Commentarium In Evangelium Matthaei (Lib. 12-17)

Dicit illis lesus: nunquam legistis in scripturis: lapidem quem rejyrobaverunt aedificantes, hic factus est in caput anguli; a domino factus est hic, et est inirahile in oculis nostris ? quoniam ergo putabant se esse aedificatores popuh sacerdotes illi, cum non essent aedificatores probabiles (nec enim si fuissent probabiles, lapidem huiusmodi reprobassent), tamen dicit illis de scripturis, quoniam lapidem se constitutum et reprobatum ab eis pater conlocabit in totius aedificii caput, ut conprehendat duos angulos veteris testamenti et novi et duorum rum populorum aedificationem ; hoc est enim quod ait: lapidem quem reprobaverunt aedificantes, hic factus est in caput anguli.

et iste lapis donum est donatum a deo aedificio universo et admirabile caput in oculis nostris, qui possumus eum videre oculis mentis.

»< > ́ ̓ si ergo verum est quod ait: auferetur a vobis regnum dei et dabitur aliis colonis qui reddent ei fructum in temporibus suis, sine dubio nemini datur regnum dei, id est verbum domini, nisi facientibus fructum de eo, et nemini qui a peccato regnatur datur regnum dei. Sed dicet aliquis: si nemini datur regnum dei fructus eius non facienti, quomodo illi populo datum est a quo et ablatum est ? considera si possumus dare idoneam rationem in tanta difficultate quaestionis huiusmodi. considera quia cum vinea illi populo traderetur,

>

non est dictum: et dedit eam colonis, sed ita: locavit [aut, sicut in Graeco habetur: tradidit] eam colonis. liic autem habetur: auferetur a vobis regnum, et dabitur aliis colonis. indissolubilis enim erat quaestio si, quemadmodum dixit illic locavit [aut tradidit], simihter et hic dixisset locabit [aut tradidit] eam aliis colojiis, aut quemadmodum dixit hic: dabit eam aliis colonis, et iUic ita dixisset: dedit eaiii co- colonis quoniam quod datur intellegitur <quod> gratis datur, quod autem [et traditur] non omnino gratis datur. quibus ergo [tradidit aut] locavit, non omnino quasi electis et fideUbus [tradidit aut] locavit; quibus autem donavit, cum iudicio electionis merito eorum donavit.

Et cum audissent principes sacerdotum et Pharisaei parabolas eius, cognoverunt quod de ipsis ’, et quaerentes eurn tenere timuerunt turbas, quoniatn sicut prophetarn eum habebant.

́́ v ́<>

et quicumque insidiatorie volunt tenere verbum veritatis, ut quantum ad se mortificent eum, hi nunquam poterunt eum tenere neque mortificare, quoniam multus est populus qui aestimant eum dei esse prophetam et praeconem veritatis et largitorem salutis et ideo tenent eum in cordibus suis, qui et avellunt eum ab eis qui volunt eum tenere et opprimere eum.

Deinde sciendumest, quoniam volentium Iesum tenere differentia est. aliter enim principes et Pharisaei quaerebant eum tenere, aliter autem illa sponsa quae in Canticis canticorum quaerebat eum et surgens <circum> ibat in civitatem, »in plateis et <in> nundinis« et vix invenit eum, postquam modicum pertransiit custod <ient>es et circumeuntes »in civitate«, et inveniens tenuit eum, quando et dixit: »tenui eum et non dimittam eum, donec introducam eum in domum matris meae, et in cubiculum eius quae concepit me« haec enim

<> < »

eadem sponsa in principio quidem dem Cantici canticorum sic dicit : »tenui eum in domo matris meae et in cubiculum eius quae concepit me«, circa finem ipsius libri quasi iam provecta et aliter eum tentura, melius quam in primis, sic dicit : »dixi : ascendam super palmam et teneam altitudines eius«. ut intellegas, qui sunt volentes eum tenere prmcipes et Pharisaei non autem tenuerunt, considera quoniam alia quidem verba extra verbum Christi possibile est conprehendere et tenere et separare de sensu (eorum videHcet qui aliud qualecumque extra veritatem habuerint dogma) et manifeste in inritum eum facere possibile est. verbum autem veritatis nemo potest conprehendere (id est intellegere) neque tenere (id est, convincere) necpe separare (a sensu credentium) neque mortificare (id est destruere). dicit enim apostolicus sermo: »spiritalis diiudicat omnia, ipse autem a nemine diiudicatur«, diiudicat enim et discutit et convincit aha verba, sive sapien- [*](2 Cant. Cant. 3, 4 — 8 Cant. Cant. 7, 8 — 22 Vgl. I. Kor. 2, 16 — 29 Vgl. I. Kor. 2, 15) [*](1 > Kl Koe, vgl. lat. 16 <καὶ χωρίσαι> Diehl, vgl. lat. 23 *** Kl, vgl. lat. ; das dem μὲν Ζ. 14 entsprechende δὲ fehlt im gr. Koe) [*](3 domum B 20 habuerunt B | <(G) B 30 diiudicatur] iudicatur L 32/33 sapientium Kl, vgl. gr. sapientiam x)

Qui habebant tanquam prophetain eum, sapiunt quidem aliquid de eo quod verum est, non autem et magnitudinem eius intellegunt. erat enim lesus et propheta quidem, sicut ostenditur intellegentibus ex eo quod scriptum est: »prophetam vobis suscitabit dominus deus vester de fratribus vestris tanquam me; ipsum audite secundum omnia quaecumque locutus 'fuerit«. quicumque autem »non audierit prophetam illum, interibit

̓

de populof. tamen eminentia eius non erat in eo quod erat propheta, sed in eo quod erat fiJius dei, »primogenitus' universae creaturae, in quo creata sunt omnia in caelis et in terris« et cetera. et eminentia eius erat in eo, quod erat sapientia dicens : »deus creavit me in principio viarum suarum, in opera sua«, priusquam aliquid faceret et cetera. istas autem turbas sic sapientes de eo et paratas pugnare pro eo contra inpugnantes timent principes et Pharisaei, et non possunt insidiari lesu volentes eum tenere. et quamvis quasi prophetam eum habentes *** turbae nihil magnum sapiebant de divinitate ipsius,

́ <> <>

tamen principes et Pharisaei neque eorum scientiam conprehendere possunt, qui »ex « eum cognoscunt, nihil dignum declarantes de eo.

