Commentarium In Evangelium Matthaei (Lib. 12-17)

Origen

Origenes. Origenes Werke Vol 10.1-10. 2. Klostermann, Erich, translator. Leipzig: Hinrichs, 1935-1937.

Et resjjondens lesus iterum dixit eis in parabolis dicens: simile est regnum caelorum homini regi, qui fecit nwptias filio suo et cetera. Haec quoque parabola simpliciter intellecta videtur ostendere, quod homo rex moraUter deus et pater domini nostri lesu Christi dicatur, nuptiae autem filii regis restitutio sponsae ecelesiae > ad Christum sponsum ipsius. qui autem mittuntur servi vocare invitatos adnwptias secundum tempus habentur prophetae, convertentes ex populo per suas prophetias ad laetitiam restitutionis ecclesiae adChristum. qui autem noluerunt venire in primis invitati, qui noluerunt <erant>

[*](15ff Vgl. Hier. in Matth. 174 C: rex iste, qui fecit nuptias filio suo, deus omnipotens est ; facit autem nuptias domino nostro lesu Christo et ecclesiae — 20 f Vgl. Act. 3, 21 — 22ff Vgl. C c Nr. 59 (Anf.) Or. C 1 Nr. 242 Or.)[*](3 vorher : Περὶ τῶν καλουμένων εἰς τοὺς γόμους H 14 δόξη Ηa 30 ἐλθεῖν < Η 31 ἀκούειν <θέλον>τες Koe, vgl. lat.)[*](3f et — dicens y* secundum mathm. In illo tempore dixit lesus discipulis suisL 10 et cetera + Omelia Origenis de eadem lectione L 1 7 domini nostri < y 20 > Diehl, vgl. gr. 28 > Diehl, vgl. gr.)

v.10.p.629

<>, ̣ <>

audire verba prophetarum, item alii <servi> transmissi alia prophetarum. praeparatum autem prandium, in quo tauri et saginata regis occisa erant, <erant> solidae et rationabiles mysteriorum dei escae. sic autem et omnia parata, id est de omnibus quae necessaria sunt praeparati sermones, quos (»cum cum venerit quod est«) qui invitationem sunt dei manducabunt et bibent. quoniam autem vocatorum per prophetas quidam quidem neglexerunt tantummodo quae dicebantur saecularibus occupati negotiis, non autem et malignati sunt adversus prophetas, alii autem et mahgnati sunt contra eos, ideo differentiam eorum ostendere volens dixit : quidara quidam neglegentes abierunt, alius quidem in agrum suum, alius autem in negotiationem suam; reliqui autem tenentes servos eius iniuriis adfecerunt et occiderunt.

Adhuc autem secundum simphcem hanc traditionem ira intellegitur regis, de qua et apostolus dicit propter ludaeos : » praeve- [*](4 f Anders Orig. fragra. 68 in Luc. (IX, 267, 25 ff.) : ἄριστον μὲν γὰρ οἱ εἰσαγωγικοῖ λόγοι ἤ ἠθικοὶ ἢ τὰ παλαιὰ λόγια, δεῖΠνον δὲ οἱ ἐν προκοπῇ λόγοι μυστκοὶ ἢ οἱ τῆς νέος διαθήκης. — 6 f Vgl. Hebr. 5, 14 — 10 I. Kor. 13, 10 —) [*](10 ὄντων (auch II 247, 10) > όντων Diehl όντων Koe, vgl. lat. | <ἕτοιμι> Kl nach Diehl Koe, vgl. lat. 12 φάγωνται καὶ πίωνται Η 17 f <κατὰ — ἐππνηρεύοντο> Kl, vgl. lat. 27 Diehl, vgl. lat.) [*](2 <servi> Diehl, vgl. 5 <erant> Diehl, vgl. gr. 8 apparata L 21 quidem] 1. autem ? Kl, vgl. gr.)

v.10.p.630

nit autem illos ira usque in finem«, et prophetatur adversus ludaeos bellum et interitus Hierusalem et interfectio populi post ascensionem domini facta, in eo quod ait : mittens autem exercitum suum interfecit homicidas illos et civitatem eorum succendit igni.

quod autem dicit: tunc dixit servis suis: nuptiae quidern paratae, invitati autem non fuerunt digni; ite ergo ad exitus viarum, et quoscunque inveneritis vocate ad nwptias refertur ad apostolos Christi dicentes ludaeis: »vobis primum missum verbum dei; sed quoniam indignos vos iudicatis aeterna vita, ecce convertimur ad gentes«. exitus ergo gentium sunt res gentium foris extra Israel, ex quibus quoscumque inveniebant apostoli vocabant ad nuptias.

[*](1 I. Thess. 2, 16 — 2ff Vgl. Hier. in Matth. 175 C — — 631, Vgl. C c Nr. 60 (Mitte) Or. — 18 Act. 13, 46 — 21 ff Vgl. Hier. in Matth. 175 D: quaeritur autem, qiiomodo in his qui foris erant. inter malos et boni aliqui sint reperti. hunc locum plenius tractat apostolus ad Romanos [ dicens] , quod gentes naturaliter facientes ea, quae legis sunt, condemnent ludaeos etc. — 21 ff Vgl. C l Nr. 243 Or.)[*](6 ἐπιδημίαν] ascensionem lat. 20 ἑαυτούς + aeterna vita lat., vgl. S. 531, 3; 563, 1 22 f <ἐκτὸς—ἐθνῶν> Kl Koe, vgl. lat. 23 πράγματα] δόγματα C c Nr. 60 C Nr. 243)[*](4 ascensionem] so ? S. 648, 24 adventum 11 paratae + svint L 16 primum] so lat. S. 531, 1; 562, 27 — überall gegen gr. 20 gentium] lat. las ἐθνῶν st. ὁδῶν)

v.10.p.631

vocabant auteiii oboedientes tantum, non autem et curabant utrnm aliquando ante vocationem mali fuerint aut boni qui vocabantur; omnes enim quos invenire poterant, vocabant. bonos autem intellegere hic simpliciter convenit humiliores et rectiores ex eis qui veniebant ad ciiltum dei, cjuibus conveniebat apostolicum dictum quod ait: »cum enim gentes. quae legem non habent, naturaliter quae legis sunt faciunt, huiusmodi legem non habentes ipsi sibi sunt lex, qui ostendunt opus legis scriptum in cordibus suis, testimonium eis perhibente conscientia «. et inpletae sunt Christi et ecclesiae nupiiae, et restituti deo, qui ab apostolis sunt inventi, recubuerunt ad epulandum in nuptiis.

Sed quoniam bonos et malos oportuit quidem voeari. non autem ut mali permanerent mali, sed ut exuerent et deponerent vestimenta contraria nuptiis et induerent se nuptiaUa indumenta.

[*](10 Röm. 2, 14 f – 19 Vgl. Act. 3, 21 - 24 ff Vgl. C c Nr. 61 (Anfang) Or. Π 249, 6f)[*](1 εὕρισκον] vocabant lat. | ἀκούοντας κοὶ οὐκ] oboedientes tantum, non autem et lat. 8 μετριωτέρους + et rectiores lat. 18 <καὶ> Kl, vgl. lat. 19 ἀποκαταστάντων <τῷ θεῷ> Kl nach Diehl Koe, vgl. lat. ἀποκατάστασις Μ H 25 <μὲν ἔ > δει Κl Koe, vgl. lat. 29 – 632, 4 ἐνδύσασθαι — ἐνδύματα <Μa, ergänzt a. R. M c)[*](6 vocabant] et vocabant G L 29 indumenta] vestimenta L)

v.10.p.632

id est »viscera misericordiae, benignitatem, humilitatem, mansuetudinem, longanimitatem « (haec enim sunt nwptialia indumenta), ideo rex ingreditur ut videat discumbentes, priusquam adponatur eis prandium praeparatum, tauri et saginata et omnia praeparata, ut videns retineat quidem habentes nuptialia vestimenta atque delectet, condemnet autem contrarios. ingrediens ergo invenit quendam. qui non mutaverat proprios mores nec induerat se nuptialia indumenta et dixit ei: quomodo intrasti huc non hahens nuptialia inditmenta ? et quoniam, qui pecca <vi> t et renovatus non est nec induit dominum lesum quasi non habens excusationem aliquam <obmutescit>, ideo dixit : et non solum reiectus est a nuptiis qui iniuriam nuptiis fecit, sed adhuc a ministris regis super vincula constitutis hgatus incessionem, qua non est usus ad bonum, et ad-

[*](1 Kol. 3, 12 – 21 f Vgl. Kol. 3, 10 — 23f Vgl. Act. 25, 16 — 23 Π 249 10f — 28 ff Vgl. C c Nr. 62 Or. II 250, 5 f)[*](4 ἐστι <H 17 αὐτοῦ Μ 26 τὸ <Μ 30 πορείαν Kl, vgl. lat. u. ΙΙ πονηρίαν Μ H)[*](7 prandium praeparatum eis L | praeparatum] paratum G 11 atque delectet y* ad quae delectetur L 21/22 <vi> t Koe, vgl. 25 <obmutescit> Diehl, vgl. 29 incessionem Kl incessione y pedibus id est incessione L)

v.10.p.633

prehensoriam virtutem, qua nullum opus bonum inplevit, condemnatus est in loco ab omni lumine alieno et quantum ad omnes tenebras pressioribus tenebris, quae vocantur tenehrae exteriores. sed et si quis nostrum ad invitationem quidem regis veniens ad nuptias filii eius, non autem et indutus fuerit qualia praediximus nuptialia vestimenta, similia patietur <et> manus et pedes expelletur in tenebras exteriores, ubi erit fletus secundum quod scriptum est: »vae, qui nunc ridetis, quoniam flebitis«. et ut ostendat sermo tristitias et dolores eorum, in quibus erunt qui vestiti non fuerint nuptialibus vestimentis , ideo dixit: illic erit <fletus, et> non solum fletus, sed etiam dentium stridor.

[*](19 Lue. 6, 25)[*](5 ἀλλ' ὥστε] 1. ἀλλὰ πρός γε ? Kl 6 <παντὸς> Diehl, vgl. gr. σκότεσι Κl, vgl. lat. und z. B. S. 644, 29 σκότω MH ταῦτα] similia lat. 19 ἔνθα + erit lat. 24 ἁμαρτίσασι H)[*](2 bonum opus L 8 f tenebris <y 10 et x* < ρ 12 ventus R Gvenerit B 17 <et> Koe, vgl. gr. 31 <fletus et> Diehl, vgl. gr.)

v.10.p.634

Haec ergo secundum simplicem traditionem sint dicta. temptemus autem repetentes scrutari subtilius. regnum ergo caelorum simile est secundum eum quidem qui regnat homini regi, secundum eum autem qui conregnat regi filio regis, secundum ea vero quae sunt in regno regis adsimilatum est servis et invitatis ad nuptias, quorum quidam quidem nolentes venire neglexerunt propter occupationes saecuK huius, alii autem iniuriis adfecerunt servos et occiderunt. adhuc autem ex eis qui regnabantur fuit etiam ille exercitus regis et, qui ab exitibus viarum congregantur boni et mali, donec inplerentur ex recumbentibus nuptiae, et qui inter dis- [*](10 τοῦ <H a 23 τοῦ] υ 27 ἐπὶ] εἰς Μ 29 <δὲ> Koe, vgl. 33 <διεξόδων τῶν> Koe, vgl. lat.) [*](19 regi y* <G c L)

v.10.p.635

cumbentes non habuit vestimentum nuptiule, et ministri qui iussi sunt pedihus et manibus alligatum mittere in tenebras exteriores.

