Commentarium In Evangelium Matthaei (Lib. 12-17)

Et cum venisset in templum, accesserunt ad eum docentem principes sacerdotum et seniores populi dicenies : in qua potestaie haec facis et et quis tibi dedit hanc potestatem ? respondens autem Iesus dixit eis : interrogabo vos et ego verbum unum, quod si dixeritis mihi, et ego vobis dico, in qua potestate haec facio : baptismum Iohannis unde erat ? de caelo an ex hominibus ? at illi cogitabant intra se dicentes : si dixerimus : de caelo, dicet nobis: quare ergo non credidistis ei ? si autem dixerimus : ex hominibus, timemus turbam; omnes enim habent lohannem sicut prophetam. et respondentes dixerunt lesu: nescimus. ipse autem ait eis: nec ego dico vobis, in qua potestate haec facio.

Tribus evangelistis idipsum quasi necessarium conscribentibus clignum est videre, quid intellegentes principes sacerdotum et seniores populi interrogaverunt

<>

lesum, non unam interrogationem sed duas proponentes ei, unam quidem : in qua potestate facis haec ? alteram autem : quis tibi dedit hanc potestatem 1 et quid volens dominus propter hoc solum contra interrogavit, ut ne responderet ad interrogationem eorum. quoniam autem non sicut arbitrantur quidam, simplex est intellectus loci istius et facilis, sed mysterialis et altus, manifestum erit ex eo quod ostendemus. dicunt enim simpliciores quoniam <generales>, unam quidem dei alteram autem diaboli, principes sacerdotum et populi seniores interrogabant, in qua ex duabus his potestatibus illa prodigia faciebat et a quo eam accepit. ita dominus, ut ne ad interrogata eorum daret responsum, interrogavit econtra, simul ut et interrogatores argueret, quasi qui non recte fecerunt credere nolentes lohanni.

et ut abiceret interrogatores indignos a suo responso, ut videretur eis rationabiliter non respondere.

sed dicet aliquis eontra haec, quia ridiculum erat interrogare in qua potestate haec faceret lesus; nec enim poterat fieri, ut responderet quia in jjotestate diaboli, et non dicam : lesus hoc non responderet, sed nec ipse » homo peccati, qui adversatur et extollitur supra omne quod dicitur deus aut quod colitur«, responderet quod erat verum, quoniam in potestate diaboli facit omnes virtutes et »signa et prodigia«, quibus <terreat et> seducat »si possibile est et electos« dei. si ergo nec ille diceret se in potestate diaboli facere signa et prodigia mendacia »in omniseductione inicjuitatis his qui pereunt«, quanto magis dominus et salvator nequaquam (etsi non interrogasset econtra) ahud aliquid responderet, nisi iyi jJotesiate dei ? ad talem ergo manifestissimam rationem horum et illos interrogare et Christum [*](15 II. Thess. 2, 3f — 21ff Vgl. Marc. 13, 22 - 25 ff Vgl. II. Thess. 2, 9f) [*](22 καταπλήξεται Diehl καταπλήσσεται MH 23. 31 δὲ] ergo lat. 28 ἐπιτελούμενα <lat. | ὁ + dominus et lat. 29 οὐκ ἂν] nequaquam lat. 30 ἀλλ᾿ ὅτι M | τῇ + potestate lat.) [*](5 abigeret B 18 responderet <interrogattoribus> ? Kl, vgl. gr. 21 <terreat et> Diehl, vgl. gr.)

Vide ergo, ne forte sic intellegatur hic locus.

sunt potestates diversae, quae generaliter quidem sunt duae: una ex parte dei, altera ex parte diaboli, specialiter autem plures et inconsiderabiles. de quibus apostolus Cliristum glorificans scribit ad Colossenses, dicens omnia in eo esse creata »quae in caelis sunt et in terris, sive visibilia sive invisibilia, sive sedes sive dominationes sive principatus sive <potestaes«> non dixit unum principatum aut unam dominationem aut unam sedem aut unam potestatem, sed multas.

et sicut sunt in parte dei, ita sunt et in parte diaboli multi principatus, multae potestates, sicut testatur apostolus dicens: »non est nobis conluctatio cum carne et sanguine, sed adversus principatus et potestates, adversus rectores huius mundi tenebrarum harum, adversus spiritalia nequitiae in caelestibus«. ego autem arbitror, quoniam et omnia eorundem nominum sunt apud diabolum quaecumque sunt apud deum; et est fortepotestas expotestatibus universis quae ipsi Christo ministra <ba> aha autem quaeprophe-

<> <>

tis cooperabaturfacientibus signa, et non omnibus una potestas, sed alia forte istis, alia autem illis,- secundum dignitatem fidei eorum, quam solus sciebat deus. et nec in omnibus virtutibus faciendis una eademque potestas coopera- batur, sed in quibusdam quidem haec, in quibusdam autem alia: et ad res forsitan inferiores inferior, ad res autem eminentiores eminentior. principes ergo sacerdotum et seniores populi cognoscentes plura de potestatibus et gradibus sacramentorum caelestium, sive ex traditione maiorum, sive de secretis quibusdam (utrum autem rationabiliter aut inrationabiliter <nescio>) excitati videbant multa prodigia facientem non sine potestate aliqua ei subiecta, et ideo potestatis illius speciem et proprietatem volebant audire a Christo.

Et si quidem fuissent principes sa- cerdotum aliqui sancti (qualis fuit Aaron vel Eleazar vel Phinees ve]

<>

quicumque eorum, qui bene functionem suam consummaverunt) quasi non temptantibus sed discere cupientibus et dignis huiusmodi scientia sine dubio declarasset mysteria potestatum et differentias earum, et de contrariis quoque potestati- bus rationem et differentias earum manifestasset.

<>

̔́-

Quoniam autem illic principes sacerdotum et jjopuli seniores non fuerant digni talia audire mysteria, steria, propterea non eis dat responsum sed contra interrogat, ut propter hoc, quod non respondent ad interrogationem sibi propositam de lohanne, rationabiliter nec ipse respondeat eis.