Hoc autem dico de his, qui vere »pro« eo sunt. qui autem mendaciter sapiunt <de eo> non sunt »pro« eo, qui glorificare se putant eum ; quales sunt haeretici qui confundunt patris et filii <significantiam et> substantiam, unum dicentes esse patrem et filium, suspicione sola et nominibus solis dividentes eos, quos aestimant unum : quasi magna de eo sapere proponentes »iniquitatem in excelsum« loquuntur et male loquentes de deo non sunt »pro« eo; nec enim sunt »cum« eo, propterea sunt »contra« eum, sicut dicit: »qui non est mecum adversum me «. sic et si congregant qui non sapiunt de Christo quod verum est in nomine lesu, dispergunt magis quam congregant, sicut ipse dicit: »qui non congregat mecum «. et vide quia non sim-

pliciter dixit : »qui non congregat spargito sed cum cauta adiectione: »qui non congregat mecumu « ; qui enim congregat, cum Christo congregare debet. quid sit autem congregare cum Christo intelleges, si consideraveris quod dicit apostolus: »congeregatis vobis et meo spiritu cum wtute domini nostri lesu Cliristi tradere eum qui talis est satanae in interitum carnis«; quod enim dicit : »congregatis vobis et meo spiritu cum Iseu lesu Christi«., manifestat quid sit congregare cum eo. et hoc non convenit ad eos dicere : »congregatis vobis cum virtute domini lesu Christi«. qui enim congregant cum male sapientibus de Cluisto, non congregant cum Christo.

Et manifestius hunc sensum habes apud Lucam ita dicentem : wet erat docens cottidie in templo ; principes autem sacerdotum et scribae et seniores popuh volebant eum perdere, et non inveniebant

delav <>

quid facerent; populus enim omnis suspensus erat in eum audiens «. et in his ostenditur, quoniam qui praesunt inique ludaicis turbis et nominantur principes sacerdotum et scribae et seniores populi, inimici Christi, volunt quidem perdere Christum et disperdere nomen eius ex hominibus et fidem de eo, sed non inveniunt veniunt quid faciant secundum quod volunt, quoniam praeneniens niens omnis populus, qui credidit ei. pendet in dilectione ipsius et pendet, ut audiat doctrinam eius <et verbum >. et est hoc usquenunc videre, quomodo quaerunt exterminare, qui profitentur esse se sacerdotes dei et scripturas eius cognoscere quasi scribae et antiquitatem se tenere putantes quasi seniores, et quaerunt perdere lesum et exterminare fidem veritatis ipsius, omnia consequenter secundum voluntatem patrum suorum agentes. non tamen mveniunt quid faciant, quia non possimt populum Christi pendentem in eum ab eo divellere neque delere eum de sensu eorum.

Forsitan autem et oinnes, qui non recte sapiunt de divinitate sed aliud loquuntur de ea quam Christi est doctrina, perdere volunt Christum, non autem possunt, quia totus populus fidelis pendet in eum audiens eum. sed et quicumque ad sensum scripturarum extranearum aspiciunt, et ideo moraliter dicuntur scribae, et omnes presbyteri alieni a Christi doctrina, id est philosophi gentium ceterorumque barbarorum prudentes, perdere volunt Christum, non autem possunt, victi a populo Christi, pendente et audiente doctrinam ipsius.

Et resjjondens lesus iterum dixit eis in parabolis dicens: simile est regnum caelorum homini regi, qui fecit nwptias filio suo et cetera. Haec quoque parabola simpliciter intellecta videtur ostendere, quod homo rex moraUter deus et pater domini nostri lesu Christi dicatur, nuptiae autem filii regis restitutio sponsae ecelesiae > ad Christum sponsum ipsius. qui autem mittuntur servi vocare invitatos adnwptias secundum tempus habentur prophetae, convertentes ex populo per suas prophetias ad laetitiam restitutionis ecclesiae adChristum. qui autem noluerunt venire in primis invitati, qui noluerunt <erant>

<>, ̣ <>

<>

audire verba prophetarum, item alii <servi> transmissi alia prophetarum. praeparatum autem prandium, in quo tauri et saginata regis occisa erant, <erant> solidae et rationabiles mysteriorum dei escae. sic autem et omnia parata, id est de omnibus quae necessaria sunt praeparati sermones, quos (»cum cum venerit quod est«) qui invitationem sunt dei manducabunt et bibent. quoniam autem vocatorum per prophetas quidam quidem neglexerunt tantummodo quae dicebantur saecularibus occupati negotiis, non autem et malignati sunt adversus prophetas, alii autem et mahgnati sunt contra eos, ideo differentiam eorum ostendere volens dixit : quidara quidam neglegentes abierunt, alius quidem in agrum suum, alius autem in negotiationem suam; reliqui autem tenentes servos eius iniuriis adfecerunt et occiderunt.

Adhuc autem secundum simphcem hanc traditionem ira intellegitur regis, de qua et apostolus dicit propter ludaeos : » praeve- [*](4 f Anders Orig. fragra. 68 in Luc. (IX, 267, 25 ff.) : ἄριστον μὲν γὰρ οἱ εἰσαγωγικοῖ λόγοι ἤ ἠθικοὶ ἢ τὰ παλαιὰ λόγια, δεῖΠνον δὲ οἱ ἐν προκοπῇ λόγοι μυστκοὶ ἢ οἱ τῆς νέος διαθήκης. — 6 f Vgl. Hebr. 5, 14 — 10 I. Kor. 13, 10 —) [*](10 ὄντων (auch II 247, 10) > όντων Diehl όντων Koe, vgl. lat. | <ἕτοιμι> Kl nach Diehl Koe, vgl. lat. 12 φάγωνται καὶ πίωνται Η 17 f <κατὰ — ἐππνηρεύοντο> Kl, vgl. lat. 27 Diehl, vgl. lat.) [*](2 <servi> Diehl, vgl. 5 <erant> Diehl, vgl. gr. 8 apparata L 21 quidem] 1. autem ? Kl, vgl. gr.)

quod autem dicit: tunc dixit servis suis: nuptiae quidern paratae, invitati autem non fuerunt digni; ite ergo ad exitus viarum, et quoscunque inveneritis vocate ad nwptias refertur ad apostolos Christi dicentes ludaeis: »vobis primum missum verbum dei; sed quoniam indignos vos iudicatis aeterna vita, ecce convertimur ad gentes«. exitus ergo gentium sunt res gentium foris extra Israel, ex quibus quoscumque inveniebant apostoli vocabant ad nuptias.