Poterat quidem dicere: simile est regnum caelorum regi sine additamento hominis. sed quoniam additum est etiam Jiomini, necessarium est exponere etiam hoc. et ante me alius ciuidam interpretatus est, sicut etmihi videtur. fecit enim hbros <allegoricos> legibus sanctis, et protulit sermones ubi deus secundum passibilem naturam hominum vertitur. et primum quidem dixit, ubi secundum passibilem hominum naturam vertitur <deus> homines, secundum quod dictum est : »morigeravit te dominus deus tuus quemadmodum si pater morigeret fihum «. deinde protulit, ubi non est deus quemadmodum homo, secundum quod dictum est : »non sicut homo deus noster«.

nos autem multam ab- [*](16 ff Vgl. Philo quod deus sit immutabilis § 53 (I, 280 Ma): δύο τὰ ἀνώτατα πρόκειται κεφάλαια περὶ τοῦ αἰτίου, ἔν μὲν ὅτι οὐχ ὡς ἄνθρωπος ὁ θεός« (Num. 23, 19), ἕτερον δὲ ὅτι ὡς ἄνθρωπος κτλ. (Deut. 1, 31); vgl. auch Orig. hom. XVIII, 6 in Jer. (III, 158, 7ff) — 25 Deut. 1, 31 — 29 Num. 23, 19) [*](11 ἄνθρωπος] hominis lat. 12 πρόκειται Hu 19 τοῦ θεοῦ Μ) [*](17 libros <allegoricos> Diehl vgl. gr. 18 sermonem L 24 > Diehl, vgl. gr. 32 noster] ut mentiatur AT)

v.10.p.636

undantiam exemplorum habentes de evangelicis locis, in quibus deus pater adsimilatur homini, exponemus parabolas nominantes quasi hominem deum et dicemus ad quosdam haereticos, Cjui non intellegentes, quae hoc modo dicuntur in scripturis veteribus, peccant in deum legis et prophetarum et totius creationis : quoniam si homini adsimilatur deus (secundum parabolas evangelii), secundum consequentiam parabolarum istarum suscipere convenit et iram dei et furorem et paenitentiam et aversionem vultus et sessionem et stationem et incessionem dei et somnum, quae omnia de deo scripta sunt m prophetis.

[*](1 εὐαγγελι<κ>ῶν Diehl, vgl. lat. 4 ταῖς + quasi lat. 6 ἀπολογίαν <γραφῶν> Κοe 9 τοὺς] τινας Koe, vgl. lat. 19 <καὶ> Kl, vgl. lat.)[*](2 locis y* <L 3/4 exponemus Kl, vgl. gr. exponimus x 9 dieemiis Kl, vgl. gr. dicamus G dicimus B L 12 peccant] et peccant y 13 et x* <μ | creationis x* creatoris ρ 18 dei v* <L)

v.10.p.637

Et ab exitu ostenduritur, quia nec veteris testamenti scripturas intellegunt. nam si nihil deus habet in se quod videtur huma num, dicant utrum iste deus, qui secundum parabolas evangelii et homo dicitur et iratus proponitur secundum humanam naturam, ipse est pater Christi aut alius praeter eum? et necesse habent aut alium aliquem dicere patrem Christi extra hunc, quem parabolae et patrem Christi appellant et similem eum humanae naturae proponunt; aut si dixerint hunc ipsum esse patrem domini nostri Iesu Christi, cogendi sunt confiteri quoniam multa in eo secundum passibilem naturam hominum esse dicuntur, non quia ipse passibilis est, sed quia morigerat passibilem naturam hominum.

[*](2 ὑπολαμβάνεται H a 13 δειπνῆσαι 〈ἐλθοῦσιν〉 Koe 19ff gr. kürzt)[*](4 et ab exitu] 1. ex superfluo Diehl, vgl. gr. 5 veteris] lat. las παλαιᾶς st. καινῆς? 7f lat. frei)

v.10.p.638

Quamdiu ergo homines sumus et iion expediunt nobis divitiae »bonitatis « dei et multitudo miserationum eius abscondita apud eum (ut ne noeeamur videntes eam), necesse est, ut simile sit regnuni dei Jionini regi, ut hominibus quasi homo apud homines loquatur et dispenset homines non eapientes dispensari a deo, qui omnino quidem deus est, et in eo quod loquitur per prophetas et in eo quod dispensat homines. et tunc cessabit regnum caelorum simile esse homini, cum cessante zelo et contentione et residuis passionibus et peccatis, cessaverimus »secundum « ambulare et digni facti fuerimus audire a deo: ’ego dixi: dii estis et filii excelsi «,

[*](14 Vgl. Rom. 2, 4 – 15 f Vgl. Ps. 30, 20 – 26 – 639, 7 Vgl. II 246, – 7 – 28 f Vgl. I. Kor. ö. — 31 Vgl. I. Kor. 3, 3 – 33 Ps. 81, 6 — 33 — 642, 3 Vgl. C luc Nr. 48 Or.)[*](6 κοὶ <μὴ> ? Hu 11 τοῦ] 21 ἄνθρωπος + apud homines lat. 23 μένοντος] lat. las μὲν ὄντος Diehl Koe)[*](13/14 divinae bonitates L 20 dispensat G c)

v.10.p.639

<> <> <> <>

iam non agentes talia propter quae difatnr ad nos: »vos autem sicut homines moriemini«. arbitror, quoniam non solum hoinini regi simile fieri regnum caelorum cessabit, sed et alia multa quibus opus habet homo peccator; utputa dicit in Osee: »ego autem sum sicut panthera huic Ephrem, et sicut ieo domui Iudae«, et in aho »et obviabo eis sicut ursus turbatus«. cessabit ergo aUquando esse sicut panthera et sicut leo et ursus turbatus, cum desmentes talia facere, iam non opus habuerint homines deo sicut panthera et sicut leone et urso turbato, nec ipse habeat eos tales qui talem <eum> necessarium habent, manifestabit se »sicut est«. autem sic intellego et quod ait: »deus noster ignis consumens est«, quoniam quamdiu sunt in nobis, quae digna sunt consumi ab igne, tamdiu deus oignis est mens« cum autem consumpta fuerint ab [*](3 Ps. 81, – 10 Hos. 5, 14 — 12 Hos 13. 8 — 22 Vgl. I. Joh. 3, 2 – 23 Deut. 4, 24: oft von Orig. zitiert, Ζ. B. I, 283, 4ff. II, 142, 4ff. III 138, 20 – 27 Vgl. Deut. 4, 24) [*](3 > Diehl Kl Koe vgl. lat. 5 τὸ] τὼ Η a 14 — 16 παύσεται — ἀπορουμένη <Μ 15 ὢν Koe, vgl. lat. τῶν H 19 <ἀπορουμένης θεοῦ> Kl Koe, vgl. lat. 21 <τοιούτους> Κl, vgl. 24 — 27 πῦρ — Η 25 <ἐν ἡμῖν> Kl, vgl. lat.) [*](11 huic Ephrem y* <L 16ff lat. frei 21 <eum> Diehl 23 et <G L 25 — 27 quoniam – est y* <L)

v.10.p.640

igne consumente ea, quae consueta sunt consumi ab eo, tunc iam non erit »deus noster ignis consumens«, sed sicut dicit lohannes : »deus lumen est«, et «deus dilectio «. quoniam autem movimus haec, vide si potes secundum hunc intellegere modum ex lohannis epistola cathohca sic habente: wcarissimi, nunc filii dei sumus, sed nondum apparuit quid erimus. scimus autem quoniam si apparuerit, similes ei erimus, quoniam videbimus eum sicuti est«, nunc quidem etsi digni fuerimus deum videre mente et corde, videmus »eum «non» Hquemadmodum «, sed quemadmodum propter nostram dispensationem factus fuerit nobis ; in f ine autem rerum et »restitutionis omnium, quaecumque locutus est per os sanctorum <suorum> prophetarum videbimus eum non sicut modo quod non est, sed quemadmodum tunc decuerit secundum quod est.

Quoniam autem semel diximus haec in eo, quod ait:

[*](3 Vgl. Deut. 4, 24 — 5 I. Joh. 1, 5 — 7 I. Joh. 4, 8. 16 — 9/10 Zur Zitationsformel vgl. Harnack TU. 42, 4, 6, A. 3 — 10 I. Joh. 3, 2 — 22 Act. 3, 21 1 τὰ πεφυκότα] i. m. τὰ ἔργα δηλο ΑΒΒREV τῆς ἁμ ABBREV H 12/13 οἴδαμεν + autem lat. 26 ὃ] lat. las καθ᾿ ὃ Koe)[*](1 igni G a I consueta] lat. las εἰωθότα st. πεφυκότα Koe 4 <solum> Diehl, vgl. gr. 7 — est y* <L 8 movimus Kl, vgl. gr. novimus x 9 potes] potest esse L 21 dispositionem sitionem nostram L 24 sanctorum rum y* < L 25 <suorum> vgl. gr. 28 decuerit μ docuerit x)

v.10.p.641

simile est regnum caelorum homini regi, possunius invenire et causas propter quas saepe salvator se fiiiuni liominis nominat, ostendens quoniam sicut deus homines dispensans quasi in parabolis dicitur liomo, forsitan sic et salvator principaliter quidem filius dei existens et „deus“ > et filius ,,caritatis “ et dei invisibilis « ; non autem manens in eo, quod est principaliter, efficitur secundum dispensationem filius hominis (<hominis> in parabolis dicitur homo, <est autem deus>), secundum simiHtudinem [hominis] , cum coeperit homines dispensare, [sed] quiin para bolis dicitur et f it quasi homo. non debemus quaerere quis honio, ut illius dicamus esse fihum salvatorem, sed stantes in sensu dei et parabolarum dicentium ipsum esse hominem, sapienter audiamus eum dicentem se fihum hominis. apud nos ergo homines simile est regnum caelorum homini regi, apud eos autem, qui secundum scrip- [*](11 Vgl. Joh. 1, 1 - 12 Kol. 1 13; 15 – 19 lat. Vgl. Phil. 2, 7 ? — 29—642,3 Vgl. ΙΙ 246, 2f) [*](1 τῶν οὐρανῶν] τοῦ θῦ Μ 11 > Kl nach Koe, vgl. lat. 17 ὄντως Η a 21 πως] lat. las ὡς Koe 27 ἑαυτοῦ Μ 31 > Lo, vgl. C luc Nr. 48) [*](3 saepe salvator] et saepe salvator vator B saepe salvator et L 3/4 filium se L 11 <est> Kl, vgl. 16. 19 > u. [hominis] Diehl Kl, vgl. gr. <est—deus> KI, vgl. gr. 21 [sed] dei KI, vgl. gr. sed deum Χ 22 fit] sit L)

v.10.p.642

turas dii vocantur, quorum »in synagoga stetit deus, in medio deos« discernens, regnum simile est deo regi.

quaeres autem, si quemadmodum in hominibus, qui sunt inferiores (quantum ad suam naturam) et angelis et sedibus et dominationibus et principatibus et potestatibus, simile fit regnum caelorum homini regi, sic in sedibus simile est regnum caelorum sedi regi, dominationibus autem dominationi regi, principatibus autem principatui regi, potestatibus potestati regi. dicet enim aliquis: quae discretionis est ratio, ut liumilioribus quidem adsimiletur regnum caelorum homini regi, superioribus autem non similiter f iat ?

