Commentariorum Series In Evangelium Matthaei (Mt. 22.34-27.63)

Et contristati nimis coeperunt singuli dicere: numquid ego sum, domine? (26, 22).

Quaeret autem aliquis: si bonae conscientiae erant undecim aposto- li (quia mundi erant ab omni proditione magistri), utquid contristati sunt de auditu, quasi potuisset fieri ut unus esset ex ipsis de quo dicebatur? aestimo autem quoniam unusquisque discipulorum sciebat ex his, quae docuerat lesus, quoniam mutabilis et ad malum vertibilis est natura humana et quoniam in conluctatione »adversus principatus et potestates et rectores huius mundi tenebrarum« potest fieri, decidat homo aut circumventus aut vini passus ab adversariis virtutibus ad malum perficiendum. hoc ergo considerantes unusquisque discipulorum, ne forte ipse esset qui praecognitus erat proditor, contristati sunt valde, propter quod dictum fuerat eis: unus ex vobis me tradet, et coeperunt dicere quasi nescientes singuli futurum de se: numquid ego sum, domine? si autem habet rationem, quoniam propter hanc causam timens unusquisque eorum dixit: numquid ego sum, domine, de omnibus futuris timendum est nobis infirmis, qui nondum sapientiam perfectionis accepimus, secundum quam dicit apostolus: »confido enim, quia neque mors neque vita« et cetera »potest separare a caritate dei, quae est in Christo Iesu«. qui autem [*](3ff Vgl. Π 306, 12 An.: ἐπείπερ οὐδὲν ὑπὸ τοῦ συνειδότος ἐπιστομιζομενος ἐξ ἀναιδείας ἠρώτα κτλ. — 12 ff Vgl. Orig. ia Joh. 13, 22 (IV, 459, 26): ἐμέμνηντο γάρ, οἶμοι, ἄνθρωποι ὄντες, ὅτι τρεπτή ἐστιν ἡ προαίρεσις τῶν ἔτι Προκοπτόντων καὶ ἐπιδεχομένη τὸ ἐναντία θέλειν οἷς πρότερον προέθετο. τάχα δὲ καὶ μαθόντες πρὸς ἃ ἡμῖν ἐστιν ἡ πόλη, εὐλαβοῦντο διὰ τὸ ἐν ἀνθρώποις ἄδηλον μήποτε νικηθέντες παραδέξωνται κοὶ τὴν περὶ τοῦ διδασκάλου προδοσίαν. — 14 Eph. 6, 12 — 25 Rom. 8, 38 f) [*](2 esto] estimo L 5 qui L quid y* | suam x + notam Christo, amplexus est occultationem μ + latere non posse, nimia infidelitate caecatur; idcirco ultra praesumpsit, vel nimia impudentia occulte deprehensus non erubuit Pasch | * * * Kl 9 si] quomodo si B L 18 erat x* Pasch esset p 18/19 contristati sunt L (et) contristati G (B) 19 propter x* propterea μ | fuerat x erat R)

Et quoniam proponens quis meHora, aliquotiens ad mahtiam transvertitur victus in conluctatione contrariarum virtutum. manifestum est ex eo, quod scriptum est de Petro: quoniam ipse quidem considerans propositum suum, qualem circa Christum haberet adfectum, respondit non cum simulatione sed ex veritate cordis sui (quantum ad se), quoniam »si omnes scandaHzati fuerint, ego solus non scandalizabor«; autem, sciens infirmum eum in suis promissionibus fore, et quoniam brevis timor hominis facturus esset eum recedere de proposito meliori, dixit ad eum: »amen dico tibi quoniam in hac nocte, priusquam gallus cantet, ter me negabis«. et talibus non est inportunum dicere »ne glorieris in domino, nec enim scis quid pariat dies superventura«. et Paulus similiter: »fratres«, inquit, »si praeoccupatus fuerit homo in aliquo dehcto, vos qui spiritales estis confirmate huiusmodi in spiritu mansuetudinis, considerans ne et tu tempteris«, docens quoniam est exitus noster de nobis, quamvis forte meliorum propositum habeamus. haec autem omnia recordantes, quoniam nescimus »quid « nobis »dies superventura«, non inflabimur neque neque gloriabimur ahquando, quamvis sciamus nos multa bona habere; sicut et Paulus cum dixisset de se: »nihil mihi conscius sum«, superaddit: »sed non in hoc iustificatus sum«, tamquam sciens sanctificantem quos praecognoscit et »quos praedestinavit«

Qui intingit mecum manum in paropside, hic me tradet (26, 23).

Videns eos de seipsis timentes demonstravit proditorem indicio propheticae vocis dicentis: »qui manducat panem meum mecum, amplificavit adversus me supplantationem«; nec enim discrepat illud hoc quod dicit: qui intingit mecum manum in paropside, hic me tradet. et hoc quoque considerandum est, quid utique nos volens docere salvator, signum dat discipulis suis de luda proditore ex eo, quod cum lesu manum suam in paropsidem intulisset, in quam (sicut aestimo) intingebant carnes pascha edentes, aestimo autem quod malitiam eius multam manifestam facere volens hoc dixit, quoniam quem suscepit ad mensam communem et commanducavit ei (forte quia a principio bene agebat), ipse lesum prodidit tantis honoribus se conplectentem et neque salis eiusdem neque mensae neque panis communicati memor est factus, sed omnia illa transgrediens propter triginta staterum promissionem tradidit largitorem tantorum bonorum. et haec est vere propria consuetudo hominum nimis malorum, ut post salem et panem insidientur hominibus, maxime nihil nociti ab eis, cum quibus communicaverunt panem et salem. denique Daniel de quibusdam huiusmodi hominibus ferahbus et valde mahs ita prophetans dicebat: »super mensam unam falsa loquentur«. Si autem potes spiritalem mensam et cibum spiritalem et do- minicam intellegere cenam, quibus omnibus dignificatus fuerat a Chiisto, abundantius videbis multitudinem mahtiae eius, quibus magistrum et concibum divinae mensae et calicis (et hoc in die paschae) tradidit salvatorem, non recordatus nec in corporaHbus bonis magistri dilectionem, nec in spiritahbus doctrinam eius sine invidia semper communicatam. tales sunt omnes in ecclesia, qui insidiantur fratribus suis, cum quibus ad eandem mensam corporis Christi et ad eundem poculum sanguinis eius frequenter simul fuerunt. si autem oportet et ipsius paropsidis interpretationem accipere, nos quidem ab huiusmodi nos abstineamus, ne aHquid frigidum quibusdam dicere videamur. tamen qui vult etiam in hoc ahquid invenire morale, [*](2ff Vgl. Π 305, 10 An. : λύων πόντων τὸν φόβον κοὶ διορθούμενος τὸν Ἰούδαν πρῶτον μὲν διὰ συμβόλων μηνύει τὸν προδότην — 3 Psal. 40, 10 — 15 Vgl. Matth. 26, 15 — 20 Dan. 11, 27 Θ΄)) [*](1 paropsidem G 3/4 amplificabit B 4 adversum L Pasch 7 suis R G < B L 15 staterarum y 21 potest G 23 maliciarum 24 et concibum R G et communem cibum B cum cibo L 29 poculum x* potum μ 30 parapsidis L 31 nos < R | frivolum)

Et films quidem hominis vadit, sicut scriptuyn est de eo; vae auiem homini illi per quem jilius hominis tradetur (26, 24).

