Commentariorum Series In Evangelium Matthaei (Mt. 22.34-27.63)

Tunc accedentes manus iniecerunt in lesum et tenuerunt eum (26, 50b).

Post osculum continuo nihil differentes turbae illae, forsitan timentes ne de manibus eorum effugiat lesus, manus iniecerunt in eum. et ecce unus ex his, qui erant cum lesu, extendens manum exemit gladium suum, et percutiens servum principis sacerdotum amputavit auriculam [*](7f Vgl. Matth. 26, 47 — 8 ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 58 — 11 Luc. 22, 48 — 14 ff Vgl. Hieron. in Matth. 221 E — 18 Matth. 22, 12 — 21 Matth. 20, 13 f) [*](2 sciens L 6 quadam indicione L 8 iniuriani G (L) 9 iudas] ihu iudas B | iesu B L iesum R G 10 omnes x* omnia p 11 iudas] ihu iudas B 12 ei < G 17/18 vestimentis] indimientis B 22 facio tibi L Pasch 26 hier fehlt vom Lemma v. 51, vgl Ζ. 29 F 27 turba illa GL)

Tunc ait ei lesus: converte gladium tuum in locum suum (26, 52a).

Mox lesus ad eum. qui fuerat gladio usus et abstulerat auriculam servi iUius dextram, non dicit: exime gladium, sed: converte gladium in locum suum. est ergo gladii aliquis locus, ex quo non licet accipere eum, qui non vult perire. maxime in gladio. pacificos enim vult es se lesus discipulos suos, ut bellicum hunc gladium deponentes alterum pacificum accipiant gladium, quem dicit scriptura xgladium »gladium spiritus« . simile autem mihi videtur quod dicit: omnes qui accipiunt gladium, [*](3 Vgl. Joh. 14, 27— 4 Vgl. Deut. 7, 2? — 6 ff Vgl. Joh. 18, 10 — 8 ff Hilar. in Matth. 745 F: populo videlicet sacerdotio servienti per Christi dis- cipulum inoboediens auditus e xciditur etc; Pseudotheophilus (ed. Zahn) 62 f — lOff Vgl. Hieron. in Matth. 222 B: ut totam litterae vilitatem audiat in sinistra (sc. auricula) — 13 Vgl. Matth. 26, 57 — 18 Jes. 6, 10 — 23 Vgl. Joh. 18, 10 — 26 ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 117 f — 26 Vgl. Matth. 5. 9 — 28 Eph. 6, 17) [*](6 et] ei L | ücke KI (es fehlt der Anfang von Joh. 18, 10) | dexteram B 13 ücke KI l. <militantis>; vgl. S. 225 11 20 sanem B L sanam G 21 iesus ei L 22 vom Lemma fehlen vv. 52b — 54 24 dexteram B 26/27 ihs esse B 27 gladium hunc L 28 pacificum <)

Ita volens (ad eum qui non didicerat loquens) docere nos omnes, quoniam volens Π 314, 15 An.: ταῦτα δὲ εἶπεν, ἵνα lens »tradidit semetipsum μὴ οἰηθῶσιν ὅτι ἄκων ἔπαθεν. pro nobis omnibus« , addit et dicit: aut putas quoniam non possum modo rogare patrem meum, et exhibebit mihi plus duodecim legiones angelorum? tamquam si dicat: tu quidem sic gladium exemisti et percussisti principis servum quasi mihi auxilium praestans, ego autem si voluissem poteram rogans patrem non humanum auxilium impetrare sed meliorum, id est angelorum, nec unius sed plus duodecim legionum. ex hoc demonstratur, quoniam secundum similitudinem legionum militiae mundialis sunt et angelorum legiones militiae caelestis, mihtantium contra legiones daemonum habitantium in sepulcris. nam et apud Lucam »multitudo militiae caelestis « audita est »laudantium « propter Christi nativitatem. si autem »multitudo militiae caelestis erat laudantium deum« , militia autem omnis propter adversarios intellegitur constituta, consequenter et illa militia propter adversarios militat deo. sed etiam lacob locum aliquem vocavit »castra« [*](5 Pred. 10, 8 — 6 Psal. 7, 17 — 12 Psal. 119, 7 — 17 Eph. 5, 2 — 20 27 Vgl. Lue. 2, 13 — 26 Vgl. Matth. 8, 28 u. ö. — 28 Luc. 2, 13 — 31f Vgl. Gen. 32, 2) [*](1 et < B 6 incidet R G incidit B L 11 evangelica abhominatur 13 oderant G 15 dixerat B 18 addidit p 19 plus + quam quam L 20 quidem qui sic G siquidem B 23 meliorem R 24 simiHtudinem x* multitudinem p 25 legionum y* angelorum L 29 deum B L Pasch do G 31 aliqua G L | vocavit] + Manaim id est Pasch)