<> <>

quaero autem si unusquisque eorum, qui signa fecerunt in aliqua potestate, utrum in una fecerunt semper, aut in primis <quidam> quidem in ista, proficientes autem in alia potestate maiore. tamen salvator videtur in una potestate universa fecisse, quam accepit a patre; nam hoc quod respondit dicens: nec ego vohis dico in qua potestate facio haec, docet quoniam in potestate quidem una fecit. in quali autem potestate non declaravit, nec proprietatem eius manifestavit nec eminentiam, quam habebat illa potestas super ahas potestates, in quibus ante eum prophetae fecerant virtutes. et nunc in templo ecclesiae Christus habetur et docet in eo, et sunt cuidam principes sacerdotum similes principibus ilhs et seniores similes senioribus ilHs, et interrogant lesum et non accipiunt responsum ab eo, quia non sunt digni scire quae cupiunt. item quaero, utrum volens eos lesus a se removere, fortuito hanc eis interrogationem proposuit de lohanne, tamquam si aham quamcumque interrogationem propo- [*](3 〈ἀεὶ〉 Diehl Koe, vgl. lat. 5 ἔν τινι] in alia potestate lat. 6 ἔοικε μιᾶ H | ταῦτα] universa lat. 10 <μιᾷ> Diehl Kl Koe, vgl. lat. 11 δὲ + potestate lat. 13 καὶ] οὐδ᾿ Koe, vgl. lat. 20 πεποιήκεισαν + virtutes lat. 24/25 πυνθάνετα Μ 29 ἀποτίσασθαι M a w. e. sch.) [*](4 <quidam> Diehl, vgl. gr. 6 maiori x 9 respondit y* respondet L 19 supra G 20/21 fecerant Kl, vgl. gr. fecerunt x 23 eo Koe, vgl. gr. ea x)

Quid autem vobis videtur: [*](8 Matth. 3, 3 Parr. — 13 Marc. 1, 2) [*](13 ἀποστέλλω H 19 διὰ] secundum lat. 30 vorher: Περὶ τῶν δύο υἱῶν παραβολὴ τῶν εἰς τὸν ἀμπελῶνα ἀποστελλομένων παρὰ τοῦ πατρός H περὶ τῶν δύο τέκνων τῶν <μ> τὸν ἀμπελῶνα ἐργάζεσθαι Μ a. R. von spater Hand | ἄνθρωπος + quidam lat.) [*](9 viam Koe, vgl. gr. vias x 30 quid — videtur y* XVIIII secun- dum mathm. In Ulo tempore dixit lesus discipvihs suis parabolam hanc L)

Solus Matthaeus hanc parabolam scribit, sicut mihi videtur continentem Israel non credentem verbis dei et de populo credituro ex gentibus; isti sunt enim filii duo quos habuit deus, quasi homo morem hominum gerens. hic ergo accedens ad primum, quem »adquisivit« »in «, »praecognovit et praefinivitu, dixit

́ <> <> <>

ad eum : fili, vade hodie et operare in vineam nieam. et distulit fugiens hanc vineampropter aestum qui habetur in ea et labores, et dixit: nolo, postea circa consummationem paenitens quod dixerat patri suo: nolo, venit in vineam et operatus est voiuntatem pjatris. quando autem primus respondit: nolo, accessit pater ad alterum et similiter dixit. <ita> secundus dem respondit : etiam, domine, non autem venit ad vineam verbi et in agrum patris. et manifestum, quoniam qui dixit: nolo, postea autem conpunctus abiit et operatus est in vineam, voluntatem patris inplevit non verbis sedfactis; qui autem verbis promisit non autem fecit operibus, negavit voluntatem facere patris. vide autem si potes uti parabola ista ad eos, qui modicum quidem aut nihil promittunt, neque Virginitatem neque alium secundum evangelium spiritalem actum, operibus autem ostendunt quod nec ab initio usque ad verba promiserunt. [*](5 Vgl. Matth. 20, 12) [*](17 τὸν] τῶν H a 22 <οὐ λόγῳ, > Koe, vgl. lat. 23 γὰρ] autem lat. 28 ἐπαγγελομένους Μ 30 <πνικὴν> Kl. vgl. lat. 32 Koe ὧ M H 33 ἐπηγγειλα<ν> vgl. lat. I λόγων <περὶ> Κoe) [*](11 <ita> Kl, vgl. gr. 14 + est B L 17 vinea G L 28 adque ad verbis G ad verbum L)

Post parabolam autem dicit de eo, qui dixit: nolo, postea autem recogitavit et sic abiit: anien dico vobis quoniam publicani et meretrices ’praecedent vos in regno dei. ad eum autem, qui dixit: : vado domine et non abiit, hoc refert: venit lohannes ad vos in via iustitiae, et non credidistis ei. iterum de primo quidem: publicani autem et ’meretrices crediderunt ei, ad eum autem qui dixit: eo domiiie et non abiit: vos autem videntes nec paenitentiam egistis <> ut crederetis ei.

́- <> |

considera et illud quod ait: praecedent vos in regiio dei, quoniam non exclusit ludaeos, ut non ingrediantur aliquando iii regnum dei ; nemo enim dicitur praecedere eum in aliquo loco, qui non sequitur eum per ipsum locum ***. vide ergo, ne forte hoc indicet sermo, ut »cum plenitudo gentium intraverit«, tunc »omnis Israel sal- vus efficiatur«. intellege mihi Israehtas, qui non »secundum carnem« sunt, sed qui animae Israel intelleguntur in fide et operibus bonis.

Aliam parabolam audite. homo erat paterfamilias, qui plantavit vineam et cetera.

Qui non abundantius discutiunt parabolam hanc neque singula verba scrutantur, satis manifesta vide<bi>tur, si hoc modo intellegatur. populus qui fuit ante nos, cum esset pars dei, qui plantatus est a deo, vinea fuit dei, custodia autem dei quae extitit circa eam fuit saepes ipsius, turris autem templum, torcular autem locus libationum, coloni autem sacerdotes et sapientes populi. peregrinatio vero domini, quando dominus, qui fuerat cum illis in nube diei et in columna ignis per noctem, donec plantaret eos introducens »in montem sanctum« suum, et »in ta bernacula sua«, nequaquam postea similiter apparuit eis. tempus autem adpropians fructuum

petendorum tempus extitit prophetarum exigentium fructus a colonis et a vinea ipsa, ut ostendant qui acceperunt legem si secundum eam vixerunt. servi autem missi ad colonos ad fructus accipiendos prophetae qui prius fuerunt, quos principes et sapientes popuU iniuriaverunt caedentes, quosdam autem et occidentes et lapidantes. alii autem servi plures post eos tempus prophetarum multorum, quorum nomina in secundo Parahpomenon sunt conscripta, et in Hieremia et in Duodecim et in Daniel; dicet autem aliquis et Ananiam et Azariam et Misael prophetas fuisse temporis eius. et his ergo plurimis similiter sunt abusi caedentes et occidentes et lapidantes. novissime autem mittit tit paterfamilias filium suum lesum Christum, qui poterat reverentiam eis incutere. sed principes sacerdotum et seniores popuh et prudentes videntes filium, non omnmo insensati exsistentes eminentiae suae, here-

dem eum esse intellexerunt. ausi sunt autem interficere eum, ut ipsi efficerentur domini super vi neam iilam, et eicientes eum, <et> extra res Israelitarum foris eum iudicantes esse, interfecerunt. dominus autem <yineae> qui rediit quem occiderunt, venit resurgens a mortuis et malos quidem colonos male perdidit, aliis autem colonis, id est apostolis <suis> suam consignavit, id est eos qui ex ludaico populo reliqui crediderunt, qui darent in ternpore suo fructus domino suo. item docet eos ex prophetia, quoniam ab istis quidem aedificatoribus reprobatus est, a deo autem est electus et caput totius aedifica et caput rnirabile factus in oculis eorum, qui possunt eum videre. ita proplietans gentium fidem dicit non credentibus sibi doctoribus ludaeorum: toUetur a vohis regnurn dei et dabitur genti facienti friictus eius.