Et lesus quidem, secundum quod videbatur, ibat passurus per crucem; secundum autem, quod vere erat, et ibat et remanebat in mundo cum discipulis suis custodiens eos in fide. nec enim potuissent permanere in fide ipsius. praecipue cum mortuum eum vidissent, nisi ab ipso invisibiliter custodita fuissent corda ipsorum. et non dixit: vae homini illi a quotraditur sed per quem traditur, ostendens alterum [*](898) a quo tradebatur (id est a diabolo), ipsum autem ludam ministrum esse traditionis. vae autem non solum ludae, sed omnibus proditoribus Christi; quicumque enim Christi discipulos tradit, ipsum Christum tradit. propterea a diabolo quidem traduntur, tamen per homines illos, et ideo vae ilHs. nam si omnem malitiam in hominibus diabolus per homines operatur, et quicumque interficitur ab aliquo, etsi non ab ipso tamen per ipsum est interfectus. et si iudex aliquem interfecerit, iniuste mortis sententiam ferens in aliquem, sciendum est quia ipse, »locum diabolo« dans in se, ministrum se praebuit diabolo interfectionem hominis innocentis. bonum erat ei, si non fuisset natus homo ille, hoc est: illi bonum erat si natus non fuisset, quia nec hoc bono fuerat dignus ut nasceretur. sed quoniam aptus fuerat ex arbitrio suo ut hoc ministerium proditionis consummaretur per eum, ideo natus est malo suo, ut in malum quod secundum propositum suum merebatur incideret.

Eespondens autem ludas dixit: numquid ego sum, Rabbi? (26, 25) Et vide quoniam expectans ludas tantum sermonem Christi de se non praecidit narrationem eius sua responsione, sed post omnes [*](3 Num. 7, 12 f — 23 Vgl. Eph. 4, 27) [*](2 <et> Kl 2. 4/5 parapsidem x 3 naason B naasor G L 4 princeps (vgl. LXX) principis p 5 triginta y (vgl. LXX) siclorum triginta L | centum] + siclorum B 6 secundum x (LXX) et secvmdum R 8 1. tradivere] tiu-? Kl 8. 30 Lemma imvollstandig? 9 passurus Pasch passus x 10 verbum Pasch 13 ipsoruni] eorum L 17 discipulos christi L 22 iniustae G 24 eis G 24 natus non fuisset B 26 ut x* ut non μ)

Edentibus autejn eis accipiens lesus panem et gratias agens fregit et dedit discipulis suis dicens: accipite et manducate, hoc est enim corpus menm. et accipiens calicem et gratias agens dedit eis dicens: bibite ex hoc omnes, liic est enim sanguis meus novi testamenti, qui pro mvltis effunditur in remissionem peccatorum (26, 26 — 28). Panis iste. quem deus verbum corpus suum esse fatetur. verbum est nutritorium animarum. verbum de deo verbo procedens et panis de pane caelesti, qui positus est super mensa de qua scriptum est: »praeparasti in conspectu meo mensam adversus eos qui me«. et potus iste, quem deus verbum sanguinon suum fatetur, verbum est potans et inebrians praeclare corda bibentium, qui est in poculo de quo scriptum est: »et pocukim tuum inebrians quam praeclarum est « et est potus iste generatio vitis verae quae dicit: »ego sum vitis vera«, et est sanguis uvae iUius, quae missa in torcular passionis protulit potum hmic; sicut et panis est verbum Christi factum de tritico illo quod wadens in terram« »multum reddidit «. non enim [*](4 Vgl. Luc. 19, 22 — 5 Vgl. Hieron. in Matth. 216 A: sive incredulitatis sigyium — S Vgl. Matth. 26, 22 — 21 Vgl. Joh. 6, 31 — 22. 25 Psal. 22, 5 — 26 Joh. 15, 1 — 29 Joh. 12, 24 f — 29 ff Vgl. E. Klostermann, Theol. Stud. vind Krit. 103. 197; auch Redepenning, Origenes II, 440 A. 4; Rauschen, Eucharistie iind BuBsakrament 9) [*](3f cum non esset . . . dignus y* eum non esse . . . dignum L 15 manducate + es hoc omnes B 17 meus x* < p | qui x quia 18 efftmdetur B L vom Lemma fehlen vv. 29. 30 26 vere . . . vere G 28 sic et L 29 bis S. 197. 6 non-cor R a (getilgt von ’-’-’) GB (und noch 3 jiingere Hss.: in P mit cave a. R.) < L (mid 2 jimgere Hss.))

amen dico vobis, quod amodo non bibam de generatione vitis huius, nisi cum bibam illud vobiscum nouum in regno patris mei.

Sed et de pane dictum est apud Lucam simihter: »desidrio desideravi hoc pascha manducare vobiscum. dico vobis quod amodo non manducabo illud, nisi inpletum in regno dei«. ergo manducabit salvator bibet panem illum et potum paschalem renovatum »in regno dei«, manducabit et bibet cum discipuhs suis. sicut enim mon rapinam arbitratus est esse se aequalem deo, sed semetipsum humihavit usque ad mortem«, sic manducabit panem et bibet de generatione vitis bibet novum, et propter multam bonitatem suam et dilectionem hominum manducabit et bibet cum discipuhs suis, »cum tradiderit regnum deo et patriu. adtende enim quod dicit: cum bibero eum vobiscum novum, non aUo tempore, nisi in regno patris mei. et ahas autem mon est regnum dei esca et potus«, corporahter enim et simihtudinem praesentis cibi et potus mon est regnum dei esca et potus«*** his, qui exhibuerunt se dignos pane caelesti et pane [*](5f Vgl. Orig. tom. I, 30 in Joh. (IV, 37, 24 ff); Hieron. in Matth. 216 C: panem, qui »confortat cor hominisa — 5 Vgl. Sap. Sal. 16, 26 ? — 5 f Vgl. Psal. 103, 15 — 14 Vgl. Luc. 22, 20 — 17 Luc. 22, 15 f — 20 Luc. 22, 16 — 21 Phil. 2, —8 — 25 I. Cor. 15, 24 — 28. 29 Rom. 14, 17 — 30 Vgl. PsaL 77, 25) [*](4 corpus dei verbi B cm-rus dei verbimi R G 8 quem B 9 eiua nativitatis L 14 novi testamenti bibite ex hoc omnes B 17 similiter dictum est apud lucam B 26 eum] ipsimi p 27 autem < B 29 poti 30 Liicke Kl, etwa < spiritaliter autem est »esca et >)

