Commentarium In Evangelium Matthaei (Lib. 12-17)

quaeres autem, si quemadmodum in hominibus, qui sunt inferiores (quantum ad suam naturam) et angelis et sedibus et dominationibus et principatibus et potestatibus, simile fit regnum caelorum homini regi, sic in sedibus simile est regnum caelorum sedi regi, dominationibus autem dominationi regi, principatibus autem principatui regi, potestatibus potestati regi. dicet enim aliquis: quae discretionis est ratio, ut liumilioribus quidem adsimiletur regnum caelorum homini regi, superioribus autem non similiter f iat ?

Iste igitur, qui adsimilatus est hoynini regi faciens nuptias filio suo, misit servos suos vocare invitatos ad nwptias. et considera si, quemadmodum in corporalibus alia est quae nubit sponsa, aKi autem <servi> invitatores, alii qui invitantur ad nuptias, sic et in rebus mysterialibus quidam quidem sunt, qui accipiuntur in con- [*](2 Ps. 81, 1 – 8ff Vgl. Kol. 1. 16) [*](8 φύσει + et lat. 12 <οὕτως> Koe, vgl. lat. 13 θρώνω H 18 ἐλάττοσι Μ ἐλάττωσιν H | ὡμοιοῦσθαι Μ 28 <ἐπὶ—σωματικῶν > Κl Koe, vgl. lat.) [*](4 regi deo L 10 fit y* fecit L 13 15 regi y* regis L 15 autem] vero G <B I principatui ρ principi x 18 humiHoribus Kl, vgl. gr. hominibus X 31 <servi> Diehl, vgl. 34 constitutionem ρ constitutione x*)

et m tahbus nuptiis intellege prandiurn quod paratur esse eloquium dei. et fortia quaecjue elocjuiorum dei

<>

tauri intellegantur, suavia autem et delectabilia eorum sint saginata. varietatem autem diversam, omnium eloquiorum dei diversitatem, intellege quodait: etomyiia jyraeijarata. rex enim in abundantia regali dignus regno et divitiis suis existens prandia facit.

Puto autem ingenuarum aliquarum animarum et Israeliticarum primam hanc fuisse vocationem ad nuptias. principaliter enim vult deus venire ad epulationem istam beatam eos, qui ad intellegendum sint ingeniosiores. et est videre plerumque, quoniam qui liuiusmodi sunt, nolunt ad istam vocationem venire, et ideo transmittuntur alii servi provocantes eos, qui venire nolebant, et promittentes quia, si venerint invitati, percipient a rege prandium praeparatum, carnes taurorum, quae inter munda omnibus mumdis mundiora babentur: manducabunt etiam saginata, id est

ad unamquamqiie propositionem exempla <varia et> multa rationis probatione repleta et bene divisa, quae moraliter intelleguntur occisa, quae in unaquaquepropositione adferunt multam <et plenam> ostensionem. utputa (argumenti gratia dico) si quis adversus aliquam jsropositionem proferat quaedam dicta modica et infirma et non magnam virtutem rationis habentia, nonne videntur tibi tenuia et exilia et macra quae proferuntur et (ut ita dicam) sicca et sine carnibus verba ? sed non sunt talia, quae praeparata sunt in convivio regis in quo dicit : tauri mei et saginata occisa, et omnia praeparata. utputa (manifestandi intellectus gratia dicam) loquitur aliquis apostolorum de castitate sermo-

23. I

nem, sermo ille recte intellegitur turtur. sed eum ipsum castitatis sermonem cum multa rationis probatione de scripturis repletum protulerit, ita ut delectet animum audientis pariter et confirmet, protulit eum saginatum. si de caritate locutus fuerit, protulit columbam. et sic in omnibus eloquiis dei intellege quid est exile, et Cjuid saginatum.

Sed qui principaliter quidem fuerant invitati, primos invitatores quasi pauperes sensu neglexerunt et egenos sermone et abierunt sua sequentes et niagis sunt delectati in illis, quam in his quae per servos <transmissos> rex promittebat. et unus quidem eorum habens ijroprium agrum non venit ad nuptias, alius autem negotiationem exsequens, imitari quodammodo volens illum negotiatorem margaritarum et quaerentem »margaritas bonas«, qui invenisset pretiosissimam margaritam, vendidit omnes ut emeret unam. sed non bona negotiatio ista, ad quam vadens qui fuerat invitatus non percepit prandium, quod a rege fuerat praeparatum.

qui ergo ex intellegentibus invitatis non veniunt quidem <ad vocationem>, non autem et servos ad vocandum transmissos iniuriant et interficiunt, leniores sunt iilis qui ausi sunt talia et requiescunt quidam quidem in agro proprio, alii autem in sua negotiatione. reliqui eos videamus qui sunt. puto quod hi sunt ciui ceciderunt in praeparatione contentiosorum et astutorum verborum in quibus tenuerunt aut visi sunt tenuisse servos transmissos, qui non fuerunt praeparati ad solvendas eorum quaestiones versutas, et contumeliis adfecerunt ministros vocationis. et est videre cottidie, quomodo invitatores dei simplices et non valde »astuti secundum mem« cum divina sapientia sua volunt illos tales docere, sed iniurias patiuntur ab eis qui intellegunt quidem, non autem volunt credere veritati. alii autem et interficiumtur ab eis, quibus rex iratus dicitur, quoniam »praevenit super eos ira usque in «. Et iratus rex