̔ <>

ad quam multa quis »spiritalis« constitutus et ad discutienda »omnia« paratus poterit dicere, pulsans obscuritatem eius, id est ostium clusum, et quaerens inveniet. et nos secundum mediocritatem nostram talia suspicamur in loco, quoniam paterfamilias homo deus est, de quo scriptum est: »morigeratus est te dominus deus tuus, quemadmodum si homo morigeraretur filium suum«. sic enim eo, quod morigeratur homines, ut hominum prodificet mores, in quibusdam parabolis dicitur homo, quemadmodum si pater cum parvulo filio suo conloquatur infantilia, ut descendat ad verba fihi sui et morigeretur eum. propterea (puto) omnes iustitiae, quas tradidit deus hominibus, quasi pueriles sunt quantum ad proprias iustitias dei.

̓́

Quae est ergo vinea alia praeter colonos priores et secundos, quam plantavit paterfamilias? quae ista vinea primum quidem tradita est iniuriosis colonis, postea autem aliis colonis facientibus fructum eius in iempore suo, secundum quod dominus ait: auferetur a vobis regnum dei et dabitur genti facienti fructum eius. putas ergo : id ipsum debemus dicere regnum dei et vineam, quae tollitur a colonis prioribus et datur alteri genti, aut aliud quidem debemus aestimare vineani, aliud autem regnum dei ? videamus ergo primum probantes de scripturis, quoniam vinea appellatur populus, siomnia <loci> eius secundum expositionem valeant convenire. dicit enim Esaias : »cantabo nunc dilecto canticum dilecti vineae meae. vinea facta est dilecto in cornu in loco uberi. et saepe circumdedi et charicavi eam, et plantavi vineam sorec,

<> |

et aedificavi turrim in medio eius, et torcular fodi in ea; et expectavi ut faceret uvam, fecit autem spinas«. et post aliqua sic: enim domini Sabaoth domus Israel est, et homo luda novellum dilectum«.

Protuli itaque canticum Esaiae, volens eum considerare secundum parabolam lianc, si secundum illam vineam et haec vinea intellegi possit. et vide, quoniam quaedam quidem similia habent***, aUa autem dissimiUa, ut videns differentias simihum ad dissimiha, discas sensum scripturae. simile est ergo quod ait: plantavit vineam, et saeye circumdedit eam et fodit in ea torcular et aedificavit turrem.

́- <>

dissiniile autem; quoniam in Esaia quidem ipsam vineam accusat plantator dicens : »expectavi, ut faceret uvam, fecit autem «. in evangelio autem manifeste non vinea accusatur, quasi quae non dederit fructus in tempore suo, sed coloni, qui susceperunt et patrisfamilias serservos contumeliis adfecerunt diversis, novissime et ipsum filium patrisfamilias occiderunt. iterum in Esaia ipsi vineae minatur <verbum> dicens: saepem eius et erit iii rapinam, et

<> <>

destruam maceriam eius et erit in conculcationem« et cetera, sed et <cum> »nubibus« se mandaturum, »ut ne super vineam pluant« quae fuit secundum prophetam »domus Israel et homo Iuda«, nullum fructum fecerunt. in evangelio autem vineam non invenimus aliquid patientem, sed adhuc et provisionem dei consecutam, ut possit fructus suos patrifaniLlias dare; ablata est enim a colonis malis et data est genti meliori. coloni autem omnem suscipiunt iram, dicentes : cum enim venerit paterfamilias, malos male jjerdet, sive ratione verbi coacti et con-

sequentia parabolae sive nolentes prophetaverunt de se, quoniam cum venerit malos male perdet, et vineae faciens provisionem aliis eam dabit colonis. item consequenter et Hieremias dicit ad <peccantem> populum: »ego plantavi te vineam fructiferam omnem veram: quomodo conversa es in amaritudinem, vinea aliena ?« vides ergo, quoniam in prophetis populus Iudaicus vinea adpellatur et comminatio patrisfamilias contra vineam fit,

» |

in evangelio autem omnino vinea non culpatur sed eius coloni. et qui vult evangelica verba caute considerare, nequaquam poterit terit clariter adprobare, quoniam vinea populus est. sed ne forte secundum evangeliumvinea regnum est dei, id est doctrina, quae providentiam habens dei scripturis inserta est sanctis. quod enim dicit : tolletur a vobis regnum dei et dabitur genti facienti fructum eius. manifeste (sicut arbitror) strat mysteria regni dei vineam esse, id est legem et prophetas et omnes divinas scripturas, quam tradidit dominus vineae primum quidem colonis populo illi priori, quoniam et primis »credita sunt

eloquia dei«, secundis autem facientibus fructutn, cuius vineae saepes nihil tale patitur, quale scriptum est in propheta dicente: »auferam saepem eius et erit in rapinam«.

Vide ergo, ne forte naturali ratione vineam possumus dicere omnia eloquia dei, consequenter autem secundum eandem naturae rationem vitam inreprehensibilem hominum et mores speciosissimos fructus ipsius vineae, ipsas autem scientias et <omnes> htteras scripturarum vineae saepem extrinsecus circumpositam, ut non videatur vinea eis qui foris sunt, msixime fructus eius qui sunt in absconso, profunditatem autem eloquiorum dei torcular esse vineae eius,

in quem qui profecerunt de eloquiis dei et facti sunt perfecti fructus eorum, infundunt studia sua quasi fructus quos de ipsis eloquiis colligunt. turrem autem aedif icatam in <vinea,> ea, ascensum habentem et eminentiam et altitudinem super uineam ipsam et saepem et torcular, aestimo verbum esse de ipso deo et de dispensationibus Christi et templum divini sensus qui habetur in eo. et de taH turre puto dicere salvatorem in aliquo loco evangehi: »quis vestrum volens turrem aedificare non prius conputat«, si potest prius ponere fundamentum et consummare, »ne forte« videntes deridere« eum qui consummavit, *** quoniam qui vult dicere de deo, debet considerare, si potest incipiens omnia quae quaeruntur circa dei expositionem consummare, ne forte incipiens dogmata pietatis inperfectam reUnquat turrem de deo et coronam non superaedificet ei; si enim non superaedificaverit ei coronam, cadet aliquis ab intellectu dei scandali- [*](1f Vgl. Rom. 3, 2; Hebr. 5, 12 17 Luc. 14, 28f) [*](8 τὸν] ipsam lat. 10 θεοῦ + et de dispensationihus Christi lat. 19 δύναται + prius lat. 32 ἐννοίας + scandalizatus lat.) [*](1 quem (als neutr.) Diehl quod Koe quam x 6 <vin> vgl. gr. 16 aliquo x* eo ρ 22 *** Koe, vgl. gr. 28 turrem + verbi B + verbo L 29 30 superaedificaverit y* aedificaverit L)

