Commentarium In Evangelium Matthaei (Lib. 12-17)

Et accesserunt ad eum caeci et claudi in templo, et sanavit eos.

Quae smit quidem secundum simplicem intellectum, ha- [*](10 Luc. 23, 21 - 11 Luc. 23, 18 - 17 VgL Eph. 6, 12 - Vgl. Joh. 18, 40– 18 Vgl. Luc. 23, 25) [*](5 f τὸν οἰκον τῆς προσευχῆς σπήλαιον ληστῶν M 21 βαραβᾶς H 23 ff vorher: ἐρὶ (!) τῶν ἐν τῷ ἱερῷ θεραπευθέντων τυφλῶν κοὶ χωλῶν H 23 καὶ] αὶ (!) H 26 ὅτι < Ηa (i. m. Hc?)) [*](1 scriptum est y* <L 3 eam] illam B 5 fecerunt B 6 eiecit x* eiicit μ 12 odie usque G (B^) 14 secum y* <L)

videntes autem principes sacerdotum et scribae mirabilia quae fecit et pueros clamantes in templo et dicenes: osanna filio David, indignati sunt et dixerunt ei : audis quid isti dicunt ? lesus autem dixit eis: utique; numquam legistis: ex ore infantium et lactentium perfecisti laudem ?

<> <> <> <>

Quemadmodum secundum historiam vituperabiles sunt isti principes et scribae, ita et secundum ecclesiam Christi vituperabiles smit quidam episcopi et presbyteri, qui vitam suam minime adornantes nec induti scientiam veritatis et quidem videntes mirabilia rahilia nihilominus contemnunt pusillos ecclesiae et parvulos deum laudantes et Christum ipsius, et indignantur in eorum profectu et accusant eos apud ipsum lesum quasi peccantes, cum non sint peccantes, et quasi ad non audientem neque servantem ordinem omnem dicunt: auclis quid isti dicunt ? et hoc magis intellegere poterimus, si cognoverimus quomodo frequenter eos, qui fervent spiritu et usque ad carcerem contra infideles luctantur et pericula universa contemnunt et cum omni virtute continentiam et virginitatem student, smit autem inperiti sermone, coarguunt quasi incontinentes sacerdotes vitu- [*](7f Vgl. Rom. 2, 20 — 19 ff Uber diese KJasse von Heiligen vgl. Harnack TU 42, 4, 135 — 21 Vgl. Rom. 12, 11 ? — 27 Vgl. II. Kor. 11, 6 ?) [*](5 ἀρχιερεῖς + et presbyteri lat. 7 γνῶσιν Kl, vgl. lat. δήλωσιν Μ H 9 τοῦ θεοῦ] ἑαυτῶν Μ 15 παρ’ <ὐτῷ> τῷ Ἰησοῦ Kl, vgl. lat. 17 Hu, vgl. lat. I ἀκούοντι Lo, vgL lat. ἀκουότων Μ H | <μηδὲ> Lo, vgL 18 τηρουντι Lo, vgL lat. τηρούντων Μ H 24 <παντὸς> Kl, vgL lat. 26 <δὲ οὖσι> Koe, vgL lat.) [*](4 ecclesiam (Christi)] lat. las συναγωγὴν st. ἀναγωγῆν Koe 7 scientia B L 8/9 mii-abilia] miracula G L 26 > student μ 27 coarguunt Kl nach ρ, vgl. gr. quos arguunt y* quos L)

Et relictis illis abiit foras extra civitatem in Befhaniam,

Matth. 21, 17—22.)

et mansit ibi. mane autem revertens in civitatem esuriit. et videns fici arborem unam secus viam venit ad eam, et nihil invenit in ea nisi folia tantum, et ait illi: nurnquam ex te fructus nascatur in sempiternum. et arefacta est continuo.

Quos relinquens exiit ab Hierosolymis lesus et mansit in Bethania, nisi principes et scribas, qui sciebant quidem »mirabilia quae fecit lesus et pueros clamantes in templocc, nihilominus indignantes adversus eos quideum laudabant * * *, quasi qui non intellexerant quod fuerat scriptum: ex ore infantium et lactentium perfecisti laudem ? et quoniam rehquit iham Hierusalem et factus est extra eam, ideo cecidit et »lapis super lapidem« stare non potuit. venit autem in Bethaniam ad

Y

DOMUM OBOEDIENTIAE, id estecclesiani, in qiia est etiam commoratus et requievit, eo quod non habebat in Hierosolymis »ubi caput reclinet«, quae talibus sacerdotibus et populo impio erat repleta; cum autem requievisset in Bethania, in DOMO OBOEDIENTIAE, post principium constituendi ecclesiam, postquam repausavit aliquantulum Christus in ea, tunc revertitur in civitatem quam paulo ante rehquerat. et revertens esuriit, et vidit unam ficulneam secus viam arborem, populum circumcisum. et veniens ad eam Jiullum fructum manducabilem invenit in ea, sed tantum speciem vitae: folia enim sine fructibus erant in ficu. et quoniam arbor illa erat animam habens, quasi audienti dignam maledictionem suam dicit: numquam ex te fructus ’ in sernpiterrium. id est, quamdiu stat hoc saeculum praesens, numquam ex te fructus nascatur. ideo infructuosa est synagoga ludaeorum, et hoc erit ei »usque ad consummationem

»>

saeculi«, donec »interaverit gentium plenitudoK, et aruit ficulnea adhuc peregrinante in hac vita hominum Christo et inter homines quasi homine conversante. et videntes discipuli mirati sunt; ocuKs enim spiritalibus viderunt mysterium fici siccatae, <et mirati sunt> mirati > non tantum quia siccata est, sed quia confestim siccata est, id est populus ludaeorum. respondens autem lesus ait illis: amen dico vobis, si habueritis fidem et non haesitaveritis, non solum de ficulnea facietis, sed et si monti huic dixeritis: tolle te et iacta te in mare, fiet. ergo discipuli Christi fideles et non haesitantes arescere faciunt ficuhieam illam dicentes ad eam : »Vobis primum missum fuerat verbum dei; sed quia indignos vos iudicatis

aeterna vita, ecee convertimur ad gentesc, et relinquentes eam siccam faciunt eam, cum vitalis virtus eius transierit ad gentes.