Et adtende: putas quasi inferior angelis salvator aut indigens auxilio angelorum dicebat: aut putas quia non possum rogare jMtrem meum, et exhibebit mihi ’plus duodecim legiones angelorum? — aut forte secundum aestimationem Petri volentis ei auxilium ferre et gladium proferentis et amputantis auriculam servi talia est locutus? magis enim angeli opus habent auxilium unigeniti filii dei, quam ipse illorum. propter hoc et quod scribitur: »quoniam angelis suis mandabit de te, ut custodiant te in omnibus viis tuis«, non de filio dei intellegitur dictum, sed aut in persona Christi de omni viro iusto, quem Christus portabat in corpore suo, aut de Christo secundum humanam eius naturam. denique et quod dicit: liberabit te »a ruina et daemonio meridiano« , nequaquam convenit filio dei, sed et quod dicit: mon timebis a timore nocturno, a sagitta volante per diem, a negotio perambulante in tenebris«, magis convenit viro iusto filio dei. cum ergo posset accipere legiones, nolebat accipere, ut per patientiam eius inplerentur scripturae prophetantes de ipso, quoniam ita eum pati conveniebat.

In illa hora dixit lesus ad turbas: sicut ad latronem existis cum gladiis et fustibus conprehendere me? cottidie apud vos in templo sedebam docens, et non tcnuistis me (26, 55).

Voluntas eorum, quae in hoc loco dicuntur, talis mihi videtur, quod dicit salvator ad turbas: si quis latronem vult tenere, non est incongruum congruum cum gladiis etfustibus venire ad eum, quia talis est et latro, ut omnia audeat dummodo nihil mali patiatur, et si potest > paratus [*](2 Psal. 33, 8 — 4 Vgl. IV. Regn. 6, 16 f — 8 f Vgl. Joh. 18, 10 — 11 Psal. 90, 11 — 15 Psal. 90, 6 — 17 Psal. 90, 5 f - 19 ff Vgl. Hieron. in Matth. 222 D: promptum ad patiendum demonstrat animum, quod frustra pro- phetae cecinerint, nisi dominus eos vera dixisse passione sua adseruerit; vgl. Π 315, 8 — 26 ff Vgl. Hieron. in Matth. 222 E: stultum est, inquit, eum cum gladiis et fustibus quaerere, qui ultro se tradat etc.) [*](1 malitiam G 5 putans B 6 aut] an L 7 phxs + quam y Pasch 11 mandavit B L 16 f et quod dicit x quod addidit R 17 volanti G 24 vom Lemma fehlt v. 56 28 <potius>; Diehl 28 f potest, paratus est uti B)

Hoc autem totumfactum est, ut inplerentur scripturae prophetarum. de huiusmodi * * * multum autem est nunc eligere de prophetis, quaHa sunt quae tunc inpleta sunt eloquia projjhetarum, quando haec se pati Christus dicebat; et studiosi hominis est et multa scientis congregare verba prophetarum quae sunt inpleta. et in centesimo octavo Psahno forte pleraque invenies convenientia istis, qui venerunt cum luda con- [*](20. Joh. 18, 11 — 21 Vgl. Luc. 22, 51 — 30 Vgl. Psal. 108 und die ärung des Hieronymus, Anecdota Maredsolana III, 2, 186 ff) [*](2 manibus L 3 iudaeam G 5 sancto x* sancti p 8 quoniam] quod μ 10 malicia L 14 avit] at? Benz 15 reatui G L 16 mutatum] invdtmn B | me] in ea L 17 hoc < B | 1. invenietis? 27 Lucke Kl 28 sunt1 y* (vgl. Pasch) <)

At illi tenentes lesum duxerunt ad Caipham principem sacerdotum, ubi scrihae et seniores convenerant (26, 57).