Iste igitur, qui adsimilatus est hoynini regi faciens nuptias filio suo, misit servos suos vocare invitatos ad nwptias. et considera si, quemadmodum in corporalibus alia est quae nubit sponsa, aKi autem <servi> invitatores, alii qui invitantur ad nuptias, sic et in rebus mysterialibus quidam quidem sunt, qui accipiuntur in con- [*](2 Ps. 81, 1 – 8ff Vgl. Kol. 1. 16) [*](8 φύσει + et lat. 12 <οὕτως> Koe, vgl. lat. 13 θρώνω H 18 ἐλάττοσι Μ ἐλάττωσιν H | ὡμοιοῦσθαι Μ 28 <ἐπὶ—σωματικῶν > Κl Koe, vgl. lat.) [*](4 regi deo L 10 fit y* fecit L 13 15 regi y* regis L 15 autem] vero G <B I principatui ρ principi x 18 humiHoribus Kl, vgl. gr. hominibus X 31 <servi> Diehl, vgl. 34 constitutionem ρ constitutione x*)

v.10.p.643

stitutionein sponsae, alii autem in ordinem transmissorum servorum invitatos vocare, tertii autem praeter istos, qui vocantur ad nuptias. deus autem scit diversos ordines istos animarum earumque virtutes et causas, ob quas hi quidem in constitutionem sponsae accipiuntur, alii autem in ordinem servorum ministrantium vocationi huiusmodi et alii in numeiaim invitatorum ad nwptias. in spiritaHbus autem nuptiis communicationem sponsi ad sponsam, id est Christi ad animam, verbi susceptionem intellege, partus autem opera bona animae nuptae, quae non corrumpitur a verbo sponsi, sed cottidie per communicationem eius incorruptibilitatem conseciuitur et generat, ciuaha decet ex talibus nuptiis rationabiha generamtna;

et m tahbus nuptiis intellege prandiurn quod paratur esse eloquium dei. et fortia quaecjue elocjuiorum dei

[*](29 – 645, 26 ( ?) Vgl. C c Nr. 59 Or. — 31 ff Vgl. Hebr. 5, 12)[*](13/14 <ταύτῃ> DiehlKoe, vgl. 21 <ὑποδοχήν> Diehl, vgl. lat. 22 καλῶς ποιούμενα Kl, vgl. lat. ἐν καλῶ ποιουμένου καὶ M H 27 l. ὁποῖα <ἂν> Kl 29 γενήματα Η a 31 λογίοις Koe λογικῆς Μ ΙΙ λογικοῖς H)[*](2. 12 ordinem Kl, vgl. gr. ordine x 9 earumque — virtutes] lat. versteht falsch 14 numerum Kl numero x 24 cottidie per] lat. las καθ’ ἑκάστην <τὴν ἡμέραν διὰ> τὴν Koe 33 et Kl, vgl. gr. ut x)

v.10.p.644

tauri intellegantur, suavia autem et delectabilia eorum sint saginata. varietatem autem diversam, omnium eloquiorum dei diversitatem, intellege quodait: etomyiia jyraeijarata. rex enim in abundantia regali dignus regno et divitiis suis existens prandia facit.

Puto autem ingenuarum aliquarum animarum et Israeliticarum primam hanc fuisse vocationem ad nuptias. principaliter enim vult deus venire ad epulationem istam beatam eos, qui ad intellegendum sint ingeniosiores. et est videre plerumque, quoniam qui liuiusmodi sunt, nolunt ad istam vocationem venire, et ideo transmittuntur alii servi provocantes eos, qui venire nolebant, et promittentes quia, si venerint invitati, percipient a rege prandium praeparatum, carnes taurorum, quae inter munda omnibus mumdis mundiora babentur: manducabunt etiam saginata, id est

[*](28 ff Vgl. ΙΙ 247, 7 f : ἤτοι ταῦροι μὲν ἡ λογικὴ κοὶ ὡς ἐν καθαροῖς μείζων τροφή, στιστὰ τὸ πνευματικῶς ἡδὺ (vgl. Ζ. 2 gr., 1 lat.) τῆς θεωρίας κτλ. — 31 – 645,5 Vgl. II 247, 8f)[*](2 καὶ] <τὸ ἡδὺ καὶ τὸ τερπνὸν> κατὰ Koe, vgl. lat. u. II 5 ποικιλίαν] danach Liicke ? Koe, vgl. lat. 6 <ἐν> 7 TOJ] τοῦ Μ | τὰ <M 12 ψυχῶν + et lat. 21 ἰδεῖν + plertimqne lat. 22 εἰς + istam lat.)[*](5 et <L 7 dignus (lat. las ἄξιος)] digno G digna L 11 autem] enim B 26 quia <GL 26 27 invitati + quod G a 30 mundiora] lat. las μειζόνως > ? Koe)

v.10.p.645

ad unamquamqiie propositionem exempla <varia et> multa rationis probatione repleta et bene divisa, quae moraliter intelleguntur occisa, quae in unaquaquepropositione adferunt multam <et plenam> ostensionem. utputa (argumenti gratia dico) si quis adversus aliquam jsropositionem proferat quaedam dicta modica et infirma et non magnam virtutem rationis habentia, nonne videntur tibi tenuia et exilia et macra quae proferuntur et (ut ita dicam) sicca et sine carnibus verba ? sed non sunt talia, quae praeparata sunt in convivio regis in quo dicit : tauri mei et saginata occisa, et omnia praeparata. utputa (manifestandi intellectus gratia dicam) loquitur aliquis apostolorum de castitate sermo-

[*](3 ἢ] καὶ Koe 8 l. <προ> φέροιτο ? Κl, vgl. lat. ἰσχνὰ + et macra lat. 13 ἄσαρκα + verba lat. 16 τὰ <Μ 24 τεταγμένως H)[*](2 <varia et> Diehl, vgl. gr. 6 <et plenam> Diehl, vgl. gr. 12 tennia + esse B L)

v.10.p.646

23. I

nem, sermo ille recte intellegitur turtur. sed eum ipsum castitatis sermonem cum multa rationis probatione de scripturis repletum protulerit, ita ut delectet animum audientis pariter et confirmet, protulit eum saginatum. si de caritate locutus fuerit, protulit columbam. et sic in omnibus eloquiis dei intellege quid est exile, et Cjuid saginatum.

Sed qui principaliter quidem fuerant invitati, primos invitatores quasi pauperes sensu neglexerunt et egenos sermone et abierunt sua sequentes et niagis sunt delectati in illis, quam in his quae per servos <transmissos> rex promittebat. et unus quidem eorum habens ijroprium agrum non venit ad nuptias, alius autem negotiationem exsequens, imitari quodammodo volens illum negotiatorem margaritarum et quaerentem »margaritas bonas«, qui invenisset pretiosissimam margaritam, vendidit omnes ut emeret unam. sed non bona negotiatio ista, ad quam vadens qui fuerat invitatus non percepit prandium, quod a rege fuerat praeparatum.

[*](27f Vgl. Matth. 13, 45 f — 30 f Vgl. II 248, 5f)[*](15 Πτωχοὶ τι sensu lat. | τὸν νοῦν] sermone lat. 24 κεκτημένος Koe, vgl. lat. κέκτηται Μ H)[*](16 egenos] das adj. gehort im lat. auch S. 647, 24 zu invitatores 19 <transmissos> Kl nach vgl. gr. 21 proprium + quendam G L)

v.10.p.647

qui ergo ex intellegentibus invitatis non veniunt quidem <ad vocationem>, non autem et servos ad vocandum transmissos iniuriant et interficiunt, leniores sunt iilis qui ausi sunt talia et requiescunt quidam quidem in agro proprio, alii autem in sua negotiatione. reliqui eos videamus qui sunt. puto quod hi sunt ciui ceciderunt in praeparatione contentiosorum et astutorum verborum in quibus tenuerunt aut visi sunt tenuisse servos transmissos, qui non fuerunt praeparati ad solvendas eorum quaestiones versutas, et contumeliis adfecerunt ministros vocationis. et est videre cottidie, quomodo invitatores dei simplices et non valde »astuti secundum mem« cum divina sapientia sua volunt illos tales docere, sed iniurias patiuntur ab eis qui intellegunt quidem, non autem volunt credere veritati. alii autem et interficiumtur ab eis, quibus rex iratus dicitur, quoniam »praevenit super eos ira usque in «. Et iratus rex

[*](24 Vgl. I. Kor. 1, 26 — 32 I. Thess. 2, 16 — — 648,4 Vgl. II 248, 4f)[*](10 raura] talia lat . 21 ἔστιν ἰδεῖν Μ 27 αὐτοὺς Hu, vgl. lat. αὐτὸν Μ H 30 αὐτῶν Koe αὐτοὺς Μ H 32/33 ἔφθασε — ὀργὴ Kl φθάσαι τὴν καλουμένην ὀργὴν Μ H 33 αὐτοὺς + usque in finem lat.)[*](5/6 1. invitati ? Ivl, vgl. gr. 6 <ad vocationem> Diehl, vgl. gr. 8 et] nec L 10 quidam B L <R G 13 sunt] l. sint ? Diehl Kl)

v.10.p.648

<> <>

misit exercitum suum, sive »multitudinem caelestis militiae« eos angelos qui positi sunt super poenas; et interficiunt interfectores ministrorum verbi, et omnem civitatem eorum succendunt. puto civitas est impiorum, secundum unumquodque dogma, congregatio eorum qui conveniunt in sapientia »principum huius «. hanc succendit rex et exterminat, quasi ex malis aedificationibus consistentem. et siquando videris exterminationem, sive alicuius »falsi nominis scientiae« quorumlibet verborum profitentium veritatem <eorumque> validam, non pigeat te dicere hoc factum esse a militibus dei, qui succendere solent civitates inimicorum veritatisdei. succensa est ergo et civitas doctrinae ludaicae post Christi adventum; qua succensa dixit rex servis suis, id est apostolis aut angehs dei, qui praepositi erant super vocationem

[*](2 Vgl. Luc. 2, 13 — 8fff Vgl. Orig. Sel. in Ez. 6,8 (Lomm. 14, 90): »πόλεις πόλεών« εἰσιν οἱ αἱρέσεις • ἑκάστη γὰρ αἵρεσις ἴδιον νόμον ἔχει καὶ ἰδίαν πολιτείαν ; Harnack TU. 42, 4, 61 f – 10 Vgl. I. Kor. 2, 6 – 14ff Vgl. den Titel von ’ Hauptwerk: ἔλεγχος καὶ ἀνατροπὴ τῆς ψευδωνύμου γνώσεως — Vgl. I. Tim. 6, 20 - 22 Vgl. Rom. 1, 25)[*](3/4 τεταγμένους] καλουμένους Μ 8 — 12 οἱονεὶ — βασιλεύς <Μ 8 οἱονεὶ] puto lat. | > Diehl KI Koe, vgl. lat. 15 κατανοήσῃς Kl nach Koe κατανοήσαις Μ H 17 ἐπαγγελλομένων υ ἐπαγγελομένων Μ H 20 στρατιῶν H 22 > Koe, vgl. lat. 24 τοῦ <H 26 βασιλεὺς + id est lat.)[*](6 siiccendunt] anders Ζ. 11 u. gr. 7 impiorum est L 17 <eorumque> Kl Koe, vgl. gr.)

v.10.p.649

gentiuni, dicens: nuptiae quidem paratae, invitati autem non fuerunt digni ; ite ergo ad exitus viarum, et quantoscumque inveneritis vocate ad nuptias. et est videre ex omni via imperitorum et peritorum dogmatum, quae fuerunt secundumgentium mores, et civitatum et villarum <et locorum> vocatos ad nuptias. et egredientes servi, sive de ludaea et Hierusalem apostoli Christi sive ab interioribus finibus in quibus fuerant angeli sancti, et venientes ad vias diversas diversorum morum, congregaverunt et congregabunt quoscumque invenerint, malos *** quidem, ut deponentes malitiam (quod est extraneum a nuptiis vestimentum) et induentes se opera bona (quae sunt nuptialia vestimenta) inpleant convivium nuptiale recumhentes et requiescentes in fide.