Super illud autem quod poterunt siccare ficulneam aclhuc discipulis suis promittit * * * quoniam, si habuerint fidem et non haesitaverint, etiam monti qui a Christo videtur et manifestatur, id est contrariae potestati extollenti se contra homines clicent: tolle te et initte te in mare, et fiet. tollitur enim a singuhs qui adducuntur ad fidem verbo discipulorum Christi, altitudo illa mahtiae, mons ille satanas. et mittitur in mare, id est in abyssum dignum se locum. de quo mari dicit in Psahno : «hoc mare magnum et spatiosum; M illic naves pertransibunt, animaha pusilla cum magnis, clraco iste quem formasti ad ihudendum ei«, [*](28 Ps. 103, 25f — 33 Ps. 73, 13–14 (var. lect.)) [*](2 συστρεφόμεθα H 10 <ἒτι> Diehl, vgl. lat. 13 <καὶ> Diehl Kl Koe, vgl. lat. | <βλεπομένῳ τε καὶ> Kl Koe, vgl. lat. u. S. 564, 9 20 βαρὺ + illa lat. | ὄρος + ille lat. 25 αὐτοῦ Μ) [*](4/5 transierit + ab eis y 11 *** Diehl KI, vgl. gr. 20 altitudo] lat. las βαθὺ st. βαρὺ)

Ipsa autem est Bethania, ubi ex mortuis suscitatus amicus Cliristi Lazarus morabatur. et omnis qui oboedit verbo dei *** confirmato et commoranti in se, Bethania est et DOMUS OBOEDIENTIAE, et commoratur Christus in eo et requiescit. et forsitan simphciores dicunt de eo quod scriptum est: relictis

illis abiit in Bethaniam: quomodo enim poterat fieri extra civitatem nisi reliquisset priores, apud quos fuerat prius ? sapientiores autem auditores dicunt: <non> omnino reliquit priores, quando fit apud alios, sed malos quidem et peccatores reliquit, quando autem fuerit apud iustos, fit et apud alios post illos et cum iilis. nam et in Bethania commorans lesus non relinquens Bethaniam venit in civitatem; erat enim et in Bethania et venit in civitatem. esurit autem lesus semper in iustis, volens manducare fructum spiritus sancti in eis, et sunt eius escae (ut ita dicam) ficus ciuas esuriens edit, id est caritas eius ciui eam fructificavit, qui prinius »fructus est spiritus sancti«, et gaudium et pax et patientia et reliqua. quae quidem quamdiu fructificamus non arescimus, si autem venienti domino et quaerenti huiusmodi fructum ut manducet in nobis non exhibuerimus, dicet <ur> ad nos : numquam ex vobis fructus nascatur in sempiternum.

et vide, quoniam »secus viam« erat haec ficus quae folia tantum habuit sine fructu. sic enim et terra, quae secus viam est (licet fuerit seminata) nullum fructum producit, diripientibus volucribus semina seminata. quamdiu ergo non venit lesus ad

aliquam ficum nec quaerit fructum eius, sed patienter agit et sustinet si forte proferat fructum <ficus>, non exsiccatur; si autem venerit esuriens et fructum requirens, et inventus fuerit aliquis nihil iustitiae habens nisi pro- fessionem tantummodo fidei, quod est folia sine fructu, mox exsiccatur etiam hoc ipsum quod videtur fidelis amittens. et est multos in ecclesia tales videre, qui multo tempore portaverunt fidei nomen, ostendentes tantummodo quia vivunt, omnino autem sunt sicci; quos quia non fructificabant, videmus recedentes a verbo dei ad plenum et sicc<at>os. quem talem cum viderint discipuli *** sicc<at>um, mirantur dicentes : quomodo confestim siccatus est ?

Adhuc manifestius de hoc ipso dicamus, quomodo in temptationibus petit fructum Iesus

mox siccantur.

a ficulneis quas plantavit, id est in persecutionibus confessionem et testimonium quaerit fidelimn, et cum mulier meretrix insaniens excitata fuerit super aliquem, quaerit in eo Christus fructum continentiae <et pudicitiae> quem protulit et loseph, cum fureret eius domina super eum. et sic in singulis quibusque temptationibus intellege Christum venire ad Christianos in temptationibus esurientem et fructum virtutis quaerentem. qui autem non fuerit praeparatus ut exhibeat fructum esurienti <Christo> aut confessionis aut castitatis, confestim siccatur: qui enim denegat m persecutione, siccatur. similiter et qui fornicatur siccatur, quamvis ostensionem fidei antea baiulabat quasi foliis coopertus. et super eos tales mirantur discipuli, quomodo mox siccantur. [*](8 Vgl. Gen. 39, 7ff - 30 Vgl. Gen. 1, 3) [*](3 μαρτύριον + quaerit fidelium lat. 4 γυναῖκα τι meretrix lat. 18 διδόναι + fructuiyy lat. 21/22 ὁ — ξηραίνεται < Μ | ἀρνησάμενος + in persecutione lat. 22/23 πορνεύσας + siccatur lat. 23 παρὰ τῶν Ηa) [*](8 <et pudicitiae> Diehl, vgl. gr. 18 lat. las παρεσκευασμένος Koe 19 <Christo> Diehl Kl Koe, vgl. gr. 24 ostensionem fidei y* ostensione fidei quam L 25 foliis + τῆς συκῆς gr. 26 eos y* < L)

Et operis est demonstrare, quomodo Christi discipulus quaerens fructum in ficu et non inveniens, dicat ad eam: nmnquam ex te fructus nascatur in aeternum, ut confestim siccetur. utputa, pone mihi aliquem quae sunt quidem fidei profitentem et pronuntiantem se in nomine lesu manducare et bibere coram ipso et lesum »in plateis« cordis eius docuisse. ita veniat discipulus Christi quaerens fructum sapientiae et verbi in eo secundum

̔ ̓́ ͂ <> »

professionem docendi quae dei sunt, <et> quaerens et scrutans eum per verbum nullum inveniat fructum in eo ; et ideo manifestum faciens eum videntibus vacuum a Christo exhibeat per verbum, quoniam non est possibile aliquem fructum fieri in eo in sempiternum qui ex arbitrio laesus est. sicut et »Petrus dixit ad» Simonem, arefaciens eum qui videbatur Christi professor: »pecunia tua tecum sit in interitum, quoniam donum dei aestimasti te per pecuniam possidere«. »cor enim tuum non est rectum coram deo». »in felle enim amaritudinis et obli- gatione iniquitatis video te esse«. et melius est [ut] fallacem ficum, quae vivere aestimatur non autem fructificat quasi viva, arguitam quia est infructuosa siccari verbis discipulorum Christi et fieri manifestam, quam ut furetur, dum vivere aestimatur, per figmentum professionis »in- [*](15 ff Act. 8, 20. 21. 23 - 30 f Vgl. Röm. 16, 18) [*](4 κενὸν Μc H (Ma ?) 8 βεβλαμενω H 26 δὲ + quasi viva lat. 27 ξηρὰν] ξηραν〈θεῖσαν〉 Koe, vgl. lat. 27/28 τῶν μαθητῶν Koe, vgl. lat. u. 571, Ζ. 9 τοῦ μαθητοῦ M H 28 ἀπατᾶν ἔτι Hu ἀπατῶντι Μ H 30<τῆς ἐπαγγελίας> Diehl Kl Koe, vgl. lat. 30/31 εὐεξαπατήτων + a talibus lat.) [*](2 <et> Kl, vgl. gr. 8 fructum <adhuc> Diehl, vgl. gr. 24 [ut] ρ)