<> <>

misit exercitum suum, sive »multitudinem caelestis militiae« eos angelos qui positi sunt super poenas; et interficiunt interfectores ministrorum verbi, et omnem civitatem eorum succendunt. puto civitas est impiorum, secundum unumquodque dogma, congregatio eorum qui conveniunt in sapientia »principum huius «. hanc succendit rex et exterminat, quasi ex malis aedificationibus consistentem. et siquando videris exterminationem, sive alicuius »falsi nominis scientiae« quorumlibet verborum profitentium veritatem <eorumque> validam, non pigeat te dicere hoc factum esse a militibus dei, qui succendere solent civitates inimicorum veritatisdei. succensa est ergo et civitas doctrinae ludaicae post Christi adventum; qua succensa dixit rex servis suis, id est apostolis aut angehs dei, qui praepositi erant super vocationem

gentiuni, dicens: nuptiae quidem paratae, invitati autem non fuerunt digni ; ite ergo ad exitus viarum, et quantoscumque inveneritis vocate ad nuptias. et est videre ex omni via imperitorum et peritorum dogmatum, quae fuerunt secundumgentium mores, et civitatum et villarum <et locorum> vocatos ad nuptias. et egredientes servi, sive de ludaea et Hierusalem apostoli Christi sive ab interioribus finibus in quibus fuerant angeli sancti, et venientes ad vias diversas diversorum morum, congregaverunt et congregabunt quoscumque invenerint, malos *** quidem, ut deponentes malitiam (quod est extraneum a nuptiis vestimentum) et induentes se opera bona (quae sunt nuptialia vestimenta) inpleant convivium nuptiale recumhentes et requiescentes in fide.

Cum autem inpletae fuerint nuptiae ex recumhentihus et requiescentibus in fide et cultura hac dei, tunc ingredietur rex ad videndum et iudicandum de discumbentium qualitate, ut eum quidem qui vestem non habuerit nwptialem arguens damnet, reliquis autem prandium praeparatum adponat. vidit autem unum non habentem nuiJtialem vestem, id est quia unius sunt generis omnes, qui servant malitiam post fidem, quam habuerant ante fidem, et non deponunt eam. et arguit eos quasi qui male fecerint eo, quod ausi sunt in huiusmodi nuptias introire non recipientes digna nuptiis iiidumenta, id est texturam virtutum, claram vestem, de qua etiam Salomon in Ecclesiaste praecipit dicens: »in omni tempore sint vestimenta tua candida«. obmutuit autem, qui ausus fuerat in huiusmodi nuptias introire sine vestimento decenti.

<> <> >

et sic condemnatur ab eo, qui dixit ministris suis (videlicet praeter, exerciturn illum qui erat desursum), ut alligantes eum manus et pedes quibus non sicut debuerat usus est (nec enim ad bonum currerat aliquando nec aliquos bonos inpleverat actus), eiciant eum non solum de convivio nuptiali sed etiam iii tenebras exteriores et ab omni lumine alienas iniciant, ut sitiens lumen cum fuerit in tenebris exterioribus, ploret ad > d eum qui potens est eius misereri et eripere inde, et dentibus strideat, qui quoniam acerbam manducaverant malitiam stupidi erant effecti. uva enim acerba intellegitur malitia eius, qui non obliviscitur »posteriora« nec adpetit wpriorac, sed permanet in id ipsum, cum deberet ad maturitatem proficere dulcem et offerre virtutis alicuius manducabilem botrionem. [*](5ff Vgl. Hier. in Matth. 176 D: vel certe ideo ligantur manus et pedes, ut maleoperari et currere desisiant ad effundendum sanguinem — 13 Vgl. II 250, 8 — 18. 21 Vgl. Jer. 38, 29 – 24ff Vgl. Phil. 3, 13) [*](8 πορείον + ad homim aliqtiando lat. 9 πράξεις + bonos lat. 11 εἰ- <σβάλωσιν εἰ>ς Kl nach Diehl Koe, vgl. lat. 17 βρύξυ H 18 τὴν < H a 24 <ἐπιλανθανομένου—μηδ᾿> Kl, vgl. 25 ἐπεκτεινομένους Μ 28 καὶ γλυκεῖαν ~lat. | τῆς] alicuius lat. 29 ἀρετῆς + nmnducabilem lat.) [*](8/9 concurrerat G 10 eiciant] et eiciunt GL 13 ab <L 14 iniciant R B iniciunt G L 16 <d> Diehl Koe, vgl. gr. | eius] eum G a ? L 18f acerba manducaverant malitia L 28 offerre] lat. las παραστῆσαι st. ποιῆσαι Diehl)

Tunc abierunt Pharisaei et consilium acceperunt ut eum caperent in sermone. et mittunt discipulos suoscum Hero-

Matth. 22, 15-22).

dianis dicentes: magister, scimus quia verax es et viam dei in veritate doces, et non est tibi cura de aliquo, nec enim respicis personas hominum ; dic ergo nobis, quid tibi videtur: licet censum dari Caesari aut non ?