[*](1 f Vgl. Hebr. 1, 14 ? — 23f Vgl. Rom. 13, 12?)[*](3 ἐθνῶν + dicens lat. 9 ἰδιωτικῶν Koe, vgl. lat. ἰδιωτικῆς MH Ι οὐκ] Hu, doch vgl. lat. 11 κομῶν H 18 οἶς Hu, vgl. lat. w Μ Η 24 *** Kl, es scheint zu fehlen τε καὶ ἀγαθούς· καὶ τοὺς μὲν πονηρούς> 27 <ἔργων> Kl Koe, vgl. lat.)[*](2 paratae + sunt B L 6 et peritorum y* <L 9 <et locorum> Diehl Kl, vgl. gr. 23 *** Kl vgl. zu gr. Ζ. 24 27 1. <dicta> sunt ? Diehl, vgl. gr.)

v.10.p.650

Cum autem inpletae fuerint nuptiae ex recumhentihus et requiescentibus in fide et cultura hac dei, tunc ingredietur rex ad videndum et iudicandum de discumbentium qualitate, ut eum quidem qui vestem non habuerit nwptialem arguens damnet, reliquis autem prandium praeparatum adponat. vidit autem unum non habentem nuiJtialem vestem, id est quia unius sunt generis omnes, qui servant malitiam post fidem, quam habuerant ante fidem, et non deponunt eam. et arguit eos quasi qui male fecerint eo, quod ausi sunt in huiusmodi nuptias introire non recipientes digna nuptiis iiidumenta, id est texturam virtutum, claram vestem, de qua etiam Salomon in Ecclesiaste praecipit dicens: »in omni tempore sint vestimenta tua candida«. obmutuit autem, qui ausus fuerat in huiusmodi nuptias introire sine vestimento decenti.

[*](14 ff Vgl. Hier. in Matth. 176 B: unus iste omnes, qui sociati sunt malitia, intelleguntur — 18 ff Vgl. Hier. in Matth. 176 C: arguit inpudentiae, quod veste scrdida munditias polluerit nupticdes — 22 f Vgl. C c Nr. 61 (Mitte) Or. II 249, 7 — 25 Prediger 9, 8)[*](5/6 + qualitate lat. 14 εἶδε Kl, vgl. lat. οἷδε Μ ( ?) H 17 κακίαν + post fidem lat. οὗ <καἲ> Koe, vgl. lat. 26 σου Hu μου H <M)[*](2 recumbentibus et y* <L 4 hac R G c B <G a L | dei x* — et ρ 19 et <L 22 digna] lat. las τὸ > τοῦ Koe)

v.10.p.651

<> <> >

et sic condemnatur ab eo, qui dixit ministris suis (videlicet praeter, exerciturn illum qui erat desursum), ut alligantes eum manus et pedes quibus non sicut debuerat usus est (nec enim ad bonum currerat aliquando nec aliquos bonos inpleverat actus), eiciant eum non solum de convivio nuptiali sed etiam iii tenebras exteriores et ab omni lumine alienas iniciant, ut sitiens lumen cum fuerit in tenebris exterioribus, ploret ad > d eum qui potens est eius misereri et eripere inde, et dentibus strideat, qui quoniam acerbam manducaverant malitiam stupidi erant effecti. uva enim acerba intellegitur malitia eius, qui non obliviscitur »posteriora« nec adpetit wpriorac, sed permanet in id ipsum, cum deberet ad maturitatem proficere dulcem et offerre virtutis alicuius manducabilem botrionem. [*](5ff Vgl. Hier. in Matth. 176 D: vel certe ideo ligantur manus et pedes, ut maleoperari et currere desisiant ad effundendum sanguinem — 13 Vgl. II 250, 8 — 18. 21 Vgl. Jer. 38, 29 – 24ff Vgl. Phil. 3, 13) [*](8 πορείον + ad homim aliqtiando lat. 9 πράξεις + bonos lat. 11 εἰ- <σβάλωσιν εἰ>ς Kl nach Diehl Koe, vgl. lat. 17 βρύξυ H 18 τὴν < H a 24 <ἐπιλανθανομένου—μηδ᾿> Kl, vgl. 25 ἐπεκτεινομένους Μ 28 καὶ γλυκεῖαν ~lat. | τῆς] alicuius lat. 29 ἀρετῆς + nmnducabilem lat.) [*](8/9 concurrerat G 10 eiciant] et eiciunt GL 13 ab <L 14 iniciant R B iniciunt G L 16 <d> Diehl Koe, vgl. gr. | eius] eum G a ? L 18f acerba manducaverant malitia L 28 offerre] lat. las παραστῆσαι st. ποιῆσαι Diehl)

v.10.p.652

>Et addit; niulti vocati, pauci autem electi. et si quis considerat multitudinem hominum quae in ecclesiis congregatur et discusserit quanti sunt, qui conversantur disciplinate et reformantur »novitate sensus« sui, autem neglegentissime conversantes configurantur »saeculo huic«, videbit quia verus est domini dicens: multi vocati, pauci autem electi.

Tunc abierunt Pharisaei et consilium acceperunt ut eum caperent in sermone. et mittunt discipulos suoscum Hero-

[*](1 ff Vgl. II 250, 11 ff— 8 ff Vgl. Orig. hom. 4, 3 in Jer. (III, 25, 16ff): κοὶ ἀληθῶς ἐὰν κρίνωμεν τὰ πράγματα ἀληθείᾳ καὶ μὴ ὄχλοις, καὶ κρίνωμεν τὰ πράγματα προαιρέσει καὶ μὴ τῷ βλέπειν πολλοὺς συναγομένους, ἀψόμεθα νῦν ὡς οὐκ ἐσμὲνπιστοί κτλ. u. ö a? vgl. Harnack TU. 42, 4, 109 A. 1. 114 - 14. 16 Vgl. äm. 12, 2 — Luc. 13, 24 - 23 Luc. 13, 24, vgl. Matth. 7, 14b)[*](5 εἰσιν + οἱ H 7 ἀνακλιθέρντας Hu ἀνακληθέντος Μ H | ὡς < Μ 11 ἀπλουστέρων Η a 22/ 23 ísxqy- δουδιν H)[*](8 autem] vero L 26 tunc] secundum mathm. XXII. In illo tempore L)

v.10.p.653

Matth. 22, 15-22).

dianis dicentes: magister, scimus quia verax es et viam dei in veritate doces, et non est tibi cura de aliquo, nec enim respicis personas hominum ; dic ergo nobis, quid tibi videtur: licet censum dari Caesari aut non ?

Voluntas loci praesentis secundum textum talis mihi videtur. ludaei propriani habentes conversationeni ex iege extraneam ab omni conversatione gentium, et habentes praeceptum quod ait: »usque ad mortem certa pro veritate, et dominus pugnabit pro «, ideo contradicebant gentibus dominantibus sibi, ut non transgrederemtur legeni dei. et frequenter radicitus interire periclitati sunt sub- Romanis volentibus statuam Caesaris introducere in templum dei, resistentes et prohibentes fortiores super se factos propter peccata. invenimus autem in historia ludaica, quod in tempore Tiberii Caesaris sub Pontio Pilato periclitatus est populus, Pilato quidem cogente, ut susciperent statuam Caesaris in templum, ludaeis autem et supra

[*](16 Sir. 4, 28 — 27ff Vgl. Josephus Ant. XVIII, 1 f. 4. 11; Bell. II, 8f; Harnack TU. 42, 4, 51)[*](8 ἀπῆλθον + ερὶ (!) τῶν ἐπερωτσάντων διὰ τὸν κῆνσον H 10 τὸ] ὸ (!) H am Anfang d. Zeile 15 τῆς] omni lat.)[*](5/7 dic — non] OineUa Origenis de eadem lectione L 7 aut non] an non B 13 conversationem umfaCt wohl διδασκαλίαν καὶ πολιτείαν Elt 31/32 templo L)

v.10.p.654

vires suas resistentibus ; similiter autem scriptum est factum et in tempore Cai Caesaris. aestimamus ergo, quoniam quamdiu quidem speculabatur populum illum deus > circumdatus fuerat saepe dominicae tuitionis quasi »vinea domini Sabaoth«, nihil huiusmodi contingebat eis. in primis autem ipse Pilatus, cui tradiderant Christum, ausus est populum inquinare ; quod gravius erat captivitatibus universis, (luoniam omnis captivitas (quam freciuenter sunt passi) corporis erat vexatio, introductio autem statuae in templum animarum erat interitus.

Et in tempore ergo Cliristi, quando tributum <Iudaei> sunt dare Romanis, cogitatio et consilium erat apud ludaeos, utrum deberent qui dei populus erant et portio eius, tributum dare principibus aut potiusprohbertate bella suscipere, nisi permitterentur vivere sicut ipsis placebat. [*](2. 12 Vgl. Josephus Ant. XVIII, If. 4. 11; Bell. II, 8 f ; Harnack TU. 42, 4, 51 — 7 Vgl. Jes. 5, 2 — 8 Jes. 5, 7 — 21ff Vgl. Hier. in Matth. 177 A: nuper . . . ludaea subiecta Romanis . . . stipendiaria facta fuerat, et erat in populo magna seditio, dicentibus aliis . . . debere tributa persolvi . . . , Pharisaeis vero . . . e contrario nitentibus, non debere populum dei . . . humanis legibus stihiacere — 26 Vgl. Deut. 32, 9) [*](1 λαῶ Μ 5 στοχαζόμεθα > Koe, vgl. lat. 6 λαὸς + deus lat. 7 φραγμὸν + dominicae tuitionis lat. 8 ὁ ἀμπ.] quasi vinea lat. 11 ἐγένετο + eis lat. 28 συγχωρεῖν τὸ H) [*](3 cai Bc gai B a G L 6 > Kl, vgl. gr. 7 tuitionis] visitationis B 11 popukim] lat. las λαὸν st. ναὸν 22 <Iudaei> Diehl, vgl. gr.)

v.10.p.655

et refert historia, quod ludas quidem Galilaeus, cuius memor est et Lucas in Actibus apostolorum, avellens multam multitudinem ludaeorum docebat non oportere Caesari dare tributum neque dominum Caesarem appellare; qui autem erat in tempore illo tetrarcha suadere populo festinabat, ut statui praesenti consulerent et non voluntarie contra fortiores susciperent bellum, sed adquiescerent dare tributum. et sermo quidem evangelii praesentis non quidem manifeste, tamen haec ipsa ostendit. qui autem diligenter considerat verborum praesentium sensum, inveniet hoc et in loco praesenti. nec enim haberent occasionem Pharisaei volentes Christum capere in sermone, mittentes discipulos suos cum Heroflianis ut eum interrogarent, utrum liceret Caesari dare irihutum aut non, si manifestum apud eos fuisset, quoniam non oportet dare, et si consonantia voluntatunl apud eos fuisset, ut non darent tributum.