Ergo intellege mihi in unaquaque anima quasi vineam verbum dei plantatum; vinea enim occasiones sunt omnium propositionum, quae necessariae sunt ad salutem. sicut ergo in vineis est aliquod tempus quando pullulant frondes, et aliud tempus quando principium <adhuc parvum> fructus demonstrat, et aliud quando

> <>

florent quae sunt demonstrata, et aliud quando acerbescunt fructus, et aliud quando variant, et aliud quando vindemiandi est tempus fructus perf ectos et paratos ad praebendum vinum — in hominibus itaque primum vitae tempus est secundum infantiam, et est tunc vinea nihil ostendens nisi tantum habens in se <vi> cum autem coeperit posse loqui, tempus est germinationis, quantum autem proficit anima pueri operata, tantum et vinea quae operatur in eo, id est verbum dei, naturaliter inplantatum proficit et producit indicia botrionum futurarum, florentium quidem adhuc et odorem suavitatis (futurae virtutis) in primis dantium. postea autem et acerbescunt, quando mahtia quidem est in iuventute non autem permanet, sed necessarie superveniens est propter aetatem, sed (ut ita dicam) semper ad virtutem pergens. [*](6 τῶ ἀνω H 11 ἀνθίσεως Μ 12 ψυχὴ + pueri lat. 18 μελλόντων Kl, vgl. lat. μἀλλον τῶν M H 19 μὲν + adhuc lat. 22 ὅτι H | <νεότητι ἔν>εστιν Kl, vgl. lat. 24 + propter ’lat. 30 παρακειμένη Μ 31 ἀλλ᾿ las lat. Diehl) [*](5 fructvis < L 10 <vi>talem μ, vgl. gr. 12 germinationis x* generationis μ 18 futurarum Uiehl, vgl. S. 607, 12 ff. 17ff futurorum x —33 lat. liat mifiverstanden u. umgestellt, vgl. S. 607, 4—6 Diehl)

Patrisfamilias autem solius est

cognoscere vere quando uniuscuiusque hominis tempus fructuum adpropiat, vel quando adhuc longe est fructuum tempus. et nos si abundanter consideremus conparationem facientes temporum, ex quo sumus vocati ad omne tempus fidei nostrae, poterimus videre quomodo quidam cum deberent »esse magistri secundum tempus, iterum opus« habent doceri »qualia sunt elementa menta principii eloquiorum dei«. sic cum deberent quidam, quantum ad tempus dispensationis dei et secundum vocationem omnium, iam fructus adferre, aut omnino non habent aut, cum deberent habere perfectos, habent extra tempus florentes et non in tempore suo acerbos. si autem intellexisti in singulis quibusque hominibus, quomodo oporteat intellegere quod dicitur: cum autem adpropiasset tempus fructuum, transi ad populum ihum, qui tunc acceperunt legem per Moysen, quoniam et ilhs tempus fructuum adprojnarerat aUquando et misit servos suos ad priores colonos,

<>.

quibus credita fuerant eloquia dei«, ut acciperent fructus uniuscuiusque vitis. facile quidem est dicere, quoniam servos dicit prophetas. sed quaerere convenit quomodo mittuntur ad colonos accipere fructus vineae. dicet enim aliquis, quoniam non ad accipiendos fructus mittuntur prophetae, sed operari magis.

Vide ergo si possumus dicere, quia spiritales fructus et divinae oblationes dantur ab his, qui coluerant vineam, prophetis transmissis ut offerant quasi sacerdotes deo populi fructus. sed accipientes coloni ex populo illo alium quidem ceciderunt, sicut »Michaeam percutiens in maxillam Sedecias filius Chanaan«, quando et dixit ei prophetanti pseudopropheta: »qaulis spiritus dei qui locutus est in te ?« alium autem occiderunt, sicut Zachariam »inter templum et altare«, alium lapidaverunt, sicut Azariam filium [*](16f Vgl. Gal. 5, 22 — 24 — 610,3 Vgl. Cc Nr. 55 Or. II 243, 9—11 An. — 24 III. Regn. 22, 24 — 30 f Vgl. Matth. 23, 35; Par.) [*](18 <λαοῦ> Kl, vgl. lat. 19 ἐν + illo lat.) [*](3 vitis] lat. las ἀμπέλου? 7 dicet Kl, vgl. gr. dicit x 25 percutiens + aliquis y 26 canaan G L 32 azariam] zac(h)ariam B(L))

lierum tnisit <alios seryos> plures prioribus, et fecerunt eis similiter. plena est omnis scriptura eorum, quae acciderunt prophetis, quos misit ad populum ut fructus eorum offerant per orationes suas deo quasi sanctissimi sacerdotes. novissime autem misit filium suum dicens: reverebuntur filimn meum. quaeres autem quomodo deus quidem mittens f ilium suum dicit : reverebuntur filium meum, quasi

qui non praesciebat quod ei fuerat eventurum. nec enim videntur secundum textum praesentem Iudaei reveriti eum, et invenitur in hoc deus nescisse futurum. sed dicere aliud esse factum impium est, iterum dicere quoniam reveriti sunt eum coloni falsum est ; coloni enim videntes filium dixerunt apud se: hic est heres; venite occidamus eum et nostra erit hereditas. nisi forte hoc modo solvamus: sicut enim quasi de omnibus Iudaeis occisuris Christum sic dicit generaliter: coloni autem dixerunt: hic est heres; venite occidamus eum, et tamen non omnes Iudaei occiderunt Christum sed qui secundum carnem fuerunt Iudaei, secundum spiritum autem Iudaei non occiderunt Christum sed crediderunt in eum—sic generaliter quasi de omnibus colonis dicit: reverebuntur filium meum; et tamen non omnes illum reveriti sunt, sed illi tantummodo qui secundum spiritum fuerunt Iudaei, qui crediderunt in eum, ut illud quidem quod ait: reverebuntur filium meum videatur inpletum in illis Iudaeis, qui intellegentes Chri- [*](3 ῥητὸν + praesentem Iudaei lat. 4f lat. weicht ab | γε] δὲ Koe 24 ἐν αὐτοῖς M 25 ὅτι < H 28 κοὶ κατῶν H) [*](15 ff mit Jvoe ist anzunehmen, daß lat. hier das Stück gr. Ζ. 15—29 ausließ, während in gr. das Entsprechende zu lat. Ζ. 15—612, 6 ausfiel)

