Commentariorum Series In Evangelium Matthaei (Mt. 22.34-27.63)

Quis enim fidelis servus et prudens, quem constituit dominus eius super domum suam, ut det <illis> cibos in teinpore (24, 45)?

Quoniam ad apostolos cete- Π 283, 11 An.: ὅρα δὲ εἰ μὴ rosque episcopos et doctores pa- καὶ τοὺς τὰ τοιαῦτα ἐγχειρισθέντας rabola ista pertineat, manifestum ἐπισκόπους καὶ διδασκάλους δυσωπεῖ est, ὁ λόγος. maxime ex eo quod apud Lucam Petrus interrogat dicens: «ad nos parabolam istam dicis, an et ad omnes « tamen cum sint multi dis- pensatores, difficile est invenire et fidelem et prudentem. propter quod ait apostolus: »ita nos existimet homo ut ministros Christi et dispensatores mysteriorum dei. hic iam quaeritur inter dispensatores, ut fidelis quis inveniatur« . peccat autem in deum, quicumque episcopus non quasi conservis servus ministrat sed quasi dominus, fre- quenter autem et quasi amarus dominus dominans per vim. similis constitutus Aegyptiis qui adfligebant vitam filiorum Israel cum vi. ergo memores esse debent verborum Christi dicentis: »vos vocatis me magistrum et dominum. et bene dicitis; sum enim. si ergo ego lavi pedes vestros. et vos debetis alterutrum lavare pedes; exemplum enim dedi vobis ut, sicut ego feci, sic faciatis« , et illud: »principes gentium dominantur earum et maiores eorum potestatem exercent in eis. inter vos autem non sic erit; sed qui vult inter vos esse primus, [*](1 Luc. 12, 35f — 3 Psal. 131, —7 Vgl. I. Cor. 13, 7 — 12ff Text weiterhin mit dem von Luc. 12, 41ff gemischt — 18 Luc. 12, 41 — 21 I. Cor.) [*](4, If — 26 Vgl. Ex. 1, 8ff — 27 Joh. 13, —15 — 30 Matth. 20, 25—28 praecincti L, vgL S. 135, 28 2 et contemnens — dederitg (L ohne et) contemnentes — dederint y 9 > ssus? vgL λ 13 <illis> Kl, S. 142, 22 I vom Lemma fehlen vv. 46 — 51 14 quoniam] quod L 19 et L Pasch < y 1 tamen] sed tamen L 24 non] qui non L 28 etenim B)

erit nonissimus; siciit et filius hominis non venit niinistrari, sed ministrare. et dare animam suam redemptionem pro multis« . audire autem oportet et Paulum dicentem: »cum possimus oneri esse ut Christi apostoli. facti sumus parvuli in medio vestrum, quemadmodum si nutrix foveat natos suos; sic desiderantes cupimus participari vobiscum non solum evangelium, sed etiam animas nostras« . et non oportet percutere conservos. sed »corripere inquietos. consolari pusillanimes, sustinere infirmos, et patientes esse ad omnes« , quoniam »servum dei non oportet litigare sed mansuetum esse ad omnes, cum modestia docentem eos qui resistunt« . quasi recedens autem ipse a mala inductione conservorum Paulus culpat eos, qui non erant tales, qui superbis quidem erant subiecti contemnebant autem mansuetos, hoc modo dicens: »sustinetis si quis vos in servitutem redigit, si quis devorat, si quis accipit. si quis extollitur, si quis in faciem vos caedit, quasi nos infirmi fuerimus« .

Considera autem in istis quomodo eos, qui in servitutem redigunt et in faciem caedunt, propter quod amarius principentur, reprehenderit ipse dicens se abstinere ab eis; non quia infirmus erat quominus faceret ea, sed ut faciat ipsa quae docet. docet autem »cum modestia« docere «eos qui resistunt« . propter quod et definiens, quales debeant esse episcopi, sic dicit: »non litigiosi, non percussores, sed mansueti, ornati« , et quaecumque inter fideles et sapientes servos inveniuntur [*](879) et dispensatores, quos »constituit dominus super familiam suam« , sicut dicit Lucas. ex his autem cognoscere est, quoniam non solum qui fideles sunt et sapientes, illos constituit dominus super domuin suam, sed etiam malos servos dicentes in cordibus suis semper: »moram facit dominus meus venire«; propterea percutiunt conservos, manducant et bibunt cum ebriis vel ebriosis et inebriantur. si quando ergo arbitrantur se esse in magno fastigio, qui praesunt ecclesiis Christi, propter quod constituit eos »dominus super familiam suam« , cognoscant quoniam non hoc eos salvat quod constituti sunt a domino [*](3 I. Thoss. 2, 7f (der Ubersetzer las νήπιοι statt ἤπιοι) — 6ff Vgl. Π 284, 4 An.: τὸν εἰδότα πότε διδάξαι δεῖ, πότε δὲ ἐλέγξαι, ἐπιτιμῆσαι, παρακαλέσαι. — 7 I. Thess. 5, 14 — 8 II. Tim. 2, 24f - 13 II. Cor. 11. 20f — 19 Vgl. II. Tim. 2, 25 — 21 Vgl. I. Tim. 3, 3. 2 — 23. 30 Vgl. Luc. 12, 42 — 26 Vgl. Luc. 12, 45) [*]( et < μ 3 possemus B | oneri] honori R G | esse] + vobis 7 consolare G 18 qui G | quominus y* quod minus L 23 et] 1. vel ? Kl 31 hoc eos non B)

super familiam eius, sed illud ut dent in tempore cibos. et ut abstineant se a percussionibus et a comessationibus et potationibus cum ehriosis. si autem non se abstinuerint ab huiusmodi, et magnum sapuerint propter quod constituit eos dominus super familiam suxim, sciant quoniam veniet dominus eorum in die qua non putant et hora qua nesciunt, et dividet eos, et partem eorum cum hypocritis et infidelibus ponet; et cum fuerint inter hypocritas et infideles positi, nihil eis proderit quod constituti a domino sunt super familiam eius. ut autem timeamus illud quod Cluc Nr. 54 Or.: τὸ παρὰ τοῦ Δανιὴν ait, dividet eum, convenit recor- εἰρημένον πρὸς θάτερον τῶν κατει- dari ea quae a Daniele sunt dicta πόντων τῆς ἁγίας Σωσάννης πρεσ- contra presbyteros malos, quo- βυτέρων »ἤδη γὰρ ὁἄγγελος τοῦθεοῦ niam wangekis dei habens gla- λαβὼν φόσιν παρὰ τοῦ θεοῦ σχίσει σε dium scindet te «, scin- μέσον« ἑρμηνεύων Ὠριγένης λέγει] dens autem dividet. γενήσεσθαι πάντως αὐτῷ τοῦτο ἐν τῇ κρίσει κατὰ τὸ εἰρημένον ὑπὸ τοῦ κυρίου, ὅτι »καὶ διχοτομήσει αὐτόν«. ausi sumus uti in hoc loco Danielis exemplo, non ignorantes quoniam in Hebraeo positum non est, sed quoniam in ecclesiis tenetur; alterius autem temporis est requirere de huiusmodi. Adtende autem etiam illud quod ait fidelis servus et prudens, benevolenter audiens verbum et adquiescens voluntati Christi ea dicentis et conscribentis Matthaei. diligenter ergo est audiendum de fideli servo atque prudenti: qui in fide proficit aut (si nondum in ea perfectus est) qui communiter et ipse fidelis vocatur, et qui naturalem habet mentis velocitatem et dicitur prudens. et villicus ergo iniquitatis »prudenter fecit« , non quidem faciens secundum prudentiam <unam>; virtutibus, sed quia velox erat ingenio. et »filii saeculi huius prudentiores sunt quam filii lucis in generatione sua« , non quia secundum prudentiam unam ex virtutibus sunt prudentes, aut quia filii hicis secundum aliud aliquid sunt eis minores in sapientia. nisi in <saeculari> [*](2 Vgl. öm. 13, 13 — 12 Cluc Sus. 55 Θ΄) — 13 lat. Sus. 59 Θ΄) — 18ff Vgl. Orig. ep. ad Africanum e. 2 und die ϋbrigen Stellen bei Schürer III4 456 — 26 f Uic. 16, 8 — 28 Luc. 16, 8 — 31 Vgl. I. Cor. 3, 19) [*](4 propterea μ 5 eoeum dominus veniet B | venit G 7 positi] ponitur y 13 dei y (vgl. Θ΄) domini L (vgl. LXX) 22 benivolenter y 24 fidele G | prudente G 26 mentis habet B 27 facit GL | <unam> Koe, vgL Ζ. 30 31 alium G | nisi in sapientia y < L | Koe, vgL S. 142, 31) sapientia aut in acumine naturali mentis sunt inferiores; scit enim et prudentiam unam esse ex virtutibus sermo divinus, sicut in Proverbiis docet dicens: »dic sapientiam sororem tuam esse, notam autem fac tibi prudentiam, ut custodiat te a muliere aliena«.

Nunc autem communiter audire debemus quod ait: quis est servus fidelis et prudens, quasi quidam quidem secundum communiter intellectam fidem sint fideles, non autem sint prudentes neque veloces ingenio; et iterum alii quidem sint veloces et, secundum quod hic significatur, prudentes, non autem omnino et fideles. si quis autem considerat multitudinem volentium esse se Christianos, inveniet quidem fideles multos et studium fidei exercentes, non autem et prudentes, ut sint »filii huius saeculi prudentiores eis in generatione sua«, scientes quoniam »quae stulta sunt numdi elegit deus, ut confundat sapientes« . et iterum videbit alios, qui credidisse putantur, veloces quidem esse et sapientes, modicae autem fidei et, si non infideles, tamen minus fideles quam »stulta mundi« quae »deus elegit« . convenire autem in unum fidelem atque prudentem, ut secundum utrumque. det conservis suis cibum in tempore, valde rarissimum est. ut enim in tempore det cibum <indigentibus>, necessariam habet quis prudentiam; ut autem non adimat cibos in tempore indigentium, opus est fides.

Non autem est inportunum monere propter peccata. quae in hominibus qui videntur credere Christo et in dispensatoribus ecclesiarum plerumque fieri solent, quoniam et secundum simplicem intellectum multi opus habemus, ut fideles simus pariter et prudentes ad dispensandos ecclesiae reditus: fideles quidem, ut non devoremus quae sunt viduarum et »ut memores simus pauperum« , et occasionem accipientes ex eo quod scriptum est: »dominus constituit his. qui evangelium praedicant, de evangelio vivere«, amplius ne quaeramus cibo simplici et necessariis vestimentis, ut ne amplius teneamus nobis quam demus esurientibus fratribus et sitientibus atque nudis [*](3 Prov. 7, 4f — 9 Vgl. Harnack TU. 42, 4, 118 — 12ff Vgl. Luc. 16, 8 — 13 I. Cor. 1, 27 — 27 Vgl. Marc. 12, 40 — Gal. 2, 10 — 28 I. Cor. 9, 14 — 30ff Vgl. Matth. 25, 35ff) [*](8 sint ρ sunt x 10 se esse B 11 multos fideles B 12 saeculi huius B 14 videbit iterum L 16 quam] quoniam L 19 <indigentibus> Diehl 21 fide Pasch 26 reditos G redditas L Pasch 29 ne < G L 31 demus] quod videmus y* | esurientibas + simul B)

et eis, qui necessitatem patiuntur in saecularibns curis; prudentes autem. ut unicuique secundum dignitatem uniuscuiusque subministremus, recordantes quod dictum est: »beatus qui intellegit super egenum et pauperem« . non enim simpliciter de rebus ecclesiasticis dare oportet, ut unum hoc observemus, ut ne quae pauperum sunt deveremus aut furtum faciamus de eis, sed ut prudenter intellegamus indigentium causas propter quas sunt indigentes et uniuscuiusque dignitatem quomodo educatus est, quantum necessarium habet vel propter quam causam indiget. non ergo similiter est agendum in eis. qui ab infantia duriter sunt educati et stricte, et in eis, qui large et deliciose nutriti sunt et postea ceciderunt. nec eadem sunt ministranda viris et mulieribus, aut multum senibus et iuvenibus, aut iuvenibus quidem et debilibus (propter quod non possunt sibi adquirere escas), et eis qui vel ex parte possunt sibi succurrere. requirendum est autem et si multos habeant natos, non neglegentes sed omnia facien <te>;s et non sibi sufficienter occurrentes. et ne plura dicamus, multa sapientia [*](880) opus est, qui vult bene dispensare ecclesiasticos reditus, ut etiam in istis fidelis et prudens dispensator inventus beatus efficiatur. Forsitan autem et propter multitudinem Christianorum. qui non satis circa requisitionem verbi habentur et tales sunt ad principatum sublevati, magis necessarium habemus audire: quis est fidelis servus et prudens quem constituit dominus super familiam suam, ut det illis cibum in tempore? ut non effundant rationabilem et spiritalem cibum conservis qualibuscumque simpliciter et quibus non oportet, volentes se ostendere esse prudentes, et magis necessarium habentibus verbum quod mores eorum aedificet et vitam conponat, quam quod producit ad sapientiam et inhiminat scientiae luce eos, quorum mens potest sufferre huiusmodi lucis splendorem; aut ut ne eis, qui possunt acutius audire, pigeat exponere altiora, ut ne exponentes vilia ab ingeniosioribus contemnantur, qui naturaliter sunt ingeniosi aut per exercitationem forsitan saecularis sapientiae habentur acuti. diffi- [*](1 Vgl. Marc. 4, 19 — 1ff Harnack TU. 42, 4, 139 (,,die erleuchtetsten ätze der “) — 3 Psal. 40, 1 — 31 Vgl. I. Cor. 3, 19) [*](5 servemus B | ne quae] nec quae B neque G R 8 educattis R B aedocatus G advocatus L 11 sunt nutriti B 13 escas x* + et eis qui vel ex parte possunt sibi acquirere escas ρ 15 negligens B L Ι facientes μ faciens x Ι et x 1. aut ? Harnack TU. 42, 4, 139 17 reditos G redditus B L 20 habentur] L versantur Kl 24 qualibuscumque x* quibuscumque μ) cile est ergo utrumque in uno, ut et prudens sit et fidelis, non autem et inpossibile; nec enim beatificat eum qui non potest esse, dicens: bealus servus ille, quem dominus reniens invenerit facientem sic. amen dico vobis, quod super omnia bona sua constituet eum.

Beatus servus ille, quem veniens dominus invenerit facientem sic. magna promissio fidelibus et prudentibus dispensatoribus praedicatur, et cum eis, quibus ait: «esto potestatem habens super quinque civitatesc, aut: »esto potestatem habens super decem civitates« . nam super omnia bona patrisfamilias fieri, quid aliud manifestat nisi »heredes dei et coheredes Christi« et conregnantes cum cui omnia sua tradidit pater, sicut ipse dicit: «data est mihi omnis potestas in caelo et in terra«? et (quemadmodum boni patris super omnem patrs substantiam constitutus participat huiusmodi dignitatem et gloriam fidelibus et prudentibus dispensatoribus suis, ut sint et ipsi super omnem creaturam et potestatem, ut sint cum Christo. et vide interpretationem eius, quod dicit: amen dico vobis, quod super omnia bona sua constituet eum. intellege mihi (quasi in exemplum accipiens) aliquem regem omne regnum sub se habentem, cum quo sunt gentes multae et civitates et loca diversa. itaque dividat ipse satrapibus et ceteris principibus, qui aliquid praeclare gesserunt, plenitudinem regni sui et omnes quidem conslituat super omne regnum suum, non autem singulos super omnia, sed unumquemque eorum super aliquam partem regni sui; utputa unum quidem super decem civitates, alium super quinque. et sic omnes erunt super omnia bona, ipse autem solus teneat omnia quasi solus omnium rex. et tale est quod dicit: super omnia bona sua constituet eum.

Sicut autem audivimus de beatitudine danda servis fidelibus et prudentibus, sic audiamus et de tormentis malorum servorum. dicit enini malus servus in corde suo praesentem voluptatem praeponens bonis futuris, et contemnens dominum suum dicit: moram facit dominus meus venire; mentiens autem hoc dicit, volens manducare et bibere cum ebriosis. et semper somniatur, quia post multum temporis [*](7 Luc. 19, — 8 Luc. 19, 17 — 10 Vgl. Rom. 8, 17 — 11 Matth. 28, 18 — lo Vgl. Rom. 8, 38f — 23 Vgl. Luc. 19, 17. 19) [*](3 amen + amen G L 5 ille servus B 17 bona sua y Pasch ~ L 20 satrapis B 21 et x* ita ut Pasch | constituat B Pasch constituet G L 23 unum R hunc x Pasch 25 bona + sua Pasch 32 somniatur y somniat L somnians dicit Pasch)

venturus est dominus eius; et quasi domino moras faciente, percutit conservos sufferentes et in servitutem redigit eos et in faciem eos caedit; et percutiens manducat et bibit cum ebriosis, occasione obsequii ecclesiastici, et non esurientes suscipit sed epulatur cum ebriosis. et multi sunt huiusmodi quibus ecclesiastica cura conmissa est, quibus veniet dominus faciens consummationem eorum in die qua nesciunt et hora qua non putant, et dividet eos qui non timuerunt eum qui »potens est animam et corpus perdere in gehennam« . dividet autem eum, quando »spi- C1 Nr. 271 Or.: διχοτόμησις ὅτι (1. ritus quidem eius revertitur ad διχοτομήσει δέ ὅτε Diehl Kl) »τὸ deum qui dedit «, anima πνεῦμα ἐπιστρέφει πρὸς τὸν θεὸν ὄς autem cum corpore suo vadit »in ἔδωκεν αὐτό«, ἡ δὲ ψυχὴ μετὰ τοῦ «. λεγομένου ἐν τῷ εὐαγγελίῳ σώματος ἄπεισιν »εἰς γἔενναν«. iustus autem non dividitur, sed anima eius vadit cum spiritu ad regna caelestia; propter quod scriptum est: »benedicite, spiritus et animae iustorum, dominum« . eorum autem qui dividuntur et deponunt spiritum revertentem ad eum, qui dederat eum, et non habent postmodum in se partem aliquam quae erat ex deo, relinquitur eis pars eorum quae erat ipsorum, id est anima, quae cum corpore suo punietur a domino veniente, cum hypocritis et »infidelibus« in tormentis.

Vide ergo differentiam servorum quos dominus constituit super domum suam, quoniam quidam quidem quasi fideles et prudentes dispensatores qui dederunt conservis cibum in tempore, super omnia bona patrisfamilias constituuntur; qui autem contraria eis egerunt, extra quod ceciderunt de gloria tanta, adhuc dividentur et pars eorum cum hypocritis et «infidelibus« ponetur. ibi erit fletus eis, qui male in hoc mundo Π 285, 9 An.: κλαίουσι τοίνυν ἀνθ᾿ ridentes fuerunt, ὦν ἐγέλων, dicente scriptura: »nae, qui nunc ridetis, quoniam flebitis et «. consequenter autem propter requiem et resolutionem, qua requieverunt et resoluti sunt, rationabiliter [*](3ff Vgl. Harnaek TU. 42, 4, 139 — 7 Matth. 10, — 9 vgl. 18 Pred. 12, — 16 Dan. 3, 86 Θ΄) — 21. 26f Vgl. Luc. 12, 46 — 30 Luc. 6, 25) [*](5 multi sunt y mviltis L 7/8 potens est G L potest B 9 dividit L 12 autem < B 17 domino L 21 infidelibus et ypocritis L 27 G 31 autem <)

erit eis dentium stridor: quod hoc βρύξουσι δὲ τοὺς ὀδόντας λογιζό- forsitan signifieat, quoniam qui μενοι τὸ τέλος τοῦ πόνου καὶ τὴν puniuntur cogitantes fore finem ὑπερβολὴν τῆς κολάσεως οἱονεὶ δέ- doloris et propter hoc volentes λοντες αὐτὰ γενναίως φέρειν. viriliter eos sufferre, conpulsi tormentis insufferibilibus, dentibus stridunt — illis videlicet dentibus quibus manducaverunt acerbitatem malitiae, et propterea patiuntur dentium dignum stridorem.

