεὶς ὁ παμμίαρος· ἔρωτα γὰρ διαβολικὸν τῆς εἰδωλομανίας ἐγκτησάμενος καὶ ἐλπίσας διὰ μὲν τῶν ἀθέων θεῶν αὐτοῦ πολυχρόνιον τὴν βασιλείαν ἕζειν καὶ νέον γενέσθαι
[*](34 f vgl. Socrat. UI 21, 7. Liban. Orat. XVIII 260)[*](15a fehlt in TSymeon | 29 Ὁ δὲ—S. 103, 19 ῥάνας πρὸς fehlt in V | Ὁ δὲ — 31 ἔργον fehlt in S 1 80 κτισιφῶντα R | 31 vgl. Vita Athan. S. CCIX B 8: τι μέγα καὶ λαμπρὸν; s. auch Gregor. Naz. Orat. V 9 Ende | 32 αὐτὸν R I 33 ἐνκτησάμενοσ HSS | 34 θεῶν αὐτοῦ] αὐτοῦ καὶ βεβήλων θεῶν S | τὸν > M)λαοῦ διεφθάρη, ἕτοιμον θήραμα τοὺς πολεμίους τοῖς ὁμοφύλις [*](Phot.) παρεχεται.
Τὸ δὲ Περσικὸν ἐπελαύνει κατ᾿ αὐτῶν, συνεπαγόμενον καὶ τοὺς ὑποσπόνδους κοντοφόρους Σαρακηνούς· ὡν εἷς ἐπὶ τὸν Ἰουλιανὸν τὸ δόρυ ἐκτείνας πλήττει μὲν αὐτὸν έν ἰσχύϊ κατὰ τὸ περιτόναιον, ἅμα δὲ τῇ αἰχμῇ ἐξελκομένῃ καὶ κόπρος τις ἐπηκολούθησε συνεπισπωμένη τῷ αἵματι. εἶτα τὸν μὲν βαλόντα Σαρακηνὸν εἷς τῶν δορυφόρων ἐπελθὼν τῆς κεφαλῆς ἀποτέμνει. τρωθέντα δὲ καιρίαν τὸν Ἰουλιανὸν οἱ οἰκεῖοι διὰ τάχους ἀναλαβόντες ἐπ᾿ ἀσπίδος, εἰς τὴν σκηνὴν ἀπεχώρουν. καὶ τοῖς πολλοῖς, διὰ τὸ ἀθρόον καὶ δι᾿ ὀλίγου συμβῆναι τὴν πληγὴν καὶ μηδ᾿ ὅθεν ἰδεῖν ἠνέχθη, παρὰ τῶν οἰκείων ἐνομίσθη τὸ πάθος προελθεῖν.
4 ff vgl. unt. S. 102. Ruf. Fest. 28. Lydus De mens. IV 118. Gregor. Nazianz. Orat. V 13. Sozomen. VI 1, 13. Theodoret H. E. III Τοι 5 f. Liban. Orat. XXIV 6 u. dazu Crusius, Philologus LI S. 735 ff — 9 f vgl. Zosim. III 29, 1 — 11 f vgl. Gregor. Nazianz. u. Theodoret ebd. Sozomen. VI 1, 14. Socrat. III 21, 13. Rufin H. E. X 37
[*](* —12 Niceph. H. E. X 34 PG 146, 549 A 2)[*](5 ἐν ἰσχίῳ »id est in « Val., wenig wahrscheinlich | 8 καιρίαν bei Gregor. Naz. 1. 1. PG 35, 680 B 8 u. Sozomen. | 10 ἀνεχώρουν ed.)