Marcus autem in hoc eodem loco scribens ahud ahquid (quantum ad textum) adiecisse videtur dicens, quoniam »videns« lesus »ficum de longe habentem foha « ciuasi inventurus aliquid »in «, »cum « autem et nihil invenisset »nisi « tantum »nec enim erat tempus «), »respondens dixit ad eam :

numquam ex te in aeternum quisquam fruetum ». dicet <enim> aliquis : si non erat ficuum, quomodo venit lesus quasi aliquid inventurus »in ea« et quomodo iuste dixit ad eam: snumquam ex te quisquam fructum manducet« ? contra respondemus, quoniam numerati ab apostolo fructus spiritus sancti hi sunt: caritas, gaudium, pax, patientia, benignitas, bonitas, frides, mansuetudo, continentia. hi omnes aliquando in tempore suo redduntur. melius autem est, quando circumstantibus adversariis et provocantibus ad non fructificandum, potuerit aliquis propter cjuod satis est prodificatus in verbo, nihilominus proferre fructus spiritus sancti. quod autem dico tale est: unus de fructibus spiritus sancti caritas est. huius tempus est, quando non est difficile fructum reddere caritatis et dihgere dihgentem ; et est quidem fructus iste spiritus sancti, tamen in tempore suo. si autem ahquis excitetur ad odium fidehs constitutus et circumveniatur et msidias patiatur et dihgat insidiantem sibi, aut certe si fuerit ahquis

male moratus et odio dignus, ille autem iustus nec hunc talem odiat, sed (quasi filius eius qui »Solem suum oriri facit super bonos et malos«) etiam tunc diligat, utputa non in tempore ficuum fructum dans caritatis, beatus est. similis et de gaudio potest esse tractatus. qui profert fructum gaudii nullo eum ad tristitiam provocante quan- do autem praesentia provocant eum ad tristandum vel ad pusillanimitatem <et morositatem> prodificatus autem ille perverbum in tantum proficit, ut etiam in tempore tristitiarum gaudeat et in tempore opprobrii vel castigationum glorietur et in omni tempore periculi memor sit eius quod est dictum Dsemper »semper «, beatus est huiusmodi Christianus, fructum gaudii ferens, etiam non in tempore ficuum.

Simihter in omnibusfructibus sancti spiritus est tractandum. vult enim Christus fideles suos meliores esse humana omni natura et exigit eos supra naturam

et (ut ita dicam) opera dei magis quam hominum. propter quod <et> omnibus dicit, quoscumque ad beatitudinem vocat: »ego dixi: dii estis et filii excelsi omnes«; arguens autem eos, qui nolunt esse dii nec filii esse excelsi, <dicit>: »vos autem sicut homines moriemini«; in singulis enim quibusque peccatis, quando sumus »carnales et secundum hominem« ambulamus, nihil aliud operamur, nisi ut moriamur, et verum est quia »si secundum carnem« vivimus, »moriemur«, sicut docet apostolus.

Et cum venisset in templum, accesserunt ad eum docentem principes sacerdotum et seniores populi dicenies : in qua potestaie haec facis et et quis tibi dedit hanc potestatem ? respondens autem Iesus dixit eis : interrogabo vos et ego verbum unum, quod si dixeritis mihi, et ego vobis dico, in qua potestate haec facio : baptismum Iohannis unde erat ? de caelo an ex hominibus ? at illi cogitabant intra se dicentes : si dixerimus : de caelo, dicet nobis: quare ergo non credidistis ei ? si autem dixerimus : ex hominibus, timemus turbam; omnes enim habent lohannem sicut prophetam. et respondentes dixerunt lesu: nescimus. ipse autem ait eis: nec ego dico vobis, in qua potestate haec facio.

Tribus evangelistis idipsum quasi necessarium conscribentibus clignum est videre, quid intellegentes principes sacerdotum et seniores populi interrogaverunt

<>

lesum, non unam interrogationem sed duas proponentes ei, unam quidem : in qua potestate facis haec ? alteram autem : quis tibi dedit hanc potestatem 1 et quid volens dominus propter hoc solum contra interrogavit, ut ne responderet ad interrogationem eorum. quoniam autem non sicut arbitrantur quidam, simplex est intellectus loci istius et facilis, sed mysterialis et altus, manifestum erit ex eo quod ostendemus. dicunt enim simpliciores quoniam <generales>, unam quidem dei alteram autem diaboli, principes sacerdotum et populi seniores interrogabant, in qua ex duabus his potestatibus illa prodigia faciebat et a quo eam accepit. ita dominus, ut ne ad interrogata eorum daret responsum, interrogavit econtra, simul ut et interrogatores argueret, quasi qui non recte fecerunt credere nolentes lohanni.

et ut abiceret interrogatores indignos a suo responso, ut videretur eis rationabiliter non respondere.

sed dicet aliquis eontra haec, quia ridiculum erat interrogare in qua potestate haec faceret lesus; nec enim poterat fieri, ut responderet quia in jjotestate diaboli, et non dicam : lesus hoc non responderet, sed nec ipse » homo peccati, qui adversatur et extollitur supra omne quod dicitur deus aut quod colitur«, responderet quod erat verum, quoniam in potestate diaboli facit omnes virtutes et »signa et prodigia«, quibus <terreat et> seducat »si possibile est et electos« dei. si ergo nec ille diceret se in potestate diaboli facere signa et prodigia mendacia »in omniseductione inicjuitatis his qui pereunt«, quanto magis dominus et salvator nequaquam (etsi non interrogasset econtra) ahud aliquid responderet, nisi iyi jJotesiate dei ? ad talem ergo manifestissimam rationem horum et illos interrogare et Christum [*](15 II. Thess. 2, 3f — 21ff Vgl. Marc. 13, 22 - 25 ff Vgl. II. Thess. 2, 9f) [*](22 καταπλήξεται Diehl καταπλήσσεται MH 23. 31 δὲ] ergo lat. 28 ἐπιτελούμενα <lat. | ὁ + dominus et lat. 29 οὐκ ἂν] nequaquam lat. 30 ἀλλ᾿ ὅτι M | τῇ + potestate lat.) [*](5 abigeret B 18 responderet <interrogattoribus> ? Kl, vgl. gr. 21 <terreat et> Diehl, vgl. gr.)