Tunc simile est regnum caelorum decem virginibus, quae accipientes lampades suas exierunt in obviam spomo et sponsae. quinque autem ex eis erant fatuae et quinque prudentes (25, 1 — 2).

In omnibus qui didicerunt verbum dei, regnum caelorum adsimi- [*](881) latur virginibus decem. et si quidem in eis, qui recte et credunt et vivunt et ideo***, iuste adsimilatur quinque prudentibus, qui autem profitentur quidem fidem in lesum non autem praeparant se bonis operibus ad salutem, reliquis quinque virginibus fatuis, non inrationabiliter dicimus sensus omnium qui didi- C1Nr. 213 Or.: δέκα παρθέλνους εἶναι cenint divina, quomodocumque φησι τὰς ἐν ἑκάστῃ ψυχῇ αἰσθήσεις verbum dei receperunt, »sive ἀποστάσας τῆς εἰδωλολατρείας τῷ occasione sive «, quoniam παραδέξασθαι »εἴτε προφάσει εἴτε virgines sunt virginificatae per ἀληθείᾳ« τὸν τοῦ τοῦ δεοῦ καθαρὸν λόγον verbum dei cui crediderunt aut καὶ παρθενοποιηδείσας. credere volunt. tale est enim verbum dei, ut de sua munditia adcommodet omnibus qui per suam doctrinam recesserunt quidem ab idolorum cultura vel cultura elementorum creationis dei, [*](18ff Vgl. Hieron. in Matth. 202 E: possumous quinque nirgines sapientes et stultas quinque serisus interpretari; auch Pseudotheophilus ed. Zahn 58f — 20 Phil. 1,18 — 22 Vgl, Harnack TU. 42, 4, 120 A. 1 — 27 ff Vgl. I. Cor. 10. 14: Gal. 4. 3) [*](10 tunc simile y* XXXIII secundum m. In illo tempore dixit ihs discipulis suis parabolam hanc: simile L | est] erit B | quae] qui G 11 lampadas G, so meist | in < B 12 et quinque2 L Ciuinque autem y Ι + et reliqua. Omelia Origenis de eadem lectione L Ι vom Lemma fehlen vv. 3 — 5 15 Liicke Kl | assimilatur μ adsimilantur x 16 lesum R ihu x 19 divina] + et B | quomodocumque + a traditoribus B 20 dei Pasch (C1), domini x 21 quoniam x* quod μ)

accesserunt autem per Iesum Christum ad dei cuituram, quamvis non fuerint subsecuta opera pietatis neque ad beatitudinem praeparanerint semetipsos. sicut autem secundum verbum . . . αἴ καὶ ἀντανακολουδοῦσαι ὡς οἱ veritatis > seipsas ἀρεταὶ τῇ ὑποστάσει τοῦ Χριστοῦ alterutrum virtutes, quae sunt (var. lect. ὁ χριστός). substantia Christus. ita ut qui unam habuerit omnes habeat, et qui unam minus habuerit nec unam habeat (Christus enim a seipso inrecessibilis est), sic et sensus omnes alterutrum se subsequuntur, et ubicumque minus fuerit unus de sensibus secundum rectam verbi doctrinam, ibi omnino et omnes sensus quasi fraudati a verbo sapientiae infatuantur. sensus autem dico et eos, qui et εἰσὶ δέ αἵ τε κοινῶς νοούμεναι καὶ communiter intelleguntur, visio, αἱ ἐν Παροιμίαις κείμενοι, auditio, odoratio, gustatio, palpatio, et eos, qui in Proverbiis appellantur divini, hoc modo dicentibus: »sensum divinum invenies« . iterum autem, quoniam verbum dei causa est, ut rectus fiat sensuum usus, et non est possibile eum, cum sit in sensibus, *** ut in quibusdam quidem sensibus operetur et diligenter tribuat, quae prudentiae suae sunt, in aliis autem neglegat, ideo si unum de sensibus fecerit sapientem, ut virgo constituatur, necesse est ut et in aliis sensibus sapientiam suam effundat. propterea non est videre de quin- διὸ καὶ ἐν τῇ πεντάδι οὐχ αἵ μὲν que sensibus in aliquo quosdam μωραὶ αἵ δὲ φρόνιμοι, ἀλλ᾿ εἰ μία quidem fatuos, quosdam autem καὶ πᾶσαι. prudentes; sed necesse est ut aut omnes quinque sint prudentes, aut omnes fatui.

[*](Omnes isti sensus lampades suas accipiunt, id est C1 Nr. 276 Or.: . . . λαμπάσες δέ τὰ organa sua naturalia, sive secun- ὄργανα τοῦ καλῶς καὶ κατὰ λόγον)[*](4 Vgl. II. Cor. 6, 7 — 18 Prov. 2, 5, vgl. S. 154, 28)[*](2 subsecuta (G) L Pasch subsecuti B 5 <sub> sequuntur Diehl 13 et2 < B 14 intelleguntur] + sicut est B 20 ücke Koe 23 ut et et Pasch 30 fatuae v Pasch)

dum verbum dei eis uti volentes, βιοῦντος ἢ ἐναντίως. sive et contra voluntatem dei, tamen accipiunt eas, quando recipiunt sponsum esse C1 Nr. 273 (SchluB) Or.: ἐξῆλθον ecclesiae verbum dei et filium dei; δὲ εἰς ἀπάντησιν οἱ παραδεξάμεναι et egrediuntur de mmido et de τὸ περὶ Χριστοῦ καὶ ἐκκλησίας μυ- erroribus deoruni multorum, et στήριον (vgl. Eph. 5, · ἐξίασι veniunt in obviam salvatori, qui γὰρ ἀπὸ τῆς τοῦ κόσμου πλάνης semper paratus est venire ad πρὸς τὸν ἑτοίμως ὁρμῶντα πρὸς virgines eas, αὐτάς. ut simul ingrediatur cum dignis eorum ad beatam sponsam ecclesiam. sed quamdiu quidem post verbum receptum lucet lumen fidelium »coram hominibus, ut videntes opera eorum bona glorificent patrem eonim qui est in caelis« , hae et pnulentes sunt et accipientes oleum nutrimentum luminis sunt C1 Nr. 276 Or.: . . . ἔλαιον ὁ quod semper infunditur actibus ἐπιχεόμενος λόγος τοῦ ψυχικοῦ, bonis, id est verbum doctrinae, τοῦ τὴν ἀγαθὴν πρᾶξιν ἐργαζο- μενου et vasa animarum suarum ab hoc verbo inplentes a doctoribus et traditoribus qui illud venundant, quod satis sit eis etiam tardante exitu et remorante verbo veniente ad consummationem eonim, ut consummatae et extra mundimi factae festinent illuc. quantis autem non fuit cura post inchoationem Christianitatis tantam accipere verbi doctrinam, quanta sufficeret eis durare usque ad finem, neglegentes circa susceptionem doctrinae quae confortat fidem et bonorum actuum lumen inluminat (quid autem sic confortat sicut moralis sermo, quod oleum luminis appellatur?), hae fatuae sunt, et acceperunt lampades in primis quidem accensas, sed ad tantum iter obviam exeundi sponso oleiim non acceperunt. moram autein sponso faciente dormitaverunt omnes virgines et dormiebant. ita sponso tardante et non cito veniente verbo ad consummationem vitae eorum, hinc patiuntur aliquid quasi sensus et quasi in nocte mundi agentes et dormitantes. [*](11 Vgl. Matth. 25, 10 — 12ff Vgl. Matth. 5, 16 — 19ff Vgl. Matth. 25, 9f) [*](1 eis y < L 2 et x < ρ 11 ingrediatiir y Lc ingrediantur 14 est in caelis G Pasch ~ B L | haec G L 15 luminis (vgl. Z. 27) X* Pasch hominis ρ | sunt R G L sui B 27 haec G | lampadas G)

dormierunt quidem (utputa re- C1 276 Or.: . . . καθεύδουσιν οἱ ἀπαν- missius egerunt a sensu illo vitali), ιστάμενοι τοῦ ζωτικοῦ τόνου· οὐκ non tamen et lampades perdide- ἀπολλύουσι γοῦν τὰς λαμπάδας αἱ runt neque desperaverunt de con- φρόνιμοι οὐδὲ ἀπροσεκτοῦσι περὶ servatione olei illae prudentes. τὴν τήρησιν τοῦ ἐλαίου.

Media autem nocte clamor factus est: ecce sponsus venit, exsurgite obviam ei. tunc surrexerunt virgines illae omnes et conposuerunt lampades suas. fatuae autem prudentibus dixerunt: date nobis de oleo vestro, quia lampades nostrae extinguuntur. responderunt autem pru- dentes, dicentes: ne forte non sufficiat nobis et vobis; ite potius ad vendentes et emite vobis. abeuntibus autem illis emere venit sponsus, et quae paratae erant, intraverunt cum eo ad nuptias, et clusa est ianua. novissime autem venerunt reliquae virgines dicentes: domine, domine, aperi nobis. at ille respondens ait: amen dico vobis, nescio vos (25, 6 — 12). Media autem nocte, id est in altitudine remissionis, et in medio tempore iam transacti luminis vespertini et adhuc sperati diurni, factus est clamor onmes suscitare volentium ἐμβοῶσιν οἱ ἄγγελοι ταῖς κοιμωμέ- (sicut aestimo) angelorum, qui ναις κοιμωμένων Diehl, vgl. Ζ. 26) »omnes sunt ministratorii spiritus, αἰσθήσεσι διεγείροντες αὐτάς, τουτ- qui mittuntur ad ministerium έστι τὰ »λειτουργικὰ πνεύματα εἰς propter possessuros salutem« , qui διακονίαν ἀποστελλόμενα διὰ τοὺς et solliciti fuerunt eos, qui sunt μέλλοντας κληρονομεῖν σωτηρίαν«. sensibiles, excitare in obviam sponso, et dicunt intus clamantes in sensibus omnium dormientium: ecce sponsus venit, surgite in obviam ei. et suggestionem quidem oportere obviam ire sponso verbo et ecclesiae inmaculatae, omnes quidem audierunt et surrexerunt: non autem omnes decentem inposuerunt lampadibus suis ornatum, sed quae audierunt prudentiam eas ornantem. [*](15ff Vgl. Hieron. in Matth. 203 C: subito enim, quasi intempesta nocte et securis omnihus, quando gravissimus sopor est, per angelorum clamorem etc. — 20 Hebr. 1, 14 — 27 ff Vgl. Hieron. in Matth. 203 E: omnes virgines surrexerunt et ornaverunt unaquaeque lampades suas id est sensus) [*](2 illo y* < L 7 omnes virgines illae B 12 clausa B L 13 reliquae (G) B L et reliquae μ 28 obviam x in obviam μ 30 audierunt? 1. adquisierunt ? Kl oder audierunt <prudentes propter>; Koe)

Ita non in tempore opportuno fatuae dixeruntprudentibus: date nobis de oleo vestro, quasi quae non yibi congregaverant ante prudentiam ut intellegant quoniam non omnium habentium oleuni C1Nr. 278 Or.: πωλοῦσι δὲ ἔλαιον est etiam dare ex eo volentibus οἱ διδάσκοντες μισθοῦ προσεδρίας, aliis, sed eorum tantummodo qui προσοχῆς, φιλομάθίας, σπουδῆς, φι- ad hoc ipsum positi sunt, ut ve- λοπονίας. nundent et tribuant et accipiant pretium olei Ι venundati, cuius [*](882) pretium est perseverantia et instantia et amor discendi et diligentia et labor cupientium discere. date nobis de oleo vestro, quoniam lampades nostrae extinguuntur. nam etsi fatuae erant, tamen hoc intellegebant, quoniam cum lumine debebant obviam ire sponso, omnes lampades sensuum inluminatas habentes. videbant autem et illud, quoniam ex eo quod minus habebant oleum rationabile iam <ad> propinquantibus tenebris, lampades earum fuerant obscurandae. sed sapientes transmittunt fatuas ad olei venditores, videntes quoniam non tantum oleum, id est verbum doctrinae, congregaverant, ut sufficeret et ipsis ad vitam et illas docerent ornare lampades suas. et si consideraveris aliquem aliquando, quoniam congregavit quidem doctrinam verbi quo quo<a>d sibi sufficiat ad bene vivendum. non tamen ut etiam doctor fieri possit, videbis hunc talem respondentem volentibus ab eo discere, quae sunt dei, et dicentem: ne forte non sufficiat nobis et uobis: sufficientem enim mihi ad bene C1 Nr. 274An.: πολλοὶ γάρ εἰσιν, οἴ vivendum habeo verbi doctri- αὐτάρκη μὲν πρὸς τὴν χρῆσιν τῆς nam, non tamen ut et vobis πολιτείας ἔχουσι λόγον, οὐ μὴν possim adcommodare doctrinam. ὥστε κοὶ ἑτέρους διδάξαι. et respondebunt volentibus a se discere: ite magis ad venditores et emite vobis, id est: ad doctores, et ab eis accipite. et fatuae non quando oportebat euntes ad Cb Nr. 43 Or.: ὁ δὲ μὴ ἐν καιρῷ τὸ doctrinam sibi emendam, per- λογικὸν ἔλαιον κτώμενος ἀπόλλυσιν [*](4ff Vgl. Orig. hom. IV, 5 in Lev. (VI, 322, 18): vendunt ergo vel oleum luminibus . . . qui alii, nisi prophetae sancti et apostoli etc?) [*](15 debebant G L Pasch debeant B 17 rationabile x* rationale ρ | adpropinquantibus Diehl 18 earum μ eorum x 20 illos y 22 quoniam x* quod ρ | quo<a> d Koe 26 sufficientem Kl vgl. C, sufficienter x 27 verbi x* < μ 29 possit G) dunt tempus introeundi cum ὄντως τὸ συνεισελθεῖν εἰς τοὺς γά- sponso ad nuptias. μους τῷ νυμφίῳ· et est videre eos. qui talia patiuntur, qui, quando debuerunt quidem discere, neglexerunt discere aliquid utile ex eis, a quibus discere de- buerunt, in ipso autem exitu vitae suae ὁποῖοί εἰσιν οἶ πρὸς τὴν ἔξοδον μαν- dum disponunt discere, δάνειν ἀρξάμενοι. conprehenduntur a morte et propterea non ingrediuntur cum verbo ad sponsam ecclesiam nec cum Christo ad eos, qui simul in requie sunt futuri et in beatitudine regnaturi. cluditur autem postea ostium adhuc fatuis virginibus oleum accepturis, quae et sine causa postea venient dicentes: domine, domine, aperi nobis. itaque respondens sponsus dicit: nescio vos. Itaque, quoniam parabola omnibus audientibus dicebatur, sub- iungit ad discipulos suos dicens: vigilate ergo, quia nescitis diem et horam. ornantur autem lampades sensuum evangelicis usibus atque rectis, ut sit quidem oculorum C Nr. 276 Or.: . . . κόσμος λαμπάδων ἡ κατὰ τὰς αἰσθήσεις εὐαγγελικὴ χρῆσις, ὀφθαλμῶν ἐπὶ τῷ θαυμάζειν ornamentum rectus usus videndi. ut oculi videant quidem ad admirandum factorem, cludantur autem »ut ne videant iniquitatem« . auditus autem est ornamentum, τὸν πεποιηκότα καὶ μύειν »ἴνα μὴ ἴδωσιν ἀδικίαν«, ἀκοῆς μὴ παραδεχομένης μάταιον μηδέ κρίσιν αἴματος«, τοῦ δέ Ἰησοῦ λόγους, quando quis auditionem quidem non suscipit vanam, sed »obturat aures suas ut non audiant iudicium sanguinis« , audit autem Iesum dicentem ad se: »adaperire«, ut tantum ad verba salutaria et necessaria praebeantur sic et de ornamento gustus quis γεύσεως ἐσθιούσης Χριστὸν κύριον, dicere potest et de odorationis et ὀσφρήσεως Χριστοῦ εὐωδίας (II. Cor. palpationis secundum ea quae 2, 15) ἀπολαυούσης καὶ τοῦ ἐκκε- dicta sunt, νωθέντος μύρου (Cant. 1, 3), ἁφῆς [*](22f. 26ff Jes. 33, 15 — 30 Marc. 7, 34) [*](17 ornantxir y* ornantes L 21 ad X < μ 23 ut non Bc 25 X* < ρ 26 obturat ρ (in notis) obdurat x 27 audiat) ἀπτομένης τοῦλόγου ὡς Ἰωάννης λέγει »αἱ χεῖρες ἡμῶν ἐψηλάφησαν περὶ τοῦ λόγου τῆς ζωῆς« (I, Joh. 1, 1). quoniam qui male utuntnr sensibus suis. eorum nullum est ornamen- tum aut in oculis aut in auribus aut in reliquis sensibus. observandum est autem, quoniam scriptum est quidem fatuas transmissas ad oleum conparandum, non tamen referuntur emisse aut accepisse sed (hoc in silentio praetermisso) postea dictum quoniam post hoc veniunt et reliquae virgines dicentes: domine. domine, aperi nobis. cum po- tuisset dicere: postea venerunt accepto oleo vel conparato, convenienter siluit, ut ne habentibus oleum vel in extremo ornantibus himpades suas diceret: nescio qui estis. nec enim scribitur quia ornantes lampades suas venerunt. tamen finis verbi est iste, ut in Π 289, 5 An.: συμπέρασμα δὲ τοῦ omni tempore praeparemus nos λόγου, παντὶ καιρῷ παρεσκευάσθαι ad exitum. πρὸς τὴν ἔξοδον. ut non demus somnum oculis nostris neque palpebris nostris dormitationem, quia nescimus diem et horam exitus nostri.

Sicut enim homo peregre futurus vocavit servos suos, et tradidit eis bona sua (25, 14).

Et primu quidem videamus, quare peregrinanti homini adsimilatur dominus noster. qui unus est dominus noster. de quo ait apostolus: »nobis autem unus dominus Iesus Christus, per quem omnia et nos per ipsum« , si tamen ab eo tantummodo dominemur et neque mammonam dominum habeamus neque aliquem dominorum eorum, quos multos esse significans ipse apostolus dicit: »sicut enim sunt dii multi et domini multi« . ergo primum quaeramus de peregrinatione ipsius. maxime quia peregrinationi eius videtur esse contrarium quod ipse de se discipulis suis promittit. dicens: »ubi fuerint duo vel tres congregati in nomine meo, ibi sum in medio eorum« , [*](17 Vgl. Psal. 131, 4 — 23 I. Cor. 8, 6 — 25 Vgl. Matth. 6, 24 — 26 I. Cor. 8, 5 — 29 Matth. 18, 20.) [*](8 venient G 9/10 potuisset B L Pasch potuissent G 12 diceretur B | nescio vos quae Pasch 15 nos + ipsos B 19 sicut enim hoino y* (Pasch) XXXIII secundum mathm. In illo tempore <d> ixit ihs discipuhs suis parabolam hanc: homo quidam L | futurus R G Pasch profecturus B proficiscens L 20 sua + et reliqua. Omeha Origenis de eadem lectione L | vom Lemma fehlen vv. 15 — 30?)

item illud: »ecce ego vobiscum sum omnibus diebus usque ad comsummationem «, et quod baptista dicit de eo (ubique eum esse demonstrans) ita: »in medio autem vestrum stat, quem vos nescitis, ipse est qui post me venit« . propterea dicet aliquis: si in medio etiam nescientium se stat, si »ubicumque duo vel tres congregati fuerint in nomine« eius inter eos habetur, si per omnes dies vitae cum eis est »usque ad consummationem seaculi« , quomodo in ista parabola proponitur peregrinans? tractantes autem adsumere debemus et ilhid quod Paulus ait de se: »ego autem absens corpore, praesens autem spiritu, iam iudicavi ut praesens, congregatis vobis et meo spiritu cum virtute domini lesu, eum qui tahs est tradere satanae in interitum carnis, ut spiritus eius salvus sit in die domini nostri lesu Christi« . si enim virtus Iesu congregatur cum his, qui congregantur in nomine eius, non peregrinatur a suis sed semper praesto est eis. quod si semper omnibus suis est praesens, quomodo introducunt eum parabolae eius peregrinantem?