Ἀλέξανδρον περιγενέσθαι δὲ καὶ τῶν Περσῶν καὶ τὸ τῶν Χριστιανῶν [*](Art. P.) ἐξαλείφειν εἰς ἅπαν γένος καὶ ὄνομα, ἐξέπεσε τῆς ὑπερηφάνου διανοίας. γέροντι γὰρ ἐντυχὼν Πέρσῃ καὶ παρ᾿ αὐτοῦ αὐτοῦ ἀπατηθείς, ὥστε τὰ βασίλεια τῶν Περσῶν καὶ πάντα τὸν πλοῦτον αὐτῶν ἀμογητὶ παραλήψεσθαι, ἐνέβαλεν αὐτὸν ἐπὶ τὴν Καρμανίτην ἔρημον εἰς ἀνοδίας καὶ βάραθρα καὶ εἰς ἐρήμους καὶ ἀνύδρους πόπους μετὰ παντὸς τοῦ στρατεύματος· καὶ δίψῃ καὶ λιμῷ πιέσας αὐτοὺς καὶ πᾶσαν τὴν ἵππον ἐναποκτείνας, ὡμολόγησεν ὁ Πέρσης ἑκουσίως αὐτοὺς πεπλανηκέναι, ὡς ἂν διαφθαρεῖεν ὑπ᾿ αὐτοῦ καὶ μὴ τὴν ἑαυτοῦ πατρίδα πορθουμένην ὑπὸ τῶν ἐχθίστων θεάσοιτο. τοῦτον μὲν οὖν παραυτίκα μεληδὸν κατακόψαντες τῷ θανάτῳ παρέπεμψαν· εὐθέως εὐθέως καὶ μετὰ τῆς τηλικαύτης ταλαιπωρίας προσπίπτουσιν ἄκοντες τῷ τῶν Περσῶν στρατεύματι καὶ συμβολῆς γενομένης, αὐτὸς ὁ Ἰουλιανὸς τῇδε κἀκεῖσε
[*](21 εἰς > S | ὄνομα vgl. Gregor. Naz. 1. 1. PG 35, 696 A 3 | ὑπερηφάνου + αὐτοῦ S | 22 γὰρ] γάρ τινι S | ob ὥστε <οἴεσθαι> ? aber zu Z. 22 22 s. z. B. unt. Anm. zu S. 107, 32 24 ff ähnliche ücke bei Sozomen. VI 1, 12 ἐνέβαλλον τόποις . . . ὡμολόγησεν . . . τεταλαιπωρηκόσι | 24 καρμαρίτην Ρ, s. Register | 26 f vgl. Vita Athan. 1.1. S. GCIX B 14 f: ἀνύδρου u. λιμῷ τε καὶ δίψει πιέσας | δίψει M | 29 μὲν > Ρ 31 προσπίπτοντεσ R | 32 γεναμένησ R | ὁ > RM | κακεῖ R; vgl. Gregor. Naz. 1. 1. PG 35, 680 A 6: ᾄττοντα τῇδε κἀκεῖσε)Ἀλλ’ ὅ γε δείλαιος Ἰουλιανὸς τοῦ τραύματος ταῖς χερσὶν ὐποδεχόμενος τὸ αἷμα πρὸς τὸν ἥλιον ἀπέρραινεν, διαρρήδην πρὸς αὐτὸν
1 ff vgl. Sozomen. VI 2, 11. Malalas 333, 4. Chronic. Paschal. a. 863 S, 551, 10. Zonar. XIII 13, 30
[*](* 2–S. 103, 7 Niceph. H. E. Χ 35 PG 146, 553 CD)[*](2–S. 103; 8 hier hatte wahrscheinlich Philostorgius von Julians gesprochen; vgl. Artemii Passio § 47 ’ Rede an Julian]: ὑπὲρ δὲ ἀσπάζῃ τὸν ἥλιον καὶ ὅρκον αὐτὸν βασίλειον τίθεσαι· ἄνω τε καὶ κάτω κἀν ταῖς ἐπιστολαῖς κἀν τοῖς λόγοις [z. B. Orat. VII 222 C] κἀν ταῖς προσαγορεύσεσιν πολὺ τὸ μὰ τὸν ἥλιον«; s. auch ob. S. 81,. 