Et quod dicit: accipiens lesus panem, simihter et accipiens calicem, qui parvulus quidem est »in Christo« et in Christo adhuc carnahs, intehegat communiter; prudentior autem quaerat, a quo accipiens lesus. deo enim dante accipit et dat eis qui digni sunt a deo accipere panem et cahcem. quomodo autem dat deus panem, significat et lacob dicens: »si fuerit dominus deus meus mecum, et dederit mihi panem ad manducandum, et vestimentum ad vestiendum, omnia quaecumque mihi, domine, dederis, decimam decimabo tibi«, scriptum est in evangeho secundum lohannem: »non Moyses dedit vobis panem, sed pater meus dat vobis panem de caelo verum«. et lesus <edentibus>; secum pariter agunt festivitatem, panem a patre gratias agit, et frangit, et dat discipulis suis secundum quod unusquisque eorum capit accipere, et dat dicens: accipite et manducate, et ostendit, quando eos hoc pane nutrit, proprium esse corpus, cum sit ipse verbum, quod et nunc necessarium habemus et cum fuerit »in regno dei« inpletum. sed nunc quidem nondum tunc autem inpletum, cum et nos praeparati fuerimus ad capiendum pascha plenum, quod venit ut inpleat, qui non venit »solvere legem [*](1 Joh. 4, 34 — 2. 11. 28 Luc. 22, — 4 Luc. 14, — 7 Col. 2, 16 f — 8ff Vgl. Orig. tom. Χ, 14 in Joh. (IV, 185, 29): σύμβολα τῶν ἐκεῖ μελλόντων τρέφειν κοὶ ἰσχυροποιεῖν ἡμῶν τὴν ψυχήν. — 9 VgL Hebr. 10, 1 — 10 Vgl. Joh. 6, 32 - 12 VgL PsaL 103, 15 — 14 Vgl. I. Cor. 3, 1 — Vgl. I. Cor. 3, 3 — 18 Gen. 28, — 22 — 21 Joh. 6, 32 — 30 Vgl. Matth. 5, 17) [*](6 quod Kl quoniam quod x quoniam R 7 et1] aut B 9 potis potis 1 u. 2 G 12 ea] eam B 15 intellegat x* inteUigit p 18 deus y* < L 23 Diehl Kl 24 fregit G I suis < B | secundum < G 29 et x*)

Si ergo et nos volumus ’panem benedictionis accipere ab lesu qui consuetus est eum dare, eamus »in civitgaem« in domum ubi facit lesus »pascha cum discipulis« suis, praeparantibus eum notis ipsius, et ascendamus ad superiorem partem domus »magnam et stratam et praeparatam«, ubi accipiens a patre calicem et agens, dat eis qui cum ipso ascenderint, dicens: bihite, quia hic est sanguis meus novi testamenti. qui et bibitur et effunditur: bibitur quidem a discipulis. effunditur autem in remissionem peccatorum commissorum ab eis, a quibus bibitur et effunditur. si autem quaeris, quomodo etiam effunditur, discute cum hoc verbo etiam quod scriptum est: »quoniam caritas dei diffusa est in cordibus nostris«. si sanguis testamenti infusus est in corda nostra in remissionem peccatorum nostrorum. effuso eo potabili sanguine in corda nostra, remittuntur et delentur omnia quae gessimus ante peccata. ipse autem qui accepto calice dicit: bibite ex hoc omnes, nobis bibentibus non discedit a nobis, sed bibit eum nobiscum (cum sit in singulis ipse), quoniam non possumus soli et sine eo vel manducare de pane illo vel bibere de generatione vitis illius verae. nec mireris quoniam ipse est et panis et manducat nobiscum panem, ipse est et potus generationis de vite et bibit nobiscum. omnipotens enim est verbum dei et diversis appellationibus nuncupatur, et innumerabilis est ipse secundum multitudinem virtutum, cum sit omnis virtus unus et ipse. Deinde docebat discipulos qui festivitatem celebraverant cum magistro et acceperant benedictionis panem et manducaverant corpus verbi et biberant calicem gratiarum actionis, pro his omnibus hymnum dicere patri et de alto transire ad altum, quia fidelis non potest aliquando aliquid agere in convalle. propter quod ascenderunt [*](1 I. Cor. 13, 12 — 2 I. Cor. 13, 10 — off Vgl. Marc. 14, 13 ff — 14 Rom. 5, 5 — 21 Vgl. Joh. 15, 1 — 26 ff Vgl. Hieron. in Matth. 217 B: iuxta hoc exemplum qui pane salvatoris et calice saturatus et inebriatus fuerit, potest laudare deum et conscendere montem Oliveti) [*](6/7 eiim ei notis y* eum notis ei L ipsum notis μ 13 discute] disce L 14 diffusa x* Pasch effusa p 18 dicit bibite y bibit. dicit L 21 illius vitis L 23 dei B L Pasch deus G R 26 deinde] denique B 30 propter quod X* propterea p)

Tunc dicit eis lesus: omnes vos scandalum patiemini in me hac nocte; scriptum est enim: percutiam pastorem, et dispergentur oves gregis. cum autem surrexero, praecedam vos in Galilaeam (26, 31. 32). Qui scandalizantur, non in die scandalizantur sed in nocte, et in nocte illa, in qua proditur lesus. sic enim et Petrus denegans non in die denegat sed in nocte, et in nocte cui nondum adproperat lux; ante enim cantum galli negat. si quis autem quaerat, quomodo post tanta et talia signa et prodigia, et sermones non ex inferiori virtute (quam ex qua facta fuerant signa et prodigia) dictos scandalizantur discipuli, sciat quia vult ostendere per haec sermo quoniam, sicut »nemo potest dicere dominum lesum, nisi in spiritu sancto«, sic potest sine scandalo esse sine spiritu sancto. quando autem inplebatur, quod dixerat lesus: omnes vos scandalum patiemini hac nocte, »nondum erat spiritus sanctus adhuc, quoniam lesus nondum fuerat honorificatus«. nos autem postquam confessi fuerimus lesum in spiritu sancto, quoniam »qui spiritu dei aguntur, hi fihi dei sunt«, si post spiritum sanctum scandalum passi fuerimus aut non habebimus excusationis locum, quasi scandalizati sine spiritu sancto aut denegantes sine spiritu sancto. et illi quidem [*](2f Psal. 51, 10 —4 Psal. 127, 3 — 5 Zach. 14, 4 — 6 Ἐλαιῶν = ἔλαιον = ἔλεος, vgl. S. 185, 2 f — 15 Vgl. Matth. 26, 58 ff — 21 I. Cor. 12, 3 — 24 Joh. 7, 39 — 26 Rom. 8, 14 — 28 Vgl. Hebr. 6, 4 ff; 10, 26; 12, 17 ?) [*](6 praenuntiaturus x* pronuntiaturus p 8 prenuntiabat μ pronuntiabat x* 9 discedentes x* descendentes p 16 iesus] christus L 16 adproperat G R adpropiraverat B properaverat L 17 enim galli cantum R (G) cantum enim galli (B) L 19 dictos x* dicto p 23 hac] in hac B 24 erat y datus erat L | adhuc] datus B Pasch 25 glori- ficatus Pasch 28 habemus μ)

Respondens autem Petrus dixit ei: si omnes scandalizati fuerint, ego numquam scandalizabor. et dixit ei Iesus: amen dico tihi, quoniam in ista nocte, priusquam gallus cantet, ter me negabis. dicit ei Petrus: etsi fuerit me tecum mori, non te negabp/ similiter et omnes discipuli dixerunt (26, 33—35).