Arbitror enim, quoniam sermo deservitionis ludaicae, qua nunc derelicti deservire profitentur, Caiphas est, qui adversus veritatem militat lesu, qui dicitur princeps sacerdotum; lesus autem secundum veritatem sacerdos est, verbum dei, sub quo constituti sunt omnes, qui acceptabihter deserviunt deo patri. ubi autem Caiphas est princeps sacerdotum, illic congregantur scribae, id est litterati qui praesunt litterae occidenti. et secundum qualitatem scribarum sunt etseniores, qui non in veritatem sed in vetustatem litterae simplicis sunt recumbentes et nihil ampHus negotiari volentes.

Petrits autem sequebatur eum de longe usque in atrium principis sacerdotum, et ingressus intro sedebat cum ministris ut videret exitum 20 rei (26, 58).

Cum duceretur autem magister, sequebatur quidem Petrus, non autem poterat de proximo eum sequi, sed de longinquo, nec omnino recedens ab eo nec cum eo incedens, nec iuxta eum sed de longe sequens pervenit ad atrium principis sacerdotum. et ingressus Petrus intus sedebat, neque secundum quod illi ministri ministrans neque faciens quae docuerat lesus, sed expectabat exitum omnium horum volens videre, quoniam adhuc non intellegebat neque videbat exitum dispensationum Christi quo tenderent. nec enim est exitus eorum in atrio Caiphae, nec ubi »scribae et seniores « illius populi congregantur. [*](4 Joh. 7, 39 — Vgl. II. Tim. 1, 7 — 10 Vgl. Matth. 23, 38 ? — lo Vgl. II. Cor, 3, 6 — 16 Vgl. Rom. 7, 6 — 29 Vgl. Matth. 26, 57) [*](3 fugierunt G 4 et x nec μ 7 at x* et μ | caifam G caiphan L 8 convenerant R conveniebant x 9 qua R G quo B L 111. lesum? Kl 13 deserviunt x* serviunt μ 14 iUic y* ibi L 15 qualitatem x* litterae qualitatem μ | et2 < L 16 simphces B simphs G L 23 eo illo ibat B | de y < L 25 secundum x* < μ 28 quo x* 29 populi illius L)

Princeps autem sacerdotum et seniores et universum concilium quaerehant falsum testimonium contra lesum,, ut eum morti traderent, et non invenerunt; et multi falsi testes accesserunt, et non invenerunt (26, 59. 60*).

Et per haec manifestum est quonia »peccatum non fecit« lesus, «nec fuit dolus in ore eius«. mundissimam autem fuisse vitam ipsius et onmino inreprehensibilem et auferentem occasiones eorum, qui quaerunt occasiones, ex hoc demonstratur, quia non inveniehant ad- versarii eius quod dicere possent adversus eum vel colorare (sed quaerebant omnes sacerdotes et concilium universum et nihil verisimile poterant invenire); quoniam falsa testimonia tunc locum habent quando cum colore aliquo proferuntur, adversus lesum autemnec color inveniebatur, qui posset contra lesum adiuvare mendacia — et hoc, cum essent multi volentes gratiam tribuere Caiphae et principibus sacerdotum et scribis et senioribus et universo concilio hoc ipsum audire desideranti. et haec qui considerant, maximam laudem exhibent lesu propter vitam eius et doctrinam ipsius, qui sic omnia inreprehensibiliter et dixit et fecit, ut nuUam verisimilitvidinem reprehensionis invenirent in eo, nec mali nec multi nec tam astuti et ingeniosi.