Vide ergo, ne forte sic intellegatur hic locus.

sunt potestates diversae, quae generaliter quidem sunt duae: una ex parte dei, altera ex parte diaboli, specialiter autem plures et inconsiderabiles. de quibus apostolus Cliristum glorificans scribit ad Colossenses, dicens omnia in eo esse creata »quae in caelis sunt et in terris, sive visibilia sive invisibilia, sive sedes sive dominationes sive principatus sive <potestaes«> non dixit unum principatum aut unam dominationem aut unam sedem aut unam potestatem, sed multas.

et sicut sunt in parte dei, ita sunt et in parte diaboli multi principatus, multae potestates, sicut testatur apostolus dicens: »non est nobis conluctatio cum carne et sanguine, sed adversus principatus et potestates, adversus rectores huius mundi tenebrarum harum, adversus spiritalia nequitiae in caelestibus«. ego autem arbitror, quoniam et omnia eorundem nominum sunt apud diabolum quaecumque sunt apud deum; et est fortepotestas expotestatibus universis quae ipsi Christo ministra <ba> aha autem quaeprophe-

<> <>

tis cooperabaturfacientibus signa, et non omnibus una potestas, sed alia forte istis, alia autem illis,- secundum dignitatem fidei eorum, quam solus sciebat deus. et nec in omnibus virtutibus faciendis una eademque potestas coopera- batur, sed in quibusdam quidem haec, in quibusdam autem alia: et ad res forsitan inferiores inferior, ad res autem eminentiores eminentior. principes ergo sacerdotum et seniores populi cognoscentes plura de potestatibus et gradibus sacramentorum caelestium, sive ex traditione maiorum, sive de secretis quibusdam (utrum autem rationabiliter aut inrationabiliter <nescio>) excitati videbant multa prodigia facientem non sine potestate aliqua ei subiecta, et ideo potestatis illius speciem et proprietatem volebant audire a Christo.

Et si quidem fuissent principes sa- cerdotum aliqui sancti (qualis fuit Aaron vel Eleazar vel Phinees ve]

<>

quicumque eorum, qui bene functionem suam consummaverunt) quasi non temptantibus sed discere cupientibus et dignis huiusmodi scientia sine dubio declarasset mysteria potestatum et differentias earum, et de contrariis quoque potestati- bus rationem et differentias earum manifestasset.

<>

̔́-

Quoniam autem illic principes sacerdotum et jjopuli seniores non fuerant digni talia audire mysteria, steria, propterea non eis dat responsum sed contra interrogat, ut propter hoc, quod non respondent ad interrogationem sibi propositam de lohanne, rationabiliter nec ipse respondeat eis.

<> <>

quaero autem si unusquisque eorum, qui signa fecerunt in aliqua potestate, utrum in una fecerunt semper, aut in primis <quidam> quidem in ista, proficientes autem in alia potestate maiore. tamen salvator videtur in una potestate universa fecisse, quam accepit a patre; nam hoc quod respondit dicens: nec ego vohis dico in qua potestate facio haec, docet quoniam in potestate quidem una fecit. in quali autem potestate non declaravit, nec proprietatem eius manifestavit nec eminentiam, quam habebat illa potestas super ahas potestates, in quibus ante eum prophetae fecerant virtutes. et nunc in templo ecclesiae Christus habetur et docet in eo, et sunt cuidam principes sacerdotum similes principibus ilhs et seniores similes senioribus ilHs, et interrogant lesum et non accipiunt responsum ab eo, quia non sunt digni scire quae cupiunt. item quaero, utrum volens eos lesus a se removere, fortuito hanc eis interrogationem proposuit de lohanne, tamquam si aham quamcumque interrogationem propo- [*](3 〈ἀεὶ〉 Diehl Koe, vgl. lat. 5 ἔν τινι] in alia potestate lat. 6 ἔοικε μιᾶ H | ταῦτα] universa lat. 10 <μιᾷ> Diehl Kl Koe, vgl. lat. 11 δὲ + potestate lat. 13 καὶ] οὐδ᾿ Koe, vgl. lat. 20 πεποιήκεισαν + virtutes lat. 24/25 πυνθάνετα Μ 29 ἀποτίσασθαι M a w. e. sch.) [*](4 <quidam> Diehl, vgl. gr. 6 maiori x 9 respondit y* respondet L 19 supra G 20/21 fecerant Kl, vgl. gr. fecerunt x 23 eo Koe, vgl. gr. ea x)

Quid autem vobis videtur: [*](8 Matth. 3, 3 Parr. — 13 Marc. 1, 2) [*](13 ἀποστέλλω H 19 διὰ] secundum lat. 30 vorher: Περὶ τῶν δύο υἱῶν παραβολὴ τῶν εἰς τὸν ἀμπελῶνα ἀποστελλομένων παρὰ τοῦ πατρός H περὶ τῶν δύο τέκνων τῶν <μ> τὸν ἀμπελῶνα ἐργάζεσθαι Μ a. R. von spater Hand | ἄνθρωπος + quidam lat.) [*](9 viam Koe, vgl. gr. vias x 30 quid — videtur y* XVIIII secun- dum mathm. In Ulo tempore dixit lesus discipvihs suis parabolam hanc L)

Solus Matthaeus hanc parabolam scribit, sicut mihi videtur continentem Israel non credentem verbis dei et de populo credituro ex gentibus; isti sunt enim filii duo quos habuit deus, quasi homo morem hominum gerens. hic ergo accedens ad primum, quem »adquisivit« »in «, »praecognovit et praefinivitu, dixit

́ <> <> <>

ad eum : fili, vade hodie et operare in vineam nieam. et distulit fugiens hanc vineampropter aestum qui habetur in ea et labores, et dixit: nolo, postea circa consummationem paenitens quod dixerat patri suo: nolo, venit in vineam et operatus est voiuntatem pjatris. quando autem primus respondit: nolo, accessit pater ad alterum et similiter dixit. <ita> secundus dem respondit : etiam, domine, non autem venit ad vineam verbi et in agrum patris. et manifestum, quoniam qui dixit: nolo, postea autem conpunctus abiit et operatus est in vineam, voluntatem patris inplevit non verbis sedfactis; qui autem verbis promisit non autem fecit operibus, negavit voluntatem facere patris. vide autem si potes uti parabola ista ad eos, qui modicum quidem aut nihil promittunt, neque Virginitatem neque alium secundum evangelium spiritalem actum, operibus autem ostendunt quod nec ab initio usque ad verba promiserunt. [*](5 Vgl. Matth. 20, 12) [*](17 τὸν] τῶν H a 22 <οὐ λόγῳ, > Koe, vgl. lat. 23 γὰρ] autem lat. 28 ἐπαγγελομένους Μ 30 <πνικὴν> Kl. vgl. lat. 32 Koe ὧ M H 33 ἐπηγγειλα<ν> vgl. lat. I λόγων <περὶ> Κoe) [*](11 <ita> Kl, vgl. gr. 14 + est B L 17 vinea G L 28 adque ad verbis G ad verbum L)

Post parabolam autem dicit de eo, qui dixit: nolo, postea autem recogitavit et sic abiit: anien dico vobis quoniam publicani et meretrices ’praecedent vos in regno dei. ad eum autem, qui dixit: : vado domine et non abiit, hoc refert: venit lohannes ad vos in via iustitiae, et non credidistis ei. iterum de primo quidem: publicani autem et ’meretrices crediderunt ei, ad eum autem qui dixit: eo domiiie et non abiit: vos autem videntes nec paenitentiam egistis <> ut crederetis ei.

́- <> |

considera et illud quod ait: praecedent vos in regiio dei, quoniam non exclusit ludaeos, ut non ingrediantur aliquando iii regnum dei ; nemo enim dicitur praecedere eum in aliquo loco, qui non sequitur eum per ipsum locum ***. vide ergo, ne forte hoc indicet sermo, ut »cum plenitudo gentium intraverit«, tunc »omnis Israel sal- vus efficiatur«. intellege mihi Israehtas, qui non »secundum carnem« sunt, sed qui animae Israel intelleguntur in fide et operibus bonis.