Et vide nisi manifestatur historia illa ex eo, quod volentes

[*](2ff Vgl. Act. 5, 37; Josephus Ant. XVIII, If — 8ff Vgl. Hieron. in Matth. 177 B: Caesar Augustus Herodem . . . regem ludaeis Iudaeis qui tributis praeesset et Romano pareret impcrio)[*](15 <ἀλλὰ> Kl Koe, vgl. 19 iavy Diehl, vgl. lat. 25. 28 ἦν + apud eos lat, 25 δεῖ δοῦναι Kl nach Hu, vgl. lat. διδόναι M H 28 τὸ > Koe, vgl. lat. ὅτι MH)[*](2/3 quidem ρ quidam x* Pasch 4 et X Pasch ρ 5 avellens x* evellens ρ 7/8 dominum + neque y 24 eum] 1. lesum ? Dielil, vgl. gr. 26 aut] an B)

v.10.p.656

̣ a

<Pharisaei> Christum capere sermone non solum miserunt discipulos suos interrogantes de censu, sed cum Herodianis. forsitan enim in populo tunc qui quidem docebant oportere dare tributum Caesari, vocabantur Herodiani ab his, qui hoc facere recusabant ; qui autem prospectu hbertatis dare tributum vetabant, videbantur esse Pharisaei subtihtatem ludaicarum disciphnarum cautius observantes, ABBREV ut si quidem Christus responderet non oportere Caesari dare tributum, traderent eum Romanis <Herodiani> quasi recessionis si autem iuberet dari, Pharisaei accusarent evnwquasi personas horninum aspicientem magis quam docentem viam dei in veritate. considera autem et vide, quoniam Pharisaeorum cUscipuh dicentes: magister, scimus quia verax es et

[*](5ff Vgl. Hieron. in Matth. 177 C : seii quos iyihidentes Pharisaei, quia Romanis iributa solvehant, Herodianos vocabant – 6f Vgl. II 252, 3f)[*](7 τελεῖν] oportere dare lat. 15 δηλωσάτω Koe σωσάτω Μ H 21 ἀποκρίνασθαι H 22 διδόναι Μ 34 σαυτῷ + et vide lat.)[*](1 <Pharisaei> Diehl, vgl. 5/6 docebant Kl, vgl. gr. dicebant Χ 27 <Herodiani> Diehl Kl, vgl. 1 secessionis? Koe 28 dare B 32 autem <tecum> Diehl, vgl. gr.)

v.10.p.657

viam dei in veritate doces, et non tibi cura est de aliquo, nec enim aspicis personas hominum, provocabant eum per huiusmodi laudem, ut non acciperet Herodianorum personas, qui partes Caesaris defendebant, ut respondens secundum voluntatem Pharisaeorum, quia non hcet Caesari dare tributum, traderetur Herodianis <ab iis> . unde et dominus videns nequitiam eorum ita dixit : quid me temptatis, hypocritae ? ostendite mihi nomisrna census. at illi obtulerunt ei denarium. et ait eis lesus : cuius est imago haec et suprascrijMo ? dicunt ei : Caesaris. tunc ait eis: reddite ergo quae sunt Caesaris Caesari, et quae dei sunt deo.

[*](6ff Vgl. Hieron. in Matth. 178 A: hlanda et fraudulenta interrogatio illuc provocat respondentem, ut magis deum quam Caesarem timeat et dicat non debere tributa solvi, ut statim audientes Herodiani seditionis contra Romanos principem teneant — 15 Zu πανουργίαν vgl. Hautsch TU. 34, 2 a, 75)[*](6 ἀνθρώπου (so G Θ usw. im Ν Τ)] hominum lat. 7 > Diehl Kl Koe, vgl. lat. 9 καὶ τῶν <lat. 10 lat. las ἀποκρινάμενος ? Diehl 24 ἤδη M)[*](1 in veritate doces G 2 curae B 7 ut y* (Pasch) aut L 11 > Diehl, vgl. gr. 19. 21 eis] illis L)

v.10.p.658

Ex hoc loco discimus salvatoris exemplo, ut non his, quae a multis dicuntur et propterea gloriosa videntur, occasione pietatis adtendamus, sed quae convenienter secundum *** ordinem rationis dicuntur. nam cum quaereretur ab eo, utrum licet Caesari dare tributum aut non, non sinipliciter dedit responsum secundum quod videbatur ei, sed dixit: ostendite mihi nomisma census et interrogavit : cuius est <imago et> inscriptio ? et dicentibus eis quia Caearis, respondit quia oportet reddere Caesari quae Caesaris sunt, et non eum oportere fraudare a propriis eius pietatis occasione. nec enim ex eo, quod reddit quis Caesari quae Caesaris sunt, impeditur reddere deo quae dei sunt.

Potest ahquis morahter intellegere locum istum hoc modo. omnes consistimus ex anima et corpore (differamus nunc dicere, quoniam et ex spiritu) et debe-

[*](6 Η a 13 <τοῖς> Koe 22 δεῖ <M 24 αὐτὸν] οὐτῶ Μ a 27 τῷ Μ a 29 καὶ + enim lat. 85 λέγειν <H <)[*](13 *** Diehl, vgl. gr. 16 aut] an B 18 ei x* eis μ 20 <imago et> Kl, vgl. gr. 23 1 petenti> ? Kl nach Diehl, vgl. gr.)

v.10.p.659

mus quaedam dare quasi tributum corporum principi qui dicitur Caesar, id est necessaria corpori et habentia imaginem principis corporum corporalem, hoc est escas et vestimenta et somnum et quaecumque necessaria sunt ad repausationem simplicem naturae carnalis, sine quibus consistere non potest carnis natura. item quoniam anima, quantum ad naturam suam, secundum imaginem est dei regis sui, quaecomque sunt convenientia animarum naturae, id est viae omnes quae ducunt ad vii-tutem <et omnes actiones Cjuae sunt secundum virtutem>, debemus ea deo cjui ergo supra modum docent legem dei et de rebus corporalibus et debitis corpori nihil curare praecipiunt, ipsi sunt Pharisaei qui reddere Caesari tributum vetabant, id est qui tota virtute suadent omnino ieiuniis et vigihis clebere adfligere corpus et abstinere ab omnibus, quae sunt corporalia et necessaria corpori.

[*](13 Vgl. Gen. 1, 27 — 22 Vgl. öm. 13, 14 ?)[*](6 l. mit lat. ὕπνοι (Koe) καὶ > ἀναγκαῖα δι’ ἀνάπαυσιν Kl, woran sich lat. 9 — 11 öße ? 16 <πᾶσαι> Kl Koe, vgl. lat. 20 + supra modum lat. vgl. S. 660, 14 f 21 θεοῦ + et lat. 25 1. etwa > τοῖς ? Diehl Kl Koe; doch hat gr. auch S. 660, 19ff die Herodianer nicht 26 Καίσαρι + id est lat.)[*](14 regis sui] lat. las τοῦ βασιλέως 16 vias B <et—virtutem> vgl. gr. 19 ea <B 24 tributum Caesari L 25 — 27 lat. las κακοῦν > τες Koe)

v.10.p.660

ut nihil ex nobis corporis principi tribuatur ; quales sunt de quitemporlus bus ait apostolus: »in novissimis temporibus recedent quidam a fide, adtendentes spiritibus erroris et doctrinae daemoniorum, in hypocrisi loquentium mendacium, cauteriatam habentium conscientiam suam, prohibentium nubere, et iubentium abstinere a cibis, quos deus creavit ad percipiendum cum gratiarum actione libus«. alii autem sunt, qui supra modum aestimant oportere corporibus indulgere et per omnia satisfacere principi corporum ; et ipsi sunt secundum similitudinem Herodianorum dicentium oportere Caesari dare tributum. salvator autem noster »verbum dei«, dilucide separans corporis debita a debitis spiritalibus animae, dicit: reddite Caesari quae Caesaris sunt et quae dei sunt deo ; imaginem enim Caesaris habet omnis res corporalis et imaginem dei habet omnis virtus. si ergo sic reddimus principi carnis quae carnalia sunt, ut non fraudemus deum a spiritalibus [*](3 I. Tim. 4, – 3 – 24 Hebr. 4, 12 27 <πνευματικῶν> Diehl Kl vgl. lat. 31 πραγματικῶν H) [*](3 in <L 10 et iubentium <y 27 dixit G L 36 a <B B (G vacat))

v.10.p.661

eius virtutibus, tunc reddimus principi corporum, quae corporis sunt, id est ea sola quae necessaria habet carnisnatura et nihil amplius quod pertineat ad minorationem virtutum. et si sic virtutibus serviamus, ut non gravetur carnis natura a necessariis suis, tunc reddimus cleo quae dei sunt, ut nec virtus minoretur, dum supra modum carni servimus, nec carnis natura gravetur, dum abundantius virtutibus adhaeremus.

Scio et huius loci aliam tradit <am exposit> ionem, quoniam princeps mundi moraliter dicitur Caesar, sicut et omnium gentium principes in persona principum mundi ponuntur. rex autem omnium saeculorum deus non in uno mysterio, sed ubique est deus. quoniam ergo habemus quaedam in nobis, quae sunt principis huius mundi, id est diversas malitias, et non possumus prius reddere deo quae dei sunt, nisi reddiderimus prmcipi quae principis sunt, id est nisi deposuerimus malitiam universam, ideo dominus ostenso sibi nomismate et imagine eius respondit: reddite Caesari quae Caesaris sunt et deo quae dei sunt. et hoc disca-

[*](15 ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 24 - 17 Vgl. Joh. 12, 31 22 <πάντων> Diehl Koe, vgl. 23 ἐν οὐδενὶ] lat. las οὐκ ἐν ἑνὶ Koe 25 τινα + in nobis lat.)[*](6 ad minorationem y* a domino rationem L ad rationem μ 7 sic X* ρ 16 <am exposit> ionem Diehl, vgl. gr. 18 Caesar x* μ)

v.10.p.662

mus ex loco praesenti, quoniam si quando temptati fuerimus ab eis, »qui volunt «et proponunt nobis quasdam propositiones, non ut discant, sed ut causam accusationis inveniant contra nos, nec omnino tacere debemus nec simpliciter respondere, sed cum cogitatu et circumspectu, ut (quantum possibile nobis fuerit) praecidamus »occasionem « in nobis »occasionem« et doceamus inreprehensibiliter ea, quae possunt salvare volentes <audientes> salvari.

[*](3. 12 ff Vgl. II. Kor. 11, 12 – 30ff Vgl. Hieron. in Matth. 179 C: qui credere debuerant ad tantam sarientiam, mirati sunt quod calliditas eorum insidiandi non invenisset locum, »et relicio eo «, infidelitatem cum miraculo reportantes)[*](4 <τινα> Diehl Koe, 13 θελόντων + in nobis lat. 24 λόγον Hu (besser: νόμον 1) λόγων MH)[*](17 <audientes> Diehl, vgl. gr.)

v.10.p.663

In illa die accesserunt ad eum Sadducaei, qui dicunt non esse resurrectionem. et interrogaverunt eum dicentes: magister, Moyses dixit: si quis mortuus fuerit non habens filium et cetera. In qua die ? in illa die sine dubio, quando »euntes Pharisaei consi-

[*](3-15 Vgl. C l Nr. 244 Or. – 14 Cant. Cant. 3, 4 – 27 Vgl. Marc. 12, 18 ff; Luc. 20, 27 ff – 30 Matth. 22, 15 – 30 ff Anders Orig. hom. 39 in Luc. (IX, 226, 19ff))[*](7 ἀφιέντες Η c ἀφέντες Μ) Η a 15 l. ἀφήσω ? Kl mit C l Nr. 244, doch ἀφῆκα Cant. Cant. 3, 4 B 16 vorher: Περὶ τῶν Σαλλουκαιων, οἵ ἐπηρώτησαν τὸν Ἰησοῦν περὶ τῆς γυναικὸς τῆς ἑπτὰ λαβούσης ἄνδρας H 29 <ἐν> ποίᾳ vgl. lat.)[*](16 in illa die] XXIII secundum mathm. In illo terapore L 17 eum] ihm G L 21 non habens filium <L 22 et cetera + Omelia Origenis de eadem lectione L 30 ineuntes B L)

v.10.p.664

lium acceperunt adversiis eiim ut caperent eum in «, et interrogaverunt eum de censu. forsitan enim respondente domino: »reddite ergo quae sunt Caesaris Caesari et quae dei sunt deo«, et admirantibus cuncbis de responso ipsius, aestimaverunt Sadducaei, videntes sensata eius responsa, per interrogationem huiusmodi [ voluerunt] se ostendere prudentiores habere sermones, dicentes resurrectionem non esse.