vocabant auteiii oboedientes tantum, non autem et curabant utrnm aliquando ante vocationem mali fuerint aut boni qui vocabantur; omnes enim quos invenire poterant, vocabant. bonos autem intellegere hic simpliciter convenit humiliores et rectiores ex eis qui veniebant ad ciiltum dei, cjuibus conveniebat apostolicum dictum quod ait: »cum enim gentes. quae legem non habent, naturaliter quae legis sunt faciunt, huiusmodi legem non habentes ipsi sibi sunt lex, qui ostendunt opus legis scriptum in cordibus suis, testimonium eis perhibente conscientia «. et inpletae sunt Christi et ecclesiae nupiiae, et restituti deo, qui ab apostolis sunt inventi, recubuerunt ad epulandum in nuptiis.

Sed quoniam bonos et malos oportuit quidem voeari. non autem ut mali permanerent mali, sed ut exuerent et deponerent vestimenta contraria nuptiis et induerent se nuptiaUa indumenta.

id est »viscera misericordiae, benignitatem, humilitatem, mansuetudinem, longanimitatem « (haec enim sunt nwptialia indumenta), ideo rex ingreditur ut videat discumbentes, priusquam adponatur eis prandium praeparatum, tauri et saginata et omnia praeparata, ut videns retineat quidem habentes nuptialia vestimenta atque delectet, condemnet autem contrarios. ingrediens ergo invenit quendam. qui non mutaverat proprios mores nec induerat se nuptialia indumenta et dixit ei: quomodo intrasti huc non hahens nuptialia inditmenta ? et quoniam, qui pecca <vi> t et renovatus non est nec induit dominum lesum quasi non habens excusationem aliquam <obmutescit>, ideo dixit : et non solum reiectus est a nuptiis qui iniuriam nuptiis fecit, sed adhuc a ministris regis super vincula constitutis hgatus incessionem, qua non est usus ad bonum, et ad-

>

prehensoriam virtutem, qua nullum opus bonum inplevit, condemnatus est in loco ab omni lumine alieno et quantum ad omnes tenebras pressioribus tenebris, quae vocantur tenehrae exteriores. sed et si quis nostrum ad invitationem quidem regis veniens ad nuptias filii eius, non autem et indutus fuerit qualia praediximus nuptialia vestimenta, similia patietur <et> manus et pedes expelletur in tenebras exteriores, ubi erit fletus secundum quod scriptum est: »vae, qui nunc ridetis, quoniam flebitis«. et ut ostendat sermo tristitias et dolores eorum, in quibus erunt qui vestiti non fuerint nuptialibus vestimentis , ideo dixit: illic erit <fletus, et> non solum fletus, sed etiam dentium stridor.

Haec ergo secundum simplicem traditionem sint dicta. temptemus autem repetentes scrutari subtilius. regnum ergo caelorum simile est secundum eum quidem qui regnat homini regi, secundum eum autem qui conregnat regi filio regis, secundum ea vero quae sunt in regno regis adsimilatum est servis et invitatis ad nuptias, quorum quidam quidem nolentes venire neglexerunt propter occupationes saecuK huius, alii autem iniuriis adfecerunt servos et occiderunt. adhuc autem ex eis qui regnabantur fuit etiam ille exercitus regis et, qui ab exitibus viarum congregantur boni et mali, donec inplerentur ex recumbentibus nuptiae, et qui inter dis- [*](10 τοῦ <H a 23 τοῦ] υ 27 ἐπὶ] εἰς Μ 29 <δὲ> Koe, vgl. 33 <διεξόδων τῶν> Koe, vgl. lat.) [*](19 regi y* <G c L)

Poterat quidem dicere: simile est regnum caelorum regi sine additamento hominis. sed quoniam additum est etiam Jiomini, necessarium est exponere etiam hoc. et ante me alius ciuidam interpretatus est, sicut etmihi videtur. fecit enim hbros <allegoricos> legibus sanctis, et protulit sermones ubi deus secundum passibilem naturam hominum vertitur. et primum quidem dixit, ubi secundum passibilem hominum naturam vertitur <deus> homines, secundum quod dictum est : »morigeravit te dominus deus tuus quemadmodum si pater morigeret fihum «. deinde protulit, ubi non est deus quemadmodum homo, secundum quod dictum est : »non sicut homo deus noster«.

nos autem multam ab- [*](16 ff Vgl. Philo quod deus sit immutabilis § 53 (I, 280 Ma): δύο τὰ ἀνώτατα πρόκειται κεφάλαια περὶ τοῦ αἰτίου, ἔν μὲν ὅτι οὐχ ὡς ἄνθρωπος ὁ θεός« (Num. 23, 19), ἕτερον δὲ ὅτι ὡς ἄνθρωπος κτλ. (Deut. 1, 31); vgl. auch Orig. hom. XVIII, 6 in Jer. (III, 158, 7ff) — 25 Deut. 1, 31 — 29 Num. 23, 19) [*](11 ἄνθρωπος] hominis lat. 12 πρόκειται Hu 19 τοῦ θεοῦ Μ) [*](17 libros <allegoricos> Diehl vgl. gr. 18 sermonem L 24 > Diehl, vgl. gr. 32 noster] ut mentiatur AT)

undantiam exemplorum habentes de evangelicis locis, in quibus deus pater adsimilatur homini, exponemus parabolas nominantes quasi hominem deum et dicemus ad quosdam haereticos, Cjui non intellegentes, quae hoc modo dicuntur in scripturis veteribus, peccant in deum legis et prophetarum et totius creationis : quoniam si homini adsimilatur deus (secundum parabolas evangelii), secundum consequentiam parabolarum istarum suscipere convenit et iram dei et furorem et paenitentiam et aversionem vultus et sessionem et stationem et incessionem dei et somnum, quae omnia de deo scripta sunt m prophetis.