Dicit apostolus in epistola ad Romanos: »sit autem deus verax, omnis autem homo mendax, sicut scriptum «, non praecipiens omnem hominem fieri mendacem sed pronuntians esse mendacem, de Psalmo dicente: »ego dixi in excessu mentis meae: omnis homo mendax«. hic autem Petrus audiens salvatorem dicentem »omnes scandalum patiemini in me hac nocte« dominum nostrum facere mendacem per ea, quae sibi confidens dicebat: si omnes scandalizati fuerint, ego non scandalizabor, non considerans quoniam. qui dixit: »ego sum veritas«, mentiri non poterat. propter hoc (sicuti [*](2 Röm. 13, 12 f — 7 Vgl. Rom. 8, 32 — 10 Vgl. Matth. 4, 16 — 18 3, 4 — 21 Psal. 115, 2 — 22 ff Vgl. Π 309, 15 An.: μονονουχὶ γὰρ ὕτω φησίν· ἀλλ’ ἔσται μᾶλλον Χριστὸς μὴ ἀληθεύων ἢ ἐγὼ σκανδαλιζόμενος. — Vgl. Orig. in Joh. 13, 6 ff (IV, 434, 9): ἀνεξετάστως γὰρ πρὸς τοῦτο κοὶ ἀθετητικῶς τῆς Ἰησοῦ ἀποφάσεως εἶπεν . . . καὶ τοῦτο ἔτι τότε προπετὲς ὂν ἐν τῇ ψυχῇ αὐτοῦ αἴτιον οἶμαι γέγονεν τοῦ ὑπὲρ τὸ μέτρον τοῦ τῶν λοιπῶν σκανδαλισμοῦ ἡμαρτηκέναι αὐτόν, ἀρνησάμενον τὸν Ἰησοῦν τρὶς πρὶν ἀλεκτοροφωνίας. — 22 Matth. 26, 31 — 26 Joh. 14, 6) [*](2 promovit] remota est L | quod] + dicitiu- L .3 ambulat x* ambu- lat et λ in notis 4 qui—est1 y* < L | non1] nondiun B 7 imico 10 gaUlaeam gentivun, ut populus y* Galileam ut populus gentium L 11 <sedebant>; Diehl 14 et x* < μ | iesus < B 15 dicit lefuerit GL (vgl. S. 203, S) oportuerit Bc 18 sit] si L 21 de y* < 23 hac] in hac B 26 sicut B ut Pasch)

Quaeres autem, si possibile erat, ut nec scandahzaretur semel salvatore dicente, quia ))omnes vos scandalum patiemini in me«. ad quam quaestionem aliquis respondebit, quoniam necesse erat ore [*](901) verissimo praedicente, quia »omens vos» scandalizabimini, fieri quod [*](9f Anders Hieron. in Matth. 2 1 8 A : non est temeritas nec rmndacium etc . — 11 Matth. 26, 69 f - 12 Matth. 26, 72 - 14 Matth. 26, 74 - 18 Rom. 11, 20 — 19. 29. 31 Matth. 26, 31 - 25 Vgl. I. Cor. 12, 3-26 Vgl. Joh. 7, 39) [*](7 humanam naturam B 11. 12 denegaret y* denegavit L 11 Liicke Kl, vgl. Ζ. 24: es fehlen Worte aus Matth. 26, 71. 73 12 dicitis G 13/14 devotatione y* (devotione B) denotatione L 18 enim] + Petrus Pasch 19 hac] in hac B 20 . in me esto B 21 hanc gratiam L 23 enim x* eum ρ 25 iesum + n B 28 nec x* ne ρ)

Videntur autem mihi ceteri discipuli lesu cum prospectu et cogitatu (quod primum quidem fuerat dictum »omnes vos scandalum patiemini in me hac noctec) nihil dixisse neque professos fuisse quasi non essent scandalizandi; videbant enim veracem esse lesum haec praedicentem. ad hoc autem quod soli dictum est Petro amen dico tibi, antequam gallus cantet. ter me negabis, promiserunt similiter Petro: et si fuerit nobis mori tecum, non te negabimus. quod Petrus quidem non convenienter fecit post Christi prophetiam de eo negaturo ter ante galli cantum; ceteri autem, quasi qui non erant conprehensi in illa prophetia nec tenebantur in illis quae ad Petrum fuerant dicta, responderunt promittentes, non promissionibus suis mendacem dominum facere cupientes. sicut facere voluit Petrus. sicut enim cum transfiguratus fuisset in monte excelso, apparentibus in gloria sirnul cum lesu Moyse et Elia dixit: »vis faciamus hic tria tabernacula, unum tibi et unum Moysi et unum Eliae? nesciens quid loqueretur«, (sicut scriptura testatur de eo), sic et hic inesciens quid « [*](1f Vgl. Jon. 3, 10 — 11. 13. 19. Matth. 26, 31 — 31 Matth. 17, 4) [*](2 per] super G 3 huic Kl sic G L si B 4 adfectu x* effectu p 9 ipsi x* ipsius μ 10 eius y* < μ | 1. dicet? Kl 11 vos)

Tunc venit lesus cum illis in praedium quod dicitur Gethsemani (26, 36).