26 u. Sozomen.: οἱ δέ φασιν ὡς πρὸς τὸν ἥλιον ἀγανακτῶν ὅτι Πέρσαις ἐπήμυνεν ἢ αὐτὸν οὐ διέσωσεν, ἔφορος ὢν αὐτοῦ γενέσεως κατά τινα τοιαύτην ἀστρονομικὴν θεωρίαν, τῇ χειρὶ τὸ αἷμα ἐπιδείξας εἰς τὸν ἀέρα ἠκόντισεν; vgl. Eunap. fr. 24 u. 26)[*](Art. P.)διατρέχων καὶ διαταττόμενος περιπίπτει δόρατι, ὡς μέν τινες φάσκουσι, στρατιώτου· ὡς δὲ ἄλλοι, Σαρακηνοῦ τῶν μετὰ Περσῶν· ὡς δ᾿ Χριστιανῶν λόγος ὁ ἀληθὴς καὶ ἡμέτερος, τοῦ δεσπότου Χριστοῦ ἀντιταξαμένου αὐτῷ. τόξον γὰρ ἀθρόως ἀπὸ τοῦ ἀέρος ἐνταθὲν καὶ βέλος ἐπ’ αὐτὸν ὡς ἐπὶ σκοπὸν ἀφιὲν καὶ διὰ τῶν λαγόνων ὁρμῆσαν διαμπερὲς ἔτρωσεν αὐτὸν εἰς τὰ ὑποχόνδρια.
Καὶ ἀνοιμώξας βαρύ τε καὶ δυσηχὲς ἔδοξε τὸν κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν
[*](14 f vgl. Ammian. Marcellin. XXV 3, 5 — 20 f vgl. Sozomen. VI 2, 10. Acta Sanct. Octobr. Χ 45)[*](15 παρακινοῦ R | μετὰ > PR | 15/16 Philostorgius ähnte wie die anderen Kirchenhistoriker, mehrere Versionen [vgl. ob. Ζ. 14 f u. S. 101, 4–12]; doch, bei dem Hagiographen, ist viell. ὁ Χριστιανῶν λόγος eine zweite Quelle, der Philostorgius contaminiert wird; vgl. z. B. Acta Sanct. Octobr. X 45 u. s. Prolegomena 1 16 λόγος > R | ὁ > P | 17 ἐκταθὲν Μ ἐνταλθὲν S | 18 Mendelssohn, s. Register ὁρμάω | 20 ff »in diesem Passus scheint bloß das aus Philostorgius öpft zu sein, daß der Kaiser das aus Blut in der Hand auffing und gegen Himmel warf mit den Worten: »»Sättige «« und dabei seinen Göttern fluchte« Batiffol, s. ob. Anm. zu 20 ἀνωμόξασ PRS | δυσαχθὲσ P δυστυχὲσ S | κύριον > P)[zu Ζ. 14 ff u. ob. S. 101,5] Vgl. Cedren. I 538, 16: [Εἶτα δι' ἐρημίας καὶ ἀνωμάλων χωρίων τὴν πορείαν ποιούμενος ἐφ’ ἱκανόν, πάντων ἀπολελοιπότων τῶν χρειωδῶν καὶ τῶν ἀναγκαίων, καὶ πολλὰ ταλαιπωρησάντων τῶν μετ’ αὐτοῦ, ἐπειδὴ καιρὸς τοῦ πολέμου ἀφίκετο = Leo Grammaticus 93, 14 ff] περιερχόμενος ἀνὰ τὸ στρατόπεδον καὶ διατασσόμενος ἐπλήγη δόρατι ἀφανῶς εἰς τὰ ὐποχόνδρια, ὥστε ἀνοιμῶξαι αὐτόν.
λέγων· »κορέσθητι«. ναὶ δὴ καὶ τοὺς ἄλλους θεοὺς κακούς τε καὶ [*](Phot.) ὀλετῆρας ἐκάλει.