Voluntas loci praesentis secundum textum talis mihi videtur. ludaei propriani habentes conversationeni ex iege extraneam ab omni conversatione gentium, et habentes praeceptum quod ait: »usque ad mortem certa pro veritate, et dominus pugnabit pro «, ideo contradicebant gentibus dominantibus sibi, ut non transgrederemtur legeni dei. et frequenter radicitus interire periclitati sunt sub- Romanis volentibus statuam Caesaris introducere in templum dei, resistentes et prohibentes fortiores super se factos propter peccata. invenimus autem in historia ludaica, quod in tempore Tiberii Caesaris sub Pontio Pilato periclitatus est populus, Pilato quidem cogente, ut susciperent statuam Caesaris in templum, ludaeis autem et supra

vires suas resistentibus ; similiter autem scriptum est factum et in tempore Cai Caesaris. aestimamus ergo, quoniam quamdiu quidem speculabatur populum illum deus > circumdatus fuerat saepe dominicae tuitionis quasi »vinea domini Sabaoth«, nihil huiusmodi contingebat eis. in primis autem ipse Pilatus, cui tradiderant Christum, ausus est populum inquinare ; quod gravius erat captivitatibus universis, (luoniam omnis captivitas (quam freciuenter sunt passi) corporis erat vexatio, introductio autem statuae in templum animarum erat interitus.

Et in tempore ergo Cliristi, quando tributum <Iudaei> sunt dare Romanis, cogitatio et consilium erat apud ludaeos, utrum deberent qui dei populus erant et portio eius, tributum dare principibus aut potiusprohbertate bella suscipere, nisi permitterentur vivere sicut ipsis placebat. [*](2. 12 Vgl. Josephus Ant. XVIII, If. 4. 11; Bell. II, 8 f ; Harnack TU. 42, 4, 51 — 7 Vgl. Jes. 5, 2 — 8 Jes. 5, 7 — 21ff Vgl. Hier. in Matth. 177 A: nuper . . . ludaea subiecta Romanis . . . stipendiaria facta fuerat, et erat in populo magna seditio, dicentibus aliis . . . debere tributa persolvi . . . , Pharisaeis vero . . . e contrario nitentibus, non debere populum dei . . . humanis legibus stihiacere — 26 Vgl. Deut. 32, 9) [*](1 λαῶ Μ 5 στοχαζόμεθα > Koe, vgl. lat. 6 λαὸς + deus lat. 7 φραγμὸν + dominicae tuitionis lat. 8 ὁ ἀμπ.] quasi vinea lat. 11 ἐγένετο + eis lat. 28 συγχωρεῖν τὸ H) [*](3 cai Bc gai B a G L 6 > Kl, vgl. gr. 7 tuitionis] visitationis B 11 popukim] lat. las λαὸν st. ναὸν 22 <Iudaei> Diehl, vgl. gr.)

Et vide nisi manifestatur historia illa ex eo, quod volentes

̣ a

<Pharisaei> Christum capere sermone non solum miserunt discipulos suos interrogantes de censu, sed cum Herodianis. forsitan enim in populo tunc qui quidem docebant oportere dare tributum Caesari, vocabantur Herodiani ab his, qui hoc facere recusabant ; qui autem prospectu hbertatis dare tributum vetabant, videbantur esse Pharisaei subtihtatem ludaicarum disciphnarum cautius observantes, ABBREV ut si quidem Christus responderet non oportere Caesari dare tributum, traderent eum Romanis <Herodiani> quasi recessionis si autem iuberet dari, Pharisaei accusarent evnwquasi personas horninum aspicientem magis quam docentem viam dei in veritate. considera autem et vide, quoniam Pharisaeorum cUscipuh dicentes: magister, scimus quia verax es et

<>

viam dei in veritate doces, et non tibi cura est de aliquo, nec enim aspicis personas hominum, provocabant eum per huiusmodi laudem, ut non acciperet Herodianorum personas, qui partes Caesaris defendebant, ut respondens secundum voluntatem Pharisaeorum, quia non hcet Caesari dare tributum, traderetur Herodianis <ab iis> . unde et dominus videns nequitiam eorum ita dixit : quid me temptatis, hypocritae ? ostendite mihi nomisrna census. at illi obtulerunt ei denarium. et ait eis lesus : cuius est imago haec et suprascrijMo ? dicunt ei : Caesaris. tunc ait eis: reddite ergo quae sunt Caesaris Caesari, et quae dei sunt deo.

Ex hoc loco discimus salvatoris exemplo, ut non his, quae a multis dicuntur et propterea gloriosa videntur, occasione pietatis adtendamus, sed quae convenienter secundum *** ordinem rationis dicuntur. nam cum quaereretur ab eo, utrum licet Caesari dare tributum aut non, non sinipliciter dedit responsum secundum quod videbatur ei, sed dixit: ostendite mihi nomisma census et interrogavit : cuius est <imago et> inscriptio ? et dicentibus eis quia Caearis, respondit quia oportet reddere Caesari quae Caesaris sunt, et non eum oportere fraudare a propriis eius pietatis occasione. nec enim ex eo, quod reddit quis Caesari quae Caesaris sunt, impeditur reddere deo quae dei sunt.

Potest ahquis morahter intellegere locum istum hoc modo. omnes consistimus ex anima et corpore (differamus nunc dicere, quoniam et ex spiritu) et debe-

>

mus quaedam dare quasi tributum corporum principi qui dicitur Caesar, id est necessaria corpori et habentia imaginem principis corporum corporalem, hoc est escas et vestimenta et somnum et quaecumque necessaria sunt ad repausationem simplicem naturae carnalis, sine quibus consistere non potest carnis natura. item quoniam anima, quantum ad naturam suam, secundum imaginem est dei regis sui, quaecomque sunt convenientia animarum naturae, id est viae omnes quae ducunt ad vii-tutem <et omnes actiones Cjuae sunt secundum virtutem>, debemus ea deo cjui ergo supra modum docent legem dei et de rebus corporalibus et debitis corpori nihil curare praecipiunt, ipsi sunt Pharisaei qui reddere Caesari tributum vetabant, id est qui tota virtute suadent omnino ieiuniis et vigihis clebere adfligere corpus et abstinere ab omnibus, quae sunt corporalia et necessaria corpori.