Aliam parabolam audite. homo erat paterfamilias, qui plantavit vineam et cetera.

Qui non abundantius discutiunt parabolam hanc neque singula verba scrutantur, satis manifesta vide<bi>tur, si hoc modo intellegatur. populus qui fuit ante nos, cum esset pars dei, qui plantatus est a deo, vinea fuit dei, custodia autem dei quae extitit circa eam fuit saepes ipsius, turris autem templum, torcular autem locus libationum, coloni autem sacerdotes et sapientes populi. peregrinatio vero domini, quando dominus, qui fuerat cum illis in nube diei et in columna ignis per noctem, donec plantaret eos introducens »in montem sanctum« suum, et »in ta bernacula sua«, nequaquam postea similiter apparuit eis. tempus autem adpropians fructuum

petendorum tempus extitit prophetarum exigentium fructus a colonis et a vinea ipsa, ut ostendant qui acceperunt legem si secundum eam vixerunt. servi autem missi ad colonos ad fructus accipiendos prophetae qui prius fuerunt, quos principes et sapientes popuU iniuriaverunt caedentes, quosdam autem et occidentes et lapidantes. alii autem servi plures post eos tempus prophetarum multorum, quorum nomina in secundo Parahpomenon sunt conscripta, et in Hieremia et in Duodecim et in Daniel; dicet autem aliquis et Ananiam et Azariam et Misael prophetas fuisse temporis eius. et his ergo plurimis similiter sunt abusi caedentes et occidentes et lapidantes. novissime autem mittit tit paterfamilias filium suum lesum Christum, qui poterat reverentiam eis incutere. sed principes sacerdotum et seniores popuh et prudentes videntes filium, non omnmo insensati exsistentes eminentiae suae, here-

dem eum esse intellexerunt. ausi sunt autem interficere eum, ut ipsi efficerentur domini super vi neam iilam, et eicientes eum, <et> extra res Israelitarum foris eum iudicantes esse, interfecerunt. dominus autem <yineae> qui rediit quem occiderunt, venit resurgens a mortuis et malos quidem colonos male perdidit, aliis autem colonis, id est apostolis <suis> suam consignavit, id est eos qui ex ludaico populo reliqui crediderunt, qui darent in ternpore suo fructus domino suo. item docet eos ex prophetia, quoniam ab istis quidem aedificatoribus reprobatus est, a deo autem est electus et caput totius aedifica et caput rnirabile factus in oculis eorum, qui possunt eum videre. ita proplietans gentium fidem dicit non credentibus sibi doctoribus ludaeorum: toUetur a vohis regnurn dei et dabitur genti facienti friictus eius.

̔ <>

ad quam multa quis »spiritalis« constitutus et ad discutienda »omnia« paratus poterit dicere, pulsans obscuritatem eius, id est ostium clusum, et quaerens inveniet. et nos secundum mediocritatem nostram talia suspicamur in loco, quoniam paterfamilias homo deus est, de quo scriptum est: »morigeratus est te dominus deus tuus, quemadmodum si homo morigeraretur filium suum«. sic enim eo, quod morigeratur homines, ut hominum prodificet mores, in quibusdam parabolis dicitur homo, quemadmodum si pater cum parvulo filio suo conloquatur infantilia, ut descendat ad verba fihi sui et morigeretur eum. propterea (puto) omnes iustitiae, quas tradidit deus hominibus, quasi pueriles sunt quantum ad proprias iustitias dei.

̓́

Quae est ergo vinea alia praeter colonos priores et secundos, quam plantavit paterfamilias? quae ista vinea primum quidem tradita est iniuriosis colonis, postea autem aliis colonis facientibus fructum eius in iempore suo, secundum quod dominus ait: auferetur a vobis regnum dei et dabitur genti facienti fructum eius. putas ergo : id ipsum debemus dicere regnum dei et vineam, quae tollitur a colonis prioribus et datur alteri genti, aut aliud quidem debemus aestimare vineani, aliud autem regnum dei ? videamus ergo primum probantes de scripturis, quoniam vinea appellatur populus, siomnia <loci> eius secundum expositionem valeant convenire. dicit enim Esaias : »cantabo nunc dilecto canticum dilecti vineae meae. vinea facta est dilecto in cornu in loco uberi. et saepe circumdedi et charicavi eam, et plantavi vineam sorec,

<> |

et aedificavi turrim in medio eius, et torcular fodi in ea; et expectavi ut faceret uvam, fecit autem spinas«. et post aliqua sic: enim domini Sabaoth domus Israel est, et homo luda novellum dilectum«.

Protuli itaque canticum Esaiae, volens eum considerare secundum parabolam lianc, si secundum illam vineam et haec vinea intellegi possit. et vide, quoniam quaedam quidem similia habent***, aUa autem dissimiUa, ut videns differentias simihum ad dissimiha, discas sensum scripturae. simile est ergo quod ait: plantavit vineam, et saeye circumdedit eam et fodit in ea torcular et aedificavit turrem.

́- <>

dissiniile autem; quoniam in Esaia quidem ipsam vineam accusat plantator dicens : »expectavi, ut faceret uvam, fecit autem «. in evangelio autem manifeste non vinea accusatur, quasi quae non dederit fructus in tempore suo, sed coloni, qui susceperunt et patrisfamilias serservos contumeliis adfecerunt diversis, novissime et ipsum filium patrisfamilias occiderunt. iterum in Esaia ipsi vineae minatur <verbum> dicens: saepem eius et erit iii rapinam, et

<> <>

destruam maceriam eius et erit in conculcationem« et cetera, sed et <cum> »nubibus« se mandaturum, »ut ne super vineam pluant« quae fuit secundum prophetam »domus Israel et homo Iuda«, nullum fructum fecerunt. in evangelio autem vineam non invenimus aliquid patientem, sed adhuc et provisionem dei consecutam, ut possit fructus suos patrifaniLlias dare; ablata est enim a colonis malis et data est genti meliori. coloni autem omnem suscipiunt iram, dicentes : cum enim venerit paterfamilias, malos male jjerdet, sive ratione verbi coacti et con-

sequentia parabolae sive nolentes prophetaverunt de se, quoniam cum venerit malos male perdet, et vineae faciens provisionem aliis eam dabit colonis. item consequenter et Hieremias dicit ad <peccantem> populum: »ego plantavi te vineam fructiferam omnem veram: quomodo conversa es in amaritudinem, vinea aliena ?« vides ergo, quoniam in prophetis populus Iudaicus vinea adpellatur et comminatio patrisfamilias contra vineam fit,

» |

in evangelio autem omnino vinea non culpatur sed eius coloni. et qui vult evangelica verba caute considerare, nequaquam poterit terit clariter adprobare, quoniam vinea populus est. sed ne forte secundum evangeliumvinea regnum est dei, id est doctrina, quae providentiam habens dei scripturis inserta est sanctis. quod enim dicit : tolletur a vobis regnum dei et dabitur genti facienti fructum eius. manifeste (sicut arbitror) strat mysteria regni dei vineam esse, id est legem et prophetas et omnes divinas scripturas, quam tradidit dominus vineae primum quidem colonis populo illi priori, quoniam et primis »credita sunt

eloquia dei«, secundis autem facientibus fructutn, cuius vineae saepes nihil tale patitur, quale scriptum est in propheta dicente: »auferam saepem eius et erit in rapinam«.