Ἰατρῶν μέντοι γε ἄριστος ὁ Λυδὸς Ὀριβάσιος αὐτῷ συνῆν ὁ ἐκ Σάρδεων· ἀλλ’ ἡ πληγὴ πᾶσαν χλευάζουσα θεραπείαν διὰ τριῶν ἡμερῶν τὸν Ἰουλιανὸν ἀπαλλάττει τοῦ βίου, ἐν μὲν τῷ τοῦ Καίσαρος σχήματι πέντε ἐνιαυτούς, ἐν δὲ τῷ διαδήματι μετὰ τὸν Κωνσταντίου θάνατον δύο καὶ ἥμισυ διανύσαντα ἔτη.
Καὶ οὗτος μὲν εἰς τὸν ἥλιον ἀπορραίνειν τὸ αἷμα καὶ τοὺς θεοὺς κακολογεῖν, οἱ δὲ πλεῖστοι τῶν ἱστορούντων εἰς τὸν κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστὸν τὸν ἀληθινὸν θεὸν ἑκάτερον γράφουσιν ἐναπορρίψαι.
[*](3f vgl. Lydus De mens. IV 118 S. 157, 6 ed. ünsch 5— 7 vgl. Zonar. XIII 13, 22. Socrat. III 21, 18 – 9–11 9–1 οἱ πλεῖστοι s. imt. Ζ. 23 f Anm. zu 19ff)[*](4 σαρδέων B, corr. M | 8 αὑτοῦ ed. | 8 ff daraus folgt nicht notwendig, daß Philostorgius nur die von ihm vorgezogene Version erwähnte; vgl. 4–12 u. 102, 14 f | 9 κακολογεῖν Gothofred. κακολογῶν Β)Χριστὸν ἐνώπιον αὐτοῦ ἑστάναι καὶ ἐπεγγελᾶν αὐτῷ. ὁ δὲ σκότους [*](Art. P.) καὶ μανίας πλησθεὶς δεξάμενος τῇ χειρὶ τὸ ἴδιον αἷμα καὶ εἰς τὸν ἀέρα ῥάνας, πρὸς τῇ ἐκπνοῇ γενόμενος, ἀνέκραξε λέγων· »νενίκηκας, Χριστέ· χορτάσθητι, Γαλιλαῖε«. καὶ οὕτως τὸν δεινὸν καὶ ἔχθιστον θάνατον καταλαβὼν κατέστρεψε τὸν βίον τοὺς αὐτοῦ θεοὺς πολλὰ λοιδορησάμενος.
[*](19 ff vgl. Sozomen. VI 2, 10. Acta Sanct. Octobr. X 45 u. Theodoret H. E. HI 25, 7. üttner- Wobst, Philologus LI S. 575 ff)[*](19 nach γενόμενος + ὁ δείλαιοσ S | ἔκραξε M | 20 δεινὸν καὶ > RS ἔχθιστον] αἴσχιστον? Mendelssohn | 21 f vgl. ebd. § 66 PG 96, 1313 C 5: ὁ δὲ . . . βασιλεὺς πεσεῖται ἐν Περσίδι, σφάγιον γενησόμενος τοῖς ἀκαθάρτοις δαίμοσιν οὕς ἐθεράπευεν καὶ οὓς ἐτίμα, τοιαύτην ἀντιμισθίαν παρ’ αὐτῶν κομισάμενος | 21 vor καταλαβὼν + ὁ τρισάθλιοσ καὶ ταλαίπωροσ S)[καὶ τῇ χειρὶ τοῦ αἵματος λαβόμενος ἔρραινεν εἰς τὸν ἀέρα λέγων· »νενίκηκας, Cedr. χριστέ· κορέσθητι, Ναζωραῖε.« καὶ οὕτως τὴν μιαρὰν αὐτοῦ ψυχὴν ἀπέρρηξε = ebd. 93, 18ff] πολλὰ δυσφημήσας εἰς τοὺς ἑαυτοῦ θεούς, ἀπατεῶνας καὶ καὶ ψεύστας ἀποκαλῶν.
S. auch Zonar. XIII 13, 16 ff u. dazu Patzig, Byz. Zeitschr. VI 334 f