Scienti Hebraicorum nominum interpretationem etiam nomen huius praedii quod vocatur Gethsemani prodest ad manifestationem loci istius, quoniam non sine causa positum est apud Matthaeum et Marcum etiam praedii nomen. nos autem, praetermittentes illud, hoc solum suggerimus, quomodo lesus cum discipulis venit ad praedium hoc quod vocatur Gethsemani, accipiens eos ex loco illo, in quo pascha manducavit cum eis, nec enim conveniebat, cum proderetur, ab illo capi loco, ubi cum discipulis manducaverat pascha. conveniebat autem et, priusquam proderetur, orare et orandi eligere locum mundum ad orationem; sciebat enim quoniam, sicut differt aer ab aere mundiore, sic terra sancti loci et sanctioris, sicut scriptum est: »locus in quo tu stas, terra sancta est«. et quaeres si praeter adfectum etiam ex loco orationis, in quo quis orat, fit oratio mundior et magis acceptabilior, secundum quod scriptum- est: »domus mea domus orationis vocabitur«, de qua et alibi dicitur: »et exaudivit de sancto suo vocem meam«, et vir quidem ludaicus nec dubitat huiusmodi, qui autem propter Christi doctrinam recessit a »Iudaicis fabulis« et ab omnibus, quae corporaliter ab eis intelleguntur, non propter locum fieri orationem distantem ab oratione, sed quia melius est cum nullo orare quam cum malis orare. ad demonstrationem autem traditionis istius utetur exemplo, quod lesus in domo lairi sacerdotis oraturus pro mortua filia eius »omnes eiecit foras« et tantum elegit secum, qui et super monte facti fuerant testes transfigurationis ipsius, propter hoc enim et in ecclesiis Christi consuetudo tenuit talis, ut qui manifesti sunt in magnis delictis, eiciantur ab [*](10 Vgl. Marc. 14, 32 — 17 Ex. 3, 5 — 20 Jes. 56, 7 — 21 Psal. 17, 7 — 23 Vgl. Tit. 1, 14 — 26 ff Vgl. Marc. 5, 40 — 29 Vgl. Matth. 17, 4 ff — 30ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 129) [*](1 mori mihi L 5 getsamani G 6 vom Lemma fehlt vv. 36b—39 8 huius] eius B | vocatur x* vocant μ 8. 12 gessemani G 17 mun- dior y | sic] < L + et B 19 magis x Pasch < μ 20 21 quo Pasch 24 dicet Kl (vgl, utetur Ζ. 27) dicit x 29 montem BL (vgl, Pasch) 31 in magnis delictis sunt B)

Habet autem et hic sensus quod iuste obiciatur his, qui non quomodo debent sic intellegunt, accipientes occasionem ut dicant proximo suo: me adpropinques mihi, quia mundus sum«. quod fecit et ad publicanum longe stantem et pectus suum percutientem et dicentem: »domine, propitius esto mihi peccatori«. mensurate facere hoc debemus, ut nec cuni indignis oremus propter honorem orationis (secundum eum qui dixit: xsi duo in vobis convenerint in idipsum, de omni re quamcumque petierint, fiet eis«), nec spernamus nos praeponentes propter iactantiae casum (secundum eum qui dixit: »qui se exaltat humiliabitur«). haec autem propter quod dictum est: sedete hic, donec eo illuc orare.

Accipiens autem Petrum et duos filios Zebedaei coepit tristari et taediari, vel sicut Marcus exponit, »coepit pavere et taediari«. ipsos autem discipulos adsumpsit et super montem, cum esset transfigurandus, [*](902) et ad filiam lairi sacerdotis. et quaero, si aliquid secretius forte vidit, in tempore priusquam pateretur, lesus ubi vadens vohiit orare. forsitan enim vidit adsistentes »reges terrae et principes« gregatos »in unum adversus dominum et adversus« se eius«. propter quod quasi multis illis constitutis et in malitia coepit tristari et taediari vel et »pavere«. et considera, quia non dixit: tristabatur et taediabatur, sed: coepit tristari et taediari. multum enim interest inter tristari et incipere tristari. si ergo aliquis defendens passiones humanas profert nobis etiam ipsum tristatum fuisse lesum, If Vgl. I. Cor. 5, 6 — Vgl. II. Tim. 2, 22 — 5 Jes. 65, 5 — 5 ff Vgl. Orig. hom. II, 1 in Psal. 37 (Lo 12, 258): donge te fac a me neque accedas ad me, quoniam mundus sumw, fragm. ep. ad Titum (Lo 5, 291): qui Cataphryges nominantur, observantes falsos prophetas et dicentes: me accedas ad me, quoniam mundus sum«; non enim accepi uxorem ctc. und oben S. 35, 27, vgl. Harnaek L-G I, 238 TU. 42, 4, 79 E. Klostermann ZXTW 1932, 312 — 7 Luc. 18, 13 — 9 Matth. 18, 19 — 12 Luc. 18, 14 — 15. 22 Marc. 14, 33 — 16 Vgl. Matth. 17, 4 ff — 17 Vgl. Marc. 5, 37 — 19 ff Vgl. Psal. 2, 2 — 23ff Vgl. Hieron. in Matth. 218 D: aliud est enim contristari et aliud incipere contristari . . . contristahatur autem non timore patiendi [*]( ut ne X* et ne p 4 accipientes + sic μ 6 stantem Kl orantem x 9 in1] ex B 10 quacumque B 11 causam p 15 tediare L 18 ubi y* et ibi L)

Et haec dicimus de lesu, ut θελῆσαι δέ φαμεν τὸν σαρκωθέντα non arbitreris. sicut quaedam λόγον καὶ τῶν τῆς ἀνθρωπότητος haereses, hominem eum fuisse, καθικέσθαι μέτρο,ν κτλ. sed deum veram humani corporis suscepisse naturam. qui »poterat conpati infirmitatibus nostris«, quoniam et ipse erat infirma natura humani corporis »similiter et ipse participans« corpus et sanguinem, quoniam et pueri (de quibus dicit: »ecce ego et pueri quos mihi dedit «) »participant carnem et sanguinem«. videns ergo instans sibi certamen, quod non erat ei »adversus carnem et sanguinem« sed adversus tantos »reges terrae« adsistentes congregatos »in unum adversus« se quantos numquam, »pavere« vel tristari, nihil amphus tristitiae vel pavoris patiens nisi principium tantum. nec enim scriptum est, quia pavit vel tristatus est, [*](1. 22 Hebr. 4, 15 — 6 Matth. 26, 41 — 11 ff Vgl. Theophyl. in Matth. 448 C: τῆς γὰρ ἀνθρωπίνης φύσεως τὸ δειλιᾶν θάνατον. — 17 ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 78 — 23 Hebr. 2, 14 — 24 ff Hebr. 2, 13 f — 26 Eph. 6, 12 — 27 Vgl. Psal. 2, 2 — 29 Marc. 14, 33) [*](2 tristitiam G 3 humanam naturam (vgl. Ζ. 12 12/13)] humanitatem L (vgl. Pasch) 5 et y* < L 9 paulum B 11 quidem G | taediari>; Diehl, vgl. Β 25 carnem et sanguinem y* cami et sanguini 28 unam G)

Sustinete hic, et vigilate mecum; ac si dicat: etsi aliis discipulis dixi: sedete hic, donec vado illuc orare et adduxi vos tres usque huc, nolo vos ulterius progredi, necdum enim potestis. propter hoc manete hic vigilantes, sicut et ego vigilo, scientes quoniam ceteros quidem iussi sedere ibi quasi inferiores, ab agone isto servans eos securos, vos autem quasi firmiores adduxi, ut nmecum conlaboretis in vigiliis et orationibus«. tamen et vos manete hic, ut unusquisque gradu suae vocationis consistat, quoniam et omnis gratia (quamvis fuerit magna) habet et superiorem. quod autem hoc significat dicens: manete hic, manifestum est ex eo, quod in sequentibus dicitur: proqressus autem pusilhim cecidit in faciem suam. propter quod maneamus, amus,ubi praecipit lesus, secundum quod et apostolus mandat: »unusquisque, iii qua vocatione vocatus est, in hac maneat apud deum«, omnia faciamus ut cum eo pariter vigilemus, qui »non dormit neque dormitat custodiens Israel«. ad hoc autem adduxit eos, maxime magna de se confidentem, ut videant et audiant, ubi est posse hominis et quomodo impetratur. videant quidem cadentem in faciem suam, audiant autem dicentem: pater, si possibile est, transeat calix iste a me, et discant non magna de se sapere sed humilia aestimare, nec veloces esse ad promittendum sed solliciti ad orandum. ideo et illos duxit, qui videbantur fideliores et fortes similes Petro, in quibus similiter facile poterat locum invenire iactantia propter fiduciam fidei, mediocres autem (quantum ad periculum dico iactantiae) ipsa fidei exiguitate muniti sunt.