[*](6 Matth. 22, 21 – 22 Matth. 21, 23 27 f Vgl. Matth. 21, 25 f — 32 ff Vgl. Matth, 21, 28 ff)[*](4 ἀποκρινωμένου H 8 <πάντων> Kl, vgl. lat. 10 εἰδότες] l. ἰδόντες mit lat. ? Kl Koe 32 f <μὴ> . . . μὴ] Kl nach der von Orig. selbst (oben) vorausgesetzten Textgestalt, vgl. S, 587, 1ff)[*](6 ergo R G < B L 7 sunt deiBL 9 10 Sadducaei Kl, vgl. gr. Pharisaei x φ ür τῆς ἐπαπορήσεως las lat. > τῆς ἐπερωτήσεως Diehl Koe, vgl. S. 665, 14 12 [voluerunt] Kl, vgl. gr.)

v.10.p.665

Sadducaei enim. dicunt resurrectionem non esse, non solum hanc qiiae in consuetudine a simplicioribus carnis resurrectio nominatur negabant, sedetiam <omnino> animae inmortalitatem tollecbant.

[*](4 ff Vgl. Matth. 21, 33 ff – 8 ff Vgl. Matth. 22, 1 ff ’ 9 f Vgl. Matth. 22, 15 ff — 11 f Vgl. Matth. 22, 23 ff – 15 Matth. 22, 36 — 19 Vgl. Matth. 41 f — 22 ff Vgl. Orig. hom. 39 in Luc. (IX, 226,5): est haeresis ludaeis, quae dicitur Saddiicaeorum: haec resurrectionem mortuorum negat et putat animam interire cum cofpore nec post mortem sensus ultra residere. Vgl. Π 253, 3 f)[*](15 τεινος H 24 > Kl Koe, vgl. lat.)[*](26/27 > Diehl Koe, vgl. gr.)

v.10.p.666

<> <>

secundum quos etiam nunc sapiunt Samaraei; nec non etiam apostolorum tempore quidam ex Corinthiis similia sapiebant, aniraae vitam post mortem negantes, de quibus talia scribit apostolus: »si Christus praedicatur quod a mortuis resurrexit, quomodo quidam dicunt in vobis, quia resurrectio mortuorum non est ?« et cetera quae de ipsa causa sequuntur. quoniam autem Corinthii permansionem animae denegabant secundum sententiam Sadducaeorum, illud ostendit quod ait apostolus: »si in hac vita tantum sperantes sumus in Christo, miserabiliores sumus omnibus «. quamvis enim quis carnis resur-

[*](3 ff Vgl. Harnacks Bemerkung iiber die Samaritaner als »die eifrigsten « TU. 42, 4, 86; allerdings hatte H. den falschen Text Σαμαρεῖς καὶ οἰκοδομοῦντες ἐξ αὐτῶν εἶναι νομομαθεῖς κτλ. — 16 I. Kor. 15, 12 — 29 I. Kor. 15, 19)[*](11 <τοῖς> Diehl vgl. lat. 27 τὴν ἀνάστασιν] Κl, vgl. lat. 28 Ποιεῖ + apostolus lat.)[*](13 <καὶ> Koe, 13 apostolorum] lat. ἀποστόλων)

v.10.p.667

Christo «;

rectionem non credat, tamen qui animam aestimat inmortalem, non tantum »in hac « sperat »in sed ille »in hac vita tantum sperat in «, qui animam victuram non credit post mortem.

[*](5. 10 Vgl. I. Kor. 15, 19 — 15 Ι. Κορ. 15, 19 — 20 ff Hier. in Matth. 181 hunc locum plenius in extrema parte primae epistulae ad Corinthios Paulus apostolus exsequitur — 24 I. Kor. 15, 29 f — 27 I. Kor. 15, 32)[*](18 περιτιθεῖμεν (od. περιτιθείημεν) Kl περιτεθείη μὲν MH )[*](1 f — inmortalem] spricht κἂν— ἀθετῇ ? sonst ücke Kl Koe)

v.10.p.668

[*](7 I. Kor. 15, 32 — 11 Jes. 40, 5 — 13 Hiob 19, 25 f (var. lect. : ἀνατλοῦν) — 17 öm. 8, 11 — 20 f Vgl. Orig. tom. II, XXXII in Joh. (IV, 90, 7): τῇ τοῦ λόγου καθαίροντος πᾶσαν τὴν σημαίνουσαν φωνήν.)[*](3 *** Hu; Diehl Koe änzen > 5 μὴ <Μ a 18 ἡμῶν Μ 19 ἡμῖν Μ 20 καθαίρομεν H 22 ἀπὸ] ἐπὶ Koe 23 διὸ καὶ παρεθέμεθα τὰ H)

v.10.p.669

30.

Quoniam ergo ad defensionem sui erroris proferunt Sadducaei exemplum de lege Mosaica, dignum mihi visum est ponere ipsum textum legis quem proferunt Sadducaei habentem hoc modo in Deuteronomio : »si habitaverint fratres in idipsum, et mortuus fuerit unus ex eis, semen autem non fuerit ei, non erit uxor mortui foris viro non adpropinquanti ; frater viri eius ingredietur ad eam et accipiet eam sibi in uxorem, et habitabit cum ea. et erit infans quicunque fuerit natus, constituetur ex nomine fratris eius mortui, et non delebitur nomen eius ex Israel. si autem noluerit homo accipere uxorem fratris sui, ascendet uxor fratris eius ad portam ad seniores, et dicet : non vult frater viri mei suscitare fratris sui nomen in Israel. et vocabunt eum seniores civitatis illius et dicent ei, et si stans dixerit: nolo eam accipere, accedens uxor fratris eius ad euni ante conspectum seniorum excalciabit

[*](12 ff Deut. 25, — 10 — 28 v. 7 Schluß fehlt auch in Hss der LXX)[*](3 ἐπιγαμβρεύση H a 5 ἀναστή H 7 τὴν] ipsam lat. <αὐτὴν> τὴν Koe)[*](15 ei G c L < G a B 16 foris] fris L 19 et Koe, vgl. LXX ut habitet G L 30 si] B in ras. <G a ille G c. r. 31/32 accedens] et accedens B)

v.10.p.670

calciamentum eius de pede ipsius, et expuet in faciem eius, et respondens dicet: sic facient homini qui non aedificat domum fratris sui; et vocabunt nomen eius in Israel domus excalciati calciamentum«. haec verba legentes Sadducaei et nihil dignum deo intellegentes in eis, arbitrati sunt non posse fieri propterhaec verba, ut mortui resurgant, ut vir iterum sit <vir> virilia habens membra, et mulier ut mulier sit muliebria habens membra. et dominus quidem respondens eis voluntatem verborum legis non exposuit quasi indignis huiusmodi agnitione mysterii. sed tantum

[*](22 ff Orig. hom. 39 in Luc. (IX, 226, 8 f) : composuerwit Jahidatn mulieris septem virorum. Vgl. Hieron. in Matth. 180 A: istiusmodi fingunt fabulam; Π 253, 4 ff.)[*](13 ff frei behandelt im lat.; Koe vermutet Lücke hinter ᾠήθησαν)[*](15 > Kl 16 et mulier < G in ras. 9 litt. 17 ut] et)

v.10.p.671

simpliciter eis dixit resurrectionem futuram, contestantibus hoc etiam scripturis divinis, quoniam illic nuptiae non sunt, sed erunt qui resurrexerint sicut angeli in caelo. et quia transformabuntur corpora »humilitatis« eorum secundum corpora angelorum caelestia atque luminea.

[*](17 f Vgl. Phil. 3, 21)[*](1 ἁπ<λῶς ἀπ> εφήνατο Kl, vgl. lat. 2/3 ἀπαγγέλλειν υ ἀπαγγέλειν M H 27 οἱ Η 28 τάγμα τι Diehl τάγματι Μ H 34 δὴ Η a)[*](5 resurrexerunt L 17 transformabuntur x* transformabunt ρ)

v.10.p.672

Non autem aestimavi superfluum, ex quo semel ipsa verba protulimus legis, ut sensum

[*](7 I. Kor. 6, 3 — 8 I. Petr. 1, 12 – 9 f Vgl. Harnack TU. 42, 4, 5 »der Judasbrief wird nur einmal « — 11 Jud. 6 — 19 Gen. 6, 2)[*](2 περιαθροίσας Μ 4 <καὶ> Κοe 19 οἱ Μ 32 τὴν] <αὐτὴν> τὴν Koe, vgl. lat.)

v.10.p.673

eorum aliquatenus explanemus. quaero ergo, quae sit haec mulier una et <qui> fratres, quorum primus quidem habuit uxorem et fructum non reliquit ex ea, alter autem mortui frater, qui accepit eam et generavit ex nomine mortui; et quis est ille, qui non vult waccipere uxorem fratris « et propterea senioribus« excalciat eum mulier calciamentum tum et expuit in faciem eius, ascendens »ad portam« dicens: »non vult frater viri mei suscitare nomen fratris sui in « ; et qui sunt seniores et quae porta, ad quam ascendit »mulier« illa.

[*](10. 21 Vgl. Deut. 25, – 12 ff Vgl. Devit. 25,9 — 16 Deut. 25, 7 — 32 ff Zu dem Agraphon vgl. Harnack TU. 42, 4, 40)[*](1 ὁποῖόν γέ Koe, vgl. lat. ὡς οἷόν τε MH 4/5 <ὦν> . . . <ἐστι> Diehl Koe, vgl. lat. 6 δεύτερον Kl, vgl. S. 674, 18 δεύτερος Μ H 15 καὶ <H 20 καὶ 2 + quae lat. 25 ἐπαγγλόμενον Μ 30 ὁ <H)[*](3 <qui> Koe, vgl. pit] lat. las λαβὼν Diehl < GL)

v.10.p.674

[*](2 ff. 9 Vgl. I. Thess. 5, 21 f — 8 Ps. 77, 2 — 30 I. Thn. 2, 15)[*](3 μὲν] + πρόβλη 9 κατέ χομεν> Kl 25 <λεγομένη> Diehl Koe 28 προκοπτούσης + ad maiora lat. S. 676, 22 f)[*](ist zu gr. Ζ. 23 — 28 parallel lat. S. 676, 18 — 26?)

v.10.p.675

duo igitur fratres sunt, primus quidem sermo legis, secundus autem evangelii sermo. hos ambos una peperit sapientia mater et una eos semper habuit domus, id est eadem scriptura veteris testamenti, et »in idipsum« habitaverunt semper. in adventu autem Christi mortuus est frater prior, id est sermo legis, ex eo quod evacuatus per novum testamentum inritus factus est. mulier autem sermonis illius est omnis anima vel synagoga, goga, quae prius fuit sub lege: qualis fuit anima Pauli vel Petri ceterorumque ex populo illo. omnis autem anima recta, quae fuit amatrix sermonis illius et vult memoriam illius et nomen apud se semper servare, ut numquam desinat dici uxor illius, non efficitur »foris« uxor alterius peregrini et extranei verbi quod non adpropincjuat (peregrinum autera et extraneum est omne verbum gentile, quod longe est a genere legis dei), sed accepit sibi virum evangelicum sermonem, fratrem viri sui defuncti atque propinquum secundum genus divinum,