Simul autem quaeret aliquis, qui sint isti coloni qui dixerunt: hic est heres; venite occidamus eum. nec enim videntur ludaei occidisse eum quasi filium patrisfamilias dei. et contra hoc aliquis dicet: quoniam quando loquebantur ad alterutrum quis esset, quidam dixerunt: hic est Christus. ad quos alii responderunt: »Christus cum venerit, nemo scit unde est; hunc autem scimus unde estu. ita quoniam per signa et prodigia ***conpuncti intellexerunt quidem eum esse Christum, non autem et confessi sunt. recognoscens autem aliquis et quae scripta sunt de Herode, cum

didicisset a magis natum esse regem »Iudaeorum«, videbit quoniam qui occiderunt Christum cognoscentes quia filius dei erat, niliilominus ausi sunt contra eum. nam et Herodes condiscens a scribis quoniam »in Bethleem« »nascitur Christus«, et tiens ciuoniam Christus erat qui nascebatur, praemittit ciuidem dicens: »ite et reciuirite caute de puero, ut et ego veniam et adorem eum«, nihilominus ausus est contra puerum, credens quia Christus erat. nec enim si non credidisset, omnes occidisset infantes »in Bethleem a biennio et infra secundum tempus Cjuod didicisset a magis«. Sic et ceteri ludaei cognoverunt quidemeum, . eum, secundum quae diximus, cognoscentes autem non divul- divulgaverunt, ut sermo eorum etiam ad ahos perveniret,

<> ́

sed quasi qui non cognoscerent, eiecerunt extra vineam filium et occiderunt eum. quod autem dicit : eiecerunt eum extra vineani tale mihi videtur: quantum ad se, alienum eum esse iudicaverunt a vinea et colonis, quando sententiam mortis contra eum tulerunt. et dixit eis lesus: cum venerit ’paterfamilias , quid faciet colonis illis ? responderunt ore proprio iudicati, quia malos male perdet, et vineam dabit aliis colonis. [*](6 I. Kor. 2, 8 - 25 Vgl. Luc. 19, 22 - 29 Vgl. Rom. 3, 2) [*](2 > Kl 9 αὐτοῦ Μ 13 υἱὸν + αὐτοῦ H | ὸ δὲ(!) H am Anfang d. Zeile 14 ἐξέβαλον + euyn, lat.) [*](31 colonis] agricolis L)

Dicit illis lesus: nunquam legistis in scripturis: lapidem quem rejyrobaverunt aedificantes, hic factus est in caput anguli; a domino factus est hic, et est inirahile in oculis nostris ? quoniam ergo putabant se esse aedificatores popuh sacerdotes illi, cum non essent aedificatores probabiles (nec enim si fuissent probabiles, lapidem huiusmodi reprobassent), tamen dicit illis de scripturis, quoniam lapidem se constitutum et reprobatum ab eis pater conlocabit in totius aedificii caput, ut conprehendat duos angulos veteris testamenti et novi et duorum rum populorum aedificationem ; hoc est enim quod ait: lapidem quem reprobaverunt aedificantes, hic factus est in caput anguli.

et iste lapis donum est donatum a deo aedificio universo et admirabile caput in oculis nostris, qui possumus eum videre oculis mentis.

»< > ́ ̓ si ergo verum est quod ait: auferetur a vobis regnum dei et dabitur aliis colonis qui reddent ei fructum in temporibus suis, sine dubio nemini datur regnum dei, id est verbum domini, nisi facientibus fructum de eo, et nemini qui a peccato regnatur datur regnum dei. Sed dicet aliquis: si nemini datur regnum dei fructus eius non facienti, quomodo illi populo datum est a quo et ablatum est ? considera si possumus dare idoneam rationem in tanta difficultate quaestionis huiusmodi. considera quia cum vinea illi populo traderetur,

>

non est dictum: et dedit eam colonis, sed ita: locavit [aut, sicut in Graeco habetur: tradidit] eam colonis. liic autem habetur: auferetur a vobis regnum, et dabitur aliis colonis. indissolubilis enim erat quaestio si, quemadmodum dixit illic locavit [aut tradidit], simihter et hic dixisset locabit [aut tradidit] eam aliis colojiis, aut quemadmodum dixit hic: dabit eam aliis colonis, et iUic ita dixisset: dedit eaiii co- colonis quoniam quod datur intellegitur <quod> gratis datur, quod autem [et traditur] non omnino gratis datur. quibus ergo [tradidit aut] locavit, non omnino quasi electis et fideUbus [tradidit aut] locavit; quibus autem donavit, cum iudicio electionis merito eorum donavit.

Et cum audissent principes sacerdotum et Pharisaei parabolas eius, cognoverunt quod de ipsis ’, et quaerentes eurn tenere timuerunt turbas, quoniatn sicut prophetarn eum habebant.

́́ v ́<>

et quicumque insidiatorie volunt tenere verbum veritatis, ut quantum ad se mortificent eum, hi nunquam poterunt eum tenere neque mortificare, quoniam multus est populus qui aestimant eum dei esse prophetam et praeconem veritatis et largitorem salutis et ideo tenent eum in cordibus suis, qui et avellunt eum ab eis qui volunt eum tenere et opprimere eum.