Et progressus pusillum cecidit in faciem suam orans et dicens: pater, si possibile est, transeat calix iste a me. qui dixit: »discite a me, [*](1 Marc. 14, 33 — 5 Vgl. Rom. 6, 10 — 9 Vgl. I. Cor. 3, 2 f — 12 Rom. 15, 30 — 13 f Vgl. I. Cor. 7, 20 — 18 I. Cor. 7, 20 — 20 Psal. 120, 4 — 32 Matth. 11, 29) [*](1 cepit et B 11 11f inferiores — quasi x* < p 18 praecepit B 19 hac μ hoc x 20 omnia] cum eo somnia L 21 ad hoc] adhuc y 25 nec y Pasch non L)

Altera autem interpretatio loci huius est talis, quoniani quasi wfilius caritatis« dei, secunduni praescientiain quideni diligebat qui ex gentibus fuerant credituri; ludaeos autem quasi semen patrum sanctorum, »quorum adoptio et gloria et testamenta et repromissiones«, diligebat quasi ramos bonae olivae. diligens autem eos videbat, qualia erant passuri petentes eum ad mortem et Barabbam eligentes ad vitara; ideo dicebat dolens de eis: pater. si possibile est, transeat calix iste a me; rursus revocans desiderium suum et videns. quanta utilitas mundi totius esset futura per passionem ipsius. dicebat: sed non sicut ego volo, sed sicut tu. videbat adhuc propter illum calicem passionis etiam ludam. qui ex duodecim unus erat. filium fore perditionis; rursus intellegebat per illum calicem passionis principatus et potestates triumphandas in corpore suo. propter hos ergo, quos in passione sua nolebat perire, dicebat: jmter, si possibile est, transeat calix iste a me; propter salutem autem totius humani generis. quae per mortem eius deo fuerat adquirenda. dicebat quasi recogitans: sed non sicut ego volo, sed sicut tu. id est: si possibile est. ut sine passione mea omnia illa bona proveniant, quae per passionem meam sunt proventura, transeat passio haec a me, ut et mundus salvetur et ludaei in passione mea non pereant. si autem sine perditione quorundam multorum salus non potest introduci, quantum ad iustitiam tuam, non transeat sicut ego volo, sed sicut tu. ac si dicat: ista quidem est mea voluntas, sed quoniam tua voluntas multo eminentior est (quasi ingeniti dei, quasi patris omnium). propterea magis volo tuam voluntatem fieri quam meam.

Calicem autem hunc qui bibitur passionis in multis locis nominat scriptura, praecipue qui a martjTibus proprie bibitur, sicut est ibi: [*](1ff Hieron. in Matth. 219 D: postnlat antetn non timore patiendi, sed misericordia prioris populi, ne ab illis bihat calicem propinatum . . . attamen revertens in semetipsum . . . non, inquit, hoc Jiat, quod humano affectu loquor, sed propter quod ad terras tua voluntate descendi — 2 Vgl. Col. 1, 13 — öm. 9, — 5 Vgl. Rom. 11, 16 ff — 6 Vgl. Matth. 27,21 — lOft Anders Orig. de mart. XXIX (I, 26, 5 ff) — 11 Vgl. II. Thess. 2, 3 — 12 Vgl. Col. 2, 14 f — 16ff Vgl. Catena in Mare. ed. Possinus p. 324 sub „Origenis“: γέγονε περί- λυπος . . . οὐχ ὅτι ἔμελλεν ἀποθανεῖν — ᾔδει γὰρ τὰ συμβησόμενα τῷ κόσμῳ ἀγαθά, εἰ ἀποθάνῃ ὑπὲρ αὐτοῦ — αλλ’ ὁ πρωτότοκος υἱὸς ἤτοι ὁ Ἰσραήλ) ἔσχατος ἐγεγόνει διὰ τὴν ἀπιστίαν) [*](10 illum] ipsum B 23 multum G L)

Et venit ad discipulos suos et invenit eos dormientes, et dicit Petro: sic non potuistis una hora vigilare mecum? vigilate et orate, ne intretis in temptationem (26, 40. 41). Quamdiu quidem adfuit lesus discipuhs suis non dormierunt, pusillum autem progrediente eo ab eis nec una hora potuerunt vigilare [*](1 Psal. 115, 3f - 7ff Vgl. Psal. 22, 5-10 Vgl- Marc. 14, 32ff; Luc. 22, 40Η - 11 Vgl. Marc. 1, 12f; Luc. 4, Iff - 20 Joh. 1, 1 - 26- VgL Joh. 11, 25 - 31 Vgl. Matth. 26, 39) [*](3 salutemus Koe Ι eum x illum μ 13 autem y* 17f propterea — htunanam y* L Ι quia R qu = = G quoniam B 28 dixit L 30 vom Lemraa fehlt v. 41b)

Spiritus quidem promptus, caro autem infirma, sicut et tuus, o Petre, spiritus fuit promptus ad promittendum, caro autem erit infirma ad confitendum. sed hoc est considerandum, utrum [*](3 Matth. 28, — 5 Prov. 6, 4 f — 15 ff Vgl. Hieron. in Matth. 220 B: non ait: vigilate et orate, ne temptemini, sed: ne intretis in temptationem, hoc est ne temptatio vos superet et vincat — 18 Job 7, 1 — 22 Vgl. Joh. 6, 44 — 25f Prov. 13, 21 — 29 f Vgl. Π 312, 17 An.: οὐ γὰρ δεῖ πρὸς μόνην τὴν προθυμίαν ὁρᾶν, ἀλλὰ καὶ τῆς σαρκὸς λογίζεσθαι τὴν ἀσθένειαν) [*](1 aliquando < B 6 aut] et B 9 dicat quod < G | dicet p 20 et1] aut B | et2 < G 21/22 sed — temptationem x* < 27 consequenter perseqiientur y* consequentur L 28 promptus + est B (??) sicut] sic B 30 erit R G L <)

Iterum vadens lesus orarit dicens: pater meus. si non potest Jioc transire a me nisi illud biham, fiat voluntas tua (26, 42).