Et ab exitu ostenduritur, quia nec veteris testamenti scripturas intellegunt. nam si nihil deus habet in se quod videtur huma num, dicant utrum iste deus, qui secundum parabolas evangelii et homo dicitur et iratus proponitur secundum humanam naturam, ipse est pater Christi aut alius praeter eum? et necesse habent aut alium aliquem dicere patrem Christi extra hunc, quem parabolae et patrem Christi appellant et similem eum humanae naturae proponunt; aut si dixerint hunc ipsum esse patrem domini nostri Iesu Christi, cogendi sunt confiteri quoniam multa in eo secundum passibilem naturam hominum esse dicuntur, non quia ipse passibilis est, sed quia morigerat passibilem naturam hominum.

Quamdiu ergo homines sumus et iion expediunt nobis divitiae »bonitatis « dei et multitudo miserationum eius abscondita apud eum (ut ne noeeamur videntes eam), necesse est, ut simile sit regnuni dei Jionini regi, ut hominibus quasi homo apud homines loquatur et dispenset homines non eapientes dispensari a deo, qui omnino quidem deus est, et in eo quod loquitur per prophetas et in eo quod dispensat homines. et tunc cessabit regnum caelorum simile esse homini, cum cessante zelo et contentione et residuis passionibus et peccatis, cessaverimus »secundum « ambulare et digni facti fuerimus audire a deo: ’ego dixi: dii estis et filii excelsi «,

<> <> <> <>

iam non agentes talia propter quae difatnr ad nos: »vos autem sicut homines moriemini«. arbitror, quoniam non solum hoinini regi simile fieri regnum caelorum cessabit, sed et alia multa quibus opus habet homo peccator; utputa dicit in Osee: »ego autem sum sicut panthera huic Ephrem, et sicut ieo domui Iudae«, et in aho »et obviabo eis sicut ursus turbatus«. cessabit ergo aUquando esse sicut panthera et sicut leo et ursus turbatus, cum desmentes talia facere, iam non opus habuerint homines deo sicut panthera et sicut leone et urso turbato, nec ipse habeat eos tales qui talem <eum> necessarium habent, manifestabit se »sicut est«. autem sic intellego et quod ait: »deus noster ignis consumens est«, quoniam quamdiu sunt in nobis, quae digna sunt consumi ab igne, tamdiu deus oignis est mens« cum autem consumpta fuerint ab [*](3 Ps. 81, – 10 Hos. 5, 14 — 12 Hos 13. 8 — 22 Vgl. I. Joh. 3, 2 – 23 Deut. 4, 24: oft von Orig. zitiert, Ζ. B. I, 283, 4ff. II, 142, 4ff. III 138, 20 – 27 Vgl. Deut. 4, 24) [*](3 > Diehl Kl Koe vgl. lat. 5 τὸ] τὼ Η a 14 — 16 παύσεται — ἀπορουμένη <Μ 15 ὢν Koe, vgl. lat. τῶν H 19 <ἀπορουμένης θεοῦ> Kl Koe, vgl. lat. 21 <τοιούτους> Κl, vgl. 24 — 27 πῦρ — Η 25 <ἐν ἡμῖν> Kl, vgl. lat.) [*](11 huic Ephrem y* <L 16ff lat. frei 21 <eum> Diehl 23 et <G L 25 — 27 quoniam – est y* <L)

Quoniam autem semel diximus haec in eo, quod ait:

simile est regnum caelorum homini regi, possunius invenire et causas propter quas saepe salvator se fiiiuni liominis nominat, ostendens quoniam sicut deus homines dispensans quasi in parabolis dicitur liomo, forsitan sic et salvator principaliter quidem filius dei existens et „deus“ > et filius ,,caritatis “ et dei invisibilis « ; non autem manens in eo, quod est principaliter, efficitur secundum dispensationem filius hominis (<hominis> in parabolis dicitur homo, <est autem deus>), secundum simiHtudinem [hominis] , cum coeperit homines dispensare, [sed] quiin para bolis dicitur et f it quasi homo. non debemus quaerere quis honio, ut illius dicamus esse fihum salvatorem, sed stantes in sensu dei et parabolarum dicentium ipsum esse hominem, sapienter audiamus eum dicentem se fihum hominis. apud nos ergo homines simile est regnum caelorum homini regi, apud eos autem, qui secundum scrip- [*](11 Vgl. Joh. 1, 1 - 12 Kol. 1 13; 15 – 19 lat. Vgl. Phil. 2, 7 ? — 29—642,3 Vgl. ΙΙ 246, 2f) [*](1 τῶν οὐρανῶν] τοῦ θῦ Μ 11 > Kl nach Koe, vgl. lat. 17 ὄντως Η a 21 πως] lat. las ὡς Koe 27 ἑαυτοῦ Μ 31 > Lo, vgl. C luc Nr. 48) [*](3 saepe salvator] et saepe salvator vator B saepe salvator et L 3/4 filium se L 11 <est> Kl, vgl. 16. 19 > u. [hominis] Diehl Kl, vgl. gr. <est—deus> KI, vgl. gr. 21 [sed] dei KI, vgl. gr. sed deum Χ 22 fit] sit L)

quaeres autem, si quemadmodum in hominibus, qui sunt inferiores (quantum ad suam naturam) et angelis et sedibus et dominationibus et principatibus et potestatibus, simile fit regnum caelorum homini regi, sic in sedibus simile est regnum caelorum sedi regi, dominationibus autem dominationi regi, principatibus autem principatui regi, potestatibus potestati regi. dicet enim aliquis: quae discretionis est ratio, ut liumilioribus quidem adsimiletur regnum caelorum homini regi, superioribus autem non similiter f iat ?

Iste igitur, qui adsimilatus est hoynini regi faciens nuptias filio suo, misit servos suos vocare invitatos ad nwptias. et considera si, quemadmodum in corporalibus alia est quae nubit sponsa, aKi autem <servi> invitatores, alii qui invitantur ad nuptias, sic et in rebus mysterialibus quidam quidem sunt, qui accipiuntur in con- [*](2 Ps. 81, 1 – 8ff Vgl. Kol. 1. 16) [*](8 φύσει + et lat. 12 <οὕτως> Koe, vgl. lat. 13 θρώνω H 18 ἐλάττοσι Μ ἐλάττωσιν H | ὡμοιοῦσθαι Μ 28 <ἐπὶ—σωματικῶν > Κl Koe, vgl. lat.) [*](4 regi deo L 10 fit y* fecit L 13 15 regi y* regis L 15 autem] vero G <B I principatui ρ principi x 18 humiHoribus Kl, vgl. gr. hominibus X 31 <servi> Diehl, vgl. 34 constitutionem ρ constitutione x*)

et m tahbus nuptiis intellege prandiurn quod paratur esse eloquium dei. et fortia quaecjue elocjuiorum dei

<>

tauri intellegantur, suavia autem et delectabilia eorum sint saginata. varietatem autem diversam, omnium eloquiorum dei diversitatem, intellege quodait: etomyiia jyraeijarata. rex enim in abundantia regali dignus regno et divitiis suis existens prandia facit.