Vide si possumus solvere hoc modo, quod quaeritur. qui enim dicit discipuhs suis: »ecce ego vobiscum sum usque ad consummationem seaculi« , et item: »ubi fuerint duo vel tres congregati in nomine meo, et ego sum in medio eorum « et cetera, et qui in medio etiam [*](883) nescientium se consistit, unigenitus dei est, deus verbum et sapientia et iustitia et veritas <et pax>;, qui non est corporeo ambitu circumclusus. secundum hanc divinitatis suae naturam non peregrinatur; sed peregrinatur secundum dispensationem corporis, quod suscepit, secundum quod et turbatus est et tristis factus est dicens: »nunc anima mea turbatur« , et iterum: »tristis est anima mea usque ad mortem« . haec autem dicentes non solvimus suscepti corporis hominem, cum sit scriptum apud lohannem: »omnis spiritus qui solvit lesum, non est ex deo« ; sed unicuique substantiae proprietatem eius servamus. si enim omnis homo fidelis »qui coniungitur domino unus spiritus «, quanto magis homo ille, quem secundum dispensationem [*](17. 18 Matth. 28, 20—3 vgl. 20f Joh. 1, 26f — 5. 19 Matth. 18, 20— 9 I. Cor. 5, —5 — 20 Vgl. Joh. 1, 26 — 2.5 Joh. 12, 27 — 26 Matth. 26, 38 — 28 I. Joh. 4, 3 — .30 I. Cor. 6, 17) [*](1 diebixs Ga B L Pasch + vitae R Gc 6 si per (Gc) B super Ga L 8 proponitur — tractantes x ponitur — tradentes R | autem < L 9 + ABBREV ABBREV G + ut B 21 deus est B 22 <et pax>; Diehl, vgl. S. 153, 21 25 eti < B | est1 < B 30 salvamus G)

carnis Christus suscepit, non est solvendus ab eo nec alter est dicendus ab eo ? et vide quomodo ait sicut homo peregre futurus; quoniam non erat homo sed sicut homo, et quasi homo peregrinabitur, qui erat ubique secundum divinitatis naturam. simul considera quoniam non videtur redditio sermonis ita conscripta: sicut homo peregrinans sic et lesus, aut ita: sic et ego, aut ita: sic et filius hominis; quoniam ipse est, qui in parabola proponitur peregrinans quasi homo. nec enim est homo, qui est »mbicumque duo vel tres in nomine« eius »fuerint neque homo nobiscum est »omnibus diebus usque ad con- summationem saeculi« , nec congregatis ubique fidelibus homo est praesens, sed virtus divina quae erat in lesu.

Possumus etiam talia dicere de hoc loco: nihil contrarium est, eum ipsum lesum secundum quendam quideni intellectum esse ubique secundum alium autem peregrinari. si enim nos »dum sumus in corpore, peregrinamur a domino (per fidem enim ambulamus, non per «, in omnibus, qui sunt in corpore et peregrinantur a domino, peregrinatur ab eis et dominus »per fidem« »non per speciem« . si autem peregrinantes »a corpore« cum fuerimus, tunc et ipse erit nobiscum et pro eo quod »per fidem« lavimus, <fiet>; ut et »per speciem« postea ambulemus. dicimus verbi et sapientiae et veritatis et iustitiae et pacis et omnium quidquid est unigenitus dei. speciem autem verbi et speciem sapientiae intelleges, cum intellexeris quod ait apostohis: »filii mei, quos iterum parturio donec formetur Christus in vobis« . formatum enim Christum intellegens in aliquo, videbis consequenter secundum formationem huiusmodi etiam speciem Christi. iste ergo qui quusi homo peregre est profectus, vocavit servos suos, et tradidit eis probatam pecuniam suam in eloquiis castis, quoniam »eloquia« eius »eloquia casta, argentum ignitum, probabile, purgatum septies« .

Et uni dedit quinque talenta, alii autem duo, alii vero unum, unicuique autem secundum propriam virtutem, et profectus est. statim abiit, qui quinque talenta acceperat, et operatus est in eis et lucratus est [*](8f Vgl. Matth. 18, 20 — 14 II. Cor. 5, 6f — 17ff Vgl. II. Cor. 5, 7 — 18 Vgl. II. Cor. 5, 8 — 23 Gal. 4, 19 — 28 Psal. 11, 7.) [*](6 sic et ego, aut ita R (y: sicut ego etc.) L 19 tunc et ipse X* ~ μ 20 < Elt 22 dei Kl deus x, vgl. S. 152, 21 28 casta B Pasch sunt casta G L 31 autem < B 31/32 statim habiit G autem abiit B statim abiit autem L)

alia quihque talenta. similiter et qui duo accepit, lucratus est in eis alia duo. qui autem unum accepit. abiens fodit in terram et ahscondit pecuniam domini sui (25, 15 — 18).

Ergo si quando videris eorum qui acceperunt a Christo dispen- sationem eloquiorum dei, alios quidem habere amplius et divinius et abundantius, alios autem minus et (ut ita dicam) neque in dimidio intellegentes rerum negotia conparatione eorum qui multo sunt meliores, alios autem adhuc minus habere, videbis differentias eorum qui eloquia dei susceperunt a Christo, quoniam alia fuit virtus eorum quibus data sunt quinque talenta, alia quibus duo, alia quibus unum, et alter alterius non capiebat mensuram. et qui accepit talentum unum, accepit quidem datum non contemptibile: multum est enim et unum talentum talis domini. tamen tres sunt proprii servi eius qui peregre profectus est quasi homo, sicut et tria genera sunt eorum qui fructum faciunt, quorum »quidam« quidem faciunt »centum quidam autem sexaginta quidam vero triginta« . sed ibi etiam ille qui triginta fecit salvatur, hic autem sermo arguit eum qui unum acceperat talentum et abscondit in terram. et quaero qui quinque acceperunt talenta, si possunt intellegi perfectiores qui diviniorem et sublimiorem ac- ceperunt sensum scripturae, qui autem duo acceperunt, super litteram quidem paulo autem superius ascenderunt et non ad magnitudinem illam ascendere potuerunt, tertii autem, qui nihil super litteram quam acceperunt in primis. est ergo et de numeris omnino in his quae loquimur dignus sermo tali nostro domino salvatore, dico autem de quinque et duobus et uno.

Nos autem modici et talia minus explicare potentes aestimamus, ne forte qui omnia quidem sensibilia scripturarum possunt deducere ad sensus diviniores (quos Salomon divinos appellat, et quos dicit Hieremias »sensus«, et qui ad Hebraeos dicuntur a Paulo »sensus exercitati ad discretionem boni quoque et «), hi sunt qui extra quinque talenta alia quinque sunt lucrati, operantes in eis et per doctrinam exercitantes seipsos et ad maiorem scientiam erigentes; [*](15 Matth. 13, 23 — 28 Vgl. Prov. 2, 5 (vgl. S. 146, 18); Text wie de princ. I, 1, 9 u. ö., Clem. Alex. Strom. I, 3 § 27, 2 — 29 Jer. 4, 19 — Hebr. 5, 14) [*](1 in eis < B (vae. G) 3 vom Lemma fehlt v. 19 4 eorum] aliquem eorum L 11 capiebat G L Pasch accipiebat B 13 et] vel Pasch 18 acceperunt y* acceperant (L) ρ 20 autem duo y* ~ L 24 salnatori y 27 qui x* quia ρ 30 maU y* <)

conversati enim salutariter et studiose docentes, operati sunt et lucrati sunt alia quinque; quia nemo facile additamentum accipit virtutis alterius nisi eius quam habet, utputa sapiens in sapientia crescit. fidelis in fide. aut ita: alia adquisivit qninque; quoniam unus- quisque quod ipse scit hoc docet alterum, et quanta ipse scit tanta alterum docet, non amplius. propterea quidquid habuerit quis in se [*](884) hoc alterum docendo adquirit in altero, faciens eum habere quod habet et ipse. propterea qui quinque habuit, non amplius adquisiisse dicitur nisi quinque, quae habuit, et qui duo, non amplius nisi duo quae habuit. si autem debemus et de duobus talentis dicere, et de illis dicemus, quoniam qui non permanserunt in littera, sed quaerentes ascendere sensu suo super eam, non autem potentes pervenire super ordinem praedictorum duorum, hi sunt qui ab eo qui cognoscebat virtutem eorum, acceperunt talenta duo corporalem doctrinam edocti (duo enim videtur carnalis numerus esse), et super haec lucrati sunt duo, id est corporaliorem <ditionem et aliam paulo ei sublimiorem.

Erat autem aliquis servorum minorem colligens sibi virtutem, propter quam quasi minus potenti unum talentum paterfamilias dedit: quod accipiens servus habens aliquam terram fodit, et in altitudine eius posuit, cum debuisset sursum et in mensas mittere eum. quoniam autem proprii servi tres referuntur illius patrisfamilias esse, quaero si possunt, postquam crediderunt et servi facti sunt eius, quasi potentes negotiari. postea acceperunt a patrefamilias pecuniam eius, ut quidam quidem et operatus sit et lucratus, alius autem lucratus, alius vero prae timore non satis fidelis, domini sui infodit et abscondit pecuniam. et apparet in ipsa defensione per quae loquitur, quoniam timuit quidem dominum (habens dei timorem sicut alter »zelum dei« , »non autem secundum scientiam« ), timens abscondit talentum suum interra. tales sunt autem, qui neque movent neque discutiunt quae dicuntur neque seipsos ad prodificandas animas tradunt, sed latere volunt quae acceperunt et crediti sunt. si quando ergo videris aliquem, qui virtutem quidem aliquam adquisivit et habet dicendi et animas quantumcumque [*](15 Vgl. Harnack TU. 42, 4, 110 — 26 Vgl. Matth. 25, 25 — 27 Rom. 10, 2) [*](2 accipit y* accepit L 5 quantum — tantum 8 et R G L B | qui < L | nonJetnonL 11 dicemus x* μ 16 corporalem L | ρ editionem x | eis L 17 sibi colligens B 19/20 altitudine eius posuit y* altitudines posuit eius L 20 mittere eum] id mittere μ 24 et1 X* < Gc 26 defossione R | quae] quam L)

prodificantem, et hanc virtutem occultat (ut tantummodo tradat verbum nudum quod creditus est et accepit ut depositum ei a domino suo) et vivit in obscuro multis ignotus etiam magna peccata habentibus et non se profert in bono quod a deo accepit, quamvis habeat quan- dam religionem conversationis non vituperabilem multis, non dubites dicere eum talem esse qui unum accepit talentum et abscondit eum in terra.

Si autem propter illud quod scriptum est, eum talem mitti »in tenebras exteriores« , displicet tibi quod dicitur, si Π 294, 10 app. An.: μὴ θαύμαζε δὲ propter quod non docuit quis, εἰ ἕνεκα τοῦ μὴ διδάξαι τόν λόγον iudicatur quasi qui data sibi vir- τοιαῦτά τις πείσεται· Παῦλος γὰρ tute ad prodificationem anima- γέγει· »οὐαί μοι γάρ ἐστιν εὰν μὴ rum non est usus, recordare apo- εὐαγγελίζωμαι«. stolicum dictum quod ait: «vae enim mihi est si non vero« . non enim propter aliam quamcumque conversationem suam vituperabilem, sed propter hoc solum, si non praedicaverit evangelium, vae sibi confitetur futurum. manifeste enim apparet quoniam ille speravit audire: «serve male et piger« et cetera, nisi evangelizasset, alia vitae eius recta fuissent. haec enim et his similia debent in mente habere maxime qui mittunt »manum suam« , id est actum, «ad aratrum« docendi doctrinam Christi, ut cognoscentes quibus est vae (non propter aliud nisi quia non docent) repositum, non convertantur »retro« postquam semel miserint »manum suam ad aratrum« animas hominum, ut post hoc et semina suscipiant verbi.

Iste autem qui sicut homo peregre fidurus vocavit servos suos et tradidit eis bona sua, »post multum temporis venit« , postquam dimisit aptos ad negotiandum animarum salutem. et ideo forsitan non facile invenitur quis ex eis, qui apti fuerint ad huiusmodi opus, ut cito transeat de hac vita; sicut est manifestum ex eo quod et apostoli senuerunt, ex quibus dicit ad Petrum: »cum senueris, extendes manum [*](8 Vgl. Matth. 25, 30 — 15 I. Cor. 9, 16 — 21 Matth. 25, 26 — 23ff Vgl. Luc. 9, 62 — 29 Matth. 25, 19 — 31f Vgl. Joh. 5, 24 ? — 33 Joh. 21, 18) [*](2 ut Koe et X | ei a Benz eius x 6 eum2] id ρ 11 propterea μ 28 futurus y* profectus L | suos < G 33 <Iesus>; dicit)

«, et cetera; de Paulo autem dictum est ad Phileinonem inunc autem ut Paulus senex« , cum esset adolescentulus quando Stephanus pro Christi testimonio lapidabatur et ipse vestimenta servabat interficientium eum. hoc autem diximus propter quod dicit: post multum temparis venit dominus servorum illorum. et observa in hoc loco quoniam C1 Nr. 280 (vgl. Cc 69) Or.: . . . ὅθεν non servi ad dominum vadunt, ut καὶ οὐχ οἱ δοῦλοι πρὸς τὸν κύριον, iudicentur et digna actibus suis ἀλλ᾿ ἐκεῖνος ἔρχεται, ἵνα κρίνας τό recipiant, sed dominus venit ad κατ’ ἀξίαν ἀποδῷ. eos, cum fuerit inpletum quod dictum est: »quoniam venit tempus« . veniens autem ponet rationem cum eis de omnibus quaecumque egerunt, conpensans lucra bonorum operum et dispendia peccatorum, ut ponens rationem et diligenter universa discutiens unoquoque sicut oportet utatur. debemus ergo, quasi qui peccando damnum fec<er>;imus bona autem operando lucremur, sic omni custodia nostra servare, ut cum venerit dominus noster et posuerit rationem nobiscum, non inveniamur nec pro otioso sermone damnum fecisse.

Et accedens qui quinque talenta acceperat, obtulit alia quinque talenta dicens: domine, quinque talenta mihi dedisti, ecce alia quinque superlucratus sum. ait ei dominus eius: euge, serve bone et fidelis, quia super pauca fuisti fidelis, super multa te constituam, intra in gaudium domini tui. accedens autem et qui duo talenta acceperat, ait: domine, duo talenta mihi dedisti, ecce alia duo lucratus sum. ait ei dominus eius: euge, serve bone et fidelis: quia super pauca fuisti fidelis, super multa te constituam, intra in gaudium domini tui (25, 20 — 23). Ita accessit primus quasi qui habuit fiduciam eo quod operatus fuerat et lucratus; nam fiducia ipsa fecit eum audere, ut ad dominum primus accederet et audaciter faceret sermonem dicens: domine, quinque talenta mihi dedisti, ecce alia quinque talenta lucratus sum super ea. ad quem dominus dixit vocem omnibus nobis optabilem, cum po- [*](1 Philem. 9 — 2ff Vgl. Act. 7, 58 — 11 Vgl. Marc. 1, 15; Gal. 4, 4 ? — 18 Vgl. Matth. 12, 36) [*](7 servi y* (vgl. < L 12 1. ponit ? Elt Kl 16 fec imus Diehl | operando RGa operantes Gc B L 20 talenta1 < B L Pasch tradidisti mihi B 21 ei] illi L 22. 25 supra2 B L 24 tradidisti G | ei] illi ρ 26 tui < G 27 quasi < y 29 audaciter G Ba audacter G Ba audacter Be L)

suerit rationem etiam nobiscum dominus noster dicens: euge, serve bone et fidelis, contrariam ei voci quam dixit ad tertium: serve male et piger quis non optet exhortationem accipiens ex ista scriptura. ut audiat a domino suo: fidelis, quod simile aestimo esse ei quod dictum est de Abraham. quoniam »credidit Abraham deo, et reputatum est ei ad «. sic et ei, qui audivit a domino suo: serve fidelis, sine dubio fides eius ad iustitiam reputata est ei, ut reputata est ad iustitiam fides ipsius, qui in modico fuit fidelis (modica autem sunt onmia vitae istius), ut omne resurrectionis mysterium ei credatur et administratio supernorum bonorum.

Videamus autem et, quo ingreditur servus iste bonus et fidelis qui in niodico vitae istius fuit fidelis. intra, inquit, in gaudium domini tui. omnia enim ibi delectabilia et omnia gaudia, quando qui hic flent ibi ridebunt, et qui laudabiliter lugent consolationem accipient dignam. quod autem dicit (vel in eo qui quinque talenta acceperat, vel in isto qui duo): accedens, intellege mihi accessum et transitum de hoc mundo ad illum, et vide quoniam non aliam vocem dominus protulit ad secundum nisi quam protulit ad priorem dicens: euge, serve bone et fidelis, super modica fidelis fuisti, super magna te constituam. <et>; quoniam eadem dicta sunt ambobus, ne forte et qui minorem habuit virtutem et totam illam, quam habuit, secundum quod oportebat exercuit, nihil minus habiturus sit apud deum, quam ille qui fuit in maiore virtute, ut inpleatur in eis quod dictum est: «qui multum non abundavit, et qui modicum non minoravit>; . tale ahquid ostenditur et circa mandatum dilectionis ad deum vel ad proximum, dicens ita: »diliges domihum deum tuum ex toto corde tuo et ex tota anima tua et ex tota virtute tua« . sine dubio enim cum »ex toto corde« suo dilexerit deum »et ex tota anima« sua »et ex tota virtute« dilectionis habet mercedem, qualem ille, qui maius habuit cor vel qui eminentiorem habet animam vel qui maiorem accepit virtutem. hoc enim solum quaeritur, ut quidquid habuerit homo ex deo, toto eo utatur ad gloriam dei.

AccedcTis autem et qui unum talentum acceperat, ait: domine, scio quia homo durus es, et metis ubi non seminasti, et congregas ubi non [*](2 Matth. 25, 26 — 5 Gen. 15, 6 — 13 Vgl. Luc. 6, 21 — 14 Vgl. Matth. 5,5 — 23 II.Cor.8, 15 (Ex. 16, 18) — 26ff Matth. 22, 37 — 31f Vgl. I. Cor. 10,31) [*](6 sic y* Pasch sicut L 7 est2 L ei y 8 fide y 19 <et>; vgl. S. 154, 18 ö. 23 maiori Pasch 24 qui B Pasch < G L 25 deum] eum L 26 anima] mente B 27 virtute y* mente L Pasch)

sparsisti; et timens abii. et abscoadi talentum tnum in terra: ecce habes tuum. respondens autem dominus eius dixit ei: male serve et piger, sciebas quia meto ubi non seminavi, et congrego mbi non sparsi? oportuit ergo te committere pecuniam meam nummulariis, ut veniens recepissem eam cum usuris (25, 24 — 27).