<>

ut nihil ex nobis corporis principi tribuatur ; quales sunt de quitemporlus bus ait apostolus: »in novissimis temporibus recedent quidam a fide, adtendentes spiritibus erroris et doctrinae daemoniorum, in hypocrisi loquentium mendacium, cauteriatam habentium conscientiam suam, prohibentium nubere, et iubentium abstinere a cibis, quos deus creavit ad percipiendum cum gratiarum actione libus«. alii autem sunt, qui supra modum aestimant oportere corporibus indulgere et per omnia satisfacere principi corporum ; et ipsi sunt secundum similitudinem Herodianorum dicentium oportere Caesari dare tributum. salvator autem noster »verbum dei«, dilucide separans corporis debita a debitis spiritalibus animae, dicit: reddite Caesari quae Caesaris sunt et quae dei sunt deo ; imaginem enim Caesaris habet omnis res corporalis et imaginem dei habet omnis virtus. si ergo sic reddimus principi carnis quae carnalia sunt, ut non fraudemus deum a spiritalibus [*](3 I. Tim. 4, – 3 – 24 Hebr. 4, 12 27 <πνευματικῶν> Diehl Kl vgl. lat. 31 πραγματικῶν H) [*](3 in <L 10 et iubentium <y 27 dixit G L 36 a <B B (G vacat))

Scio et huius loci aliam tradit <am exposit> ionem, quoniam princeps mundi moraliter dicitur Caesar, sicut et omnium gentium principes in persona principum mundi ponuntur. rex autem omnium saeculorum deus non in uno mysterio, sed ubique est deus. quoniam ergo habemus quaedam in nobis, quae sunt principis huius mundi, id est diversas malitias, et non possumus prius reddere deo quae dei sunt, nisi reddiderimus prmcipi quae principis sunt, id est nisi deposuerimus malitiam universam, ideo dominus ostenso sibi nomismate et imagine eius respondit: reddite Caesari quae Caesaris sunt et deo quae dei sunt. et hoc disca-

mus ex loco praesenti, quoniam si quando temptati fuerimus ab eis, »qui volunt «et proponunt nobis quasdam propositiones, non ut discant, sed ut causam accusationis inveniant contra nos, nec omnino tacere debemus nec simpliciter respondere, sed cum cogitatu et circumspectu, ut (quantum possibile nobis fuerit) praecidamus »occasionem « in nobis »occasionem« et doceamus inreprehensibiliter ea, quae possunt salvare volentes <audientes> salvari.

In illa die accesserunt ad eum Sadducaei, qui dicunt non esse resurrectionem. et interrogaverunt eum dicentes: magister, Moyses dixit: si quis mortuus fuerit non habens filium et cetera. In qua die ? in illa die sine dubio, quando »euntes Pharisaei consi-

lium acceperunt adversiis eiim ut caperent eum in «, et interrogaverunt eum de censu. forsitan enim respondente domino: »reddite ergo quae sunt Caesaris Caesari et quae dei sunt deo«, et admirantibus cuncbis de responso ipsius, aestimaverunt Sadducaei, videntes sensata eius responsa, per interrogationem huiusmodi [ voluerunt] se ostendere prudentiores habere sermones, dicentes resurrectionem non esse.

Sadducaei enim. dicunt resurrectionem non esse, non solum hanc qiiae in consuetudine a simplicioribus carnis resurrectio nominatur negabant, sedetiam <omnino> animae inmortalitatem tollecbant.

<> <>

secundum quos etiam nunc sapiunt Samaraei; nec non etiam apostolorum tempore quidam ex Corinthiis similia sapiebant, aniraae vitam post mortem negantes, de quibus talia scribit apostolus: »si Christus praedicatur quod a mortuis resurrexit, quomodo quidam dicunt in vobis, quia resurrectio mortuorum non est ?« et cetera quae de ipsa causa sequuntur. quoniam autem Corinthii permansionem animae denegabant secundum sententiam Sadducaeorum, illud ostendit quod ait apostolus: »si in hac vita tantum sperantes sumus in Christo, miserabiliores sumus omnibus «. quamvis enim quis carnis resur-

Christo «;

rectionem non credat, tamen qui animam aestimat inmortalem, non tantum »in hac « sperat »in sed ille »in hac vita tantum sperat in «, qui animam victuram non credit post mortem.

30.