Puto autem ingenuarum aliquarum animarum et Israeliticarum primam hanc fuisse vocationem ad nuptias. principaliter enim vult deus venire ad epulationem istam beatam eos, qui ad intellegendum sint ingeniosiores. et est videre plerumque, quoniam qui liuiusmodi sunt, nolunt ad istam vocationem venire, et ideo transmittuntur alii servi provocantes eos, qui venire nolebant, et promittentes quia, si venerint invitati, percipient a rege prandium praeparatum, carnes taurorum, quae inter munda omnibus mumdis mundiora babentur: manducabunt etiam saginata, id est

ad unamquamqiie propositionem exempla <varia et> multa rationis probatione repleta et bene divisa, quae moraliter intelleguntur occisa, quae in unaquaquepropositione adferunt multam <et plenam> ostensionem. utputa (argumenti gratia dico) si quis adversus aliquam jsropositionem proferat quaedam dicta modica et infirma et non magnam virtutem rationis habentia, nonne videntur tibi tenuia et exilia et macra quae proferuntur et (ut ita dicam) sicca et sine carnibus verba ? sed non sunt talia, quae praeparata sunt in convivio regis in quo dicit : tauri mei et saginata occisa, et omnia praeparata. utputa (manifestandi intellectus gratia dicam) loquitur aliquis apostolorum de castitate sermo-

23. I

nem, sermo ille recte intellegitur turtur. sed eum ipsum castitatis sermonem cum multa rationis probatione de scripturis repletum protulerit, ita ut delectet animum audientis pariter et confirmet, protulit eum saginatum. si de caritate locutus fuerit, protulit columbam. et sic in omnibus eloquiis dei intellege quid est exile, et Cjuid saginatum.

Sed qui principaliter quidem fuerant invitati, primos invitatores quasi pauperes sensu neglexerunt et egenos sermone et abierunt sua sequentes et niagis sunt delectati in illis, quam in his quae per servos <transmissos> rex promittebat. et unus quidem eorum habens ijroprium agrum non venit ad nuptias, alius autem negotiationem exsequens, imitari quodammodo volens illum negotiatorem margaritarum et quaerentem »margaritas bonas«, qui invenisset pretiosissimam margaritam, vendidit omnes ut emeret unam. sed non bona negotiatio ista, ad quam vadens qui fuerat invitatus non percepit prandium, quod a rege fuerat praeparatum.

qui ergo ex intellegentibus invitatis non veniunt quidem <ad vocationem>, non autem et servos ad vocandum transmissos iniuriant et interficiunt, leniores sunt iilis qui ausi sunt talia et requiescunt quidam quidem in agro proprio, alii autem in sua negotiatione. reliqui eos videamus qui sunt. puto quod hi sunt ciui ceciderunt in praeparatione contentiosorum et astutorum verborum in quibus tenuerunt aut visi sunt tenuisse servos transmissos, qui non fuerunt praeparati ad solvendas eorum quaestiones versutas, et contumeliis adfecerunt ministros vocationis. et est videre cottidie, quomodo invitatores dei simplices et non valde »astuti secundum mem« cum divina sapientia sua volunt illos tales docere, sed iniurias patiuntur ab eis qui intellegunt quidem, non autem volunt credere veritati. alii autem et interficiumtur ab eis, quibus rex iratus dicitur, quoniam »praevenit super eos ira usque in «. Et iratus rex

<> <>

misit exercitum suum, sive »multitudinem caelestis militiae« eos angelos qui positi sunt super poenas; et interficiunt interfectores ministrorum verbi, et omnem civitatem eorum succendunt. puto civitas est impiorum, secundum unumquodque dogma, congregatio eorum qui conveniunt in sapientia »principum huius «. hanc succendit rex et exterminat, quasi ex malis aedificationibus consistentem. et siquando videris exterminationem, sive alicuius »falsi nominis scientiae« quorumlibet verborum profitentium veritatem <eorumque> validam, non pigeat te dicere hoc factum esse a militibus dei, qui succendere solent civitates inimicorum veritatisdei. succensa est ergo et civitas doctrinae ludaicae post Christi adventum; qua succensa dixit rex servis suis, id est apostolis aut angehs dei, qui praepositi erant super vocationem

gentiuni, dicens: nuptiae quidem paratae, invitati autem non fuerunt digni ; ite ergo ad exitus viarum, et quantoscumque inveneritis vocate ad nuptias. et est videre ex omni via imperitorum et peritorum dogmatum, quae fuerunt secundumgentium mores, et civitatum et villarum <et locorum> vocatos ad nuptias. et egredientes servi, sive de ludaea et Hierusalem apostoli Christi sive ab interioribus finibus in quibus fuerant angeli sancti, et venientes ad vias diversas diversorum morum, congregaverunt et congregabunt quoscumque invenerint, malos *** quidem, ut deponentes malitiam (quod est extraneum a nuptiis vestimentum) et induentes se opera bona (quae sunt nuptialia vestimenta) inpleant convivium nuptiale recumhentes et requiescentes in fide.

Cum autem inpletae fuerint nuptiae ex recumhentihus et requiescentibus in fide et cultura hac dei, tunc ingredietur rex ad videndum et iudicandum de discumbentium qualitate, ut eum quidem qui vestem non habuerit nwptialem arguens damnet, reliquis autem prandium praeparatum adponat. vidit autem unum non habentem nuiJtialem vestem, id est quia unius sunt generis omnes, qui servant malitiam post fidem, quam habuerant ante fidem, et non deponunt eam. et arguit eos quasi qui male fecerint eo, quod ausi sunt in huiusmodi nuptias introire non recipientes digna nuptiis iiidumenta, id est texturam virtutum, claram vestem, de qua etiam Salomon in Ecclesiaste praecipit dicens: »in omni tempore sint vestimenta tua candida«. obmutuit autem, qui ausus fuerat in huiusmodi nuptias introire sine vestimento decenti.