Deinde sciendumest, quoniam volentium Iesum tenere differentia est. aliter enim principes et Pharisaei quaerebant eum tenere, aliter autem illa sponsa quae in Canticis canticorum quaerebat eum et surgens <circum> ibat in civitatem, »in plateis et <in> nundinis« et vix invenit eum, postquam modicum pertransiit custod <ient>es et circumeuntes »in civitate«, et inveniens tenuit eum, quando et dixit: »tenui eum et non dimittam eum, donec introducam eum in domum matris meae, et in cubiculum eius quae concepit me« haec enim

<> < »

eadem sponsa in principio quidem dem Cantici canticorum sic dicit : »tenui eum in domo matris meae et in cubiculum eius quae concepit me«, circa finem ipsius libri quasi iam provecta et aliter eum tentura, melius quam in primis, sic dicit : »dixi : ascendam super palmam et teneam altitudines eius«. ut intellegas, qui sunt volentes eum tenere prmcipes et Pharisaei non autem tenuerunt, considera quoniam alia quidem verba extra verbum Christi possibile est conprehendere et tenere et separare de sensu (eorum videHcet qui aliud qualecumque extra veritatem habuerint dogma) et manifeste in inritum eum facere possibile est. verbum autem veritatis nemo potest conprehendere (id est intellegere) neque tenere (id est, convincere) necpe separare (a sensu credentium) neque mortificare (id est destruere). dicit enim apostolicus sermo: »spiritalis diiudicat omnia, ipse autem a nemine diiudicatur«, diiudicat enim et discutit et convincit aha verba, sive sapien- [*](2 Cant. Cant. 3, 4 — 8 Cant. Cant. 7, 8 — 22 Vgl. I. Kor. 2, 16 — 29 Vgl. I. Kor. 2, 15) [*](1 > Kl Koe, vgl. lat. 16 <καὶ χωρίσαι> Diehl, vgl. lat. 23 *** Kl, vgl. lat. ; das dem μὲν Ζ. 14 entsprechende δὲ fehlt im gr. Koe) [*](3 domum B 20 habuerunt B | <(G) B 30 diiudicatur] iudicatur L 32/33 sapientium Kl, vgl. gr. sapientiam x)

Qui habebant tanquam prophetain eum, sapiunt quidem aliquid de eo quod verum est, non autem et magnitudinem eius intellegunt. erat enim lesus et propheta quidem, sicut ostenditur intellegentibus ex eo quod scriptum est: »prophetam vobis suscitabit dominus deus vester de fratribus vestris tanquam me; ipsum audite secundum omnia quaecumque locutus 'fuerit«. quicumque autem »non audierit prophetam illum, interibit

̓

de populof. tamen eminentia eius non erat in eo quod erat propheta, sed in eo quod erat fiJius dei, »primogenitus' universae creaturae, in quo creata sunt omnia in caelis et in terris« et cetera. et eminentia eius erat in eo, quod erat sapientia dicens : »deus creavit me in principio viarum suarum, in opera sua«, priusquam aliquid faceret et cetera. istas autem turbas sic sapientes de eo et paratas pugnare pro eo contra inpugnantes timent principes et Pharisaei, et non possunt insidiari lesu volentes eum tenere. et quamvis quasi prophetam eum habentes *** turbae nihil magnum sapiebant de divinitate ipsius,

́ <> <>

tamen principes et Pharisaei neque eorum scientiam conprehendere possunt, qui »ex « eum cognoscunt, nihil dignum declarantes de eo.

Hoc autem dico de his, qui vere »pro« eo sunt. qui autem mendaciter sapiunt <de eo> non sunt »pro« eo, qui glorificare se putant eum ; quales sunt haeretici qui confundunt patris et filii <significantiam et> substantiam, unum dicentes esse patrem et filium, suspicione sola et nominibus solis dividentes eos, quos aestimant unum : quasi magna de eo sapere proponentes »iniquitatem in excelsum« loquuntur et male loquentes de deo non sunt »pro« eo; nec enim sunt »cum« eo, propterea sunt »contra« eum, sicut dicit: »qui non est mecum adversum me «. sic et si congregant qui non sapiunt de Christo quod verum est in nomine lesu, dispergunt magis quam congregant, sicut ipse dicit: »qui non congregat mecum «. et vide quia non sim-

pliciter dixit : »qui non congregat spargito sed cum cauta adiectione: »qui non congregat mecumu « ; qui enim congregat, cum Christo congregare debet. quid sit autem congregare cum Christo intelleges, si consideraveris quod dicit apostolus: »congeregatis vobis et meo spiritu cum wtute domini nostri lesu Cliristi tradere eum qui talis est satanae in interitum carnis«; quod enim dicit : »congregatis vobis et meo spiritu cum Iseu lesu Christi«., manifestat quid sit congregare cum eo. et hoc non convenit ad eos dicere : »congregatis vobis cum virtute domini lesu Christi«. qui enim congregant cum male sapientibus de Cluisto, non congregant cum Christo.

Et manifestius hunc sensum habes apud Lucam ita dicentem : wet erat docens cottidie in templo ; principes autem sacerdotum et scribae et seniores popuh volebant eum perdere, et non inveniebant

delav <>

quid facerent; populus enim omnis suspensus erat in eum audiens «. et in his ostenditur, quoniam qui praesunt inique ludaicis turbis et nominantur principes sacerdotum et scribae et seniores populi, inimici Christi, volunt quidem perdere Christum et disperdere nomen eius ex hominibus et fidem de eo, sed non inveniunt veniunt quid faciant secundum quod volunt, quoniam praeneniens niens omnis populus, qui credidit ei. pendet in dilectione ipsius et pendet, ut audiat doctrinam eius <et verbum >. et est hoc usquenunc videre, quomodo quaerunt exterminare, qui profitentur esse se sacerdotes dei et scripturas eius cognoscere quasi scribae et antiquitatem se tenere putantes quasi seniores, et quaerunt perdere lesum et exterminare fidem veritatis ipsius, omnia consequenter secundum voluntatem patrum suorum agentes. non tamen mveniunt quid faciant, quia non possimt populum Christi pendentem in eum ab eo divellere neque delere eum de sensu eorum.

Forsitan autem et oinnes, qui non recte sapiunt de divinitate sed aliud loquuntur de ea quam Christi est doctrina, perdere volunt Christum, non autem possunt, quia totus populus fidelis pendet in eum audiens eum. sed et quicumque ad sensum scripturarum extranearum aspiciunt, et ideo moraliter dicuntur scribae, et omnes presbyteri alieni a Christi doctrina, id est philosophi gentium ceterorumque barbarorum prudentes, perdere volunt Christum, non autem possunt, victi a populo Christi, pendente et audiente doctrinam ipsius.

Et resjjondens lesus iterum dixit eis in parabolis dicens: simile est regnum caelorum homini regi, qui fecit nwptias filio suo et cetera. Haec quoque parabola simpliciter intellecta videtur ostendere, quod homo rex moraUter deus et pater domini nostri lesu Christi dicatur, nuptiae autem filii regis restitutio sponsae ecelesiae > ad Christum sponsum ipsius. qui autem mittuntur servi vocare invitatos adnwptias secundum tempus habentur prophetae, convertentes ex populo per suas prophetias ad laetitiam restitutionis ecclesiae adChristum. qui autem noluerunt venire in primis invitati, qui noluerunt <erant>

<>, ̣ <>

<>

audire verba prophetarum, item alii <servi> transmissi alia prophetarum. praeparatum autem prandium, in quo tauri et saginata regis occisa erant, <erant> solidae et rationabiles mysteriorum dei escae. sic autem et omnia parata, id est de omnibus quae necessaria sunt praeparati sermones, quos (»cum cum venerit quod est«) qui invitationem sunt dei manducabunt et bibent. quoniam autem vocatorum per prophetas quidam quidem neglexerunt tantummodo quae dicebantur saecularibus occupati negotiis, non autem et malignati sunt adversus prophetas, alii autem et mahgnati sunt contra eos, ideo differentiam eorum ostendere volens dixit : quidara quidam neglegentes abierunt, alius quidem in agrum suum, alius autem in negotiationem suam; reliqui autem tenentes servos eius iniuriis adfecerunt et occiderunt.