Vide ergo, ne forte naturali ratione vineam possumus dicere omnia eloquia dei, consequenter autem secundum eandem naturae rationem vitam inreprehensibilem hominum et mores speciosissimos fructus ipsius vineae, ipsas autem scientias et <omnes> htteras scripturarum vineae saepem extrinsecus circumpositam, ut non videatur vinea eis qui foris sunt, msixime fructus eius qui sunt in absconso, profunditatem autem eloquiorum dei torcular esse vineae eius,

in quem qui profecerunt de eloquiis dei et facti sunt perfecti fructus eorum, infundunt studia sua quasi fructus quos de ipsis eloquiis colligunt. turrem autem aedif icatam in <vinea,> ea, ascensum habentem et eminentiam et altitudinem super uineam ipsam et saepem et torcular, aestimo verbum esse de ipso deo et de dispensationibus Christi et templum divini sensus qui habetur in eo. et de taH turre puto dicere salvatorem in aliquo loco evangehi: »quis vestrum volens turrem aedificare non prius conputat«, si potest prius ponere fundamentum et consummare, »ne forte« videntes deridere« eum qui consummavit, *** quoniam qui vult dicere de deo, debet considerare, si potest incipiens omnia quae quaeruntur circa dei expositionem consummare, ne forte incipiens dogmata pietatis inperfectam reUnquat turrem de deo et coronam non superaedificet ei; si enim non superaedificaverit ei coronam, cadet aliquis ab intellectu dei scandali- [*](1f Vgl. Rom. 3, 2; Hebr. 5, 12 17 Luc. 14, 28f) [*](8 τὸν] ipsam lat. 10 θεοῦ + et de dispensationihus Christi lat. 19 δύναται + prius lat. 32 ἐννοίας + scandalizatus lat.) [*](1 quem (als neutr.) Diehl quod Koe quam x 6 <vin> vgl. gr. 16 aliquo x* eo ρ 22 *** Koe, vgl. gr. 28 turrem + verbi B + verbo L 29 30 superaedificaverit y* aedificaverit L)

Ergo intellege mihi in unaquaque anima quasi vineam verbum dei plantatum; vinea enim occasiones sunt omnium propositionum, quae necessariae sunt ad salutem. sicut ergo in vineis est aliquod tempus quando pullulant frondes, et aliud tempus quando principium <adhuc parvum> fructus demonstrat, et aliud quando

> <>

florent quae sunt demonstrata, et aliud quando acerbescunt fructus, et aliud quando variant, et aliud quando vindemiandi est tempus fructus perf ectos et paratos ad praebendum vinum — in hominibus itaque primum vitae tempus est secundum infantiam, et est tunc vinea nihil ostendens nisi tantum habens in se <vi> cum autem coeperit posse loqui, tempus est germinationis, quantum autem proficit anima pueri operata, tantum et vinea quae operatur in eo, id est verbum dei, naturaliter inplantatum proficit et producit indicia botrionum futurarum, florentium quidem adhuc et odorem suavitatis (futurae virtutis) in primis dantium. postea autem et acerbescunt, quando mahtia quidem est in iuventute non autem permanet, sed necessarie superveniens est propter aetatem, sed (ut ita dicam) semper ad virtutem pergens. [*](6 τῶ ἀνω H 11 ἀνθίσεως Μ 12 ψυχὴ + pueri lat. 18 μελλόντων Kl, vgl. lat. μἀλλον τῶν M H 19 μὲν + adhuc lat. 22 ὅτι H | <νεότητι ἔν>εστιν Kl, vgl. lat. 24 + propter ’lat. 30 παρακειμένη Μ 31 ἀλλ᾿ las lat. Diehl) [*](5 fructvis < L 10 <vi>talem μ, vgl. gr. 12 germinationis x* generationis μ 18 futurarum Uiehl, vgl. S. 607, 12 ff. 17ff futurorum x —33 lat. liat mifiverstanden u. umgestellt, vgl. S. 607, 4—6 Diehl)

Patrisfamilias autem solius est

cognoscere vere quando uniuscuiusque hominis tempus fructuum adpropiat, vel quando adhuc longe est fructuum tempus. et nos si abundanter consideremus conparationem facientes temporum, ex quo sumus vocati ad omne tempus fidei nostrae, poterimus videre quomodo quidam cum deberent »esse magistri secundum tempus, iterum opus« habent doceri »qualia sunt elementa menta principii eloquiorum dei«. sic cum deberent quidam, quantum ad tempus dispensationis dei et secundum vocationem omnium, iam fructus adferre, aut omnino non habent aut, cum deberent habere perfectos, habent extra tempus florentes et non in tempore suo acerbos. si autem intellexisti in singulis quibusque hominibus, quomodo oporteat intellegere quod dicitur: cum autem adpropiasset tempus fructuum, transi ad populum ihum, qui tunc acceperunt legem per Moysen, quoniam et ilhs tempus fructuum adprojnarerat aUquando et misit servos suos ad priores colonos,

<>.

quibus credita fuerant eloquia dei«, ut acciperent fructus uniuscuiusque vitis. facile quidem est dicere, quoniam servos dicit prophetas. sed quaerere convenit quomodo mittuntur ad colonos accipere fructus vineae. dicet enim aliquis, quoniam non ad accipiendos fructus mittuntur prophetae, sed operari magis.