<> <> >

et sic condemnatur ab eo, qui dixit ministris suis (videlicet praeter, exerciturn illum qui erat desursum), ut alligantes eum manus et pedes quibus non sicut debuerat usus est (nec enim ad bonum currerat aliquando nec aliquos bonos inpleverat actus), eiciant eum non solum de convivio nuptiali sed etiam iii tenebras exteriores et ab omni lumine alienas iniciant, ut sitiens lumen cum fuerit in tenebris exterioribus, ploret ad > d eum qui potens est eius misereri et eripere inde, et dentibus strideat, qui quoniam acerbam manducaverant malitiam stupidi erant effecti. uva enim acerba intellegitur malitia eius, qui non obliviscitur »posteriora« nec adpetit wpriorac, sed permanet in id ipsum, cum deberet ad maturitatem proficere dulcem et offerre virtutis alicuius manducabilem botrionem. [*](5ff Vgl. Hier. in Matth. 176 D: vel certe ideo ligantur manus et pedes, ut maleoperari et currere desisiant ad effundendum sanguinem — 13 Vgl. II 250, 8 — 18. 21 Vgl. Jer. 38, 29 – 24ff Vgl. Phil. 3, 13) [*](8 πορείον + ad homim aliqtiando lat. 9 πράξεις + bonos lat. 11 εἰ- <σβάλωσιν εἰ>ς Kl nach Diehl Koe, vgl. lat. 17 βρύξυ H 18 τὴν < H a 24 <ἐπιλανθανομένου—μηδ᾿> Kl, vgl. 25 ἐπεκτεινομένους Μ 28 καὶ γλυκεῖαν ~lat. | τῆς] alicuius lat. 29 ἀρετῆς + nmnducabilem lat.) [*](8/9 concurrerat G 10 eiciant] et eiciunt GL 13 ab <L 14 iniciant R B iniciunt G L 16 <d> Diehl Koe, vgl. gr. | eius] eum G a ? L 18f acerba manducaverant malitia L 28 offerre] lat. las παραστῆσαι st. ποιῆσαι Diehl)

Tunc abierunt Pharisaei et consilium acceperunt ut eum caperent in sermone. et mittunt discipulos suoscum Hero-

Matth. 22, 15-22).

dianis dicentes: magister, scimus quia verax es et viam dei in veritate doces, et non est tibi cura de aliquo, nec enim respicis personas hominum ; dic ergo nobis, quid tibi videtur: licet censum dari Caesari aut non ?

Voluntas loci praesentis secundum textum talis mihi videtur. ludaei propriani habentes conversationeni ex iege extraneam ab omni conversatione gentium, et habentes praeceptum quod ait: »usque ad mortem certa pro veritate, et dominus pugnabit pro «, ideo contradicebant gentibus dominantibus sibi, ut non transgrederemtur legeni dei. et frequenter radicitus interire periclitati sunt sub- Romanis volentibus statuam Caesaris introducere in templum dei, resistentes et prohibentes fortiores super se factos propter peccata. invenimus autem in historia ludaica, quod in tempore Tiberii Caesaris sub Pontio Pilato periclitatus est populus, Pilato quidem cogente, ut susciperent statuam Caesaris in templum, ludaeis autem et supra

vires suas resistentibus ; similiter autem scriptum est factum et in tempore Cai Caesaris. aestimamus ergo, quoniam quamdiu quidem speculabatur populum illum deus > circumdatus fuerat saepe dominicae tuitionis quasi »vinea domini Sabaoth«, nihil huiusmodi contingebat eis. in primis autem ipse Pilatus, cui tradiderant Christum, ausus est populum inquinare ; quod gravius erat captivitatibus universis, (luoniam omnis captivitas (quam freciuenter sunt passi) corporis erat vexatio, introductio autem statuae in templum animarum erat interitus.

Et in tempore ergo Cliristi, quando tributum <Iudaei> sunt dare Romanis, cogitatio et consilium erat apud ludaeos, utrum deberent qui dei populus erant et portio eius, tributum dare principibus aut potiusprohbertate bella suscipere, nisi permitterentur vivere sicut ipsis placebat. [*](2. 12 Vgl. Josephus Ant. XVIII, If. 4. 11; Bell. II, 8 f ; Harnack TU. 42, 4, 51 — 7 Vgl. Jes. 5, 2 — 8 Jes. 5, 7 — 21ff Vgl. Hier. in Matth. 177 A: nuper . . . ludaea subiecta Romanis . . . stipendiaria facta fuerat, et erat in populo magna seditio, dicentibus aliis . . . debere tributa persolvi . . . , Pharisaeis vero . . . e contrario nitentibus, non debere populum dei . . . humanis legibus stihiacere — 26 Vgl. Deut. 32, 9) [*](1 λαῶ Μ 5 στοχαζόμεθα > Koe, vgl. lat. 6 λαὸς + deus lat. 7 φραγμὸν + dominicae tuitionis lat. 8 ὁ ἀμπ.] quasi vinea lat. 11 ἐγένετο + eis lat. 28 συγχωρεῖν τὸ H) [*](3 cai Bc gai B a G L 6 > Kl, vgl. gr. 7 tuitionis] visitationis B 11 popukim] lat. las λαὸν st. ναὸν 22 <Iudaei> Diehl, vgl. gr.)

Et vide nisi manifestatur historia illa ex eo, quod volentes

̣ a

<Pharisaei> Christum capere sermone non solum miserunt discipulos suos interrogantes de censu, sed cum Herodianis. forsitan enim in populo tunc qui quidem docebant oportere dare tributum Caesari, vocabantur Herodiani ab his, qui hoc facere recusabant ; qui autem prospectu hbertatis dare tributum vetabant, videbantur esse Pharisaei subtihtatem ludaicarum disciphnarum cautius observantes, ABBREV ut si quidem Christus responderet non oportere Caesari dare tributum, traderent eum Romanis <Herodiani> quasi recessionis si autem iuberet dari, Pharisaei accusarent evnwquasi personas horninum aspicientem magis quam docentem viam dei in veritate. considera autem et vide, quoniam Pharisaeorum cUscipuh dicentes: magister, scimus quia verax es et

<>

viam dei in veritate doces, et non tibi cura est de aliquo, nec enim aspicis personas hominum, provocabant eum per huiusmodi laudem, ut non acciperet Herodianorum personas, qui partes Caesaris defendebant, ut respondens secundum voluntatem Pharisaeorum, quia non hcet Caesari dare tributum, traderetur Herodianis <ab iis> . unde et dominus videns nequitiam eorum ita dixit : quid me temptatis, hypocritae ? ostendite mihi nomisrna census. at illi obtulerunt ei denarium. et ait eis lesus : cuius est imago haec et suprascrijMo ? dicunt ei : Caesaris. tunc ait eis: reddite ergo quae sunt Caesaris Caesari, et quae dei sunt deo.