Novissime autem accedentes duofalsi testes dixerunt: hic dixit: possum destruere templum dei et post triduum illud reaedificare (26, 60b. 61).

Non arbitreris Matthaeum duos hos testes sine causa falsos dixisse, cum vera viderentur esse testimonia eorum ex eo, quod [*](2 Apoc. 21, 6 - 3 Zum Zitat (princeps): Hautsch TU. 34, 2a, 80 — 7 Jes. 53, 9 - 22 Zum Zitat (falsi testes): Hautsch TU. 34, 2a, 80 - 25 ff VgL Hieron. inMatth. 223 D: quotnodo falsi testes sunt, si ea dicunt, quaedominum supra dixisse legimus ? sed falsus testis est, qui non eodem sensu dicta intellegit quo dicuntur. dominus enim dixerat de templo corporis sui; sed et in ipsis verbis calumniantur et paucis additis vel mutatis quasi iustam calumniam faciunt. salvator dixerat: solvite templum hoc; isti commutant et aiunt: possum destruere templum dei. vos, inquit, solvite, non ego; quia inlicitum est, ut ipsi nobis inferamus manus) [*](1 ipsimi] illum B 2, A Pasch alpha B L alfa | Ω B L Pasch Ο G 3 princeps y* Pasch principes L | et seniores < B o et2 — invenerimt < 12 verisimile x* < ρ 14 feruntiir B 18 considerat B L 20 repre- hensionis < L (vgl. Pasch) 21 tam B (vgl. Pasch) tales G tale L)

Et exsurgens princeps sacerdotum dixit ei: nihil respondes ad ea, quae isti testificantur adversus te? lesus autem tacebat (26, 62. 63a). Potest in istis inpleta intellegi prophetia quae dicit: »dum consistit peccator adversus me, obmutui et humihatus sum et silui a bonis« , ut peccator ille in istis prophetatus intellegatur Caiphas qui constitit contra lesum. simui et discimus ex hoc loco contemnere calunmiantium et falsorum testium voces, ut nec responsione nostra dignos eos habeamus, nec defendere nosmetipsos, ubi non sunt con- venientia quae dicuntur adversus nos. quid enim opus est illis resistere, qui sibi ipsi contraria dicentes resistunt ? maxime ubi maius est hbere [*](1ffMarc. 14,55—59 — 17 Marc. 14,58 - 23 Marc. 14.59 —) [*](2 princeps B 3 testimonium contra iesum L 8 aliud B | manu G 27 dicimt] dnr B 13 nos] non L 18 hoc tempkim L 24 et < 27 adversum B L Pasch 29 consistit L | et x* < ρ 31 + <oporteat>; Koe 33 ipsis)

Et dixit ei princeps sacerdotum: adiuro te per deum vivtim, ut dicas nobis si tu es Christus filius dei. et dixit ei lesus: tu dixisti (26, 63b. 64a).