Vide ergo si possumus dicere, quia spiritales fructus et divinae oblationes dantur ab his, qui coluerant vineam, prophetis transmissis ut offerant quasi sacerdotes deo populi fructus. sed accipientes coloni ex populo illo alium quidem ceciderunt, sicut »Michaeam percutiens in maxillam Sedecias filius Chanaan«, quando et dixit ei prophetanti pseudopropheta: »qaulis spiritus dei qui locutus est in te ?« alium autem occiderunt, sicut Zachariam »inter templum et altare«, alium lapidaverunt, sicut Azariam filium [*](16f Vgl. Gal. 5, 22 — 24 — 610,3 Vgl. Cc Nr. 55 Or. II 243, 9—11 An. — 24 III. Regn. 22, 24 — 30 f Vgl. Matth. 23, 35; Par.) [*](18 <λαοῦ> Kl, vgl. lat. 19 ἐν + illo lat.) [*](3 vitis] lat. las ἀμπέλου? 7 dicet Kl, vgl. gr. dicit x 25 percutiens + aliquis y 26 canaan G L 32 azariam] zac(h)ariam B(L))

lierum tnisit <alios seryos> plures prioribus, et fecerunt eis similiter. plena est omnis scriptura eorum, quae acciderunt prophetis, quos misit ad populum ut fructus eorum offerant per orationes suas deo quasi sanctissimi sacerdotes. novissime autem misit filium suum dicens: reverebuntur filimn meum. quaeres autem quomodo deus quidem mittens f ilium suum dicit : reverebuntur filium meum, quasi

qui non praesciebat quod ei fuerat eventurum. nec enim videntur secundum textum praesentem Iudaei reveriti eum, et invenitur in hoc deus nescisse futurum. sed dicere aliud esse factum impium est, iterum dicere quoniam reveriti sunt eum coloni falsum est ; coloni enim videntes filium dixerunt apud se: hic est heres; venite occidamus eum et nostra erit hereditas. nisi forte hoc modo solvamus: sicut enim quasi de omnibus Iudaeis occisuris Christum sic dicit generaliter: coloni autem dixerunt: hic est heres; venite occidamus eum, et tamen non omnes Iudaei occiderunt Christum sed qui secundum carnem fuerunt Iudaei, secundum spiritum autem Iudaei non occiderunt Christum sed crediderunt in eum—sic generaliter quasi de omnibus colonis dicit: reverebuntur filium meum; et tamen non omnes illum reveriti sunt, sed illi tantummodo qui secundum spiritum fuerunt Iudaei, qui crediderunt in eum, ut illud quidem quod ait: reverebuntur filium meum videatur inpletum in illis Iudaeis, qui intellegentes Chri- [*](3 ῥητὸν + praesentem Iudaei lat. 4f lat. weicht ab | γε] δὲ Koe 24 ἐν αὐτοῖς M 25 ὅτι < H 28 κοὶ κατῶν H) [*](15 ff mit Jvoe ist anzunehmen, daß lat. hier das Stück gr. Ζ. 15—29 ausließ, während in gr. das Entsprechende zu lat. Ζ. 15—612, 6 ausfiel)

Simul autem quaeret aliquis, qui sint isti coloni qui dixerunt: hic est heres; venite occidamus eum. nec enim videntur ludaei occidisse eum quasi filium patrisfamilias dei. et contra hoc aliquis dicet: quoniam quando loquebantur ad alterutrum quis esset, quidam dixerunt: hic est Christus. ad quos alii responderunt: »Christus cum venerit, nemo scit unde est; hunc autem scimus unde estu. ita quoniam per signa et prodigia ***conpuncti intellexerunt quidem eum esse Christum, non autem et confessi sunt. recognoscens autem aliquis et quae scripta sunt de Herode, cum

didicisset a magis natum esse regem »Iudaeorum«, videbit quoniam qui occiderunt Christum cognoscentes quia filius dei erat, niliilominus ausi sunt contra eum. nam et Herodes condiscens a scribis quoniam »in Bethleem« »nascitur Christus«, et tiens ciuoniam Christus erat qui nascebatur, praemittit ciuidem dicens: »ite et reciuirite caute de puero, ut et ego veniam et adorem eum«, nihilominus ausus est contra puerum, credens quia Christus erat. nec enim si non credidisset, omnes occidisset infantes »in Bethleem a biennio et infra secundum tempus Cjuod didicisset a magis«. Sic et ceteri ludaei cognoverunt quidemeum, . eum, secundum quae diximus, cognoscentes autem non divul- divulgaverunt, ut sermo eorum etiam ad ahos perveniret,

<> ́

sed quasi qui non cognoscerent, eiecerunt extra vineam filium et occiderunt eum. quod autem dicit : eiecerunt eum extra vineani tale mihi videtur: quantum ad se, alienum eum esse iudicaverunt a vinea et colonis, quando sententiam mortis contra eum tulerunt. et dixit eis lesus: cum venerit ’paterfamilias , quid faciet colonis illis ? responderunt ore proprio iudicati, quia malos male perdet, et vineam dabit aliis colonis. [*](6 I. Kor. 2, 8 - 25 Vgl. Luc. 19, 22 - 29 Vgl. Rom. 3, 2) [*](2 > Kl 9 αὐτοῦ Μ 13 υἱὸν + αὐτοῦ H | ὸ δὲ(!) H am Anfang d. Zeile 14 ἐξέβαλον + euyn, lat.) [*](31 colonis] agricolis L)

Dicit illis lesus: nunquam legistis in scripturis: lapidem quem rejyrobaverunt aedificantes, hic factus est in caput anguli; a domino factus est hic, et est inirahile in oculis nostris ? quoniam ergo putabant se esse aedificatores popuh sacerdotes illi, cum non essent aedificatores probabiles (nec enim si fuissent probabiles, lapidem huiusmodi reprobassent), tamen dicit illis de scripturis, quoniam lapidem se constitutum et reprobatum ab eis pater conlocabit in totius aedificii caput, ut conprehendat duos angulos veteris testamenti et novi et duorum rum populorum aedificationem ; hoc est enim quod ait: lapidem quem reprobaverunt aedificantes, hic factus est in caput anguli.

et iste lapis donum est donatum a deo aedificio universo et admirabile caput in oculis nostris, qui possumus eum videre oculis mentis.

»< > ́ ̓ si ergo verum est quod ait: auferetur a vobis regnum dei et dabitur aliis colonis qui reddent ei fructum in temporibus suis, sine dubio nemini datur regnum dei, id est verbum domini, nisi facientibus fructum de eo, et nemini qui a peccato regnatur datur regnum dei. Sed dicet aliquis: si nemini datur regnum dei fructus eius non facienti, quomodo illi populo datum est a quo et ablatum est ? considera si possumus dare idoneam rationem in tanta difficultate quaestionis huiusmodi. considera quia cum vinea illi populo traderetur,

>

non est dictum: et dedit eam colonis, sed ita: locavit [aut, sicut in Graeco habetur: tradidit] eam colonis. liic autem habetur: auferetur a vobis regnum, et dabitur aliis colonis. indissolubilis enim erat quaestio si, quemadmodum dixit illic locavit [aut tradidit], simihter et hic dixisset locabit [aut tradidit] eam aliis colojiis, aut quemadmodum dixit hic: dabit eam aliis colonis, et iUic ita dixisset: dedit eaiii co- colonis quoniam quod datur intellegitur <quod> gratis datur, quod autem [et traditur] non omnino gratis datur. quibus ergo [tradidit aut] locavit, non omnino quasi electis et fideUbus [tradidit aut] locavit; quibus autem donavit, cum iudicio electionis merito eorum donavit.

Et cum audissent principes sacerdotum et Pharisaei parabolas eius, cognoverunt quod de ipsis ’, et quaerentes eurn tenere timuerunt turbas, quoniatn sicut prophetarn eum habebant.