Videtur mihi iste qui unum talentum accepit fuisse inter credentes quidem, non autem et fiducialiter agentes in fide, sed latere volentes et omnia facientes. ut non cognoscantur quasi Christiani. forsitan autem et alii mores eorum non satis erant culpabiles, et quod acce- perunt custodiunt quidem non autem et addunt, neque negotiantur neque fiducialiter agunt in eo; propterea verbum in eis non profecit ad maius neque alios adquisivit. adhuc videntur mihi qui huiusmodi sunt, timorem dei habere et sapere de eo quasi de aliquo austero et duro et inphicabili; sic enim ipsa verba significant respondentis et dicentis: sciebam quia durus es, et quasi qui sciebat eum metere ubi non seminavit et congregare ubi non sparsit. propter quod resporulens ei dominus eius et arguens eum quasi malum servum et pigrum, non quidem confessus est se esse hominem durum. sicut ille arbitrabatur, ceteris autem sermonibus eius consensit dicens ei: sciebas quia meto ubi non seminavi, et congrego ubi non sparsi?

Quomodo autem intellegamus quod vere dominus noster metit ubi non seminavit. et congregat ubi non sparsit? mihi hoc videtur in loco isto: quoniam iustus »seminat in spiritu« , ex quo C1Nr. 281 ß) Or.: καὶ ἅ σπείρει et »metet vitam aeternam« . om- ὁ δίκαιος »εἰς τὸ πνεῦμα«, ἐξ οὖ »θερί- nia autem quae ab altero (id est ζει ζωὴν αἰώνιον«, θεοῦ ἐστι κτῆμα. a iusto viro) seminantur et metuntur ad vitam aeternam. metit deus; dei enim est possessio iustus, qui metit, ubi non ipse seminavit sed ille iustus. [*](7 Vgl. I. Tim. 3, 13 — 24f Vfil. Cal. 6, 8) [*](4 ut] 1. et? Kl 7 agens L 9 mores x minores R 11 profecit Gc B proficit Ga L 13 de2 < ρ 14 ipsa verba B ipsa G L verba ipsa 15 quasi qui] quia R 19 ei Kl et x 21 intellegemus Ga | quod] qm B 24 seminavit G Pasch 29f dei — iustus x (Pasch) deus — iusti R)

consequenter et illud dicemus, πόλιν ὁ δίκαιος »ἐσκόρπισεν, ἔδωκε quoniam iustus »dispersit, dedit τοῖς πένησιν«· ταῦτα δὲ συνάγει ὁ pauperibus« , dominus autem in κύριος εἰς ἑαυτὸν λογιζόμενος· se coUiget universa quantacum- que iustus »dispersit et pauperibus dedit« . metens autem quae non seminavit et congregans ubi non sparsit, sibi conputat et sibi arbitratur esse con- lata, quaecumque pauperibus fidelibus fuerint seminata vel sparsa, dicens ad eos qui bene proximis suis fecerunt: »venite, bene- »epe;inasa γὰρ καὶ ἐδώκατέ μοι dicti patris mei, hereditate reg- φαγεῖν«, τὰ εἰς μικροὺς γενόμενα num quod vobis paratum est. ei; εἰς ἑαυτὸν συνάγων (vgl. Matth. esurivi enim et dedistis niihi man- 25, 40). ducare« et et quia vult metere ubi non seminavit et congregare ubi non sparsit, cum non invenerit, dicet ad eos qui ei non praebuerint metere et congregare: »discedite a me, maledicti, in ignem aeternum, quem praeparavit pater meus diabolo et angelis eius. esurivi enim et non dedistis mihi manducare« et cetera. nam et vere durus est quod ait Matthaeus) et »austerus« (secundum quod dixit Lucas), sed his qui misericordia dei abutuntur ad negligentiam suam non ad conversionem suam, sicut ait apostohis: »vide bonitatem dei et severitatem; in eos quidem qui ceciderunt severitatem, in te autem bonitatem si permanseris in bonitate« . qui enim bonum iudicat deum, credens indulgentiam accipere si fuerit conversus ad eum, illi bonus est deus. qui autem aestimat eum sic bonum, ut non curet de pec- catis peccantium, illi non est bonus deus sed sed <dures es>; »austerus«; zelans est enim super peccata hominum conteimientium se.

[*](2ff II. Cor. 9, 9 — 13 Matth. 25, 34 f — 20 Matth. 25, 41 f — 23. 30 Vgl. Luc. 19, 21 — 25 öm. 11, 22 — 31 Ex. 20, 5 u. ö.)[*](4 se Pasch (C1) suo x 5/6 dedit pauperibus L 8 ubi R G quae B L 15 pparatum Bc 19 invenit B | non praebuerunt ei μ 23 dixit] ait B L 24 misericordia Gc B Pasch misericordiam Ga L 25 conversionem B Pasch (vgl. Ζ. 28) conversationem GL 28 conversus fuerit B 30 <durus et>; Diehl 31 enim est B)

Tamen, quasi Christo metente quae nos seminavimus et congregante quae nos sparsimus, seminemus »in spiritu« et sparga- C 281 (Mitte) Or.: σπείρωμεν mus »pauperibus« et talentum dei καὶ ἀναφέρωμεν αὐτῷ δεκάτας καὶ non abscondanius in terra. ἀπαρχάς. nec enim est bonus huiusmodi timor nec liberat nos talis timor ab exterioribus tenebris illis, cum fuerimus damnati quasi mali servi et pigri: mali quidem, quia non sumus usi C1 Nr. 281 (Anfang) Or.: πονηρὸς οὖν probata illa pecunia dominico- ἐπειδὴ μηδεὶς ἀπέλαυσεν οὖ ἴσχεν rum vcrborum, cum quibus pot- ἀργυρίου τῶν δυναμένων συνεξετά- eramus negotiari et discutere σαι αὐτῷ τὰ θεῖα μυστήρια. ὀκνηρὸς Christianitatis eloquia et adqui- δὲ ἐπεὶ ἐδειλίασεν ἐργάσασθαι. rere bonitatis dei altiora myste- ria; pigri autem, quia non fuimus operati cum eloquiis dei salutem vel nostram vel aliorum, cum deberemus mittere pecuniam domini nostri, id est eloquia, auditoribus nummulariis qui omnia temptant II 293, 17 An.: τραπεζῖται δὲ οἱ et probant, ut bonum quidem ἀκροαταὶ οἱ τὰ μὲν καλὰ κατέ- dogma et verum teneant, repro- χοντες δόγματα, τῶν δὲ φαύλων bum autem et falsum repellant, ἀπεχόμενοι. ut cum venerit dominus, eloquia illa. quae commisimus nos, cum usuris recipiat et cum additamentis ab eis, qui acceperunt a nobis. omnis enim pecunia. id est omne Π 293, 16 An.: ἀργύρια τοίνυν τοῦ verbum quod habet in se formam κυρίου εἰσὶ τὰ ἔχοντα τὴν βασιλικὴν dei regalem et imaginem verbi τοῦ βεοῦ μορφὴν καὶ τὴν εἰκόνα eius, legitimum est. τοῦ λόγου αὐτοῦ. nummulariis ergo viris iubet credere verbum, qui possunt eius reddere usuram. reddit autem usuras verbi, qui alterum festinat salvare cum eo, sicut ipse salvatus est: sicut Andreas Petrum. Philippus Nathanael, [*](3 Vgl. Gal. 6, 8 — 4 II. Cor. 9, 9 — 7 Vgl. Matth. 25, 30 — 31ff Vgl. Orig. hom. XIII, 1 in Ex. (VI, 270,8): usurae autem sunt verbi dei habere in usu vitae et actuum ea, quae praecepit sermo dei — 32 Vgl. Joh. 1, 40f — Vgl. Joh. 1, 45) [*](1/2 nos — nos G B Lc nos non — nos non La 6 est x* < ρ 31 usurm] usuras L | qui alterura y* qui terum Lc (quia it. La) 32 Petrum y* Petrus L)

Matthaeus pubicanos. et hoc est quod dicit apostolus: »quae audisti a me per multos testes, haec commenda fidelibus hominibus, qui idonei erunt et alios docere«. similiter et dominus dicit: »nemo lucernam et ponit eam sub modio, sed super candelabrum, ut introe- untes videant lumen« .

Tollite ab eo itaque talentum et date ei qui habet decem talenta (25, 28).

Vides quia tollitur talentum a malo servo et pigro, et datur ei qui habet decem talenta. quomodo autem tollitur ab aliquo, quod datum fuerat ei, et alteri datur bene agenti, ut habeat etiam haec super illa quae adquisivit, non satis facile est explicare — tamen possibile est, quoniam qui idoneum facit in aliquo sensum in dogmatibus veritatis, potest sua divinitate deus auferens sufficientiam ab eo, qui pigrius ea est usus, dare ei qui eam multiplicavit.

Omni enim habenti dabitur et abundabit, ab eo autem, qui non habet, et quod habet auferetur ab eo (25, 29).

Utputa fidem habenti etiam Cluc Nr. 55 (vgl. Π 293, 19) Or.: quae est ex nobis, dabitur gratia οἶον πίστιν ἔχοντι τὴν ἐκ τοῦ ἐφ᾿ fidei quae est ex deo per spiritum ἡμῖν δοθήσεται χάρισμα πίστεως, fidei et abundabit; et quidquid ha- καὶ ἁπλῶς τῷ ἔχοντί τι τῶν ἐκ κα- buerit quis ex naturali creatione, τασκευῆς φυσικῆς ἐνυπαρχόντων cum exercuerit eum, accipit id ip- αὐτῷ βελτιωθὲν προσοχῇ καὶ ἐπι- sum et ex gratia dei, ut abundet et μελείᾳ τὸ ἐνδέον ἀπὸ θεοῦ δοθήσε- firmior sit in eo ipso quod habet. τοι. non enim de sapientia sola, sed de omni virtute intellegendum est nobis quod ait Salomon: »et si fuerit quis perfectus inter filios hominum si abfuerit ab illo sapientia tua, in nihilum reputabitur sic et qui perfectus fuerit in castitate aut in iustitia aut in virtute aut <in>; non fuerit autem ei aut castitas aut iustitia aut virtus aut pietas quae venit ex gratia dei, »in nihilum« reputatur huiusmodi propterea si volumus ut detur nobis virtus perfectior et abundet in nobis, quod perfectum est inter homines per dihgentiam omnimodo [*](1 Vgl. Matth. 9, 9f — II. Tim. 2, 2 — 3 Liic. 8, 16 — 15ff Zum Zitat: Hautsch TU. 34, 2a, 77 f — 26 ff Sap. Sal. 9, 6) [*](1 publicanos Gc. r. B publicanus Ga L 6 itaque ab eo B 16 vom Lemma fehlt v. 30 17 etiam < L 19 ex deo < L (G vac.) qua et G 22 eum x Pasch illud μ | id x* ad ρ 27 abfuerit B Pasch afluerit G afuerit L 28 virtute y* veritate L 28 <in>; 30 reputabitur B 32 per <G)

adquiramus; et postquam adquisierimus, quasi intellegentes quoniam »in nihilum« haec reputantur sine gratia dei, humiliemus nos ipsos manu valida dei« , et orenms »sine ira et disceptatione levantes puras manus« , ut omnium bonorum quae sunt in nobis perfectio detur ex deo, et faciat nos perfectos et acceptabiles deo quasi filios dei.

Iste autcm «qui unum acceperat taletum« et »absconderat« in terra, non solum quasi mahis »et « arguitur, sed quasi inutilis mittitur in tenebras exteriores, ubi nulla Π 294, C An.: σκότος δὲ ἐξώτερόν inluminatio est forsitan, nec cor- φησιν, ἔνθα οὐδεὶς φωτισμός ἐστιν, poralis, nec est respectio dei illic, τάχα μὲν οὐδὲ σωματικός, πάντως δὲ οὐδεμία ἐπισκοπὴ θείου φωτός. sed quasi indigni speculatione dei, qui talia peccaverunt, condemnantur in his, quae extgeriores tenebrae appellantur: forsitan donec intellexerint, ut convertantur et digni efficiantur exire ab eis; forsitan et propter aliam causam (quam nos ignoramus), quoniam legimus aliquem qui fuit ante nos exponentem de tenebris abyssi et dicentem quoniam abyssus est extra mundum foris et tenebrae. consideremus ergo si potest vera εἰ δὲ τὸ σκότος ἐπάνω τῆς ἀβύσσου, esse expositio eius, ut exteriores αὕτη δὲ ἔξω τοῦ κόσμου, ὥς φασί tenebras illas intellegamus, ut qui- τινες (vgl. Ζ. 17), xard τοῦτο οἱ dam quasi indigni toto mundo ἀνάξιοι τοῦ παντὸς κόσμου ἐκ- in abyssum illam (quam ille ex- βάλλονται εἰς τὴν ἄβυσσον ἐκείνην, posuit) foras eiciantur, in qua sunt οὐδενὸς φωτίζοντος τὰ ἔξω τῆς τοῦ tenebrae, nemine eas inluminante, παντὸς κόσμου κατασκευῆς. cum sint extra totum mundum.

Cum autem venerit filius hominis in gloria sua et omnes angeli cum eo, tunc sedebit swper sedem gloriae suae; et congregabuntur ante eum omnes gentes, et cetera (25, 31 — 34).

[*](2 Vgl. I. Petr. 5, 6 — 3 I. Tim. 2, 8 — 6f Vgl. Matth. 25, 18. 26 — 16ff Vgl. Philo de opif. m. § 32 (I, 7M): εὖ μέντοι κοὶ τὸ φάναι ὅτι »σκότος ἦν ἐπάνω τῆς ἀβύσσου« κτλ. — 17 Vgl. Gen. 1, 2)[*](2 nos ipsos] nos B nosmetipsos L 3 disceptatione] disceptione GL 6 eixm] ipsum μ 111. prospectio Kl 14 intellexerint x* intellexerunt ρ 27 — 172, 13 (gaudium)] Vgl. Hom. 9 «in « bei Merlin (s. Klostermann und Benz TU. 47, 2, 110): es werden nur einige wichtige Varianten gebucht 27 cum autem] cum G XXXN secundum mathm. In illo tempore dixit ihs discipulis suis: cum L (vgl. Hom. 9) 29 caetera. Omelia Origenis de eadem lectione L (vgl. Hom. 9))

Indiscussus quidem sernio videtur esse manifestus, quasi exhortans homines ad dandum et largiendum et avertens ab omni inhumanitate et parcitate. videamus tamen, quid quaerere oportet in eo propter eos, qui nihil aliud arbitrantur in eo nisi exhortationem humanitatis. certe secundum et gloriosum Christi adventum fore credit omnis ecclesia, quando et filius dei »qui adsumptus est gloria«, cum gloria huc revertetur in specie sua et pulchritudine sua, ut corpus eius sit quale fuit, cum transformatus fuisset in monte coram tribus discipulis coascendentibus ei, ut iam non tribus nec aliis paucis, sed universis gentibus congregatis ante eum appareat. et sedebit super sedem gloriae suae et tunc segregabit malos a bonis — utrum autem omnes ab omnibus qui in omnibus generationibus fuerint, aut illae [*](887) tantum***, quae in consummatione fuerint derehctae, aut illae tantum quae crediderunt in deum per Christum, et ipsae utrum omnes aut non omnes, non satis est manifestum. tamen quibusdam videtur de differentia earum, quae crediderunt, haec esse dicta. quantum ergo ad simphcem textum, nec qui a dextris consistunt aha causa laudantur et in praejjarafum regnum vocantur, nisi propter solam humanitatem, nec qui sunt a sinistris aha causa confunduntur et deputantur in ignem nisi propter inhumanitatem. quid ergo ? si isti, qui humani fuerunt, circa virtutes ceteras neglegentes fuerunt, consquentur taha haec promissa ? aut illi, qui non fuerunt humani, si ahas inpleverunt virtutes, maledicti erunt omnino et in ignem sunt condemnandi et hoc cum ipso diabolo? vides ergo quia necessariam habet sapientiam sermo.

Item tractandum est, utrum in loco futurus est salvatoris adventus in gloria, aut alteram expositionem debemus exquirere. quis enim erit locus ille, ut capiat in uno aspectu et omnes angelos venientes cum Christo et omnes gentes illic congregatas? et de sede gloriae eius quid est dicendum? putas corporale ahquod aubsellium erit, aut [*](1ff Vgl. C1 Nr, 289 Or.: dna δὲ οἱ ἁμαρτωλοὶ μόνην τὴν ἐλεημοσύνην ἀπαιτηθήσονται ἢ καὶ τὴν εὐσέβειαν; πρῶτα μὲν τὴν εὐσέβειαν, ἔπειτα δὲ καὶ τὸ εἰς ἀλλλήλους φιλάν θ ρωπον. — 6f I. Tim. 3, 16; vgl. Act. 1, 11 — 7 Vgl. Jes. 53, 2 — 8 Vgl. Matth. 17, — 20 Vgl. Matth. 25, 41) [*](4 aUud arbitrantxir y (vgl. Hom. 9 Pasch) ~ L 7 sua2 < B 8 coram L Pasch y Hom. 9 10 sedebit y* Hom. 9 Pasch sedeat L 12 qui] quae Pasch 13 Liicke etwa <gentes intellegendae sint>; Koe, 17 a B L Hom. 9 Pasch ad G 27 gloria y* gloriam L gloria: Hora. 9 29 congregandas Pasch)

etiam hoc opus habet interpretatione subtiliore ? propterea qui vult omnia rationabiliter intellegere, multam sapientiam inveniet et in istis. et periculosum quidem est de huiusmodi rebus exponere; sed ne propter intellectus difficultatem plenius tacentes derelinquamus eos, qui moventur in istis ad fluctuandum, pauca de mtdtis (secundum quod possibile est) exponamus. aestimo ergo quoniam erit tempus adventus Christi, quando tanta manifestatio futura est Christi et dininitatis eius. ut non solum milhis iustorum, sed nec aliquis peccatorum ignoret Christum »secundum quod est« , quando et peccatores cognoscent in conspectu suo sua delicta et iusti manifeste videbunt semina iustitiae suae ad qualem eos perduxerint finem. et hoc est quod dicit congregabuntur ante eum ornnes gentes. si enim modo, quando nec omnes cognoscunt Christum »secundum quod est«, ipsi qui videntur cognoscere palam eum cognoscunt, sed in fide tan- tum intrant homines in conspectum eius, quando agnitionem eius accipiunt per fidem, sicut scriptum est: »intrate in conspectu eius in exultatione« — quanto magis recte dicuntur omnes gentes ante eum et constituendae, quando palam omnibus, tam bonis quam malis, tam fidelibus quam infidebbus fuerit factus, ante oculos mentis eorum iam non fidei aut diligentiae alicuius inquisitione repertus, sed ipsius divinitatis suae manifestatione prolatus?