Et in lege quidem adiurandi usum aliquotiens invenimus. in Numeris enim dicit lex, quoniam «adiurabit eam sacerdos« (id mulierem illam, in cuius viro factus est „spiritus zeli«), „et dicet (hoc est sacerdos): „si non dormiit aliquis tecum, et nisi transgressa es ut maculeris a viro non tuo, innocens eris ab aqua arguitionis hac «. et post pauca: »et adiurabit«, inquit, »sacerdos in adiurationibus maledictionis huius«. item in tertio Regnorum rex Achab ad Michaeam: »adhuc bis adiuro te, ut loquaris ad me veritatem in nomine domini«. adiuravit autem rex prophetam, adiuravit non sicut sacerdos in Numeris; ille enim ex legis praecepto, iste autem ex arbitrio suo. et nunc in loco praesenti lesum sacerdos adiurat per deum vivum. aestimo autem quoniam non oportet, ut vir, qui vult secundum evangelium vivere, adiuret alterum. simile enim est, quod dicit in evangelio dominus ipse: »ego autem dico non iurare « et non adiurare omnino; si enim iurare non licet quantum C 1 Nr. 308 An.: ἄλλο τί ἐστιν ὁ ὅρκος ad evangelicum Christi manda- naQo. τὸν ἐξορκισμόν· tum, verum est quia nec adiurare alterum licet. propterea manifestum est, quoniam princeps sacerdotum inlicite lesum adiuravit, quamvis videatur per deum vivum adiurasse. Quaeret aliquis, si convenitvel οἱ γὰρ δαίμονες δαίμονες dooara daemones adiurare. et qui respicit ὄντες ἐξορκίζονται, ἵνα ἐξομολογή- ad multos, qui talia facere ausi σωνται. σὺ δέ, ὦ Καϊάφα, ἑώρας sunt, dicet non sine ratione fieri τὸν Ἰησοῦν ἑστῶτα καὶ χωρὶς ἐξορ- hoc; qui autem aspicit lesum *** κισμοῦ ἐπιτάσσοντα τοῖς δαίμοσι [*](7f Num. 5, 19 - 8 Vgl. Num. 5, 14 - II Num. 5, 21 - 13 III. Regn. 22, 16 - 19 Matth. 5, 34 — 31 f Vgl. Marc. 1, 27 Par) [*](2 inprobis < G 6 aliquotiens x* < μ 8 mulieri < B 9 hoc est R G L < B Ι dormivit B 10 non < LXX | argutionis B L maledictionibus G | regnorum y ( + libro B) regum L | dixit μ 13 adhuc bis x* < μ 19 est enim L 29 qui ρ quia x 31 ***] er- ganze etwa <stantem et sine adiuratione non > Diehl, vgl. C)

Et quoniam »omnis qui facit peccatum ex diabolo natus est«, faciebat autem peccatum et princeps sacerdotum insidians lesu, [et] propterea de diabolo erat natus et quasi de diabolo natus imitabatur proprium patrem, qui bis dubie interrogat salvatorem: »si tu es filius dei«, sicut scriptum est in tentationibus eius; simile est enim: wsi tu f ilius dei« et: si tu es Christus filius dei. recte enim quis dicere potest loco hoc, quoniam dubitare de filio dei utrum ipse sit Christus, opus diaboli est et principis sacerdotum insidiantis domino nostro. sed non talis inventus est Petrus; nam sine aliqua dubitatione pronuntiavit: »tu es Christus filius dei «, nec posuit ibi si. propter quod »beatus« est appellatus, quia xnon caro et « revelaverat ei, »sed deus pater [*](2ff Vgl. Matth. 10, 1 — 5ff Vgl. Schiirer III4, 407 ff bes. 418f — 23 I. Joh. 3, 8 — 26 f Matth. 4, 3. 6 - 32 Matth. 16, 16 — Vgl. Matth. 4, 3. 6 — 33f Matth. 16, 17) [*](4 et < B 12 ad x* < ρ 16 negavit L | xpm se B 20 in < B 22 Christus < L 24 [et] Benz 25 de diabolo natus e' B natus G 26 bis X* his ρ 28 et] 1. ei ? Kl)