[*](6 f. 26 Vgl. Deut. 25, 5)[*](4 δὴ <δύο> Kl Koe, vgl. lat. MH 5 *** Koe, vgl. lat, 6 ἀεὶ Kl, vgl. lat. Ζ. 11 καὶ Μ Η 9 ἀδελφοί Diehl ἀμφότεροι Μ H 10 ἐνὶ Koe, vgl. lat. τινὶ Μ H)[*](25 f non eff icitur f oris uxor alterius y* efficitur uxor fratris alterius non L 31 accipit B)

v.10.p.676

<> ***

ut faciat natos ex eo, quia ex priore sermone nullum potuit facere natum, »quia ex operibus « nemo iustificatur. nati autem mulieris de viro secundo opera eius sunt sancta, et ipsa est mulier servans legis mandatum. et omnis puto anima in primordiis suis prius accepit verbum secundum simplicem historiam legis, qui sine dubio morietur, cum coeperit anima illa ad maiora proficere. et sic mortuo simplici verbo spiritaliori iungitur verbo, qui est secundum altiora mysteria in scripturis. anima autem, quae non servat legis mandatum, quae prius fuit sub lege, post mortem legis fit uxor »foris« »viro non «, quando suscipit verbum quod non adpropinquat omnino legi priori, nec est secundum

[*](3 f Vgl. Gal. 2, 16; öm. 3, 20 – 9. 30 Deut. 25, 5)[*](9 ἄν] ἐὰν LXX 18 ὡς] ὢν vgl. etwa S. 500, 1 Elt 32 <μὴ> vgl. lat. 33 *** Kl Koe, vgl. lat.)[*](1 quia y* <L | priori R G c 19 accipit B 23 et <L 24 spiritaliori] spiritali G 25 qui] quod B 26 mysteria altiora L 30 foris y* <L)

v.10.p.677

<> »̣,

sensum eius, sed omnino habetur extraneum (et tales sunt omnes animae haereticorum, quibus sermo quidem legis antiquae mortuus est, noluerunt autem verbo nubere spiritali, quod semper habitaverat »in idipsuni« cum lege antiqua sub una eademque domo eiusdem scripturae, sed nupscrunt alicui extraneo verbo et alieno tam a novo ciuam a vetere testamento et numquam eis adpropinquanti). cum autem anima recta (mortua sibi sicut diximus lege) acceperit super se evangelicum verbum fratrem defunctae legis, tunc frater mortui, hoc est verbum novae legis, »intrat« ad animam illam et fit intus in ea et accipit »illam sibi uxorem« et cohabitat animae [*](5ff. 18ff. 28ff Vgl. Deut. 25, 5 — 6 Vgl. Kom. 7, 14) [*](2f so Μ H, soweit in Μ die letzten Zeilen auf fol. 106r noch zu lesen sind 2 αἱ] omnes lat. 5 <ἀεὶ> Koe, vgl. lat. u. S. 675, 6 1.5 〈γυναῖκα εἶναι τὴν〉 Diehl, vgl. S. 676, 28 17 ἀνδρός] lege lat. 22 τετελευτηκότος + legis lat. 23 Ὅτε] wie S. 676, 31 ὅτι Μ lat. las τότε 24 τοῦ + mortui lat. 29 ἐπὶ Τ omni lat.) [*](5 noluerunt x* voluerunt ρ | verbo] lat. las λόγῳ st. νόμῳ 13 veteri G c B)

v.10.p.678

illi in omni beatitudine eius et ex ea fructificat. »et infans quicumque natus fuerit« ei, id est opus quodcumque factum fuerit ei bonum, efficitur »ex nomine« fratris »mortui«; et quamvis non sit ex lege natum, tamen nomen baiulat legis prioris et dicitur opus illud generatum ex lege dei, et nomen legis dei nominatur in opere illo bono, quoniam et illa lex dei lex vocabatur, et non del<eri deb>etur »nomen« legis illius ab omnibus operibus animae sanctae, licet sit ipsa evacuata.

Sequitur autem quod ait: »si autem noluerit homo accipere uxorem fratris sui, ascendet uxor fratris eius ad portm ad seniores et dicet« quae scripta sunt dici. et prinium vide, quamdiu quidem et niulier faciebat, quod praecep-

[*](3 Vgl. Röm. 7, 14 — 3ff. 19 Vgl. Deut. 25, 6 — 18 Vgl. Register — 26 Deut. 25, 7)[*](4 γενήσῃ M a | ἡ Hu καὶ Μ H 16 〈νόμος〉 Koe, vgl. lat. 17 ἀπὸ] ὑπὸ H 26 γὰρ] autem lat.)[*](1 illi x* illius ρ 9/10 mortui fratris G 13 dei x* < μ 17 del<eri deb>etur Diehl, vgl. gr. 18 omnibus operibus y* omni opere L 30 dici G a B L de eo R G c)

v.10.p.679

<> <> <> <>«

tum ei fuerat ex lege, et vir intrans ad eam habitabat cum ea et generabat ex ea, non dicebatur homo, sed »frater« defuncti ; quando autem non vult »accipere uxorem fratris sui« nec suscitare fratris sui nomen in Israel«, et vocatus a »civitatis« »dixerit: nolo eam accipere«, tunc iam non dicitur frater, sed homo. utputa quamdiu quidem quis facit legis mandatum, dicit ad eum scriptura: »ego dixi: dii estis et filii excelsi omnes«. si autem <legem> dicitur ei: »vos autem sicut homines moriemini«. propinquus autem qui non vuit accipere fratris sui uxorem, habetur omnis haeresiacus sermo, quoniam

[*](5 Vgl. Deut. 25, 5 — 7f Deut. 25, 7 — 11 ff Vgl. Deut. 25, 8 — 10 — 19 Vgl. Deut. 25, 7 — 22 Ps. 81, 6 — 26 Ps. 81, 7)[*](1 <μὲν> Koe, vgl. lat. 15 ὑπὸ 17 ὁ] Kl, vgl. LXX u. S. 683, 17 19 <οὐκέτι — ἀλλ’> Kl Koe, vgl. lat. 19 f λέγεται ἀνος H 22 f <καὶ υἱοὶ> ὑ. <πάντες> Koe, vgl. lat. 23 ἐστε Μ | ὑψίστου] < H 25 νόμου Μ)[*](21 quis y* < L 24 <legem> Diehl, vgl. gr. 30 heresiarcus S. 682, 12 BL)

v.10.p.680

<> <>

post mortem legis facta est altera quaedam traditio legis erratica et non spiritalis neque vera, quae quamvis sit perversa, tamen generationem habet ex lege, quoniam ex occasionibus eorum quae dicuntur in lege sumit originem, et ideo dicitur »homo« propinquus nolens »suscitare nomen fratris sui« et honorare nomen hoc autem verbum cum sit pravum, non vult accipere uxorem fratris sui, animam rectam, ad fructificandum et reparandum nomen legis. propter quod mulier illa non deorsum stat, quae parata fuit honorare virum suum priorem, sed ascendit »ad portam«, de qua scriptum est: »haec porta domini, iusti intrabunt in eam«, et ad seniores civitatis illius, id est ad presbyteros ecclesiae dei.

Et convincet mulier verbum illud pravum, quod non vult fructificare secundum legem dei, et dicet: »non vult frater viri

[*](10. 20ff Vgl. Deut. 25, 7 — 22 Ps. 117, 20 — 30 Deut. 25, 7)[*](2 <τινὰ> Diehl Kl Koe, vgl. 4 οὐ] οὐδὲ H 5 ἔχουσa Μ | <ἐκ νόμου〉 Kl Koe, vgl. lat. 8 ἀρχομένην ΚΙ, vgl. lat. ἐρχομένην Μ H 10 βουλόμενος Koe, vgl. lat. 15 φυχήν + rectam lat. 19 οὐτῆς < M 21 Koe ἐχούσης Μ H 29 —31 ἄνδρα — μου < H 29 <κατὰ> τὸν Koe, vgl. lat.)[*](3 et non] neque G 16 reparandum] l. honorandum ? Diehl, vgl. gr. 22/23 vgl. gr. S. 685, 17f 29—31 quod — dicet y* dicens L)

v.10.p.681

<> <> | <

suscitare nomen fratris sui in Israel«. qui enim contraria docet legi, non vult suscitare semen legis. ita »seniores civitatis« illius virum illum talem si vere non vult — quando enim sacerdotes discutiunt verba dogmatis alicuius, quasi interrogant illud — et cum invenerint eum qui legi contraria profitetur, videtur dogma illud senioribus dare responsum et dicere quia nolo accipere eam quae fuit legis. cum ergo ille responderit nolle se, accedit ad eum anima sancta et sub praesentia seniorum <convincit et> excalciat eum eius unum« et ignominiat eum. et vide in his ex eo quod alibi scriptum est: »solve calciamenta pedum tuorum« adt hoc ipsum solvere calciamentum ad Moysen, et iteruminevangelio dicit: »cuius non sum dignus ego solvere calciamenta pedum eius«, ne forte non sit hoc ipsum solvere calciamentum et excalciare. nec enim excalciare iubetur Moyses nec Iohannes de salvatore loquens excalciare dixit,

[*](5 Vgl. Deut. 25, — 22 Vgl. Deut 25, 9 — 24 Ex. 3, 5; Jos. 5, 15 — 26 Luc. 3, 16; Marc. 1, 7; Joh. 1, 27)[*](26 <οὗ> Kl, vgl. lat. 30 <ἐν τῷ> Koe 36 ὠνόμασαι Ηa | ὑπο<λῦσαι ἀλλὰ τὸ> ΚΙ vgl. lat. )[*](6 si vere Ga B L se habereH abere Gc 16 fuit] sunt B 19/20 <convincit et> Diehl Koe, vgl. gr.)

v.10.p.682

sed solvere. iste autem, qui contra legem agit, excalciatur. omne enim dogma, quoniam ex occasione veritatis scripturarum nascitur, plerumque in aliqua quidem parte verum dicit, in alia autem falsum. in qua ergo parte falsum dicit, in ea parte arguitur, et convictum ab anima sancta excalciatur a colore verisimili erroris sui, quo fuerat calciatus. et ideo omnis haeresiacus sermo nec ad plenum excalciatus est nec ad plenum calciamentis ornatus ***. propter quod expuit »in faciem eius« coram senioribus illa abrenuntians eum; expuere enim videtur »in faciem« dogmatis omnis anima in eo, quod abrenuntiat eum et abdicat. et vere nisi abrenuntiaverit anima omne dogma perversum, non potest firmiter verbo nubere veritatis. et »respondens dicit: sic facient homini, qui non aedificat domum fratris sui«.