Ex hoc loco discimus salvatoris exemplo, ut non his, quae a multis dicuntur et propterea gloriosa videntur, occasione pietatis adtendamus, sed quae convenienter secundum *** ordinem rationis dicuntur. nam cum quaereretur ab eo, utrum licet Caesari dare tributum aut non, non sinipliciter dedit responsum secundum quod videbatur ei, sed dixit: ostendite mihi nomisma census et interrogavit : cuius est <imago et> inscriptio ? et dicentibus eis quia Caearis, respondit quia oportet reddere Caesari quae Caesaris sunt, et non eum oportere fraudare a propriis eius pietatis occasione. nec enim ex eo, quod reddit quis Caesari quae Caesaris sunt, impeditur reddere deo quae dei sunt.

Potest ahquis morahter intellegere locum istum hoc modo. omnes consistimus ex anima et corpore (differamus nunc dicere, quoniam et ex spiritu) et debe-

>

mus quaedam dare quasi tributum corporum principi qui dicitur Caesar, id est necessaria corpori et habentia imaginem principis corporum corporalem, hoc est escas et vestimenta et somnum et quaecumque necessaria sunt ad repausationem simplicem naturae carnalis, sine quibus consistere non potest carnis natura. item quoniam anima, quantum ad naturam suam, secundum imaginem est dei regis sui, quaecomque sunt convenientia animarum naturae, id est viae omnes quae ducunt ad vii-tutem <et omnes actiones Cjuae sunt secundum virtutem>, debemus ea deo cjui ergo supra modum docent legem dei et de rebus corporalibus et debitis corpori nihil curare praecipiunt, ipsi sunt Pharisaei qui reddere Caesari tributum vetabant, id est qui tota virtute suadent omnino ieiuniis et vigihis clebere adfligere corpus et abstinere ab omnibus, quae sunt corporalia et necessaria corpori.

<>

ut nihil ex nobis corporis principi tribuatur ; quales sunt de quitemporlus bus ait apostolus: »in novissimis temporibus recedent quidam a fide, adtendentes spiritibus erroris et doctrinae daemoniorum, in hypocrisi loquentium mendacium, cauteriatam habentium conscientiam suam, prohibentium nubere, et iubentium abstinere a cibis, quos deus creavit ad percipiendum cum gratiarum actione libus«. alii autem sunt, qui supra modum aestimant oportere corporibus indulgere et per omnia satisfacere principi corporum ; et ipsi sunt secundum similitudinem Herodianorum dicentium oportere Caesari dare tributum. salvator autem noster »verbum dei«, dilucide separans corporis debita a debitis spiritalibus animae, dicit: reddite Caesari quae Caesaris sunt et quae dei sunt deo ; imaginem enim Caesaris habet omnis res corporalis et imaginem dei habet omnis virtus. si ergo sic reddimus principi carnis quae carnalia sunt, ut non fraudemus deum a spiritalibus [*](3 I. Tim. 4, – 3 – 24 Hebr. 4, 12 27 <πνευματικῶν> Diehl Kl vgl. lat. 31 πραγματικῶν H) [*](3 in <L 10 et iubentium <y 27 dixit G L 36 a <B B (G vacat))

Scio et huius loci aliam tradit <am exposit> ionem, quoniam princeps mundi moraliter dicitur Caesar, sicut et omnium gentium principes in persona principum mundi ponuntur. rex autem omnium saeculorum deus non in uno mysterio, sed ubique est deus. quoniam ergo habemus quaedam in nobis, quae sunt principis huius mundi, id est diversas malitias, et non possumus prius reddere deo quae dei sunt, nisi reddiderimus prmcipi quae principis sunt, id est nisi deposuerimus malitiam universam, ideo dominus ostenso sibi nomismate et imagine eius respondit: reddite Caesari quae Caesaris sunt et deo quae dei sunt. et hoc disca-

mus ex loco praesenti, quoniam si quando temptati fuerimus ab eis, »qui volunt «et proponunt nobis quasdam propositiones, non ut discant, sed ut causam accusationis inveniant contra nos, nec omnino tacere debemus nec simpliciter respondere, sed cum cogitatu et circumspectu, ut (quantum possibile nobis fuerit) praecidamus »occasionem « in nobis »occasionem« et doceamus inreprehensibiliter ea, quae possunt salvare volentes <audientes> salvari.

In illa die accesserunt ad eum Sadducaei, qui dicunt non esse resurrectionem. et interrogaverunt eum dicentes: magister, Moyses dixit: si quis mortuus fuerit non habens filium et cetera. In qua die ? in illa die sine dubio, quando »euntes Pharisaei consi-

lium acceperunt adversiis eiim ut caperent eum in «, et interrogaverunt eum de censu. forsitan enim respondente domino: »reddite ergo quae sunt Caesaris Caesari et quae dei sunt deo«, et admirantibus cuncbis de responso ipsius, aestimaverunt Sadducaei, videntes sensata eius responsa, per interrogationem huiusmodi [ voluerunt] se ostendere prudentiores habere sermones, dicentes resurrectionem non esse.

Sadducaei enim. dicunt resurrectionem non esse, non solum hanc qiiae in consuetudine a simplicioribus carnis resurrectio nominatur negabant, sedetiam <omnino> animae inmortalitatem tollecbant.

<> <>

secundum quos etiam nunc sapiunt Samaraei; nec non etiam apostolorum tempore quidam ex Corinthiis similia sapiebant, aniraae vitam post mortem negantes, de quibus talia scribit apostolus: »si Christus praedicatur quod a mortuis resurrexit, quomodo quidam dicunt in vobis, quia resurrectio mortuorum non est ?« et cetera quae de ipsa causa sequuntur. quoniam autem Corinthii permansionem animae denegabant secundum sententiam Sadducaeorum, illud ostendit quod ait apostolus: »si in hac vita tantum sperantes sumus in Christo, miserabiliores sumus omnibus «. quamvis enim quis carnis resur-

Christo «;

rectionem non credat, tamen qui animam aestimat inmortalem, non tantum »in hac « sperat »in sed ille »in hac vita tantum sperat in «, qui animam victuram non credit post mortem.