Tamen dico vobis: amodo videbitis filium hominis sedentem a dextris virtutis et venientem super nubihus caeli (26. 64b). Quoniam non est scriptum a dextris dei, sed apud omnes evangelistas ad dextram virtutis (et non est additum dei), dignum est pervidere, quid est ad dextram virtutis sedere filium hominis. item tres evangelistae similiter scribunt: videbitis sedenfem; et simplicibus quidem conceditur, qui nihil altum possunt audire in eo quod dicit sedentem, ac si dicat supra virtutem fundatum. quibus autem possibile est spiritu onmia perscrutari »etiam altitudines dei«, <intellegent quod> quod scriptum est: »qui sedes super cherubin appare« et: »vidi sedentera super sedem excelsam et elevatam« et: »dixit domino meo: sede a dextris meis. donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorumw et alia similia, quae de deo sedente dicta sunt, similiter et de Christo dicuntur. quae conferre oportet cum dicto praesenti, ut ex humili aestimatione et fabulosa videamus, quid significet more humano sessio Christi. videtur autem mihi quoniam fundationem [*](911) quandam et firmitatem regalem significat sessio filii hominis. iuxta virtutem ergo. qui solus est virtus et proprie nominatur, et a dextris fundatus est, [et] qui accepit omnem potestatem a patre sicut »in caelo [*](1. Matth. 4, 3. 6 - 4 Marc. 14, 62 - 10 Vgl. Marc. 14, 62; Luc. 22, 69 - 15 Vpl, I. Cor. 2, 10 - 16 Psal. 79, 2 - Jes. 6, 1 - 17 Psal. 109, 1 — 22ff Vgl. C Xr. 309 (vgl. Β [Matthaei] II, 96, 17) Or.(?): τὴν δόξαν λέγει τὴν ἐξ οὐρανοῦ φανησομένην οὐ σχῆμα σωματικόν. οὐδὲ γὰρ ἔφη καὶ τὸν θεὸν ὀφθήσεσθαι, ἵνα κοὶ ἡ ἐκ δεξιῶν καθέδρα σωματικῶς θεωρεῖσθαι λέγηται. οὐδὲ γὰρ ὁρᾶται ὁ πάντῃ ἀόρατος, ἁλλὰ τὸν ἐν τῇ μεγίστῃ δόξῃ τῇ ὁρατῇ θεωρηθησόμενον ἐκ δεξιῶν εἶπε θεωρηθήσεσθαι, ὡς τῆς ὁρατῆς ταύτης δόξης τῇ ἀοράτῳ συναπτομένης ἐγγύτατα κοὶ ἐντιμότατα. κοὶ ἅμα γὰρ λέγει τὸν ἐρχόμενον ἐπὶ τῶν νεφελῶν, τοῦτο δὲ οὐ οὐ καθέδρας — 24 Vgl. I, Cor. 1, 24 — 25 Vgl. Matth. 28, 18) [*](4 dicet G 4/5 redargutionem B L Pasch 6 doceri 6 docerc x 7 tamen Kl, vgl. S. 234, 6 amen x 8. 9. 18. 24 a] ad G 8 super nubibus x* super nubes ρ 10 f et — virtutis y* ’gl. Pasch) < L 12 et X* < ρ 15 <intellegent quod> Kl 16 f dominum] deum B Pasch 20 conferre < G 25 [et] Kl | qui] quia B)

Sed secundum Marcum quidem non habet amodo sed puriter, id est: »videbitis filium hominis a dextris sedentem virtutis«; quem nihil erit contrarium his quae tradidimus. secundum Matthaeum autem, qui dicit : amodo videbitis, et secundum Lucam dicentem: »ex hoc erit filius hominisu et cetera, quaerendum est si ex quo haec dixit salvator, inpleta sunt et in eis, qui audierunt quod dixit: amodo videbitis filium hominis sedentem a dextris virtutis. et dicimus quoniam potest inpletum videri, quoniam ex illo, id est a tempore dispen- sationis, filius hominis sedit ad dextram virtutis, et viderunt eum dis- cipuK eius resurgentem a mortuis, et per hoc viderunt eum fundatum ad dextram virtutis, secundum quod tradidimus supra. aut ita: vide si potes horam et diem metiri non secundum brevitatem quae est apud homines horarum atque dierum, sed secundum longitudinem quae est apud dominum sempiternum, cui a constitutione mundi usque ad consummationem eius unus est dies: quod demonstratur parabola, ubi dicit de conductis mane in vineam et tertia hora et sexta et usque ad undecimam. nihil ergo mirum est, quod hic dicit salvator amodo spatium esse brevissimum usque tunc, in quo spatio dicebat: videbUis filium hominis sedentem a dextris virtutis ad illos qui tunc eum audie- bant — forte orte tunc quando »dixit dominus domino meo: sede a dextris meis, donec ponam inimicos tuos scabelkim pedum tuorum«, in erant et illi, ad quos dicebat amodo videbilis; inimicus enim erat et Caiphas qui insidiabatur Christo.