Adhuc autem secundum simphcem hanc traditionem ira intellegitur regis, de qua et apostolus dicit propter ludaeos : » praeve- [*](4 f Anders Orig. fragra. 68 in Luc. (IX, 267, 25 ff.) : ἄριστον μὲν γὰρ οἱ εἰσαγωγικοῖ λόγοι ἤ ἠθικοὶ ἢ τὰ παλαιὰ λόγια, δεῖΠνον δὲ οἱ ἐν προκοπῇ λόγοι μυστκοὶ ἢ οἱ τῆς νέος διαθήκης. — 6 f Vgl. Hebr. 5, 14 — 10 I. Kor. 13, 10 —) [*](10 ὄντων (auch II 247, 10) > όντων Diehl όντων Koe, vgl. lat. | <ἕτοιμι> Kl nach Diehl Koe, vgl. lat. 12 φάγωνται καὶ πίωνται Η 17 f <κατὰ — ἐππνηρεύοντο> Kl, vgl. lat. 27 Diehl, vgl. lat.) [*](2 <servi> Diehl, vgl. 5 <erant> Diehl, vgl. gr. 8 apparata L 21 quidem] 1. autem ? Kl, vgl. gr.)

quod autem dicit: tunc dixit servis suis: nuptiae quidern paratae, invitati autem non fuerunt digni; ite ergo ad exitus viarum, et quoscunque inveneritis vocate ad nwptias refertur ad apostolos Christi dicentes ludaeis: »vobis primum missum verbum dei; sed quoniam indignos vos iudicatis aeterna vita, ecce convertimur ad gentes«. exitus ergo gentium sunt res gentium foris extra Israel, ex quibus quoscumque inveniebant apostoli vocabant ad nuptias.

vocabant auteiii oboedientes tantum, non autem et curabant utrnm aliquando ante vocationem mali fuerint aut boni qui vocabantur; omnes enim quos invenire poterant, vocabant. bonos autem intellegere hic simpliciter convenit humiliores et rectiores ex eis qui veniebant ad ciiltum dei, cjuibus conveniebat apostolicum dictum quod ait: »cum enim gentes. quae legem non habent, naturaliter quae legis sunt faciunt, huiusmodi legem non habentes ipsi sibi sunt lex, qui ostendunt opus legis scriptum in cordibus suis, testimonium eis perhibente conscientia «. et inpletae sunt Christi et ecclesiae nupiiae, et restituti deo, qui ab apostolis sunt inventi, recubuerunt ad epulandum in nuptiis.

Sed quoniam bonos et malos oportuit quidem voeari. non autem ut mali permanerent mali, sed ut exuerent et deponerent vestimenta contraria nuptiis et induerent se nuptiaUa indumenta.

id est »viscera misericordiae, benignitatem, humilitatem, mansuetudinem, longanimitatem « (haec enim sunt nwptialia indumenta), ideo rex ingreditur ut videat discumbentes, priusquam adponatur eis prandium praeparatum, tauri et saginata et omnia praeparata, ut videns retineat quidem habentes nuptialia vestimenta atque delectet, condemnet autem contrarios. ingrediens ergo invenit quendam. qui non mutaverat proprios mores nec induerat se nuptialia indumenta et dixit ei: quomodo intrasti huc non hahens nuptialia inditmenta ? et quoniam, qui pecca <vi> t et renovatus non est nec induit dominum lesum quasi non habens excusationem aliquam <obmutescit>, ideo dixit : et non solum reiectus est a nuptiis qui iniuriam nuptiis fecit, sed adhuc a ministris regis super vincula constitutis hgatus incessionem, qua non est usus ad bonum, et ad-

>

prehensoriam virtutem, qua nullum opus bonum inplevit, condemnatus est in loco ab omni lumine alieno et quantum ad omnes tenebras pressioribus tenebris, quae vocantur tenehrae exteriores. sed et si quis nostrum ad invitationem quidem regis veniens ad nuptias filii eius, non autem et indutus fuerit qualia praediximus nuptialia vestimenta, similia patietur <et> manus et pedes expelletur in tenebras exteriores, ubi erit fletus secundum quod scriptum est: »vae, qui nunc ridetis, quoniam flebitis«. et ut ostendat sermo tristitias et dolores eorum, in quibus erunt qui vestiti non fuerint nuptialibus vestimentis , ideo dixit: illic erit <fletus, et> non solum fletus, sed etiam dentium stridor.

Haec ergo secundum simplicem traditionem sint dicta. temptemus autem repetentes scrutari subtilius. regnum ergo caelorum simile est secundum eum quidem qui regnat homini regi, secundum eum autem qui conregnat regi filio regis, secundum ea vero quae sunt in regno regis adsimilatum est servis et invitatis ad nuptias, quorum quidam quidem nolentes venire neglexerunt propter occupationes saecuK huius, alii autem iniuriis adfecerunt servos et occiderunt. adhuc autem ex eis qui regnabantur fuit etiam ille exercitus regis et, qui ab exitibus viarum congregantur boni et mali, donec inplerentur ex recumbentibus nuptiae, et qui inter dis- [*](10 τοῦ <H a 23 τοῦ] υ 27 ἐπὶ] εἰς Μ 29 <δὲ> Koe, vgl. 33 <διεξόδων τῶν> Koe, vgl. lat.) [*](19 regi y* <G c L)

Poterat quidem dicere: simile est regnum caelorum regi sine additamento hominis. sed quoniam additum est etiam Jiomini, necessarium est exponere etiam hoc. et ante me alius ciuidam interpretatus est, sicut etmihi videtur. fecit enim hbros <allegoricos> legibus sanctis, et protulit sermones ubi deus secundum passibilem naturam hominum vertitur. et primum quidem dixit, ubi secundum passibilem hominum naturam vertitur <deus> homines, secundum quod dictum est : »morigeravit te dominus deus tuus quemadmodum si pater morigeret fihum «. deinde protulit, ubi non est deus quemadmodum homo, secundum quod dictum est : »non sicut homo deus noster«.