Petit autem nunc ut transeat calix ab eo, et si non sic, quomodo voluit ipse. transcat quomodo vult pater. hic iam secundum quod possumus intellegere exponemus, ut cum hoc etiam praecedentia videamur exposuisse. aestimo enim, quoniam calix ille passionis omnino quidem ab lesu fuerat transiturus, sed cum differentia: ut, si quidem biberet eum, et ab ipso transiret postmodum et ab universo genere hominum; si autem non biberet eum, ab ipso quidem forsitan transiret, ab honlinibus avitem non transiret, sed maneret apud eos donec perficeret eos. hunc ergo calicem passionis principaliter quidem volebat a se transire sic, ut omnino neque gustaret amaritudinem eius, si tamen possibile esset quantum ad iustitiam dei. quod enim dicebat »si possibile est« non ad potentiam dei referebat solam sed etiam iustitiam eius: quoniam quantum ad potentiam quidem dei omnia possibilia sunt sive iusta sive iniusta. quantum autem ad iustitiam eius — qui non sohim potens est sed etiam iustus — non sunt omnia possibilia sed ea sola quae iusta sunt. si autem non poterat fieri, magis volebat ut biberet eum et sic transiret ab eo et ab universo genere hominum, quam ut faceret contra voluntatem paternam bibitionem eius effugiens. propter exitum ergo bonum, qui erat futurus post bibitam amaritudinem calicis, orat vice secunda dicens: pater meus, si non est possibile ut transeat nisi bibero eum, fiat voluntas tua.

Manifestum est itaque. quia bibere eum volebat. quantum ad conparationem enim melius erat, ut propter bibitionem eius transiret, quam ut non transiret propter quod non biberat eum. pone enim dominum non bibisse calicem ilhim et propter hoc eum non transisse, sine dubio nec a genere humano transissent spiritus operantes peccata, convenienter autem neque poenae transissent quae debebantur peccatis. ergo expediebat onmibus, ut transiret calix ab eo, propter [*](1 Matth. 26, 41 — 18 Matth. 26, 39) [*](4 gravem] grave nichil B 5 si] et si B 6 hoc] hic calix W | bibam illud L bibam illum B | vom Lemma fehlen vv. 43. 44. 45 8 hinc L 11 omnino x* omnium p 12 et x < λ 13 ab x Pasch et ab p 19 quoniam + in)

Tunc veniens dixit discipulis suis: dormite nunc et requiescite; ecce < adpropiavit hora, et filius hominis tradefur in manihus peccatorum. surgite, > adpropia <ui>; qui me tradet (26, 45. 46)

Tunc sine dubio post tertiam orationem. non autem est ille ipse somnus. quem iubet nunc discipulos suos dormire, et ille. qui bis superius scribitur contigisse discipulis. illic enim »dormientes invenit« non et requiescentes, et »iterum dormientes invenit« oculos habentes, nunc autem praecipit eis non simpliciter dormire, sed cum requie. multum enim differt secundum praeceptum Christi dormire et requiescere a dormitione contra voluntatem ipsius dicentis: »manete hic et vigilate « et inproperantis propter somnum et dicentis: »sic non potuistis una hora vigilare mecum«. non contraria sibi dixit dicens illic: »vigilate mecum«, hic autem: et requiescite, sed ut ordo servetur, ut lirimum quidem vigiiemus orantes ut non intremus in temptationem, et postea dormiamus et requiescamus secundum Christi praeceptum.

Quem somnum et Salomon ponit in promissione bene viventibus, dicens in Proverbiis suis: »si enim sederis, sine timore eris; si autem dormieris, suaviter dormies, et non timebis pavorem supervenientem nec impetus impiorum inruentes«. et David, diversas sciens et dormitiones, »iuravit domino et votum vovit deo Iacob«. ascendere supra lectum stratus sui nec dare somnum oculis suis nec palpebris suis dormitationem. et hoc tamdiu facere, donec inveniat »locum domino, tabernaculum deo Iacob«, ut cum invenerit domino, ascendat supra lectum stratus sui et det somnum oculis suis renovantibus se et post requiem praeparantibus ad novam et [*](4f Vgl. Theophyl. iii Matth. 449 C: μάνθανε, ὦ ἄνθρωπε, συνεχῶς προσεύχεσθαι ἐν τοῖς πειρασμοῖς — 12 Matth. 26, 40 — 13 Matth. 26, 43 — 17. 19 Matth. 26, 38 — 18 Matth. 26, 40 - 24 Prov. 3, 24 f — 26 ff Psal. 131, — 5) [*](1 sanctus] datus L sanctus datus Pasch 8 f Lemma erganzt nacli S. 216 Kl 9 > KI nach S. 216, 20 ff | tradat G 10 tertiam y* < 13 non et x* ~ μ 16 dormitatione L 21 et1 <γ 22 xpi] dei L 24 proverbiis suis < L | sederis] secundis L 27 dormitationes G 28 super)

Ecce adpropiavit hora, et filius hominis tradetur in manibus peccatorum. propter hanc horam puto et ad matrem suam dicebat: »nondum venit hora mea«. et hic enim docet, quoniam hora adpropians agebat, ut filius hominis traderetur in manus peccatorum. utinam et in illorum peccatorum tantummodo manus lesus traditus tunc fuisset ! nunc aittem arbitror semper in manus peccatorum traditur lesus, quando hi, qui videntur in lesum credere, habent lesum in manibus suis cum sint peccatores. sed et quotienscumque iustus habens in se lesum in potestate factus fuerit peccatorum facientium ei quod possunt, lesus est traditus in manus peccatorum.

Surgite, eamus; ecce adpropiavit qui me tradet. postquam suscitavit eos ab illo somno quem diximus, consequenter dicit discipulis suis: surgite, eamus. et videns in spiritu adpropinquantem ludam traditioni, qui nondum videbatur a discipulis eius, dicit: ecce adpropiavit qui me tradet. ego autem puto non esse idipsum ecce adpropiavit mihi, et ecce adpropiavit qui me tradet, nec enim ipsi lesu adpropinquabat traditor eius (qui se elongaverat peccatis suis ab lesu et proditione, qua tradere eum consiliatus est), sed adpropiavit ad tradendum filium dei, quem iam prodiderat. sed et omnes transgressores prius produnt lesum, postea tradunt.

Et adhuc eo loquente, ecce ludas unus ex duodecim venit, et cum eo turba multa cum gladiis et fustibus missi a principibus sacerdotum et senioribus populi (26, 47).