́́ v ́<>

et quicumque insidiatorie volunt tenere verbum veritatis, ut quantum ad se mortificent eum, hi nunquam poterunt eum tenere neque mortificare, quoniam multus est populus qui aestimant eum dei esse prophetam et praeconem veritatis et largitorem salutis et ideo tenent eum in cordibus suis, qui et avellunt eum ab eis qui volunt eum tenere et opprimere eum.

Deinde sciendumest, quoniam volentium Iesum tenere differentia est. aliter enim principes et Pharisaei quaerebant eum tenere, aliter autem illa sponsa quae in Canticis canticorum quaerebat eum et surgens <circum> ibat in civitatem, »in plateis et <in> nundinis« et vix invenit eum, postquam modicum pertransiit custod <ient>es et circumeuntes »in civitate«, et inveniens tenuit eum, quando et dixit: »tenui eum et non dimittam eum, donec introducam eum in domum matris meae, et in cubiculum eius quae concepit me« haec enim

<> < »

eadem sponsa in principio quidem dem Cantici canticorum sic dicit : »tenui eum in domo matris meae et in cubiculum eius quae concepit me«, circa finem ipsius libri quasi iam provecta et aliter eum tentura, melius quam in primis, sic dicit : »dixi : ascendam super palmam et teneam altitudines eius«. ut intellegas, qui sunt volentes eum tenere prmcipes et Pharisaei non autem tenuerunt, considera quoniam alia quidem verba extra verbum Christi possibile est conprehendere et tenere et separare de sensu (eorum videHcet qui aliud qualecumque extra veritatem habuerint dogma) et manifeste in inritum eum facere possibile est. verbum autem veritatis nemo potest conprehendere (id est intellegere) neque tenere (id est, convincere) necpe separare (a sensu credentium) neque mortificare (id est destruere). dicit enim apostolicus sermo: »spiritalis diiudicat omnia, ipse autem a nemine diiudicatur«, diiudicat enim et discutit et convincit aha verba, sive sapien- [*](2 Cant. Cant. 3, 4 — 8 Cant. Cant. 7, 8 — 22 Vgl. I. Kor. 2, 16 — 29 Vgl. I. Kor. 2, 15) [*](1 > Kl Koe, vgl. lat. 16 <καὶ χωρίσαι> Diehl, vgl. lat. 23 *** Kl, vgl. lat. ; das dem μὲν Ζ. 14 entsprechende δὲ fehlt im gr. Koe) [*](3 domum B 20 habuerunt B | <(G) B 30 diiudicatur] iudicatur L 32/33 sapientium Kl, vgl. gr. sapientiam x)

Qui habebant tanquam prophetain eum, sapiunt quidem aliquid de eo quod verum est, non autem et magnitudinem eius intellegunt. erat enim lesus et propheta quidem, sicut ostenditur intellegentibus ex eo quod scriptum est: »prophetam vobis suscitabit dominus deus vester de fratribus vestris tanquam me; ipsum audite secundum omnia quaecumque locutus 'fuerit«. quicumque autem »non audierit prophetam illum, interibit

̓

de populof. tamen eminentia eius non erat in eo quod erat propheta, sed in eo quod erat fiJius dei, »primogenitus' universae creaturae, in quo creata sunt omnia in caelis et in terris« et cetera. et eminentia eius erat in eo, quod erat sapientia dicens : »deus creavit me in principio viarum suarum, in opera sua«, priusquam aliquid faceret et cetera. istas autem turbas sic sapientes de eo et paratas pugnare pro eo contra inpugnantes timent principes et Pharisaei, et non possunt insidiari lesu volentes eum tenere. et quamvis quasi prophetam eum habentes *** turbae nihil magnum sapiebant de divinitate ipsius,

́ <> <>

tamen principes et Pharisaei neque eorum scientiam conprehendere possunt, qui »ex « eum cognoscunt, nihil dignum declarantes de eo.

Hoc autem dico de his, qui vere »pro« eo sunt. qui autem mendaciter sapiunt <de eo> non sunt »pro« eo, qui glorificare se putant eum ; quales sunt haeretici qui confundunt patris et filii <significantiam et> substantiam, unum dicentes esse patrem et filium, suspicione sola et nominibus solis dividentes eos, quos aestimant unum : quasi magna de eo sapere proponentes »iniquitatem in excelsum« loquuntur et male loquentes de deo non sunt »pro« eo; nec enim sunt »cum« eo, propterea sunt »contra« eum, sicut dicit: »qui non est mecum adversum me «. sic et si congregant qui non sapiunt de Christo quod verum est in nomine lesu, dispergunt magis quam congregant, sicut ipse dicit: »qui non congregat mecum «. et vide quia non sim-

pliciter dixit : »qui non congregat spargito sed cum cauta adiectione: »qui non congregat mecumu « ; qui enim congregat, cum Christo congregare debet. quid sit autem congregare cum Christo intelleges, si consideraveris quod dicit apostolus: »congeregatis vobis et meo spiritu cum wtute domini nostri lesu Cliristi tradere eum qui talis est satanae in interitum carnis«; quod enim dicit : »congregatis vobis et meo spiritu cum Iseu lesu Christi«., manifestat quid sit congregare cum eo. et hoc non convenit ad eos dicere : »congregatis vobis cum virtute domini lesu Christi«. qui enim congregant cum male sapientibus de Cluisto, non congregant cum Christo.

Et manifestius hunc sensum habes apud Lucam ita dicentem : wet erat docens cottidie in templo ; principes autem sacerdotum et scribae et seniores popuh volebant eum perdere, et non inveniebant

delav <>

quid facerent; populus enim omnis suspensus erat in eum audiens «. et in his ostenditur, quoniam qui praesunt inique ludaicis turbis et nominantur principes sacerdotum et scribae et seniores populi, inimici Christi, volunt quidem perdere Christum et disperdere nomen eius ex hominibus et fidem de eo, sed non inveniunt veniunt quid faciant secundum quod volunt, quoniam praeneniens niens omnis populus, qui credidit ei. pendet in dilectione ipsius et pendet, ut audiat doctrinam eius <et verbum >. et est hoc usquenunc videre, quomodo quaerunt exterminare, qui profitentur esse se sacerdotes dei et scripturas eius cognoscere quasi scribae et antiquitatem se tenere putantes quasi seniores, et quaerunt perdere lesum et exterminare fidem veritatis ipsius, omnia consequenter secundum voluntatem patrum suorum agentes. non tamen mveniunt quid faciant, quia non possimt populum Christi pendentem in eum ab eo divellere neque delere eum de sensu eorum.

Forsitan autem et oinnes, qui non recte sapiunt de divinitate sed aliud loquuntur de ea quam Christi est doctrina, perdere volunt Christum, non autem possunt, quia totus populus fidelis pendet in eum audiens eum. sed et quicumque ad sensum scripturarum extranearum aspiciunt, et ideo moraliter dicuntur scribae, et omnes presbyteri alieni a Christi doctrina, id est philosophi gentium ceterorumque barbarorum prudentes, perdere volunt Christum, non autem possunt, victi a populo Christi, pendente et audiente doctrinam ipsius.