Non in aliquo quidem loco apparebit filius dei cum venerit in gloria sua, in altero autem non apparebit, sed sicut ipse secundum conparationem fulguris exeuntis adventum suum vohiit demonstrare, dicens: »si dixerint vobis: ecce in deserto. nolite exire; ecce in domo, nolite credere; sicut enim fulgur egreditur ab oriente et apparet usque ad occidentem, sic erit adventus filii hominis« . »sicut« ergo fulgur »egrediens ab «, propter quod omnia inplet, »apparet usque ad occedenterm«, sic cum venerit Christus in gloria sua, quod ubique futurus est, et ipse in conspectu omnium erit ubique et omnes ubicpie erunt in conspectu ipsius, et sic constituentur ante sedem gloriae eius, hoc est ante regnum eius et potestatem dominatio- [*](9. 13 Vgl. I. Joh. 3, 2 — 16 Psal. 99, 2 — 19 f Vgl. Gal. 3, 1 — 25 Matth. 24, 26 f) [*](1 subtiUori B 12 dicit x Pasch dictum est Hom. 9 14/15 tantum L Pasch tamen y tn Honi. 9 19 factus y Pasch y manifestus L Hoin. 9 22 non G L Pasch + enim B Honi. 9 23 sed Gc.r. L Hom. 9 Pasch Ga B 26 enim] autem B 27 ergo x* enim μ 28 oriente + et L 28. 29 propter x* Hom. 9 (vgl. Pasch) propterea μ)

nis ipsius. sedes autem eius aut certe quidam perfectiores sanctorum dicuntur (de quibus scriptum est: »quoniam illic sederunt sedes in iudicio« ) aut quaedam virtutes angelicae (de quibus dicitur: »sive sedes dominationes« ). ergo rex saeculorum deus verbum, qui et in forma factus est hominis. sedebit super huiusmodi sedem gloriae suae; et congregabuntur ad eum omnes gentes, iam non dispersae in dogmatibus falsis et multis de eo, et sic erunt ante eum, ut non localiter audiamus omnes gentes fieri ante eum, sicut nec localiter audimus iustos ei dicturos quae sunt dicturi. quamdiu ergo confusi sunt iniqui, nec se cognoscentes nec Christum, sed in erroribus intenebricati tenentur, et iusti quamdiu »per speculum et in aenigmate« vident et »ex seipsos cognoscunt. non secundum quod vere sunt — tamdiu non sunt segregati boni a malis. cum autem propter manifestationem fiUi dei omnes ad intellectum venerint suum, tunc salvator segregabit bonos a malis.

Oves autem dicti sunt, qui salvantur Π 295,2 An: πρόβατα δὲ καλεῖ τοὺς propter mansuetudinem, ἁγίους διὰ τὸ ἥμερον . . . quam didicerunt ab eo qui dicit: »discite a me, quia mitis sum et humilis corde«, et propter quod »usque ad occisionem« venire imitantes Christum, qui »sicut ovis ad occisionem ductus est. et sicut agnus coram tondente se sine voce«, et non simpliciter voce«, sed »coram tondente se sine voce«, id est coram sunt ipsius et diripiente. haedi autem dicuntur mali, qui τοὺς δὲ ἀσεβεῖς ἐρίφους διὰ τὸ πη- aspera et dura saxa male ascen- δητικόν. dunt et per praecipitia eorum incedunt. sic intellege mihi et sanctos adextris, qui dextra opera operati sunt et plenius sunt conversi ad iustitiam, [*](2 Psal. 121, — 3 Col. L 16 — 5 Vgl. Phil. 2, 7 — 9ff Vgl. Ci Nr. 283 An.: νῦν γὰρ ἀναμεμιγμένοι εἰσὶν ἅπαντες — 11 I. Cor. 13, 12 — 19 Matth. 11, 29 — 20 Vgl. Hebr. 12, 4 — 21f Act. 8, 32 (Jes. 53, 7) — 25 Vgl. Hieron. in Matth. 209 B: haedi hoc est peccatores) [*](2 dicentur L 4 et x* Hom. 9 < ρ 7 et1 B L Hom. 9 sed G non] nec L 8 audiamus G | ei] ea L Hom. 9 19/20 mitis sum et humihs B Hom. 9 humihs et mitis sum (vgl. S. 174, 16) G L 20 quod x hoc Hom. 9 23 — voce2 < L (vgl. Hom. 9) 25 qui R G Hom. 9 quia B 26 mole R malo G 28 a] ad G 29 dextra Bc dextera x Hom. 9)

quae semper a dextris est dei. propterea secundum dignitatem actuum suorum dextrorum a dextris consintunt, et acceperunt mercedem >suorum dextrorum dextram regis, in qua requies et gloria est. qui autem ad perversitatem vitae seipsos separaverunt a dextris propter opera sua pessima et sinistra, ceciderunt in sinistram, id est in tristitam tormentorum damnati, propter quod a sinistris consistunt. tunc dicet rex ad eos qui sunt a dextria invitans eos ad se: venite ut quidquid minus fuerat eis, cum perfectius uniti fuerint Christo, consequantur, audientes: venite et facientes. tale est et quod dicit apud Lucam: »auferte talentum ab eo, et date ei qui habet decem. omnis enim qui habet addetur ei, qui autem non habet et hoc, quod videtur habere, auferetur ab eo« . vocat autem illos benedictos patris, addito benedicti patris mei, ut eminentia benedictionis eorum manifestetur, qui benedicti sunt a domino »qui fecit caelum et terram« , et forsitan quia sunt aliqui benedicti inferiores, qui benedicti quidem sunt non autem patris.

Accipite regnum quod vobis praeparatum est a constitutione mundi. [quod in Latino habet a constitutione mundi in Graeco sic habet a depositione mundi, et secundum Graecum sermonem exponit quae secundum Latinum non conveniebat exponere]. quare autem nomine depositionis de mundo frequenter utuntur scripturae, sicut et hic dicens a depositione mundi, quaerat qui potest, sciens quia non omne, quod creatum est, depositum dicitur, nec scriptum est alicubi a depositione sedium aut dominationum aut principatuum. congregans [*](3 Vgl. Jes. 11,11? — 6ff Vgl. C Nr. 284 Or.(?): ζητητέον δὲ εἰ τοὺς δικαίους »ἐκ δεξιῶν« ἔστησε, πῶς πόλιν λέγει »δεῦτε εἰς τὴν τῶν οὐραιῶν βασιλείαν« κτλ. — 10 Luc. 19, 24ff — 14 Act. 4, 24 — Vgl. Col. 1, 16 — 24ff Vgl. Cc Nr. 70 (vgl. Or. C1 Nr. 287) Or.: τὸ »ἀπὸ καταβολῆς κόσμου« ἤ »πρὸ καταβολῆς κόσμου« τὸ ὡρισμένον ἐν προγνώσει δηλοῖ. ἔχει δὲ κοὶ μυστικόν τι, ὅπερ ζήτει. — Vgl. Orig. tom. XIX, 22 in Joh. (IV, 324, 18ff); de princ. III, 5, 4 (V, 273, 17ff). Ebenda 274, 1: καταβολήν mundi (quod latine satis inproprie translatum constitutionem mundi dixerunt)) [*](1f. 4 a] ad G 2/3 <actuum>; Kl 6. 7 a ’’ L B Hom. 9 ad Ga 7 rex Gc < Ga B L Hom. 9 | qui sunt] quis G 9 consequentur L 10 habet] habebat G 11 addetur ρ additur x 14 a < G L 15 inferiores qui benedicti < L 17 paratum B Hom. 9 18 — 20 [ ] Glosse Übersetzers KI 19 depositione x Pasch dispositione R (vgl. Hom. 9))

autem ex omnibus nomen depositionis, si forte in altero aliquo dictum est, et conparans ea cum his, quae dicuntur de mundi depositione, ascendens per verbum ad cetera creata quidem non autem deposita, ex eo quod non est eorum factura depositio, videbis causam nominatae depositionis, quod nonien tantum de mundo suscipitur. credere autem haec talia litteris quae possunt et in manus hominum male moratorum venire et calumniatorum et novitatis amatorum, non est religiosum, ut ne margaritae nimis exoperatae ante porcos mittantur neque sancta canibus dentur.

Esurivi et dedistis mihi manducare, et cetera (25, 35 — 41).

Videtur mihi per haec, quia non unius iustitiae species remuneratur sicut aestimant multi. absurdum est enim nihil aliud intellegere virtutis in eo, qui ita remuneratur, nisi tantum communicationem humanitatis. non autem hoc dicimus, ut neglegentius studeamus humanitatem, cum sit omnibus fidelibus praecipue observanda, sed ut omnia aequahter aut ut paene aequaliter studeamus, ut propterea ex omnibus omnem benedictionem percipiamus »in caelestibus in Christo Iesu« . primum autem sciendum est quoniam, sicut (quantum ad textum) non sufficit ad consequendam regni caelestis hereditatem, dare esurientibus manducare, nisi et cetera fecerimus quae subsequntur sic non est possibile omnia illa secundum textum inplere, sicut aestimant multi, nisi ex parte egerimus contra dei mandatum. necesse est enim et uaestuosum esse, ut det cibum et potum et vestimentum Christo esurienti et sitienti et algenti in sanctis, ut hoc modo et peregrinum eum colligat et infirmum <eum>; visitet et eat eum in carcerem. vere autem sive secundum simpliciora et corporalia benefacta intellegamus sive secundum spiritaha, certum est quoniam sive hoc sive illo modo quis faciat opus bonum et nutriat animas spiritalibus cibis sive qualemcumque speciem boni operis quis fuerit operatus propter deum, Christo esurienti et sitienti dat cibum et potuni. sive quae facimus sanctis, qui sunt divites meritis pauperes [*](8f Vgl. Matth. 7, 6 — 17 Eph. 1, 3 — 19 Vgl. Eph. 5, 5 ? 23ff Vgl. Matth. 25, 37) [*](4 factvira Elt (vgl. Rufin apol. adv. Hier. 1, 25; Migne PL 21, 563 C non facturam, sed καταβολήν) facta X 7 morigeratorum B, doch vgl. z. B. Orig. hom. IX, 1 in Ez. (VIII, 407,7): cmn bonus ac bene moratus Juero 10 esurivi] + enim Hom. 9 14 autem Hom. 9 enim x 15 humanitati Bc 16 omnia] omnibus adiuti superna gratia virtutibus Hom. 9 21 est X* < ρ 23 enim x* Hom. 9 eum μ | et quaestuosum esse ut qui studiosus est Hom. 9 25 <eum>; Diehl 31 fecimus Hom. 9)

rebus, sive in quibuslibet, qui meritis pauperes sunt etsi fuerint divites rebus, sive in qualibuscumque causis mandatum Christi quis fecerit — Christum cibat et potat, qui fidelium iustitiam et veritatem manducat et bibit.

Item Christo algenti teximus vestimentum accipientes sapientiae texturam a deo, ut per doctrinam aliquos doceamus et induamus eos »viscera misericordiae, castitatem, mansuetudinem, humilitatem« virtutes: quae omnes virtutes spiritalia sunt vestimenta eorum qui audiunt doctrinam docentium eas secundum eum, qui dicit: «in- duite vos viscera misericordiae, benignitatem, humilitatem, mansue- tudinem« et cetera, magis autem et ipsum Christum qui haec fidelibus est, secundum eum, qui dixit: »induite dominum iesum« . cum ergo huiusmodi vestimentis vestierimus unum de minimis in Christo credentibus, ipsum dominum videmur vestisse, ut ne (quan- tum ad nos) nudum sit verbum dei in mundo. sed et peregrinum dei filium constitutum debemus suscipere et domesticos corporis eius peregrinos in mundo, <mundos>; ab omnibus actibus corporalibus, sicut et de se et de discipulis suis dicit: «et isti non sunt de hoc mundo, sicut et ego non sum de hoc mundo« . et quaerit Christus cum suis animam ubi succedat. quando ergo praeparamus cor nostrum diversis virtutibus ad receptaculum eius vel illorum qui sunt ipsius, ipsum peregrinantem suscipimus in domum pectoris nostri, facientes »cenaculum magnum, mundatum et oranatum « ad susceptionem Christi peregrinantis in mimdo ceterorumque discipulorum ipsius. quorum enim verbum suscipimus, ipsos suscepisse videmur in nobis, et per ipsos Christum, cuius baiulant verbum.

Item in infirmatis hominibus, sive a fide sive ab aliquo opere bono, aut scandalum patientibus Christus infirmatur et scandalum patitur, sicut ipse dicit ad Petrum quae carnis sunt sapientem: »scan- dalum mihi «, hoc est: infirmitas mihi es. sed et omnes discipuli [*](7. 9 Col. 3, 12 — 12 öm. 13, 14 — 18 Joh. 17, 14 — 22 Marc. 14, 15 — 27 Vgl. öm. 14, 1; II. Cor. 11, 29? — 29 Matth. 16, 23.) [*](5 christo algenti y* Honi. 9 christtim algentem L | vestimentum R B Hom. 9 vestimento G L 6 texturam x Hom. 9 tecturam ρ 10 humilitatem B 12 eum qui dixit (dicit Hom. 9)] ea quae diximvis G 16 debemus stiscipere Kl debemus induere Hom. 9 < x 17 Diehl 18. 29 dixit Hom. 9 25 ipsos1 y Hom. 9 et ipsos L)

eius dilecti simul cum talibus infirmantur et scandalum patiuntur dicentes: »quis infirmatur, et non infirmamur ? quis scandalizatur, et non urimur «? et si discipuli eius coinfirmantur infirmis, quanto magis ipse salvator creator ipsorum ? nam quem maior miseri- [*](889) cordia tenet hominum infirmorum. gravior constringit infirmitas talem. cum ergo unum fratrum infirmatorum visitaverimus, aut per doctrinam aut per increpationem aut per consolationem aut precibus aut terrore iudicii aut aliqua bona opera facientes in eum fecerimus meliorari in Christo, ipsum Christum visitavimus et confortavimus infir- matum, et ceteros discipulos Christi talibus passionibus coinfirmatos refrigeravimus, sicut Paulus ad Philemonem dicit: »gaudium enim magnum habuimus et consolationem in caritate tua, quia viscera sanctorum requieverunt per te, frater« . et ne putes esse blasphemum, infirmum dicere Christum. ipse enim »ex infirmitate est « propter misericordiam, et »ipse infirmitates nostras portat « et omnes noti ipsius. deinde omne quod hic est, carcer est Christi et eorum qui sunt ipsius. propterea eamus ad eos, qui in domo vinculorum istorum habentur quasi in carcere, et sunt in hoc mundo degentes quasi carcere naturae necessitate constricti. cum ergo abierimus ad tales et omne opus bonum fecerimus in eis, visitavimus eos in carcere . et Christum in eis.

Videamus autem nisi generaliter haec intellecta et ad simplicem humanitatem nos exhortantur et ad omnia laudabilia facta, ut benedictionem dignis dicentem: »nenite, benedicti patris mei « consequi quis valeat digne. non autem iusti obliti eorum, quae egerunt, tunc respondebunt ei dicentes: domine, quando te vidimus esurientem? et cetera, sed humilitatis causa laude benefactorum suorum indignos se proclamantes. ipse autem volens eis ostendere suam conpassionem in suis, etiam se pronuntiat esse in quibus fuerint fratres eius, dicens: [*](2 II. Cor. 11, 29 — 11 Philem. —14 II. Cor. 13, —15 Jes. 53, 4 — 15 f Vgl. II. Cor. 11, 29 ? — 24 Matth. 25, 34) [*](2 et] + nos Hom. 9 3 coinfirmantur x* Hom. 9 confirmatur ρ 4 salvator + et Hom. 9 5 talem Elt talis x 7 precibus] per cibos Hom. 9 8/9 meliorari Hom. 9 (vgl. S. 123, 21) meliorare x 10 coinfirmatos Kl coinfirmantes R G Hom. 9 confirmantes B L 11 refrigeravimus x* Hom. 9 refrigeamus μ 13 esse < Hom. 9 | blasphemum B L blasfemium ( — miam Gc Hom. 9) 23 humilitatem Hom. 9 (vgl. Ζ. 27) 24 dignis dicentem] dni dicentis Hom. 9 25 egerunt R Gc B Hom. 9 legerimt Ga (Pasch) gervmt L 28 volens eis ostendere G L Hom. 9 Pasch eis ostendere volens B)

arnen dico vobis, ex eo quod fecistis uni minimorum istorum fratrum meorum, mihi fecistis. videamus nunc quod dicit iustis: »venite, benedicti patris mei « iniustis autem: discedite a me, cum fuissent utique fideles, et intellegimus inpletum in eis quod scriptum est: »omni habenti dabitur et abundabit; ab eo autem qui non habet etiam quod videtur habere auferetur ab eo «. nam propinqui sunt verbo, qui servant dei mandatum et vocantur, ut adhuc magis propinquiores efficiantur, audientes: »venite, benedicti patris mei « longe autem ab eo sunt (etsi videantur assistere ei), qui non faciunt mandata ipsius. pror- ter hoc tolletur ab eis et quod sibi videbantur adsistere ei, audientes: discedite a me, ut qui modo vel videntur esse ante eum, postea nec videantur. propter quod et nos debemus nos conservare, ne audiamus et ipsi, quasi elongantes nos ipsos a domino: discedite a me, et omnia faciamus, ut dicatur ad nos: »venite, benedicti patris mei «. consideran- dum est autem quoniam in sanctis non solum dictum est »benedicti«, sed cum additamento non qualemcumque honorem habenti, id est »benedicti« non alicuius alterius nisi »dei patris «. econtra autem quibus dicitur Π 296, 4 An.: καλεῖ δέ αὐτοὺς ka- maledicti, non dicitur maledicti τηραμένους οὐκ ἀπὸ τοῦ πατρός· patris mei. nam benedictionis τὰ γὰρ ἴδια οὐτῶν ἔργα ποιεῖ αὐτοὺς quidem ministrator est pater, ἐπικαταράτους. maledictionis autem unusquisque sibi est auctor, qui maledictione digna est operatus.

Qui autem recedunt ab lesu, decidunt in ignem aeternum, qui alterius generis est ab hoc igne, quem habemus in usu. nullus enim ignis inter homines est aeternus, sed nec multi temporis, extinguitur enim cito. aeternus autem ignis est ille, de quo et Esaias dicit in fine prophetiae suae: »vermis eorum non morietur, et ignis eorum non extinguetur « forsitan talis substantiae est, ut invisibilia conburat ipse invisibilis constitutus, secundum quod ait apostolus, quoniam »quae videntur, temporalia sunt; quae autem non videntur, aeternaK, [*](2. 8. 14ff Matth. 25, — 4 Matth. 25, 29 — 13 Vgl. Psal. 72, 27 — 29 Jes. 66, 24 — 32 II. Cor. 4, 18) [*](4 intelligemus B | dictum est Hom. 9 6 videtur habere] habet B 7 propinqui Hom. 9 9 mandatum B 12 nos conservare x conservare Hom. 9 13 quasi x* Hom. 9 et quasi μ 14 dicatur R dicat x Hom. 9 16 habentis B habentes Hom. 9 23 maledictionis Hom. 9 31 ait apostolus y Pasch ~ L 32 aeterna y Pasch + sunt L)

si ergo »quae videntur, temporalia sunt, quae autem non videntur, aeterna sunt«, necesse est, si visibilis est ille ignis, et temporalis sit; autem aeternus est, et invisibilis est, quo puniuntur qui recedunt a salvatore. tale est quod dicit et lob: »comedet eum ignis qui non accenditur« . ne autem mireris audiens esse invisibilem ignem et punientem, cum videas inter homines calorem corporibus accidentem et non mediocriter cruciantem, maxime illos, qui ab eo validissime molestantur. et considera quoniam regnum quidem non aliis praeparatum dicit »a constitutione mundi « nisi iustis, et ideo reddet eis eum rex eorum Christus. ignem autem aeternum non illis, quibus dicitur discedite a me maledicti, paratum ostendit, sicut regnum iustis, sed diabolo et angelis eius, quia (quantum ad se) homines non ad perditionem creavit sed ad vitam et gaudium, peccantes autem coniungunt se diabolo. et sicut qui salvantur sanctis angelis coaequantur et fiunt »filii resur- rectionis « et »filii dei « et angeli, sic qui pereunt diaboli angelis coaequantur et fiunt angeli eius.