Quoniam ergo ad defensionem sui erroris proferunt Sadducaei exemplum de lege Mosaica, dignum mihi visum est ponere ipsum textum legis quem proferunt Sadducaei habentem hoc modo in Deuteronomio : »si habitaverint fratres in idipsum, et mortuus fuerit unus ex eis, semen autem non fuerit ei, non erit uxor mortui foris viro non adpropinquanti ; frater viri eius ingredietur ad eam et accipiet eam sibi in uxorem, et habitabit cum ea. et erit infans quicunque fuerit natus, constituetur ex nomine fratris eius mortui, et non delebitur nomen eius ex Israel. si autem noluerit homo accipere uxorem fratris sui, ascendet uxor fratris eius ad portam ad seniores, et dicet : non vult frater viri mei suscitare fratris sui nomen in Israel. et vocabunt eum seniores civitatis illius et dicent ei, et si stans dixerit: nolo eam accipere, accedens uxor fratris eius ad euni ante conspectum seniorum excalciabit

calciamentum eius de pede ipsius, et expuet in faciem eius, et respondens dicet: sic facient homini qui non aedificat domum fratris sui; et vocabunt nomen eius in Israel domus excalciati calciamentum«. haec verba legentes Sadducaei et nihil dignum deo intellegentes in eis, arbitrati sunt non posse fieri propterhaec verba, ut mortui resurgant, ut vir iterum sit <vir> virilia habens membra, et mulier ut mulier sit muliebria habens membra. et dominus quidem respondens eis voluntatem verborum legis non exposuit quasi indignis huiusmodi agnitione mysterii. sed tantum

<>

simpliciter eis dixit resurrectionem futuram, contestantibus hoc etiam scripturis divinis, quoniam illic nuptiae non sunt, sed erunt qui resurrexerint sicut angeli in caelo. et quia transformabuntur corpora »humilitatis« eorum secundum corpora angelorum caelestia atque luminea.

<>

Non autem aestimavi superfluum, ex quo semel ipsa verba protulimus legis, ut sensum

eorum aliquatenus explanemus. quaero ergo, quae sit haec mulier una et <qui> fratres, quorum primus quidem habuit uxorem et fructum non reliquit ex ea, alter autem mortui frater, qui accepit eam et generavit ex nomine mortui; et quis est ille, qui non vult waccipere uxorem fratris « et propterea senioribus« excalciat eum mulier calciamentum tum et expuit in faciem eius, ascendens »ad portam« dicens: »non vult frater viri mei suscitare nomen fratris sui in « ; et qui sunt seniores et quae porta, ad quam ascendit »mulier« illa.

<>

<>

duo igitur fratres sunt, primus quidem sermo legis, secundus autem evangelii sermo. hos ambos una peperit sapientia mater et una eos semper habuit domus, id est eadem scriptura veteris testamenti, et »in idipsum« habitaverunt semper. in adventu autem Christi mortuus est frater prior, id est sermo legis, ex eo quod evacuatus per novum testamentum inritus factus est. mulier autem sermonis illius est omnis anima vel synagoga, goga, quae prius fuit sub lege: qualis fuit anima Pauli vel Petri ceterorumque ex populo illo. omnis autem anima recta, quae fuit amatrix sermonis illius et vult memoriam illius et nomen apud se semper servare, ut numquam desinat dici uxor illius, non efficitur »foris« uxor alterius peregrini et extranei verbi quod non adpropincjuat (peregrinum autera et extraneum est omne verbum gentile, quod longe est a genere legis dei), sed accepit sibi virum evangelicum sermonem, fratrem viri sui defuncti atque propinquum secundum genus divinum,

<> ***

ut faciat natos ex eo, quia ex priore sermone nullum potuit facere natum, »quia ex operibus « nemo iustificatur. nati autem mulieris de viro secundo opera eius sunt sancta, et ipsa est mulier servans legis mandatum. et omnis puto anima in primordiis suis prius accepit verbum secundum simplicem historiam legis, qui sine dubio morietur, cum coeperit anima illa ad maiora proficere. et sic mortuo simplici verbo spiritaliori iungitur verbo, qui est secundum altiora mysteria in scripturis. anima autem, quae non servat legis mandatum, quae prius fuit sub lege, post mortem legis fit uxor »foris« »viro non «, quando suscipit verbum quod non adpropinquat omnino legi priori, nec est secundum

<> »̣,

sensum eius, sed omnino habetur extraneum (et tales sunt omnes animae haereticorum, quibus sermo quidem legis antiquae mortuus est, noluerunt autem verbo nubere spiritali, quod semper habitaverat »in idipsuni« cum lege antiqua sub una eademque domo eiusdem scripturae, sed nupscrunt alicui extraneo verbo et alieno tam a novo ciuam a vetere testamento et numquam eis adpropinquanti). cum autem anima recta (mortua sibi sicut diximus lege) acceperit super se evangelicum verbum fratrem defunctae legis, tunc frater mortui, hoc est verbum novae legis, »intrat« ad animam illam et fit intus in ea et accipit »illam sibi uxorem« et cohabitat animae [*](5ff. 18ff. 28ff Vgl. Deut. 25, 5 — 6 Vgl. Kom. 7, 14) [*](2f so Μ H, soweit in Μ die letzten Zeilen auf fol. 106r noch zu lesen sind 2 αἱ] omnes lat. 5 <ἀεὶ> Koe, vgl. lat. u. S. 675, 6 1.5 〈γυναῖκα εἶναι τὴν〉 Diehl, vgl. S. 676, 28 17 ἀνδρός] lege lat. 22 τετελευτηκότος + legis lat. 23 Ὅτε] wie S. 676, 31 ὅτι Μ lat. las τότε 24 τοῦ + mortui lat. 29 ἐπὶ Τ omni lat.) [*](5 noluerunt x* voluerunt ρ | verbo] lat. las λόγῳ st. νόμῳ 13 veteri G c B)