[*](26f Vgl. Jac. 1, 18? — 28 Deut. 25, 9 17 ἡ KI, vgl. lat. κα M H 19 ἐμπτύειν γὰρ <δοκεῖ> Koe, vgl. lat.)[*](9f arguitum y | convicium G 11 verisimili x* verisimiHs μ | quo fuerat calciatus x* quod fuerat calciatum μ 12 lieresiarcus B L 16 *** Kl, vgl. gr. | expuet G 18 eum] ipsum L 28 dicit R G dicet B L)

v.10.p.683

omnis ergo qui videt hunc hominem excalciari a muliere et expui et audire dicentem: »sic facient omni homini, qui non aedificat domum fratris sui«, »omnia ad aedificationem« fratris facere debet. si autem non aedificaverit »domum fratris sui« legis, excalciabitur simiiiter »unum calciamentum« et expuetur et »nomen eius vocabitur in Israel« ab omnibus videntibus eum »domus excalciati calciamentum«. [*](1. 3. 8. 12 Deut. 25, 9 — 10 Vgl. I. Kor. 14, 26 — 15ff Deut. 25, 10 — 23 Vgl. I. Kor. 9, 21 — 28 II. Kor. 3, 10) [*](1 τὸ Kl ὁ ὡς Μ H 13 〈νόμου〉 Kl Koe, vgl. lat. 13/14 ὑπολυθήσεται + similiter lat. 17 <πᾶσι> Diehl, vgl.lat. | ὁρῶσι + eum la,t. 20 τόπον] νόμον H 27 ἄνθρωπον] 1. ἄνδρα ? Kl, vgl. Röm. 7, 2: κύριον ? Koe, vgl. Röm. 7, 1) [*](7 audixe G a B L audit sibi R G c 11 autem] enim Koe, vgl. gr. 15 eius] univis cuiusque Diehl, vgl. gr.)

v.10.p.684

[*](6ff. 16. 25ff Vgl. Deut. 25, 5 — 19 Vgl. I. Kor. 9, 20 — 20 Vgl. Gal. 3, 13 — 32 f Vgl. Deut. 25, 6) [*](1 τὸ] τὸν H 2/3 προτέρου <τοῦ θεοῦ> καὶ διὰ Μωσέως <νόμου> 7 <Χριστοῦ> παρουσίαν Koe 13 < Μ 21 γενομένην Kl γενόμενον Μ 33 τελευτηκότος Μa)

v.10.p.685

[*](9f. 16. 19f Vgl. Deut. 25, 7 — 17 Ps. 117, 20 — 24 Vgl. Deut. 25, 8 — 29 ff Vgl. Deut. 25, 9)

v.10.p.686

[*](5. 16 Vgl. Deut. 25, 9 — 8 Vgl. Deut. 25, 10 — 10 Deut. 25, 10 — 23 Sap. Sal. 8, 2 — 26 Prov. 4, 6) [*](7 ὃς Koe ὁ Μ H | προφητικός] πρὸ H 25 <ἣν> ΚΙ 35 <τῷ> Koe)

v.10.p.687

quoniam autem animae vir prior fuit sermo Mosaicae legis, secundus autem evangelicus sermo, cui nubit omnis anima recta mortua lege, illud est documentum quod apostolus dicit hoc modo : »an ignoratis, fratres, scientibus enim legem loquor, quoniam lex dominatur homini in quantum temporis vivit ? si autem mortuus fuerit vir, soluta est a lege viri, igitur vivente viro adultera est, si facta fuerit alteri viro; si autem mortuus fuerit vir, libera est a lege viri, ita ut non sit adultera

haec in excessu dixinms ad manifestandum legem Moysi, cuius memoriam facientes Sadducaei Christum interrogabant dicentes: Moyses dixit

[*](12 öm. 7, 1 —3 — 25 ff Vgl. Comm. in ep. ad. Rom. VI, 7 (Lomm. 7, 27ff))[*](1 μὴ < Μ 4/5 ἀπολυούσης Μa w. e. sch. 8 — 11 ückenhaft Kl Koe, vgl. lat. 26 του<τὶ> Diehl)[*](11 nubet G 18 vir <y 22 libera R liberata x 24 altero] alio B 29/30 manifestandam L)

v.10.p.688

et cetera, putantes omnia sic futura esse illic, quomodo sunt in saeculo isto viri et uxores, patres et filii, fratres et sorores.

[*](8 Jes. 4, 1 — 17ff Vgl. Hieron. in Matth. 180 B: turpitudinem fabulae opponunt, ut resurrectionis denegent veritatem; Π 253, 7)[*](10/11 φαγόμεθα . . . περιβαλούμεθα Kl, vgl. LXX φαγώμεθα . . . περιβαλόμεθα Μ H 26 τὸ ΚΙ τοῦ Μ H)[*](22 putantes x* putaverunt ρ)

v.10.p.689

debuerunt enim considerare tunc Sadducaei ea, quae sequebantur opinionem eorum: quoniam si sunt ibi nuptiae, et partus; si partus, et mortes et infirmitatesq si nativitas, et pueritia et ascensiones a pueritia ad maturitatem virUem et minorationes senectutis. si autem haec omnia, erit et malitia, et vix alicubi virtus invenietur in raris hominibus quaerentibus eam.

[*](30f Vgl. Matth. 7, 14)[*](5 γεννέσεως Ha γεννήσεως Hu 14 ὧν Hc (Ha?) ὧ Μ 19 <τότε> Kl Koe, vgl. lat. 23 ἐκεῖ + nuptiae lat. 28 <τὴν> Diehl)[*](19 Ι. debuerant ? Kl. vgl. gr. 21 ff lat. frei 22 ibi <B)

v.10.p.690

Et his quid potest esse amplius vanum ? et melius est ut nec sit resurrectio, quam ut sit talis qualem aestimant Sadducaei.

[*](11 Vgl. Jes. 66, 22 — 13 Vgl. Luc. 22, 20; I. Kor. 11, 25 — 29 Jes. 43, 18f)[*](10 ἐλπιζόμενος + καὶ γῆ κοινὴ ρ 23 ἔσεσθαι <τέκνα καὶ> Diehl 34 τοῦ Kl τῶ MH 35 κοὶ] ἢ Koe)[*](1 et + in R G 2 est ut nec] ne B)

v.10.p.691

si autem est ibi aut pater aut frater aut aliquid eiusmodi, non tamen est secundum nativitatem carnalem neque per mulierem neque per turpes corporis partes.

Ego autem aestimo non tantum ibi patres et filios esse secundum inpassibilem spiritum, sed etiam uxorem et virum in spiritus unitate, secundum parabolam illam quae dicit: »simile est regnum caelorum homini regi, qui fecit nuptias filio suok et cetera. [*](2f II. Kor. 5, 17 — 5f Vgl. öm. 9 5 — 16 I. Kor. 2, 10 — 31 Matth. 22, 2) [*](5 ἐστιν + ibi lat. | ἄλλος ρ 16 τὸ] τὰ Μ 21 υἱοῦ + secundum inpassibilem spiritum lat. 23 ἀνδρὸς + in spiritus unitate lat. 31/32 τῶν οὐρανῶν] τοῦ θεοῦ Μ) [*](5 est ibi aut B L aestimabitur R G 7 est] esse R G 19 <fratres et> Diehl, vgl. gr. 23 spiritus unitate B L spiritu unitatis R Gc spiritum unitates Ga)

v.10.p.692

ergo filius regis m resurrectione mortuorum faciet nuptias extra omnes nuptias quas oculus vidit et auris audivit et »super cor hominis« ascendit; et erunt nuptiae castae et divinae et spiritales in verbis mysterialibus constitutae, quae non licet hominibus loqui. et quaeres si in resurrectione possunt esse et aliorum nuptiae secundum nuptias Christi. aut potius solus Christus sponsus destruens nuptias omnes faciet nuptias, ut sint duo in carne una, magis autem non solum duo in carne una, sed duo spiritus unus, id est sponsus et sponsa. sed vide, ne tu audiens haec aberres, accipiens fabulas aliquorum dicentium esse saecula masculina et feminina, qui finxerunt et coniunctiones saeculorum illorum, quae non sunt neque fit eorum memoria in <sanctis>

[*](1 Matth. 25, 1 — 7f Vgl. I. Kor. 2, 9 — 11f Vgl. II. Kor. 12,4 — 19f Vgl. Matth. 19, 5 Parr. — 24ff Vgl. dazu in Joh. tom. II, 24 (IV, 81, 1ff))[*](9 ἔσται Koe, vgl. lat. ἔστιν Μ H 11/12 ῤήμασιν + constitutae lat. 17 ὁ] 1 χς? Kl, vgl. lat., doch lafit gr. auch Ζ. 15 Christi aus 21 ὅτι < Μ 25 (!) Hu 28 <οὔσας οὐδ’> Diehl Kl Koe, vgl. lat.)[*](7 videt . . . audit y 18ff lat. ungenau Koe 20 duo μ duos x 23 aceipiens Diehl, vgl. gr. audiens x 29 <sanctis> Diehl, vgl.)

v.10.p.693

<> |

Nunc videamus Christi responsa, <in> quibus ait: erratis scripturas neque virtutem dei. in resurrectione neque nubunt neque uxores accipiunt, sed sunt sicut angeli in caelo. quaeritur hic: salvator, qui dicit ad Sadducaeos : erratis nescientes scripturas neque virtutem dei, indicat quoniam in quibusdam scripturis positum est, ut in resurrectione nuptiae non sint, hominibus videlicet factis in similitudine angelorum. quae ergo scriptura est docens quoniam in resurrectione neque nuhunt neque uxores accipiunt? et in qua scriptura vel legis vel prophetarum discimus, quoniam erunt qui resurrexerint sicut angeli in caelo 1 manifeste enim in veteri testamento hoc non legitur scriptum.

[*](32 Luc. 20, 34 (var. lect.))[*](15 τὰς] quibusdam lat. 17 f ἀνθρώπων <ὁμοιωθ>ησομένων Kl, vgl. und Hu ἀναστησομένων M H 21 γραφὴ ἐν τῇ ἀναστάσει δηλοῖ ὅτι Ηa)[*](4 <in> Koe, vgl. gr. 6 l. <enim> ? Kl, vgl. 11/12 indicat + enim GL 12 quibusdam] lat. las τινὰς st. τὰς ? 15 similitudinem μ)

v.10.p.694

Et quaerat qui vult, si poterit invenire. nos autem dicimus quia scriptum est, non tamen in ipsis sermonibus manifeste ista dicentibus, sed in mysterio indicantibus secundum intellectum moralem, nam cum sit »lex« umbra »futurorum bonorum« et dicens de viris et uxoribus et exponens nuptias <iustas>, non de ipsis nuptiis intellegitur, quas nos simpliciter secundum carnem nuptias aestimamus, sed de talibus nuptiis quales nos

[*](9 Marc. 12, 24f — 26 Hebr. 10, 1 — 32ff Vgl. S. 628, 18ff)[*](1 <τὰ> Lo)[*](15 poterit μ potuerit x 21 l. dicemus ? Kl, vgl. gr. 22 tamen] autem y 27 dicens] 1. docens ? Kl 29 <iustas> Diehl, vgl. gr. 32 <B)

v.10.p.695

supra de Christo et eeclesia exposuimus fore in saecuio illo. utputa: »Abraham duos filios habuit. umim ex ancilla alterunir ex libera, et qui ex ancilla secundum carnem natus est, qui autem de libera secundum promissionem«; non omnino oportet me stare in intellectu carnalium nuptiarum liberae et ancillae, sed haec alia significant ex aliis. et iterum: »propter hoc relinquet homo patrem et niatrem et iungetur uxori, et erunt duo in carne una«; ita debemus aestimare quod dicitur, quasi nullum mysterium demonstretur in eis, quoniam »mysterium illud magnum est« de Christo et ecclesia. et sunt alia mille loca de nuptiis scripta, [*](3 Gal. 4, 22f — 11 Vgl. Gal. 4, 24 — 12 Gen. 2, 24 Parr. — 19f Eph. 5, 32 — 23ff Vgl. S. 672, 31ff — 30 Vgl. Deut. 24, 3 — 31 Vgl. Deut. 21, 15) [*](1 <καὶ τῆς ἐκκλησίας> Koe, vgl. lat. 3 <εἰ> Kl, vgl. Ζ. 12 6 Ma H 13 καταλήψει H 23 βραχέως υ | τὸ ΚΙ τὸν Μ H 29 νόμοι] lat. las τόποι) [*](2 illo <B)

v.10.p.696

et unusquisque locus castum et divinum de nuptiis continet intellectum secundum expositionem moralem. quicumque ergo scripturas legit et nuptias virorum atque uxorum, et nihil amplius aestimat demonstrari in eis nisi simplices nuptias, errat [in eis] nesciens scripturas neque virtutem dei: sicut errabant Sadducaei nuptias legentes in scripturis et carnaliter eas intellegentes.