Et non solum sedentem eum ad dextram virtutis visuros hos prophetabat, sed etiam visuros eum venientem (sicut Matthaeus quidem dicit) super nubibus caeli. quae sunt autem nubes super quibus veniet [*](4 Marc. 14, —6 Luc. 22, 69 — 17 ff Vgl. Matth. 20, Iff — 22 Psal. 109, 1 — 28 ff Vgl. Orig. hom. VIII, 3 in Jer. (III, 58, 17): τὸ γὰρ »ἡ ἀλήθειά σου ἕως τῶν νεφελῶν(‘ οὐ δύναται ἀναφέρεσθαι ἐπὶ τὰς ἀψύχους νεφέλας . . . ὡς οὐσῶν γὰρ νεφελῶν, αἶς ἐντέλλεται ὁ θεὸς μὴ βρέχειν ἢ βρέχειν, γέγραπται »ταῖς νεφέλαις ἐντελοῦμαι κτλ.) [*](1 aliquando R erit quando x 21. eam ? Kl 4 virtutis sedentem B 7 quo X* hoc ρ 8 et < B 9. 21. 22 a] ad G 10 a x* < ρ 11 dexteram B 13 dexteram y 17 demonstratur x* demonstrat μ 19 est] et L 22 tunc] nunc L 24 amodo B L Pasch modo G | enim < B | et2 < y* 26 hos] haec y 28 sint G)

Tunc princeps sacerdotum conscidit vestimenta sua dicens: hlasphemavit (26, 65*).

Haec domino prophetante iniinicus domini sacerdos ille, quasi qui non erat propinquus ut videret filium hominis et virtutem a cuius dextris sedebat, quasi inclinatus et non potens aspicere sursum, non audiens quae dicebat, conscidit vestimenta sua, ostendens turpitudinem suam et 77317, 4app. (vgl. Theophyl. 456 D) nuditaem animae suae et myste- An.: δεικνὺς αὐτοῦ τὴν ἀσχημοσύ- rium manifestans, conscindendum νην τὴν γύμνωσιν τῆς ψυχῆς) καὶ esse sacerdotium vetus et stolam σύμβολον τοῦ διερρῆχθαι τῆς πα- sacerdotii eius ἀρχιερωσύνης τὸ ἔνδυμα. et culturae, quae secundum litteram fuerat. blasphemiam autem arbitratus est esse magnitudinem verborum Christi, et gloriam aestimavit ludaicam et fabulosam historiam litterae occidentis. et putabat (quasi intellegens) Christi sermones sufficientes esse ad testimonium contra ipsum. qui testes erant divinitatis ipsius (quantum ad eos qui intellegere possunt), et dicit ad eos, qui eadem sapiebant: ecce nunc audistis blasphemiarn eius; quid vobis videtur, donec respondentes et ipsi adversus animam suam pronimtient de lesu, quoniam reus est mortis. quantum putas fuit erroris, ipsam principalem omnium vitam ream mortis pronuntiare et tantorum resurgentium testimonio non aspicere fontem [*](2 Psal. 35, 6 — 3ff Vgl. Jes. 5, 6 - 8 Vgl. Joh. 1, 1; 14, 6; I. Cor. 1, 30 — 9 Vgl. I. Cor. 15, 49 — 10 Vgl. Matth. 5, 34 — 11 Rom. 8, 17 — 15 Vgl.Eph. 2, 13. 17 — 26 Vgl.II.Cor. 3, 6 - 33 Vgl. Apoc. 21, 6; Joh. 4, 14) [*](1. 15 a] ad G 3 haec G 5 fructum G | quis x* quas ρ 10 sede G c sedis G a B L 13 vom Lemma fehlen vv. 65 b. 66 15 qui x* < ρ 29 blasphemiam μ blaspheraias x)