nos autem multam ab- [*](16 ff Vgl. Philo quod deus sit immutabilis § 53 (I, 280 Ma): δύο τὰ ἀνώτατα πρόκειται κεφάλαια περὶ τοῦ αἰτίου, ἔν μὲν ὅτι οὐχ ὡς ἄνθρωπος ὁ θεός« (Num. 23, 19), ἕτερον δὲ ὅτι ὡς ἄνθρωπος κτλ. (Deut. 1, 31); vgl. auch Orig. hom. XVIII, 6 in Jer. (III, 158, 7ff) — 25 Deut. 1, 31 — 29 Num. 23, 19) [*](11 ἄνθρωπος] hominis lat. 12 πρόκειται Hu 19 τοῦ θεοῦ Μ) [*](17 libros <allegoricos> Diehl vgl. gr. 18 sermonem L 24 > Diehl, vgl. gr. 32 noster] ut mentiatur AT)

undantiam exemplorum habentes de evangelicis locis, in quibus deus pater adsimilatur homini, exponemus parabolas nominantes quasi hominem deum et dicemus ad quosdam haereticos, Cjui non intellegentes, quae hoc modo dicuntur in scripturis veteribus, peccant in deum legis et prophetarum et totius creationis : quoniam si homini adsimilatur deus (secundum parabolas evangelii), secundum consequentiam parabolarum istarum suscipere convenit et iram dei et furorem et paenitentiam et aversionem vultus et sessionem et stationem et incessionem dei et somnum, quae omnia de deo scripta sunt m prophetis.

Et ab exitu ostenduritur, quia nec veteris testamenti scripturas intellegunt. nam si nihil deus habet in se quod videtur huma num, dicant utrum iste deus, qui secundum parabolas evangelii et homo dicitur et iratus proponitur secundum humanam naturam, ipse est pater Christi aut alius praeter eum? et necesse habent aut alium aliquem dicere patrem Christi extra hunc, quem parabolae et patrem Christi appellant et similem eum humanae naturae proponunt; aut si dixerint hunc ipsum esse patrem domini nostri Iesu Christi, cogendi sunt confiteri quoniam multa in eo secundum passibilem naturam hominum esse dicuntur, non quia ipse passibilis est, sed quia morigerat passibilem naturam hominum.

Quamdiu ergo homines sumus et iion expediunt nobis divitiae »bonitatis « dei et multitudo miserationum eius abscondita apud eum (ut ne noeeamur videntes eam), necesse est, ut simile sit regnuni dei Jionini regi, ut hominibus quasi homo apud homines loquatur et dispenset homines non eapientes dispensari a deo, qui omnino quidem deus est, et in eo quod loquitur per prophetas et in eo quod dispensat homines. et tunc cessabit regnum caelorum simile esse homini, cum cessante zelo et contentione et residuis passionibus et peccatis, cessaverimus »secundum « ambulare et digni facti fuerimus audire a deo: ’ego dixi: dii estis et filii excelsi «,

<> <> <> <>

iam non agentes talia propter quae difatnr ad nos: »vos autem sicut homines moriemini«. arbitror, quoniam non solum hoinini regi simile fieri regnum caelorum cessabit, sed et alia multa quibus opus habet homo peccator; utputa dicit in Osee: »ego autem sum sicut panthera huic Ephrem, et sicut ieo domui Iudae«, et in aho »et obviabo eis sicut ursus turbatus«. cessabit ergo aUquando esse sicut panthera et sicut leo et ursus turbatus, cum desmentes talia facere, iam non opus habuerint homines deo sicut panthera et sicut leone et urso turbato, nec ipse habeat eos tales qui talem <eum> necessarium habent, manifestabit se »sicut est«. autem sic intellego et quod ait: »deus noster ignis consumens est«, quoniam quamdiu sunt in nobis, quae digna sunt consumi ab igne, tamdiu deus oignis est mens« cum autem consumpta fuerint ab [*](3 Ps. 81, – 10 Hos. 5, 14 — 12 Hos 13. 8 — 22 Vgl. I. Joh. 3, 2 – 23 Deut. 4, 24: oft von Orig. zitiert, Ζ. B. I, 283, 4ff. II, 142, 4ff. III 138, 20 – 27 Vgl. Deut. 4, 24) [*](3 > Diehl Kl Koe vgl. lat. 5 τὸ] τὼ Η a 14 — 16 παύσεται — ἀπορουμένη <Μ 15 ὢν Koe, vgl. lat. τῶν H 19 <ἀπορουμένης θεοῦ> Kl Koe, vgl. lat. 21 <τοιούτους> Κl, vgl. 24 — 27 πῦρ — Η 25 <ἐν ἡμῖν> Kl, vgl. lat.) [*](11 huic Ephrem y* <L 16ff lat. frei 21 <eum> Diehl 23 et <G L 25 — 27 quoniam – est y* <L)

Quoniam autem semel diximus haec in eo, quod ait:

simile est regnum caelorum homini regi, possunius invenire et causas propter quas saepe salvator se fiiiuni liominis nominat, ostendens quoniam sicut deus homines dispensans quasi in parabolis dicitur liomo, forsitan sic et salvator principaliter quidem filius dei existens et „deus“ > et filius ,,caritatis “ et dei invisibilis « ; non autem manens in eo, quod est principaliter, efficitur secundum dispensationem filius hominis (<hominis> in parabolis dicitur homo, <est autem deus>), secundum simiHtudinem [hominis] , cum coeperit homines dispensare, [sed] quiin para bolis dicitur et f it quasi homo. non debemus quaerere quis honio, ut illius dicamus esse fihum salvatorem, sed stantes in sensu dei et parabolarum dicentium ipsum esse hominem, sapienter audiamus eum dicentem se fihum hominis. apud nos ergo homines simile est regnum caelorum homini regi, apud eos autem, qui secundum scrip- [*](11 Vgl. Joh. 1, 1 - 12 Kol. 1 13; 15 – 19 lat. Vgl. Phil. 2, 7 ? — 29—642,3 Vgl. ΙΙ 246, 2f) [*](1 τῶν οὐρανῶν] τοῦ θῦ Μ 11 > Kl nach Koe, vgl. lat. 17 ὄντως Η a 21 πως] lat. las ὡς Koe 27 ἑαυτοῦ Μ 31 > Lo, vgl. C luc Nr. 48) [*](3 saepe salvator] et saepe salvator vator B saepe salvator et L 3/4 filium se L 11 <est> Kl, vgl. 16. 19 > u. [hominis] Diehl Kl, vgl. gr. <est—deus> KI, vgl. gr. 21 [sed] dei KI, vgl. gr. sed deum Χ 22 fit] sit L)