Esurivi enim et non dedistis mihi manducare, et cetera (25,42 — 46).

Scriptum est ad fideles: »vos estis corpus Christi, et membra ex parte «. sicut ergo anima habitans in corpore, cum non esuriat quan- tum ad suam substantiam spiritalem, esurit tamen unumquemque corporis cibum, quia copulata est corpori suo, sic et salvator patitur quae patitur corpus eius ecclesia, cuni sit ipse inpassibilis quantum ad suam divinitatem. sanctis enim indigentibus cibo et ipse esurit, aliis autem membris suis necessariam habentibus medicinam et ipse quasi infirmus necessariam habet, item aliis susceptione opus habentibus ipse quasi feregrinus in eis quaerit, »ubi caput suum reclinet «, sic et in nudis alget et in vestitis vestitur. et si ex dilectione Paulus dicit: »quis infirmatur, et non infirmor ? et hoc magis ad laudem respicit apostoli ostendentis magnitudinem caritatis suae circa fideles, quo- modo non magis, quam Paulus et omnis homo dilectione ornatus, filius caritatis dei salvator dicere potest convenienter: »quis infirmatur, et [*](4 Job 20, 26 — 8ff Vgl. Matth. 25, 34 — 12 Sap. Sal. 1, 13f — 14 f Vgl. Luc. 20, 36 — 15 Vgl. Luc. 20, 36 — 18 Vgl. I. Cor. 12, 7 — 22 Vgl. Eph. 1,23 — 26 Matth. 8, 20 — 27 Vgl. Matth. 25, 36 — 28. 31 II. Cor. 11, 29) [*](2 visibilis Gc — le Ga) B visibihter L 3 est2 + <ille ignis>;? Kl 9 eum G L illud B Hom. 9 ipsum μ 13 et2 ρ ut x Pasch 14 fiimt y Pasch < L 16 angeli x* filii μ consortes Pasch 24 necessarium 26 declinet G L)

non infirmor ? quis scandalizatur. et ego non uror « propter quod dicit infirmus et in carcere fui, et non visitastis me. in carcere enini menibro Christi constituto. ipse non est solutus a carcere qui dicit de iusto: »cum ipso sum in «, hoc est: contribulor ei. sicut enim qui meus est, in tribulatione <mecum>; est, sic et ego in cum eo sum. et hoc dico non ignorans vulgariorem illam traditionem.

Et hoc considera, quia inmoratur in unoquoque verbo loquens ad iustos et laudans eos et per singulas species eorum benefacta dinumerat, loquens autem ad iniustos praecidit conpendians et con- colligens malefacta eorum in breve. id est iustis quidem de infirmitate dicit: »infirmus fui. et visitastis me>; , separatim autem de carcere: »in carcere fui. et venistis ad me« ; ad iniustos autem cum potuisset simihter dicere: infirmus fui et non visitastis me, in carcere fui, et non venistis ad me. praecidens narrationem subunavit utrumque, dicens infirmus fui et in carcere, et non visitastis me, quoniam misericordis iudicis erat benefacta quidem hominum largius praedicare et ampliare. malefacta autem eorum transitorie memorare ac breviare. sed et iusti inmorantur in unoquoque verbo dicentes: »quando te vidimus esurientem et cibavimus, aut sitientem et potavimus ? aut nudum et vestivimus, aut peregrinum et collegimus ? aut quando te vidimus infirmum aut in carcere « quoniam proprium est iustorum benefacta sua relata sibi in facie diligenter et per singula refutare causa humilitatis: tamquam si dicente domino: hoc et hoc et hoc bonum in me fecistis, illi recusantes dicant: nec hoc nec hoc nec hoc fecimus tibi. iniusti non ita per singula, sed cursim dicunt: quundo te vidimus esurientem aut sitientem aut peregrinum aut nudum aut infirmum aut in carcere et non ministravimus tibi, verbum ministravimus tibi ad omnia referentes, et quasi praecidentes et praetereuntes crimina sua, ut non graviora videantur dihgenter et singillatim enumerata : quia proprium malorum hominum est culpas suas (excusationis causa) aut nullas velle ostendere aut leves et paucas.

[*](4 Psal. 90, — 6 Vgl. Hamack TU. 42, 4, 25 — 1ff Matth. 25, 36 — 18 Matth. 25, 37 ff)[*](2 et1 R fui sic et x 5 mecum μ < x 10 breve Ga L brevi Gc B Pasch 13 dicere Kl facere x | visitastis] venistis ad G 17 ac G Pasch et B L 21 carcere Ga B carcerem Gc L 22 benefacta y Pasch beneficia L 27 verbum + enira B 29 sua x Pasch singula μ | ut non] non Ga ne Gc.r. Pasch viderentur y Pasch 30 malorum hominum] omnium malorum B semper malorum Pasch)

Sed et responsio Christi, tam ad iustos facta quam ad iniustos, hunc ipsum significat intellectum. volens enim iustorum benefacta ostendere grandia, peccatorum autem culpas non grandes, ad iustos quidem dicit: »ex eo quod fecistis uni ex minimis istis fratribus meis, mihi fecistis« , ad iniustos autem sic : ex eo quod non fecistis uni ex minimis istis, nec mihi fecistis, non adiciens »fratribus meis« , quemadmodum cum loqueretur ad iustos. nam abusive quidem onmes credentes in Christo fratres sunt Christi, revera autem fratres eius sunt, qui perfecti sunt et imitatores sunt eius, sicut ille qui dixit: »imitatores mei estote, sicut et ego Christi« , qui possunt dicere: »pater noster qui es in caelis «. gratius autem est apud deum opus bonum, quod fit in sanctioribus quam in minus sanctis, et levior culpa est neglegere minus sanctos quam sanctiores. minimos autem dicit aut quasi in mundo minimos aestimatos, aut quia apud seipsos minimi erant — volentes enim apud deum fieri magni, seipsos minimos faciebant, quasi carissimi discipuli eius, qui dixit: »discite a me, quia mitis sum et humilis corde« . et hoc adtende quoniam cum prius dixisset: »venite, benedicti« , deinde: »discedite, maledicti « (quoniam proprium boni dei est primum recordari benefacta bonorum quam malefacta malorum), postea in exitu utrorumque prius nominat poenam malorum deinde vitam bonorum, dicens: et abibunt illi in poenam aeternam, hi autem in vitam aeternam, ut primum quae timoris sunt evitemus mala, postea quae honoris sunt adpetamus bona.

Et factum est postquam consummavit lesus omnes sermones hos, dixit discipulis suis (26, 1).

Volens ostendere quod omnia in pondere et numero et mensura constituit deus, dicit in aliquo loco ad matrem suam: »nondum venit hora mea« , item: »nunc anima mea turbatur, et quid dicam ? pater, salva me ex hac hora. sed propter hoc veni in hanc horam «, item: »pater, venit hora; clarifica filium tuum, ut et filius tuus clarificet [*](4. 6 Matth. 25, 40 — 10 Vgl. I. Cor. 11, 1 — Matth. 6, 9 — 16 Matth. 11, 29 — 17 ff Vgl. C1 Nr. 288 Or.: πρώτους δὲ δικαίους καλεῖ, ἶνα κατὰ πρόσωπον πληγῶσιν οἱ ἄδικοι — 18 Matth. 25, 34 — Matth. 25, 41 — 26 Vgl. Sap. Sal. 11, 20 (21) — 27 Joh. 2, 4 — 28 Joh. 12, 27 — 30 Joh. 17, 1) [*](7 omnes x* nomen ρ 12 mimis] minimis μ 13 dicit] hic dicit μ 16/17 mitis sum et humilis B Pasch humilis et mitis smn G L (vgl. S. 166, 19f) 18 maledicti + ostendens B 24 hos] istos B 30 clarifica G L Pasch glorifica B I clarificet G Pasch glorificet B L)

« — sic et horam constituit passionis filii sui. ideo etsi frequenter insidias passus est a ludaeis, nihil potuit pati discedente ab eo diabolo »usque ad tempus «, et nihil pati poterat, donec consummaret omnes sermones suos, quos proposuerat dicere discipulis suis. propterea postquam consummavit omnes sermones hos, tunc dixit discipulis suis. et vide quia non dixit simpliciter postquam consummavit omnes sermones, sed addidit hos omnes, id est quos iam locutus fuerat, non quos adhuc fuerat locuturus. adhuc enim oportebat eum etiam alios loqui sermones, priusquam traderetur, et »in Bethania in domo Simonis leprosi « de muliere accedente ad se, item et pascha facere cum discipulis suis et convincere proditorem latentem et gratias agere et porrigere eis panem et calicem. oportebat eum et praedicere discipulis suis quod essent scandalizandi, et Petro quoniam ante galli cantum ter fuerat negaturus. adhuc autem oportebat eum hora adpropin- quante magis orare, non semel nec bis sed ter, donec hora plenius [*](891) adveniret.

Scitis quia post biduum pascha fiet, et filius hominis tradetur ad crucifigendum (26, 2).

Si ergo etiam hora fuerat definita, secundum quod diximus, ut non traderetur ante omnem doctrinam, quomodo non magis et dies fuerat definitus, ut »pascha nostrum Christus « immolaretur, dissolvens ludaicum pascha et tradens secundum novum testamentum discipulis suis ? oportebat etiam mensem esse definitum paschae, ego autem puto etiam annum, de quo et propheta dicebat »praedicare annum domini acceptum et diem salutis «. praedicit ergo discipulis suis praemuniens eos, ut ne, priusquam audiant quae fuerant eventura, subito videntes tradi ad crucem magistrum, obstupescant pavore propter passionem domino accidentem. ideo dixit eis: scitis quia post biduum pascha fiet, et filius hominis tradetur ad crucifigendum. non [*](3 Luc. 4, 13 — 9 Matth. 26, 6ff — 10 Vgl. Matth. 26, 17ff — 11 Vgl. Matth. 26, 20ff — 12 Vgl. Matth. 26, 26ff — Vgl. Matth. 26, 30ff — 13 Vgl. Matth. 26, 33 ff — 14 Vgl. Matth. 26, 36ff — 21 Vgl. I. Cor. 5, 7 — 22f Vgl. Harnack TU. 42, 4, 25 — 24 Jes. 61, 2.) [*](2/3 diabolo usque x utique diabolo R 8 erat Pasch 9 priusquam y* postquam L | et] 1. ut ? Kl (vgl. Pasch: aut ?) 10 pasca G 12 praedicere ρ praedicare x 17 scitis y XXXVI secundum m. In illo tempore dixit ihs discipuhs suis: scitis L | pasca Ga 18 crucifigendum + et reliqua. Omelia Origenis de eadem lectione L)

autem, sicut arbitrantur quidam, hoc dicere vult quia post biduum paschae dies adveniet, sed quia post biduum novum pascha fiet. nec enim dixit: post biduum pascha erit aut veniet, ut ne ostenderet illud pascha futurum quod fieri solebat secundum legem, sed pascha fiet, hoc est quale numquam fuerat factum, ut per hoc novum pascha illud succidatur antiquum. denique sic addit: et filius hominis tradetur ad crucifigendum. post duos autem dies factum est pascha, secundum quod fuerat prophetatum ab eo, quando traditus est in nocte et dixit osculanti seludae: »amice, ad quod venisti « si autem post biduum pascha factum est, <id est>; quarta decima luna, manifestum est quia quando ista dicebat secundum ludaeos undecima erat luna, quando et parabolas supradictas exposuit.

A quo autem traditus est, hic non est scriptum. congregabis autem de scripturis, quoniam et pater tradidit eum secundum quod scriptum est: »qui unico filio suo non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit illuma; secundum alias autem scripturas »Iudaw« tradidit illum, sed et »satanas« qui »intranvit in Iudam « tradidit eum, sed et »principes sacerdotum et senioresa »tradiderunt« eum. propterea hic inpersonaliter posuit tradetur non dicens a quo, quod verbum potest ad omnes respicere qui tradiderunt eum. sed non omnes eodem pro- posito tradiderunt. deus enim tradidit eum propter misericordiam circa genus humanum, qui »unico filio non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit euma. ceteri autem tradiderunt eum iniquo pro- posito, unusquisque secundum malitiam suam: ludas propter avaritiam sacerdotes propter invidiam, diabolus propter timorem, ne aveUeretur de manu eius genus humanum per doctrinam ipsius, non advertens quoniam niagis eripiendum fuerat genus hominum per mortem ipsius, quam ereptum fuerat per doctrinam et mirabilia. traditus est enim »ad «, ut »exuens principatus et potestates fiducialitera triumphet eos in ligno.

Tunc congregati sunt principes sacerdotum et scribae et seniores populi in atrium principis sacerdotum qui dicebatur Caiphas, et con- [*](9 Matth. 26, 50 - 15. 22 öm 8, 32 - 16 Matth. 26, 47ff — 17 Luc. 22, —18 Matth. 27, 1f — 24f Vgl. Matth. 26, 14f Par - 25 Vgl. Matth. 27, 18 - 29 Matth. 27, 26 - Vgl. Col. 2, 15) [*](1 arbitrantur X* vgl. Pasch) arbitrabantur ρ 6 succidatur y* succidat L senescat Pasch 9 quod x quid μ 10 <id est>; Diehl 16f illum] eum B Pasch 19 tradetur y Pasch traditur L 22 qui x* quod ρ | fiho + suo B 23 eum2 < G 23/24 propositu)

silium fecerunt, ut lesuni dolo tenentes occiderent; dicebant autem: non in die Jesto, ut ne tumultus fiat in pojmlo (26, 3 — 5).

Quod dixit propheta: »et piincipes convenerunt in ununi adversus dominum et adversusChristum <eius>; «, tunc inpletum videtur cum principes sacerdotum et seniores populi congregati sunt in domum jjrincijns sacerdotum dominum dominum et adversus Christum eius « — non veri sacerdotes sed pojmli, et seniores non aliorum sed illius, qui videbatur po- pulus dei vere autem erat populus Gomorrhae, quoniam dixerunt: »crucifige, crucifige eum«, et: »tolle talem de terra «. et quod dixerat »audite verbum domini, principes Sodomorum, adtendite legem dei, plebs Gomorrhae «, convenit illis insidiantibus ludaeis, qui fuerunt in generatione temporis Christi. et quod dicit Ezechiel ad Hierusalem: »iustificata est magis Sodoma ex te «, magis convenit dici ad Hierusalem, super quam dominus flevit, quam ad tempus prophetae. peiora enim Sodomis peccaverunt jjrincipes pojmli, quia non intellegentes sumnium sacerdotem dei insidiati sunt ei, et seniores populi non cognoscentes »primogenitum universae ereaturae « et seniorem omnibus creaturis consiliati sunt contra eum. et propter atrium (puto) illud, in quo con- silium feceriint, ut lesum dolo tenerent, desolata est Hierusalem. oportabat enim iam non esse civitatem, quae adversus totius mundi egerat fundatorem, quae prius quidem occiderat »prophetas«, postmodum autem dominum prophetarum.

Ut dolo eum tenerent. ideo convenienter de eis dixit propheta: »disperdat dominus universa labia dolosa «. dolo autem eum tenere et occidere voluerunt, ut ne tumultus fiat in populo illo, qui multa signa et prodigia lesum viderat facientem. et propterea multi quidem ex his erant pro eo, qui forte dixerant, quia xmagnus propheta surrexit In Israel«; alii autem erant adversus eum, qui dixerant: »hic non eicit daemonia nisi in Beelzebub principe deamoniorum «. necesse ergo erat tumultum fieri domino conprehenso propter diversa studia populi diligentis Christum et odientis, credentis et non credentis. [*](3. 6 Psal. 2, 2 - 8 Luc. 23, —9 Luc. 23, 18 - 10 Jes. 1, 10 — 13 Ez. 16, 51 f Zum Text vgl. zu Orig. Hom. VIII, 7 in Jer. (III, 61, 24) - 14 Vgl. Luc. 19, 41 - 15 f Vgl. Hebr. 4, 14 - 17 Col. 1, 15 - VgL Prov. 8, 22ff — 21 Matth. 23, 31; Act. 7, 52 - 24 Psal. 11, 3 - 27 Luc. 7, 16 - 28 Matth. 12, 24.) [*](1 tenerent et occidercnt (vgl. Ζ. 19. 23) B 4 eias ρ < x 9 de talem B 14 prophetiae B 18 ut puto C 21 fundatorem x salva- torem R 23 dicit L 25 occidere + eum G 27 quia] qiu B 31 odientis x* audientis ρ)

stetit enim consiliuni eoruni quasi firmum (cum ipsi qui consiliabantur staturi non essent), ut non in die festo occideretur sed in alio die; videlicet ut »pascha nostrum« nostruma immolaretur »Christus«, ut relinquentes azyma ludaeorum festivemus in spiritalibus azymis et veris. considera autem, si potes, omne verbum, quod profitetur quocumque modo doctrinam dei, dicere principem esse sacerdotum dei. cuni sint autem multa falsorum dogmatum verba, quasi sacerdotes dei non autem dei, sed populi qui seductus ab eis est, consiliantur adversus unum et verum dei verbum. verbum autem dei praebet quidem se insidiantibus, nihilomiims tamen resurget, non inmutatum neque corruptum ab eis, et in caelum ascendet, ut suscipiat eos qui tollunt crucem suam et sequuntur eum.

Cum autem esset lesus in Bethania, in domo Simonis leprosi, accessit ad eum mulier habens alabastrum unguenti pretiosi et effudit super caput eius recumbente eo. videntes autem discipuli eius indignati sunt, et cetera (26, 6 —13).

Multi quidem aestimant de Β (Matthaei) II, 69, 1 An.: una eademque muliere quattuor δοκεῖ μέν τισι μία εἶναι καὶ ἡ αὐτὴ evangelistas exposuisse. παρὰ τοῖς εὐαγγελισταῖς ἄπασιν. quia conscripserunt tale aliquid de muliere et omnes similiter ala- bastrum unguenti nominaverunt; lohannes autem pro alabastro po- suit »libram unguenti« . sed et quod dicitur potuit hoc venundari et pauperibus dari, dixerunt Matthaeus et Marcus et lohannes, et quoniam ad sepulturam suam unguentum illud Christus pronuntiavit effusum, ipsi exposuejunt, et quoniam in Bethania in domo Simonis leprosi factum est, ipsi tres conscripserunt; lohannes autem Bethaniam qui- dem dixit, ubi »fecerunt ei cenam et Martha ministrabat et Lazarus unus erat ex discumbentibus et Maria accepit libram unguenti nardi pistici pretiosiu et cetera, ex quibus apparet quia ipsi ei fecerunt cenam. Lucas autem, quamvis non leprosum posuit Simonem, tamen Pharisaeum dixit fuisse, qui rogaverat lesum »ut manducaret cum eo «, sicut de nomine eius dominus ipse testatur dicens ad eum [*](3 Vgl. I. Cor. 5, 7 - 4 Vgl. I. Cor. 5, 8 - 11 Vgl. Matth. 16, 24 - 17 ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 25 - 22 Joh. 12, 3 - 23 Vgl. Marc. 14, 5 Joh. 12, —24 Vgl. Marc. 14, 8; Joh. 12, 7 — 27ff Joh. 12, 2f — 30 VgL Luc. 7, 36.) [*](4 festivemus Kl (vgl. S. 190, 20) festinemus x 8 est ab eis B 13 esset autem G 14 effiuidit G lo eiuw2 < B 29 ipsae Pasch 31 fuisse dixit y (Pasch) ~ L 32 ipse dominus B)

ibi: »Simon, Simon, habeo aliquid tibi dicere «. multa ergo similitudo et cognatio quaedam videtur de muliere apud qiuittuor evangelistas.