30.

Quoniam ergo ad defensionem sui erroris proferunt Sadducaei exemplum de lege Mosaica, dignum mihi visum est ponere ipsum textum legis quem proferunt Sadducaei habentem hoc modo in Deuteronomio : »si habitaverint fratres in idipsum, et mortuus fuerit unus ex eis, semen autem non fuerit ei, non erit uxor mortui foris viro non adpropinquanti ; frater viri eius ingredietur ad eam et accipiet eam sibi in uxorem, et habitabit cum ea. et erit infans quicunque fuerit natus, constituetur ex nomine fratris eius mortui, et non delebitur nomen eius ex Israel. si autem noluerit homo accipere uxorem fratris sui, ascendet uxor fratris eius ad portam ad seniores, et dicet : non vult frater viri mei suscitare fratris sui nomen in Israel. et vocabunt eum seniores civitatis illius et dicent ei, et si stans dixerit: nolo eam accipere, accedens uxor fratris eius ad euni ante conspectum seniorum excalciabit

calciamentum eius de pede ipsius, et expuet in faciem eius, et respondens dicet: sic facient homini qui non aedificat domum fratris sui; et vocabunt nomen eius in Israel domus excalciati calciamentum«. haec verba legentes Sadducaei et nihil dignum deo intellegentes in eis, arbitrati sunt non posse fieri propterhaec verba, ut mortui resurgant, ut vir iterum sit <vir> virilia habens membra, et mulier ut mulier sit muliebria habens membra. et dominus quidem respondens eis voluntatem verborum legis non exposuit quasi indignis huiusmodi agnitione mysterii. sed tantum

<>

simpliciter eis dixit resurrectionem futuram, contestantibus hoc etiam scripturis divinis, quoniam illic nuptiae non sunt, sed erunt qui resurrexerint sicut angeli in caelo. et quia transformabuntur corpora »humilitatis« eorum secundum corpora angelorum caelestia atque luminea.

<>

Non autem aestimavi superfluum, ex quo semel ipsa verba protulimus legis, ut sensum

eorum aliquatenus explanemus. quaero ergo, quae sit haec mulier una et <qui> fratres, quorum primus quidem habuit uxorem et fructum non reliquit ex ea, alter autem mortui frater, qui accepit eam et generavit ex nomine mortui; et quis est ille, qui non vult waccipere uxorem fratris « et propterea senioribus« excalciat eum mulier calciamentum tum et expuit in faciem eius, ascendens »ad portam« dicens: »non vult frater viri mei suscitare nomen fratris sui in « ; et qui sunt seniores et quae porta, ad quam ascendit »mulier« illa.

<>

<>

duo igitur fratres sunt, primus quidem sermo legis, secundus autem evangelii sermo. hos ambos una peperit sapientia mater et una eos semper habuit domus, id est eadem scriptura veteris testamenti, et »in idipsum« habitaverunt semper. in adventu autem Christi mortuus est frater prior, id est sermo legis, ex eo quod evacuatus per novum testamentum inritus factus est. mulier autem sermonis illius est omnis anima vel synagoga, goga, quae prius fuit sub lege: qualis fuit anima Pauli vel Petri ceterorumque ex populo illo. omnis autem anima recta, quae fuit amatrix sermonis illius et vult memoriam illius et nomen apud se semper servare, ut numquam desinat dici uxor illius, non efficitur »foris« uxor alterius peregrini et extranei verbi quod non adpropincjuat (peregrinum autera et extraneum est omne verbum gentile, quod longe est a genere legis dei), sed accepit sibi virum evangelicum sermonem, fratrem viri sui defuncti atque propinquum secundum genus divinum,

<> ***

ut faciat natos ex eo, quia ex priore sermone nullum potuit facere natum, »quia ex operibus « nemo iustificatur. nati autem mulieris de viro secundo opera eius sunt sancta, et ipsa est mulier servans legis mandatum. et omnis puto anima in primordiis suis prius accepit verbum secundum simplicem historiam legis, qui sine dubio morietur, cum coeperit anima illa ad maiora proficere. et sic mortuo simplici verbo spiritaliori iungitur verbo, qui est secundum altiora mysteria in scripturis. anima autem, quae non servat legis mandatum, quae prius fuit sub lege, post mortem legis fit uxor »foris« »viro non «, quando suscipit verbum quod non adpropinquat omnino legi priori, nec est secundum

<> »̣,

sensum eius, sed omnino habetur extraneum (et tales sunt omnes animae haereticorum, quibus sermo quidem legis antiquae mortuus est, noluerunt autem verbo nubere spiritali, quod semper habitaverat »in idipsuni« cum lege antiqua sub una eademque domo eiusdem scripturae, sed nupscrunt alicui extraneo verbo et alieno tam a novo ciuam a vetere testamento et numquam eis adpropinquanti). cum autem anima recta (mortua sibi sicut diximus lege) acceperit super se evangelicum verbum fratrem defunctae legis, tunc frater mortui, hoc est verbum novae legis, »intrat« ad animam illam et fit intus in ea et accipit »illam sibi uxorem« et cohabitat animae [*](5ff. 18ff. 28ff Vgl. Deut. 25, 5 — 6 Vgl. Kom. 7, 14) [*](2f so Μ H, soweit in Μ die letzten Zeilen auf fol. 106r noch zu lesen sind 2 αἱ] omnes lat. 5 <ἀεὶ> Koe, vgl. lat. u. S. 675, 6 1.5 〈γυναῖκα εἶναι τὴν〉 Diehl, vgl. S. 676, 28 17 ἀνδρός] lege lat. 22 τετελευτηκότος + legis lat. 23 Ὅτε] wie S. 676, 31 ὅτι Μ lat. las τότε 24 τοῦ + mortui lat. 29 ἐπὶ Τ omni lat.) [*](5 noluerunt x* voluerunt ρ | verbo] lat. las λόγῳ st. νόμῳ 13 veteri G c B)