Quaeret autem aliquis etiam causam cur multa turha fuerit congregata cum glndiis et fustihus super eum; erat autem secundum lohannem nmlta haec turba cohors militum et ministri a principibus sacerdotum transmissi. et potest dicere aliquis, quoniam propter multitudinem eorum qui iam crediderant in eum ex populo, tanti venerunt adversus eum, timentes ne multa multitudo credentium de manibus eorum raperent eum. ego autem aestimo etiam alteram causam congregatae multitudinis contra eum, quoniam qui putabant eum in Beelzebub eicere solere daemonia, arbitrabantur eum ex quibusdam maleficis disciplinis et magicis posse effugere de medio volentium eum tenere. et forsitan quidam eorum audierant, quomodo aliquando cum iam praecipitandus fuisset de supercilio montis, effugit manus iam tenentium se, non fuga simplici et humana sed alia quadam extra naturam humanam. propter hanc etenim causam etiam apud Marcum ludas dicebat turbae, quae veniebat cum ipso cum gladiis et fustibus: »quemcumque osculatus fuero ipse est; tenete eum et abducite diligenter«; dicens enim »abducite diligenter« maligne significatione videtur dixisse, tamquam si dicat, nisi diligenter eum tenentes abduxeritis, cum voluerit effugiet vos. illi autem audientes secundum aestimationem ludae, quasi non paterna divinitate adiutus hoc ageret vel alia multa, omnia faciebant ut diligenter eum tenerent et custodirent. multi sunt et nunc cum spiritalibus gladiis spirituum malignorum et fustibus similiter contra lesum militantes, quemadmodum illi; quorum insidiis omnino melior fit lesus, quamvis pro tempore suscipiat in se eorum incursus, ut inpleantur peccata insidiantium ei et manifesta fiat malitia voluntatis eorum adversus veritatem unigeniti dei verbi. qui autem sic cum gladiis et fustibus militant contra lesum, variis et diversis de deo dogmatibus venientes ex propbsito insidiantur lesu. sunt autem et qui a presbyteris impii populi sui transmissi contra verbum militant veritatis, quod est in lesu.

Qui autem tradidit eum, dedit eis signum dicen: quemcumque osculatus fuero, ipse est, tenete eum. et confestim accedens ad are, Rabbi, et et osculatus est eum. at Iesus dixit ei: amice, ad quod xenisti? (26, 48—50a).

Dignum est quaerere, quam ob cauxam, cum paLam (IffQuimet Iesus per singulas civitates et vicos et synagogas praedicans evangelii verbum (ita ut fama eiuii exiret in omnem regionem) et ftecundum faciem manifestatus esset omnibus habitantibus in ludaea, quasi non cognosecentibus effigiem eius dedit signum Iudas missis a principibus sacerdfotum dicens: quemcumque osculatus fvero, ipse est. quoniam autem et ipgi, qui venerant eum luda ad. conprehendendum eum, frequenter eum vidissent, manifestatur ex eo quod ipse Iesus dicit ad turbas: quasi ad latronem venistis cum gladiis et fusibus conprehendere me: cottidie vobiscum in templo sedebam docens, et non tenuistis «. similiter et lohannes refert eurn dixisse: »ego palam locutuu Kum huic mundo; ego semper docui in synagoga et in templo, ubi omnes Iudaei conveniunt« .

Venit autem traditio talis ad nos de eo. quoniarn non soium duae formae in fuerunt (una quidem secundum quam omnes eum videbant, altera autem secundum quam transfiguratus efit coram discipulis suis in monte, quandrj et »resplenduit facoes eius tarnquam sol«) etiarn unicruique apparebat secundum quod fuerat dignus. et cum fuisset ipse, quasi non ipse omnibus virlebatur, secimdi, quod de [*](7 Vgl. Matth. 9, 26 — 9 f Vgl, Matth. 26, 47 — 13 Matth, 26, 55 — 15 Joh, 18, 20 — 18 ff Harnack TU. 42, 4, 26 — Vgl, Hieron. in Matth, 221 C: et quia eum forte audierat in monte transfiguratum, timebat ne, simili transformatione elaberetur e manibus ministrorum — Vgl. Maear. Chrysoceph. or. XV in Luc. (983): φαίνεται γὰρ ὁ λόγος διαφόρους ἔχαν μορφάς, ἑκάστῳ ὡς χωρεῖ. — Vgl. ν. ütz, Christusbilder 105 f* — 19 ff Vgl. Orig, c. Cels. VI, 77 (II, 146 f). Vgl. Petrusakten, Actus Vercell. 20: unusquisque enim nostrum eicut copiebat videre. prout poterat videbat — 21 Matth. 17, 2 — 23 ff Vgl. Orig, hom. VII, 8 in Ex, (VI, 216, 4 f. 15 f); Basil. ad Amphiloch. ep. 190 Nr. 3 (vgl. zu dieser üdischen Tradition noch P. Heinisch, D, Buch der Weisheit 1912 8, 313 ff.) το μάννο ὁ Φίλων ἑρμνηεύοω ἔφη, ὥαπερ ἐκ παραδόσεως τινὸς Ἰσυδαικῆς δεδιδαγμένος, τοιαύτην αὐτοῦ εἶναι τὴν ποιότητα, ὥστε κατὰ τὴν φαντασίαν τοῦ ἐσθίοντος μετακιρνᾶσθαι κτλ.) [*](5 B 8 Iudaea μ Pasch iudaeam x 9 dedit + eis B (Pasch) 10 quoniarm] quod μ 15 me tenuistis B 16 ego B L Pasch < 18 autem R ergo x 19 eo] eum B)

Si auteni etiain illam causam quaerat aliquis, cur »osculo« Iudas tradidit Tesuin. haiic dabiinus rationem quoniam, secundum quosdam Π 314, G 6 An.: φασὶ δέ τινες ὅτι εἶχέ quidem, voluit reverentiam quandam τι αἰδοῦς πρὸς τὸν διδάσκαλον ὁ ad magistrum servare. Ἰούδας. [*](907) non audens manifostc in eum irruerc et inpudenter profiteri se proditorem magistri. secundum alios auteni hoc ideo fecit ludas, timcns ne forto, si manifcstum se advcrsarium pracbuisset et proditorem magistri, ipsc ci ficrct causa cvasionis, cum posset (quantum ad ipsius opinationem) ex quibusdam secrotioribus disciplinis effugero et facero so in parvum. ut ergo nihil tale suspicans Iesus (secundum quod [*](1ff Sap. Sal. 16, 20 f — 13 ff Joh. 18, — 6 18 f Vgl. Luc. 22, 48 — 20ff Vgl. Hieron. in Matth. 221 D: tamen adhuc aliquid habet de verecundia discipuli, cum non eum palam tradit persecutoribus, sed per signum osculi — Harnack Τυ. 42, 4. 26 — 26 ff Vgl. Hieron. in 221 C: maficis artibus — 28 ff Vgl. über die Vielgestaltigkeit Jesu und im besonderen sein Erscheinen als äblein“ Acta Joh. (Leucius) ed. Zahn 219 = ed. Bonnet II, 196, 19 ff. Actus Vercellenses 21; dazu v. ütz a. a. Ο. und Hennecke, Neutestamentliche Apokryphen II Register II Register) [*](1 scriptum est Β | deus < B 14 erant μ | at] et Pasch 15 < L Pasch 27 opinionem B 28 in parvum] in invisibilem B | ut <)