Dicam tamen ad eos, qui arbitrantur unam fuisse mulierem, de qua omnes evangelistae scripserunt: putas quod haec mulier quae effudit super capnt lesu pretiosum unguentum, sicut Matthaeus et Marcus exposuerunt, ipsa et »myro unxit pedes ipsius «, sicut Lucas et lohannes exposuerunt? non est autem possibile, ut de eadem muliere exponentes evangelistae, cum essent »consummati in eodem intellectu et in eodem spiritu et in eadem sententia «, qui fuerant ministraturi salutem ecclesiarum, contraria sibi dixissent. si autem aliquis arbi- tratur ipsam fuisse, quae unxit unguento domini pedes apud Lucam et lohannem, dicat nobis si Maria hic ipsa erat, quae apud Lucam scribitur fuisse »in civitate peccatrix «, quae »indiscens quoniamrecubuit in domo Pharisaei adtulit alabastrum unguenti et stans retro secus pedes eius plorans lacrimis lavabat pedes eius «. nec enim credibile est, ut Maria quam »diligebat Iesus«, soror Marthae »quae elegerat «, ut »peccatrix in civitate« fuisse dicatur. et putas mulier, quae secundum Matthaeum et Marcum effudit super caput lesu pretiosum unguentum, [eventu] non scribitur fuisse peccatrix, quae autem secundum Lucam »peccatrix« refertur, non fuit ausa ad caput Christi venire sed »lacrimis pedes eius lavit« quasi vix etiam pedibus eius digna, prae tristitia »paenitentiam paenitentiam in salutem stabilem« operante ? et quae secundum Lucam est, plorat et multum lacrimat, ut »pedes« lesu »lacrimis« lavet, quae autem secundum lohannem est Maria, neque peccatrix neque lacrimans introducitur. [*](1 Luc. 7, 40 — 3ff Vgl. Β (Cramer I, 418, 4) An.: Ὠριγένης δὲ πάλιν ἄλλην μέν φησιν εἶναι τὴν παρὰ Ματθαίῳ καὶ Μάρκῳ ἐκχέουσαν τῆς κεφαλῆς τὸ μύρον ἐν οἰκίᾳ Σίμωνος τοῦ λεπροῦ, ἄλλην δὲ τὴν παρὰ τῷ Λουκᾷ γεγραμμένην ἁμαρτωλὸν κατεκχέσασαν τῶν ποδῶν αὐτοῦ μύρον ἐν τῇ οἰκίᾳ τοῦ Φαρισαίου. Vgl. Β (Matthaei) II, 69, 7 An., wo am Schlufl noch: κοὶ ἄλλην τὴν παρὰ τῷ Ἰωάννῃ ἀδελφὴν τοῦ Λᾳζάρου· ὡς εἶναι τὰς πόσος τρεῖς. — 5 Vgl. Marc. 14, 3 — 6 f Vgl. Luc. 7, 38 Joh. 12,3 - 81. Cor. 1,10 - 11. 20 Vgl. Luc. 7, 38; Joh. 12 3 — 12. 17.20. Luc. 7, 37 — 13ff Luc. 7, 37 f — 16 Joli. 11, 5 — Vgl. Luc. 10, 42 - 18. 21 Vgl. Marc. 14, 3 — 22 f Vgl. II. Cor. 7. 10 — 23 Vgl. Luc. 7, 38 — 24 Joh. 12, 3) [*](1 aliquid R quid Gc. r. B L quod G a 2 videtur Χ* μ 5 ihm G a 6 myro G (L) myrra B 9 erant Pasch 10 ut contraria B Pasch 12 hic R G haec B L 13 indiscens] dicens L discens μ 17 ut G L Pasch B 19 [eventu] Koe 22 salute G L)

Forsitan ergo quis dicet quattuor fuisse mulieres, de quibus conscripserunt evangelistae; ego autem magis consentio tres fuisse: et unam quidem, de qua conscripserunt Matthaeus et Marcus nullam differentiam expositionis suae facientes in eo capitulo, alteram autem fuisse de qua scripsit Lucas; aliam autem de qua scripsit Iohannes, quoniam differt aliis mulieribus non sohim in his quae scripta sunt de unguento, sed quoniam et »diligebat Iesus« Mariam et Martham — quamvis et ipsa in Bethania referatur fuisse, sicut et mulier de qua exponunt Matthaeus et Marcus. tertia differentia est. quoniam Matthaeus quidem et Marcus in domo Simonis leprosi hoc factum fuisse exponunt; Iohannes autem quoniam »Ιesus ante sex dies paschae venit in Bethaniam, ubi erat Lazarus quem suscitaverat Ιesus, et fecerunt ei cenam« C1 Nr. 292 Or.: τάχο μὲν εἴποι τις τέσσαρας εἶναι τὰς γυναῖκας περὶ ὧν ἀνέγραψαν οἱ εὐαγγελισταί. ἐγὼ δὲ μᾶλλον προστίθημι τῷ τρεῖς αὐτὰς εἶναι, καὶ μίαν μὲν περὶ ἧς ἀνέγραψε (ἀνέγραψαν Koe) Ματθαῖος καὶ Μᾶρκος <ὡς Kl> ἐν πολλοῖς ἄλλοις συνᾴδοντες τῆς εὐαγγελικῆς γραφῆς, ἑτέραν δὲ περὶ ἧς ὁ Λουκᾶς, διαφέρουσαν δέ τινα τῶν προειρη· μένων, περὶ ἧς ὁ Ἰωάννης· εἰ γὰρ καὶ ἐν Βηθανίᾳ ἀνέγραψαν τὰ κατὰ τὴν γυναῖκα γενόμενα, Ματθαῖος καὶ Μᾶρκος ἐν οἰκίᾳ Σίμωνος τοῦ λεπροῦ διηγήσαντο τὰ περὶ τούτων ἀπηντηκέναι, Ἰωάννης δέ φησιν ὅτι »πρὸ ἓξ ἡμερῶν τοῦ πάσχα ἦλθεν Ἰησοῦς εἰς Βηθανίαν, ὅπου ἦν Λάζαρος ὃν ἤγειρεν ἐκ νεκρῶν« καὶ τὰ ἑξῆς. [et] non Simon, sed Maria et Martha, forte et Lazarus, »et Martha ministrabat, Lazarus autem erat unus ex discumbentibus«. adhuc autem secundum lohannem »ante sex dies Paschae venit in Bethaniam«, quando et »fecerunt ei cenam« Maria et Martha; hic autem quando et recumbente eo in domo Simonis leprosi accessit ad eum mulier »post biduum pascha« erat futurum, sicut dictum est supra. [*](14 Joh. 11, 5 — Vgl. Luc. 10, 41 f — 15 Vgl. Joh. 12, 1 — 20. 31 Vgl. Marc. 14, 3 — 23 Joh. 12, 1f — 27 Joh. 12, 2 — 29 Joh. 12, 1f — 32 Vgl. Matth. 26, 2) [*](8 eo y* uno L 11 differt x + ab μ Pasch 27 [et] Kl | simon y* simul L 28 unus erat L 31 et <G | recumbente eo B recumbentem GL) Restat iit aliquis dicat: si de altera muliere Matthaeus et Marcus scripserunt de altera auteni lohannes de tertia vero Lucas, quomodo in persona unius mulieris semel a Christo increpati discipuli (quasi male indignantes de facto mulieris) non se emendaverunt, ut ne super alteram mulierem similiter facientem indignarentur? propterea sciat, quia apud Matthaeum et Marcum discipuli indignantur ex bono proposito, apud lohannem autem solus ludas furandi adfectu, apud Lucam autem murmurat nemo. ex his ergo et aliis, quac et ipse poteris observare, certum est quoniam aut sibi contraria dicunt evangelistae, ut quidam eorum etiam mentiantur, aut (si hoc impium est credere) necesse est dicere non de eadem muliere omnes conscripsisse evangelistas, sed aut de tribus aut de quattuor. dicet autem aliquis paulo audacior: forsitan secundum historiam una quaedam mulier fuit, quae tale aliquid fecit, pone auteni et alteram (si vis) et tertiam, [*](893) tamen principaliter evangelistarum propositum fuit respiciens ad mysteria, et non satis curaverunt ut secundum veritatem historiae enarrarent, sed ut rerum mysteria quae ex historia nascebantur exponerent. propter quod et adtexuerunt quosdam sermones mysteriorum intellectibus convenientes et consonos.

De his autem, quae apud quattuor exponuntur evangelistas causa mulierum vel unius mulieris (sicut aestimant multi), diligentius tractanimus exponentes evangelium secundum lohannem, quae videbantur nobis, cum essent simiha et cognata quasi contraria et distantia. nunc autem ea breviter perstringamus. rationabiliter ergo Lucas cum de peccatrice muliere loqueretur, introduxit eam flentem abundantius, ut etiam pedes lesu lavaret, et non infundentem quidem [*](5ff Vgl. Hieron. in Matth. 212 C: scio quosdam Ininc locum calumniari, quare alius evangelista ludani solum dixerit contristatum, eo quod loculos temierit et ftir ab initio fuerit, et Matthaeus scrihat omnes apostolos indi- gnatos etc. — 6 Vgl. Marc. 14, 5 - 7 Vgl. Joh. 12, 4 ff — 8 Vgl. Luc. 7, 38 — 22 Nicht in den erhaltenen tomoi zum Joh. — 24 ff Vgl. Hieron. in Matth. 212 A: nemo putet eandem esse, quae super caput effudit unguentiim, et quae super pedes. illa enim et lacrimis lavat et crine tergit et manifeste meretrix appellatur; de hac autem nihil tale scriptum est etc. — Vgl. Luc. 7, 37 f.) [*](2 vero < G 7 f apud 1 — adfectu] hinter apud Lucam — nemo 8 autem] vero B 10 eorum etiam R G L ~ B eorum p 13 14 fuit mulier B 16/17 historiae enarrarent y* ~ L 23 similia essent L 24 restringamus B)

unguentitm sed tantum unguentem, et non caput sed pedes. illa autem, quae non accusabatur peccatrix, non unxit sed effudit, et non super pedes, sed super caput. si autem quis et quae de Maria Lazari sorore scripta sunt tractet, quae et ipsa »unxit« domini »pedes« notet sibi quod scriptum est ibi quoniam omnis »domus repleta est ex odore «; quod non est scriptum de ea quae dicebatur esse »peccatrix«, sed nec de muliere. de qua scripserunt Matthaeus et Marcus, quae non dicebatur f uisse »peccatrix«, tale aliquid scriptum est, quia omnis »domus repleta est ex odore unguenti«

Forsitan ergo per differentias istarum mulierum differentiae fidelium demonstrantur, quorum quidam quidem effundunt sujjer caput lesu pretiosum unguentum, alii autem non caput ungunt, sed pedes, alii autem non infundunt largiter, sed ungunt tantum unguentium vero quidam tali ungunt unguento, ut omnis domus inpleatur ex odore divinitatis ipsius; alii autem non tali quidem, tamen et ipsi acceptabili apud Christum, quoniam et ipsi ungunt pedes eius unguento, quos Pharisaeus nec cum »oleo« unxit. oportebat autem haec in Bethania fieri quae interpretatur domus oboedientiae, et ab hac quae swper caput domini effudit unguentum non accusata quasi »peccatrix in civitate«, et a Maria, apud quam cum fieret convivium accessit ad eum et unxit- domum autem oboedientiae ecclesiam intellegi oportere dubitat nemo. illa autem, quae apud Lucam dicebatur »peccatrix«, adhuc non erat digna in Bethania esse, quamvis paenitentiam peccatorum suorum agebat. adhuc enim minus habebat, ut postmodum inveniretur in domo oboedientiae facta (ut iam consummata) neque »peccatrix« diceretur nec »lacrimans« et lavans domini »pedes«, sed et ipsa effundens unguentum siiper caput ipsius. sed et Simon oboedientiae mysterium est, quoniam sic interpretatur, sed [*](2 Vgl. Marc. 14, 3 — 3 Vgl. Joh. 12, 3 ff — 4 ff Joh. 12, 3 — 6 Vgl. Luc. 7, 37 — 17 ff Vgl. Hieron. in Matth. 211 C: moratur in Bethania, domo oboedientiae etc. — 17 Vgl. Luc. 7, 46 — 18 Vgl. Wutz, Onom. sacra 557 — 22 Luc. 7, 37 — 26 Vgl. Luc. 7, 38 — 28 Vgl. Wutz, Onom. sacra 370. 607. 748. 1017 u. ö. — 28 ff Vgl. Hieron. in Matth. 212 A: Simon quoque ipse oboediens dicitur, qui iuxta aliam intellegentiam mundus interpretari potest, in cuius domo curata est ecclesia) [*](5 quae scripta sunt B L 10 ergo x * < ρ 13 fundunt 14. 16 unguent G 15 tamen quidem et L 16 acceptibiha G 17 non cum L 19 effundit G)

oboedientiae litterae non spiritus: propter quod Simon, elevatus a lit- tera legis per lesuni ad legom spiritalem. iam non erat Simon tantum, sed factus est etiam Petrus et pro aedificatione ludaica dignus habitus est aedificatione ecclesiae super petram fundandae. factus est ergo lesus in domo Simonis quidem alicuius oboedientis, tamen leprosi et adhuc opus habentis mundatione ab lesu. non autem memoratum est apud Lucam de Simone quoniam et leprosus erat, aestimo quoniam ipse debitor erat quinquaginta denariorum et iam acceperat remissionem eorum, quoniam dilexerat modicum; tamen diligens aliquantulum. »rogavit eum ut manducaret cum eo«. accessit mulier (non peccatrix) secundum Matthaeum et Marcum, alahastrum habens unguenti jyretiosi. et considera quam caute apud hos, qui peccatricem non rettulerunt, unguentum eius quasi pretiosum laudatur. apudLucam autem. qui exposuit peccatricem, unguentum simpliciter citer nominatur, nec pretiosum nec »nardi pistici«, ut »ex « inpleretur »domus«; adhuc enim habere non poterat unguenta huiusmodi, sed hoc erat magnum, quia vel »unguento« poterat ungere domini pedes. huius autem mulieris pretiosum fertur unguentum, nec enim decebat essc non pretiosum quod swper caput salvatoris effundebatur.

Et super unguentum quidem peccatricis unguentis domini pedes et non effundentis neque indignati sunt discipuli neque doluerunt, nec dixit ludas: »quare unguentum hoc non est venundatum trecentis denariis et datum est pauperibus«. super mulierem autem Matthaeum et Marcum indignati sunt discipuli et dohierunt perditionem unguenti quod decurrebat a capite eius ad ceterum corpus. nam etsi poterat venundari unguentum illud multo pretio et dari pauperibus, tamen non debebat fieri hoc. quia conveniens erat ut super cajmt Christi infunderetur sancta et decenti infusione. qui autem contendunt intellegere ista secundum simplicem textum, dicant effusum unguentum super capui lesu laudabiliter, qualem habebat secundum [*](1 Vgl. Rom. 2, 29; 7, 0. 14; II. Cor. 3, 6 — 2 ff Vgl. Matth. 16, 18 — 5 Vgl. Wutz, Onom. sacra 370. 607. 748. 1017 u. ö — 8 Vgl. Luc. 7, 41. 47 — 10 Vgl. Luc. 7, 36 — Marc. 14, 3 — 15 ff Vgl. Joh. 12, 3 — 21 Vgl. Luc. 7, 37 f — 23 Joh. 12, 5 - 25 Vgl. Marc. 14. 4 — 26 Vgl. Psal. 132, 2 ?) [*](1 obedientiae litterae y * obedientiaHter L 5 quidem R + et x 9 eorum x peccatorum R 13 peccatricem #> Diehl 15 pistici x * vgL S. 178, 29 pistice μ 23 quare + dixit G a 28 ut x * Pasch <)

textum decorem, ut effunderetur super caput talis et tanti magistri. non erat ergo unguentum illud pauperibus dignum nec conveniens (quantum ad suum honorem) ut divideretur in multos, sed ut integrum manens effunderetur super cajmt tantummodo lesu. propter quod et mulierem quae hoc fecerat, suscipit lesus et indignantibus discipulis dicit: »sinite eam, et nolite ei molesti esse, quoniam bonum opus operata est in me«. usque adeo autem efficax est huiusmodi operis boni, ut exhortetur omnes nos odoriferis et divitibus operibus inplere domini caput, ut et de nobis dicatur quia bonum opus fecimus [*](894) super caput ipsius; quia semper quidem habemus (quamdiu in hac vita consistimus) pauperes nobiscum et opus habentes cura eorum, qui profecerunt in verbo et divites facti sunt in sapientia dei, non autem possunt sufficere, ut semper diebus et noctibus habeant secum filium dei verbum dei et sapientiam et omnia, quidquid est dominus noster salvator.

Vide et quod ait: bonum opus operata est in me, quia non dixit de peccatrice unguente pedes ipsius, quia bonum opus fecit in me. si autem oportet discutere et quod ait ad sepeliendum me fecit, conparabis ei quod dicitur: »consepulti sumus Christo per baptismum, et conresurreximus ei«. adhuc autem hoc considera quoniam de secundum Lucam non est dictum amen dico vobis: ubicumque praedicatum fuerit evangelium hoc in toto mundo, dicetur et quod fecit haec in memoriam eius, de muliere autem secundum Matthaeum et Marcum hoc scriptum est. iustum enim erat non de illa quae unxerat pedes, sed de hac quae unguentum effuderat super caput lesu, dici ubicumque fuerit praedicatum evangelium hoc in toto mundo, dicetur et quod fecit haec in memoriam eius. si ergo volumus, ut et de nobis dicatur quod facimus in lesu, effundentes pretiosum unguentum super caput ipsius, proficiamus ab unctione pedum eius ad effundendum pretiosum unguentum super caput ipsius.

Quid autem est oleum et quid unguentum, unguentum autem quod proficit ad corpus Christi ungendum et quod ad caput, difficile [*](6 Marc. 14, — 10 Vgl. Marc. 14, — 147 Vgl. I. Cor. 1, 24 — 17 Vgl. Luc. 7, 37 — 19 Rom. 6, 4 f — 25 Vgl. Marc. 14, 9) [*](5 fecerat hoc L 9 f quia — ipsius y * L 17 ipsius] illius B 18/19 comparans G L 20 conresurreximus x * consurreximus p 25 caput ihu y * caput eius L 26 praedicatum fuerit B 26/27 haec fecit B 27 de < B 30 ipsius] eius L)

quidem est explicare. tamen id quod nobis videtur demonstrare temptabimus, certissime cognoscentes quia oleum ubique in scripturis aut opus misericordiae intellegitur (quo lucerna verbi enutrita clarescit) aut doctrina (cuius auditu adsiduo verbum fidei quod est accensum in nobis, nutritur et clarius lucet). sicut ergo generaliter omne quo quis ungitur oleum appellatur, olei autem aliud est unguentum <aliud non> non unguentm<> ,item unguenti aliud est mediocre aliudpretiosum: sic omnis actusiustus opus dicitur bonum, autem boni aliud est quod facimus propter homines vel secundum homines, aliud autem quod propter deura et secundum deum. item hoc ipsum, quod facimus propter deum, aliud est quod proficit ad usum hominum, aliud autem quod non proficit ad usum hominum sed tantum ad gloriam dei. utputa bene quis facit homini, naturali iustitia motus non propter deum (quomodo faciebant interdum et gentes et multi faciunt homines), opus illud oleum est vulgare non magni odoris, et ipsum tamen acceptabile apud deum; sicutDaniel significat dicens ad Nabuchodonosor deum non cognoscentem: »audi consilium meum, rex, et peccata tua eleemosynis redime«. tale aliquid dicit et Petrus Clementem, quoniam opera bona quae fiunt ab infidelibus in hoc saeculo eis prosunt, non et in illo ad consequendam vitam aeternam, et convenienter, quia nec illi propter deum faciunt, sed propter ipsam naturam humanam. qui autem propter deum faciunt, id est fideles, non solum in hoc saeculo proficit eis, sed et in illo, magis autem in illo.