Sequitur autem quod ait: »si autem noluerit homo accipere uxorem fratris sui, ascendet uxor fratris eius ad portm ad seniores et dicet« quae scripta sunt dici. et prinium vide, quamdiu quidem et niulier faciebat, quod praecep-

<> <> <> <>«

tum ei fuerat ex lege, et vir intrans ad eam habitabat cum ea et generabat ex ea, non dicebatur homo, sed »frater« defuncti ; quando autem non vult »accipere uxorem fratris sui« nec suscitare fratris sui nomen in Israel«, et vocatus a »civitatis« »dixerit: nolo eam accipere«, tunc iam non dicitur frater, sed homo. utputa quamdiu quidem quis facit legis mandatum, dicit ad eum scriptura: »ego dixi: dii estis et filii excelsi omnes«. si autem <legem> dicitur ei: »vos autem sicut homines moriemini«. propinquus autem qui non vuit accipere fratris sui uxorem, habetur omnis haeresiacus sermo, quoniam

<> <>

post mortem legis facta est altera quaedam traditio legis erratica et non spiritalis neque vera, quae quamvis sit perversa, tamen generationem habet ex lege, quoniam ex occasionibus eorum quae dicuntur in lege sumit originem, et ideo dicitur »homo« propinquus nolens »suscitare nomen fratris sui« et honorare nomen hoc autem verbum cum sit pravum, non vult accipere uxorem fratris sui, animam rectam, ad fructificandum et reparandum nomen legis. propter quod mulier illa non deorsum stat, quae parata fuit honorare virum suum priorem, sed ascendit »ad portam«, de qua scriptum est: »haec porta domini, iusti intrabunt in eam«, et ad seniores civitatis illius, id est ad presbyteros ecclesiae dei.

Et convincet mulier verbum illud pravum, quod non vult fructificare secundum legem dei, et dicet: »non vult frater viri

<> <> | <

suscitare nomen fratris sui in Israel«. qui enim contraria docet legi, non vult suscitare semen legis. ita »seniores civitatis« illius virum illum talem si vere non vult — quando enim sacerdotes discutiunt verba dogmatis alicuius, quasi interrogant illud — et cum invenerint eum qui legi contraria profitetur, videtur dogma illud senioribus dare responsum et dicere quia nolo accipere eam quae fuit legis. cum ergo ille responderit nolle se, accedit ad eum anima sancta et sub praesentia seniorum <convincit et> excalciat eum eius unum« et ignominiat eum. et vide in his ex eo quod alibi scriptum est: »solve calciamenta pedum tuorum« adt hoc ipsum solvere calciamentum ad Moysen, et iteruminevangelio dicit: »cuius non sum dignus ego solvere calciamenta pedum eius«, ne forte non sit hoc ipsum solvere calciamentum et excalciare. nec enim excalciare iubetur Moyses nec Iohannes de salvatore loquens excalciare dixit,

>

sed solvere. iste autem, qui contra legem agit, excalciatur. omne enim dogma, quoniam ex occasione veritatis scripturarum nascitur, plerumque in aliqua quidem parte verum dicit, in alia autem falsum. in qua ergo parte falsum dicit, in ea parte arguitur, et convictum ab anima sancta excalciatur a colore verisimili erroris sui, quo fuerat calciatus. et ideo omnis haeresiacus sermo nec ad plenum excalciatus est nec ad plenum calciamentis ornatus ***. propter quod expuit »in faciem eius« coram senioribus illa abrenuntians eum; expuere enim videtur »in faciem« dogmatis omnis anima in eo, quod abrenuntiat eum et abdicat. et vere nisi abrenuntiaverit anima omne dogma perversum, non potest firmiter verbo nubere veritatis. et »respondens dicit: sic facient homini, qui non aedificat domum fratris sui«.

omnis ergo qui videt hunc hominem excalciari a muliere et expui et audire dicentem: »sic facient omni homini, qui non aedificat domum fratris sui«, »omnia ad aedificationem« fratris facere debet. si autem non aedificaverit »domum fratris sui« legis, excalciabitur simiiiter »unum calciamentum« et expuetur et »nomen eius vocabitur in Israel« ab omnibus videntibus eum »domus excalciati calciamentum«. [*](1. 3. 8. 12 Deut. 25, 9 — 10 Vgl. I. Kor. 14, 26 — 15ff Deut. 25, 10 — 23 Vgl. I. Kor. 9, 21 — 28 II. Kor. 3, 10) [*](1 τὸ Kl ὁ ὡς Μ H 13 〈νόμου〉 Kl Koe, vgl. lat. 13/14 ὑπολυθήσεται + similiter lat. 17 <πᾶσι> Diehl, vgl.lat. | ὁρῶσι + eum la,t. 20 τόπον] νόμον H 27 ἄνθρωπον] 1. ἄνδρα ? Kl, vgl. Röm. 7, 2: κύριον ? Koe, vgl. Röm. 7, 1) [*](7 audixe G a B L audit sibi R G c 11 autem] enim Koe, vgl. gr. 15 eius] univis cuiusque Diehl, vgl. gr.)

haec in excessu dixinms ad manifestandum legem Moysi, cuius memoriam facientes Sadducaei Christum interrogabant dicentes: Moyses dixit

et cetera, putantes omnia sic futura esse illic, quomodo sunt in saeculo isto viri et uxores, patres et filii, fratres et sorores.

debuerunt enim considerare tunc Sadducaei ea, quae sequebantur opinionem eorum: quoniam si sunt ibi nuptiae, et partus; si partus, et mortes et infirmitatesq si nativitas, et pueritia et ascensiones a pueritia ad maturitatem virUem et minorationes senectutis. si autem haec omnia, erit et malitia, et vix alicubi virtus invenietur in raris hominibus quaerentibus eam.

Et his quid potest esse amplius vanum ? et melius est ut nec sit resurrectio, quam ut sit talis qualem aestimant Sadducaei.

si autem est ibi aut pater aut frater aut aliquid eiusmodi, non tamen est secundum nativitatem carnalem neque per mulierem neque per turpes corporis partes.

Ego autem aestimo non tantum ibi patres et filios esse secundum inpassibilem spiritum, sed etiam uxorem et virum in spiritus unitate, secundum parabolam illam quae dicit: »simile est regnum caelorum homini regi, qui fecit nuptias filio suok et cetera. [*](2f II. Kor. 5, 17 — 5f Vgl. öm. 9 5 — 16 I. Kor. 2, 10 — 31 Matth. 22, 2) [*](5 ἐστιν + ibi lat. | ἄλλος ρ 16 τὸ] τὰ Μ 21 υἱοῦ + secundum inpassibilem spiritum lat. 23 ἀνδρὸς + in spiritus unitate lat. 31/32 τῶν οὐρανῶν] τοῦ θεοῦ Μ) [*](5 est ibi aut B L aestimabitur R G 7 est] esse R G 19 <fratres et> Diehl, vgl. gr. 23 spiritus unitate B L spiritu unitatis R Gc spiritum unitates Ga)

[*](1 Matth. 25, 1 — 7f Vgl. I. Kor. 2, 9 — 11f Vgl. II. Kor. 12,4 — 19f Vgl. Matth. 19, 5 Parr. — 24ff Vgl. dazu in Joh. tom. II, 24 (IV, 81, 1ff))[*](9 ἔσται Koe, vgl. lat. ἔστιν Μ H 11/12 ῤήμασιν + constitutae lat. 17 ὁ] 1 χς? Kl, vgl. lat., doch lafit gr. auch Ζ. 15 Christi aus 21 ὅτι < Μ 25 (!) Hu 28 <οὔσας οὐδ’> Diehl Kl Koe, vgl. lat.)[*](7 videt . . . audit y 18ff lat. ungenau Koe 20 duo μ duos x 23 aceipiens Diehl, vgl. gr. audiens x 29 <sanctis> Diehl, vgl.)

Nunc videamus Christi responsa, <in> quibus ait: erratis scripturas neque virtutem dei. in resurrectione neque nubunt neque uxores accipiunt, sed sunt sicut angeli in caelo. quaeritur hic: salvator, qui dicit ad Sadducaeos : erratis nescientes scripturas neque virtutem dei, indicat quoniam in quibusdam scripturis positum est, ut in resurrectione nuptiae non sint, hominibus videlicet factis in similitudine angelorum. quae ergo scriptura est docens quoniam in resurrectione neque nuhunt neque uxores accipiunt? et in qua scriptura vel legis vel prophetarum discimus, quoniam erunt qui resurrexerint sicut angeli in caelo 1 manifeste enim in veteri testamento hoc non legitur scriptum.

<>

Et quaerat qui vult, si poterit invenire. nos autem dicimus quia scriptum est, non tamen in ipsis sermonibus manifeste ista dicentibus, sed in mysterio indicantibus secundum intellectum moralem, nam cum sit »lex« umbra »futurorum bonorum« et dicens de viris et uxoribus et exponens nuptias <iustas>, non de ipsis nuptiis intellegitur, quas nos simpliciter secundum carnem nuptias aestimamus, sed de talibus nuptiis quales nos

supra de Christo et eeclesia exposuimus fore in saecuio illo. utputa: »Abraham duos filios habuit. umim ex ancilla alterunir ex libera, et qui ex ancilla secundum carnem natus est, qui autem de libera secundum promissionem«; non omnino oportet me stare in intellectu carnalium nuptiarum liberae et ancillae, sed haec alia significant ex aliis. et iterum: »propter hoc relinquet homo patrem et niatrem et iungetur uxori, et erunt duo in carne una«; ita debemus aestimare quod dicitur, quasi nullum mysterium demonstretur in eis, quoniam »mysterium illud magnum est« de Christo et ecclesia. et sunt alia mille loca de nuptiis scripta, [*](3 Gal. 4, 22f — 11 Vgl. Gal. 4, 24 — 12 Gen. 2, 24 Parr. — 19f Eph. 5, 32 — 23ff Vgl. S. 672, 31ff — 30 Vgl. Deut. 24, 3 — 31 Vgl. Deut. 21, 15) [*](1 <καὶ τῆς ἐκκλησίας> Koe, vgl. lat. 3 <εἰ> Kl, vgl. Ζ. 12 6 Ma H 13 καταλήψει H 23 βραχέως υ | τὸ ΚΙ τὸν Μ H 29 νόμοι] lat. las τόποι) [*](2 illo <B)

Quaeret aliquis hoc quod dicit Sadducaeis: erratis nescientes scripturas, utrum in hoc eos errare significet, quoniam scripturas alias extra libros Mosaicos non legebant, aut quia nec ipsos libros Mosaicos legentes intellegebant. et dicet aliquis: in hoc illos increpabat errare, quia non legebant ceteras scripturas quae sunt extra legem, id est libros secretos, et ideo errabant nescientes scripturas. alius autem dicet: sufficit ad