Quod autem fideles faciunt propter deum, hoc est unguentum boni odoris. hoc ipsum autem opus fidelium propter deum, quod est unguentum, aliud fit ad utilitatem hominum, iitputa eleemosynae, infirmorum visitationes, peregrinorum susceptiones, humilitas, mansuetudo, indulgentia, et cetera huiusmodi quae hominibus prosunt. haec qui facit in Christianos, pedes domini ungit unguento, quia ipsi [*](2ff Vgl. Orig. hom. II, 2 in Lev. (VI, 291, 21) — 3 Vgl. Math. 25, 3 ff — 4 f Vgl. I. Tim. 4, 6; II. Cor. 4, 6 — 17 Dan. 4, 24 Θ΄) — 19 Vgl. Clem. Rec. X, 2; Opus imperf. in Matth. zu 10, 41: TU. 47, 2, 88 — 25 f Vgl. Π 303, 2 An.: τὸ μύρον δὲ ἡ κοτ’ εὐσέβειαν ἀρετή. — Vgl. Joh. 12, 3 — 27 27 f Vgl. Col. 3, 12 f ?) [*](1 quidem x * < μ 4 fidei] dei L 7 < aliud non > 11 deum] ipsum deum G (c) 12 autem R B < G L 17 nabuchodonosor p notis baldasar G (B L) 18 et1 x * < p 20. 23 f illo] alio G c 22 humanam naturam B 23 et y * < L 30 faciunt L | unguet G unguent)

sunt domini pedes. cum quibus ambulat semper. quod praecipue solent facere paenitentes pro remissione peccatorum suorum, et illud est opus quod dicitur unguentum odoriferum quidem, non autem summum. qui autem castitatem studet, in »ieiuniis et orationibus« permanet, in adversis patientiam habet sicut lob, in temptationibus veritatem dei non timet confiteri (quae omnia ceteris hominibus nihil prosunt. sed tantum ad gloriam dei proficiunt), hoc est unguentum quod ungit et domini caput Christi et exinde per totum corpus Christi, id est per totam decurrit ecclesiam; et hoc est unguentum valde pretiosum ex cuius odore tota repletur domus, hoc est ecclesia Christi; et hoc est opus proprium non paenitentium, sed perfectorum sahctorum. aut certe: doctrina quae necessaria est hominibus, per quam nutriuntur animae pauperes in spiritahbus bonis aut forte et debiles in peccatis, hoc est unguentum mediocre quo pedes domini unguntur; agnitio autem fidei verae quae ad solum pertinet deum, unguentum est pretiosum quo ungitur caput Christi deus.

Tunc abiit unus de duodecim, qui dicitur ludas Scariotha, ad jyrincipes sacerdotum et dixit eis: quid vultis mihi dare, et ego vobis eum tradam? at illi constituerunt ei triginta stateres, et exinde quaerebat opportunitatem, ut eum traderet eis (26, 14 — 16). ludas interpretatur confessoe. cum sint ergo duo Christi discipuli hoc nomine nominati, secundum quod Lucas evangehsta dinumerat inter duodecim fuisse apostolos »Iudam lacobi et ludam Scariothama, cum nihil ergo a mysterio vacuum sit apud Christum, aestimo duos istos ludas in mysterio fuisse Christianorum confitentium fidem Christi. quorum una quidem pars fidehter permanet apud Christum, cuius mysterium fuit lacobi ludas. altera autem pars, postquam credidit et confessa est fidem Christi, propter avaritiam reliquit Christum et facta proditrix veritatis ipsius transiit ad haereses et ad falsos sacerdotes ludaeorum falsorum, id est simulatorum Christianorum | et tradidit eis Christum (quantum ad se), id est »verbum veri- [*](895) [*](4 Vgl. Lue. 2, 37 - 8 Vgl. Psal. 132, 2 ? - 10 Vgl. Joh. 12, 3 — 121 f Vgl. S. 185, 4 f — 13 Vgl. Matth. 5, 3 — 21 Wutz, Onom. sacra 476 — 23 Luc. 6, 16 — 31 Vgl. Eph. 1, 13) [*](4 castitati L | in < G a 8 ungit y (Pasch) imxit L | et1 < B dni capud G (L) caput B Pasch 11 est opus x * ~ μ 15 verae p vere x 17. 24 scariotha R G L scarioth B 21/22 christi discipuh y * ~ L 25 istos y * Pasch discipulos L 27 iudas iacobi B)

tatisc ut crucifigatur et occidatur verbum veritatis ab eis cuius mysterium fuit ludas Scariotha qui ahiit ad sacerdotes et de traditioneChristi pactus est pretium. audivi aliquem exponentem patriam proditoris ludae secundum interpretationem Hebraicam exsuffocatam vocari. quod si ita est, magna convenientia invenitur nominis patriae eius cum exitu mortis ipsius, quoniam et ipse laqueo se suspendens prophetiam nominis patriae suae suffocatus inplevit. hic ergo ludas, ad quem dictum est per prophetam: »tu autem, homo imanimis mihi, dux meus et notus meus«, cecidit cum fuisset unus eorum. Christus ad ducatum suscepit populi Christiani. et vide quomodo, quod scriptum est: xvos autem sicut homines moriemini. et sicut unus de principibus «, refertur modo ad illum principem, qui cecidit wtamquam fulgur de caelo«, modo ad ludam, qui electus ad apostohitus et quasi in caelo constitutus et ipse quasi fulgur ante constitutus cecidit in proditionis ruinam vadens (adversus unum principem sacerdotum, qui »in aeternum« factus fuerat »sacerdos ordinem Melchisedecc) ad multos jyrincipes sacerdotum et adversarios unius sacerdotis summi, ut venderet pretio volentem redimere totum mundum a maledictione legis et totius peccati et redimere nos »non corruptibilibus« pecuniis. »sed pretioso sanguine«

Quid autem dixit ludas ad sacerdotes audiamus: quid vultis mihi dare, et ego vobis eum tradam? volebat enim accipere pecuniam et tradere verbum dei. quod faciunt omnes, qui accipiunt aliquid corporalium aut nmndialium rerum, ut tradant et eiciant ab anima sua salvatorem et verbum veritatis quod erat in eis. et opportune hoc uteris exemplo ad omnes, qui quodcumque peccatum facientes, propter avaritiam et causam pecuniarum aut alicuius lucri verbum dei contemnunt et quasi tradunt. nam huiusmodi homines quasi manifeste clamare videntur et dicere virtutibus adversariis praestantibus lucrum aliquod pro peccato transgressi verbi dei: quid vultis mihi dare, et ego [*](3ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 25 — 4 Vgl. Wutz, Ouom. sacra 1025 — 6 Vgl. Matth. 27, 5; Act. 1, 18 — 8 Psal. 54, 14 — 11 Psal. 81, — 13 Vgl. Luc. 10, 18 — 16 f Vgl. Hebr. 6, 20 — 18 Vgl. Gal. 3, 13 — 20 Vgl. I. Petr. 1, 18 f — 25 Vgl. Eph. 1, 13) [*](3 aliquem x * quendam μ 4 exsuffocatam B Pasch et exsuffo- catam R exsuffocatum GL 14/15 et2 — constitutus < B 15 antea G ruina L 22 enim x autem R 28 quasi y * < L 30 dei x * <)

vobis eum tradam? quod etsi traditus fuerit, quidem extra tradentem: vincens autem eos qui eum suscepisse videntur, operatur decentia se, ut evacuare cupientes eum nihil operentur in ipsum. at illi statverunt ei dare triginta stateres, tantam ei dationem constituentes quantos annos salvator peregrinatus fuerat in hoc mundo. triginta enim annorum baptizatus coepit evangelium praedicare, quasi loseph factus triginta annorum, ut erogaret frumenta fratribus suis. nam sicut tunc propter filios quidem Israel a deo fuerat praeparatum frumentum illud, erogatum est autem etiam Aegyptiis, sic evangelium sanctis quidem fuerat praeparatum, tamen praedicatum est etiam infidelibus et iniquis.

Ex tunc quaerebat opportunitatem ut traderet eum. qualem autem opportunitatem quaerebat ludas, Lucas manifestius explanavit dicens: »et quaerebat opportunitatem, ut traderet eum eis sine turba«, id quando populus non erat circa eum, sed secretus erat cum discipulis suis. quod et fecit tradens eum post cenam, cum secretus esset in praedio Gethsemani; arbitrabatur enim ludas opportunitatem sibi esse post pactum quod fecit, quando cum multitudine non erat lesus. et vide, nisi usque nunc opportunitas ista videtur proditoribus verbi veritatis, qui volunt prodere Christum deum verbum in tempore persecutionis Christianorum, quando multitudo credentium non est circa verbum veritatis nec potest inpedire aut prohibere persecutores, maxime ubi pauci fideles habentur. et cum sit omnium rerum tempus, Salomone dicente: »tempus pariendi, et tempus moriendi« et tempus proditorum <verbi>; veritatis proprium hoc est, quando sunt circa Christum multi fideles.

Prima autem azymorum accesserunt discipuli ad lesum dicentes ei: ubi vis paremus tibi pascha manducare? lesus autem dixit: ite in civitatem ad quemdam et dicite ei, et cetera (26, 17 — 19).

Apud Marcum autem sic dicit: »et prima die azymorum, quando pascha immolabatur, dicunt ei discipuli eius: quo vis eamus et prae- [*](5 Vgl. Luc. 3, 23 — 6 f Vgl. Gen. 41, 46 - 14 Luc. 22, 6 — 19 ff VgL Harnack TU. 42, 4, 108 — 19 f. 22 VgL Eph. 1, 13 Par - 23 Vgl. Pred. 3, 1 — 24 Pred. 3, 2 — 30 Marc. 14, 12—15) [*](1 eum vobis L 4 dare y * < L | ei dationem L B (m)editationem ei donationem p 7 ut x * < p 9 autem x * < p 16 eum 17 gessemani GL | si esse G a si esset G c.r. 20 deum x domini R 24 patiendi in (corr. in notis) 25 <verbi>; Koe, vgl. Ζ. 19 f 28 manducare pascha B)

paremus tibi, iit manduces pascha? et misit duos ex discipulis suis dicens: ite in civitatem, et ingredientibus vobis occurret vobis homo amphoram aquae portans; et ubicumque ingressus fuerit, dicite patrifamilias: magister dicit: ubi est diversorium meum, ubi cum discipulis meis manducem pascha? et ipse vobis ostendet locum in superioribus stratum magnum paratum; iilic parate nobis«. sicut ergo apparet, una eademque Β (Matthaei) II. 75, 4 An.: ἕτερος dies erat paschae, quando opor- δέ φησι· »πρὸ μιᾶς τῶν ἀζύμων«, tebat immolare pascha. et azy- ἡμέρας μνημονεύσας ἐκείνης, καθ’ morum, ἣν ἐν τῇ ἑσπέρᾳ τὸ πάσχα ἔμελλε θύεσθαι κτλ. (vgl. auch o. S. 188, 30f) quando oportebat tollere »fermentum vetus« et azyma cum carnibus agni. et dies quidem paschae una erat, azymorum autem septem, connumerata videlicet die paschae cum ceteris sex. secundum haec forsitan aliquis inperitorum requiret cadens in Ebionismum (ex eo quod lesus celebravit more ludaico pascha corporaliter sicut et primam diem azymorum et pascha), dicens quia convenit et nos imitatores Christi similiter facere; non considerans quoniam lesus, »cum venisset temporis plenitudo« et missus fuisset, factus est «, »factus« est »sub «, non ut eos qui sub lege erant sub lege relinqueret, sed ut educeret eos ex lege. si ergo ideo venit, ut educeret eos qui erant sub lege, quanto magis non convenit illos introire in legem, qui prius fuerant extra legem? Ergo de littera quidem legis egredimur, infra virtutem autem spiritalem legis constituti, spiritaliter celebrantes inplemus omnia quae illic corporaliter celebranda mandantur. expellimus enini »vetus fermentum« »malitiae et nequitiae«, et »in azymis sinceritatis celebramus pascha Christo nobiscum coepulante secundum voluntatem agni dicentis: »nisi manducaveritis carnem meam et biberitis sanguinem meum, non habebitis vitam manentem in vobis«; [*](7 ff Vgl. Hieron. in Matth. 214 A: prima, azymorum quarta decitna dies mensis primi est, quando agnus immolatur et luna plenissima est et fernientum abicitur — 8 ff Vgl. Luc. 22, 7 — loff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 78 — 17 Vgl. Marc. 14, 12 — 19 ff Vgl. Gal. 4, 4 f — 24 f Vgl. S. 183, 1 f — 24 Vgl. Rom. 2, 27 ? — 25 Vgl. Rom. 7, 14 ? — 26 f Vgl. I. Cor. 5, 7 f — 29 Joh. 6, 53) [*](1 manduces y* manducemus L | duos discipulos suos B 7 sicut ergo apparet y* sic ergo apparet quod L 24 egredimur legis L legis G 24f —legis < G 25 legem L (G vac.)) »qui tollit peccatum mundi« et prohibet verum exterminatorem solius Aegypti, sed totius generis humani exterminatorem) tangere nos celebrantes festivitatem paschae secum. et ascendimus ipso nobiscum domino constituto ab inferioribus ad locum superiorem, in quo diversorium est, quod demonstratur ab intellectu, qui est in unoquoque homine paterfamilias, discipulis Christi. haec autem domus superior sit nobis magna, ut capiat lesum verbum dei et sapientiam et veritatem et pacem et omne quod est filius dei, qui non capitur nisi a magnis sensu. et sit domus haec praeparata a patrefamilias intellectu filio dei, non sohtm in loco superiori nec tantummodo magna sed etiam mundata, nullo modo habens maUtiae sordes, quasi a scopis legis coadunatas atque proiectas. sit domus ista et in civitate dei, id est in ecclesia. sit autem domus ilHus princeps non qualibuscumque cognitum habens nomen: ideo et mystice dicit lesus ite ad quendam, ut ilh dicant, qui Christo praeparant pascha: magister dicit: apud te faciam pascha cum discipulis meis, adnuntient etiam patrifamilias ilH et quod dicit: »magister dicit: ubi est diversorium, ubi cum discipuhs meis manducem pascha«, ut paterfamilias ille praeparat diversorium lesu et discipuhs eius, ostendat locum superiorem et stratum et paratum et magnum, ut veniens iUuc lesus festivet cum discipulis suis.

Ego autem puto quod homo, qui ingredientibus discipuHs in civitatem occurrit eis »amphoram aquae portans«, quem voluit ut sequerentur discipuH eius euntem in domum, qui subtilem iUam aquam domui adportabat, ut non solum esset mundata, sed etiam aquis plenius elauta, [ et ] era quidam ministrans patrifamilias (idestintellectui) portans mundatoriam aquam in fictili vaso, »ut sublimitas virtutis sit dei«, aut certe potabilem aquam subministrabat in illo fictili [*]( Joh. 1, 29 — 3 ff Vgl. Hieron. ep. 120, 2 ad Hedybiam 480, 4 Hi): et ascendamus cuni doniino cenaculum magnuni, stratum atque mundatum etc. — 6ff Vgl. Marc. 14, 14 — 9. 20 Vgl. Marc. 14, 15 — 12 Zu scopis vgl. Vulgata zu Matth. 12, 44 Par — 17 Marc. 14, 14 — 27 Vgl. II. Cor. 4, 7) [*](1 tollit R tulit X I peccata B 3 nos B 4 domino nobiscum p 8 et pacem y * < L Pasch 12 proiectas B prolectas G L 13/14 qualibuscumque x * quahscumque p 15 ut Pasch et x | praeparat Pasch 18 meis x * < ρ 19 ostendat x * ascendat μ 20 et2.3 < L | festinet μ 23 civitate G L 24 subtilem] 1. sublimem ? Benz 26 elauta Kl ehmata Koe elevata x | erat p et erat x | quidem B 27. 28 vase B L)

ut filius quidem dei generationem praebeat vitis, ille autem intellectus minister ex lege et prophetis aquam, quae misceatur cum vino evangelici verbi. nos ergo qui optamus de ecclesia esse, volentes celebrare pascha cum lesu. sequanuir hominem ilhnn qui vas baiulat huiusmodi aquae, quem puto esse Moysen legis datorem, spiritalem doctrinam portantem in corporaHbus historiis. qui autem accedimt ad legem et prophetas quasi ad eloquia ipsius dei, non autem sequuntur eum spiritaHter qui vas baiulat »aquae vivae«, non celebrant cum lesu nec cahcem bibunt novi testamenti. praeparent autem discipuh pascha lesu, et post sermones discipulorum quibus catechizaverunt patremfamiHas (id est intellectum), veniat et divinitas unigeniti coepulans discipuHs suis in domo praedicta. scire tamen debemus quoniam, qui in epulationibus et soHicitudinibus saecularibus sunt. non ascendunt in domum iHam superiorem. nec vident magnitudinem eius nec considerant stratus iHius ornatum; propterea nec celebrant cum lesu pascha nec accipiunt panem benedictionis ab eo nec caHcem novi testamenti.

Vespere autem facto discubuit cum discipulis suis, et edentibus eis dixit: amen dico vobis, quoniam unus ex vobis tradet me (26, 20. 21). DiscipuHs edentibus pascha secundum legis mandatum dixit lesus — qui »sciebat quid esset in «, et propterea »non habebat opus, ut aHquis testimonium daret ei de homine« — et dixit de luda consueto sibi iureiurando: amen dico vobis, quoniam unus ex vobis me tradet. cum enim potuisset a principio pHpditorem speciahter demonstrare, hoc quidem non fecit, dixit autem generaHter, quia unus ex vobis me tradet, ut testimonio percussi cordis singulorum quaHtas probaretur, ut et discipulorum ostenderet Π 305, 8 An.: οἱ δὲ λοιποὶ μαθηταί, bonitatem quia phis credebant εἰ καὶ καθαρὸν εἶχον τὸ συνειδός, verbis Christi quam conscientiae ἀλλ᾿ οὖν ἐκείνῳ μᾶλλον ἢ ἑαυτοῖς suae, πιστευοντες ηγωνιων. [*](1 Vgl. Matth. 26, 29 Par — 2 ff Vgl. Marc. 14, 13 — 8 Vgl. Joh. 4, 10 — 9 Vgl. Luc. 22, 20 — 13 Vgl. Rom. 13, 13; Marc. 4, 19 — 16 Vgl. Luc. 22, 20 — 21 Joh. 2, 25) [*](2 et < G | aquam] + portet p + portat L 4 sequemur G 5 l. legislatorem ? Kl 12 epulans G 15 stratus x* stratum p 18/19 eis edentibus L 23/24 me tradet (vgl. Pascli) y ~ L 25 quia] quod p)

et ludae malitiam qiiia nec cognitori consiliorum suorum credebat, ut turbaretur aut tristaretur — esto, quia in primis putavit latere quasi hominem — Π 306, 10 An.: ἐνόμιζε γὰρ ὅτι ἔλαθεν τὸν κύριον κτλ. qui postquam vidit conscientiam suam * * * positam in verbis ipsius, quorum primum infidelitatis erat, secundum autem impudentiae.