́ <> <>

arguendum errorem Sadducaeorum, quod nesciebant Mosaicae legis acripturas ex eo quod divinum sensum earum non scrutabantur. duas tamen res dicit Sadducaeos nescire, unam quidem scripturas, alteram autem virtutem dei, per quam resurrectio fit et nova vita in ea. potest autem aliquis dicere, quoniam minus arguens Sadducaeos nescire virtutem. dei, se eos non cognoscere arguebat; ipse enim erat virtus dei et sapientia, et non cognoscebant eum Sadducaei quasi nescientes scripturas quae loquuntur de eo. propterea nec resurrectionem credebant, quam facturus fuerat ipse sanctorum suorum. qui autem non vult intellegere dictum hoc, ut Sadducaei ideo videantur culpari, quia scripturas de nuptiis quibusque positas moraliter non intellegebant secundum spiritalem expositionem, sed simpliciter secundum corporalem historiam, necesse habebit unum facere ex duobus : aut non credere praesentibus verbis Christi quasi male Christo dicente, qui dixit esse positum in scripturis, quod positum non erat; aut

| <>

refugere ad libros secretos, in quibus de vita illa beata manifestius videtur esse conscriptum. et dicet adillas scripturas referendum esse, quod hic dominus dicit ad Sadducaeos : erratis nescientes scripturas. et vide nisi ex omni parte <in inpossibilia> cadat quicumque moralem scripturarum respuit intellectum. propterea non aliter mihi videtur posse solvi quod dicitur: erratis nescientes scripturas neque virtutem dei, nisi scripturas quis moraliter audiens aliam ex aliis intellexerit, demonstrantes in quibus aliquid de viris et uxoribus loquuntur scripturae. et quemadmodum errant, qui propheticas scripturas non intellegentes moraliter putant [*](28. 29 Vgl. Gal. 4, 22) [*](16 τὸ τοιοῦτο] τοῦτο H 17 <λόγους> Diehl Kl Koe 21 λύεσθαι Mc λυθήσεσθαι (?) Ma <H) [*](3 videbitur R 9/10 <in inpossibilia> Diehl, vgl. gr. 26 quis x* qui μ)

Item quaero quod dicit : erratis nescientes scripturas neque virtutem dei, utrum ad illud sokim pertinet quod dicit: in resurrectione neque nuhunt necjue uxores accipiunt, aut etiam ex eo. quod ait: sed erunt sicut angeli in caelo. nec invenio alicubi scripturam dicentem sanctos post exitum fore sicut angelos dei; nisi forte quis et hoc moraliter intellegat secundum illud, quod dicitur: »tu autem ibis ad patres tuos cum pace, nutritus in senecta «, item: »appositus est ad populum suum« aut:

»appositus est ad genus suum«. restat ut dicamus de eo quod ait : non legistis de resurrectione quod dictum est vobis a deo: ego sum deus Abraham et deus Isaac et deus lacob ? non est deus mortuorum deus sed viventium. et hic dicimus quoniam, cum posset mille exempla proferre ostendentia resurrectionem futuram, hoc non fecit ex prophetis, sed tantum ex lege, quoniam Sadducaei tantum Mosaicam legem legebant, ex qua volens illos placare protulit inde exemplum . deus enim, qui [est] dicit ipse: »ego sum qui sum«, et : »hoc mihi

»<>

nomen est sempiternum«, [si] est, ut dicatur eorum deus esse, qui non sunt. et si hoc inpossibile est, ergo eorum est deus qui sunt et qui vivunt et <extant et> sentiunt beneficium eius. et vide, quia non dixit: »ego sum deus iVbrahamcc et Isaac et lacob, sed : »deus Abraham et deus Isaac et deus Iacob«, in alio autem loco sic dixit : »vade et dic ad Pharaonem: deus Hebraeorum misit me«. qui enim perfectissimi sunt circa deuni (quantum ad conparationem dico ceterorum hominum) plenius totum habent deum in se ; propterea non communiter, sed singulariter eorum dicitur deus. utputa si dicatur: ager ille eorum est, ostendimus quod unusquisque eorum, qui possident agrum illum,

partem modicam habent de eo et non habent eum in toto; si autem dicimus, quoniam ager ille illius est, demonstramus quia totum agrum illum possidet ille. sic et ubi dicitur »deus Hebraeorum«, inperfectio demonstratur eorum, quoniam unusquisque eorum aliquid modicum de deo habebant. Abraham auteni totum habebat deum et Isaac totum habebat deum et lacob totum habebat deum. ideo non dicitur in communione: deus eorum, sed: »deus Abraham et deus Isaac et deus Iacob«, quasi eorum totum habeant deum. sic et alibi dicitur: »dues Eliae«. Christi autem et deus et pater est. quod beneficium singulare donavit etiam discipulis suis, ut non solum deus sit eorum, sed etiam pater, sicut dicit ad Mariam post resurrectionem suam: wvade ad fratres meos et dic eis: ascendo ad patrem meum et

patrem vestrum, ad deum meum et ad deum vestrumc. Lucas autem hoc addidit amplius dicens: »non est deus mortuorum, sed vivorum; omnes enim ei vivunt«, quod non modicam laudem respicit papatriarcharum, qui non solum vivebant, sed deo vivebant quod vivebant et nemim alteri. ut nos festinemus nemini vivere, nisi deo <in Christo>.