Tunc expuerunt in faciem eius et colaphis eum ceciderunt. alii autem palmas in faciem ei dederunt dicentes: prophetiza nohis, Christe, quis est qui te percussit? (26, 67. 68)

Pessime, sicut arbitror, illi qui audierunt dicentem lesum: »tamen dico vobis, quoniam amodo videbitis filium hominis sedentem a dextris virtutis et venientem in nubibus caeli«, ausi sunt expuere faciem eius. arbitrabantur enim in eo, quod confunderent eum mentientem et quia non sustineret expuitionis opprobrium, qui sedebat »ad dextram virtutis» et venturus erat »in sermones Esaiae prophetae haec eadem prophetantis de eo et dicentis ex persona ipsius domini salvatoris: »quid quoniam veni, et non erat homo ? vocavi, et non erat qui oboediret oboediret? numquid non valet manus mea eruere ? aut non possum eripere ? ecce increpatione mea desertum faciam mare, et ponam flumina deserta, et siccabuntur pisces eorum ex eo quod non habent aquam, et morientur in siti. et induam caeium tenebris, et sicut saccum amictum eius. dominus dat mihi linguam doctrinae, ut sciam quomodo me oporteat dicere verbum; posuit me mane, adposuit mihi aurem ad audiendum, et doctrina domini aperiet aures meas, ego autem non sum incredulus neque contradico. dorsum meum praebui ad flagella, et maxillas meas ad palmas, faciem autem meam non averti a confusione sputamentorum, et dominus deus factus est adiutor meus«. omnes enim, qui confitentur Christum esse, qui dicit: »dominus dominus dedit mihi linguam « et cetera quae exposui.

Ego autem convenienter et ea, quae superius his erant coniuncta exposui, volens ostendere de illo glorioso esse hoc prophetatum, ut expuatur et colaphizetur. cui autem alii convenit dicere: »veni«, nisi Christo qui venit in mundum ? aut quem decebat dicere: »vocavi, [*](1 Joh. 5, 26 - 6 Matth. 26, 64 — 11 ff Vgl. Hieron. in Matth. 225 A: ut compleretur quod scriptum. est: dedi maxillas meas alapis etc. — 13 Jes. 50, —7 — 25 Jes. 50, 4 - 29. 30 Jes. 50, 2 — 29 f Vgl. Joh. 12, 46 u. Ö.) [*](6 sicut] sit ut G B | amen B verumtamen L 7 a] ad G 8 virtutis x* + dei ρ 10 qua non G 11 dexteram B L 14 obaudiret x*, so meist 18 et2 < B 19 dat] L dominiis dedit ? Kl, vgL Ζ. 25 21 apperiret B 24 deus < B 25 dns2 < B 26 linguam] in Hnguam G 27 ego] ea G | et < G 29 et ρ < x)

Quoniam autem ad extremam iniuriam accipitur sputamentorum iniuria, manifestum est etiam in lege, in qua scriptum est ut mulier defuncti, si noluerit frater viri eius accipere eam, accedens ad eum qui noluit eani accipere sibi uxorem, coram senioribus excaciabit »calciamentum eius unum ex pedibus et expuet in faciem eius et dicet: sic facient homini qui non aedificaverit domum fratris «. [*](3 Jes. 50, 2 — 5ff Vgl. Jes. 50, —7 — 15 Vgl. Rom. 5, 8 u. 5. — 20.23 Phil. 2, 8 — 23f Vgl. Jes. 50,6 - 25 Vgl. Phil. 2, 9 - 28 Vgl. Jes. 50, —29 Vgl. Deut. 25, 7ff) [*](1 eum ρ ei X 3 ecce < B | interpraetatione G 6 tenebris B 10 se] sed L < B | ipso x* suo ρ 17 indigni L 22 ea < L 23 ad mortem) Diehl Kl 32 eius x* < ρ 33 faciant B | patris G)

Petrus vero sedebat foris in atrio; et accessit ad eum una ex ancillis dicens: et tu eras cum lesu Galilaeo. at ille negavit coram omnibus dicens: nescio quid dicis. exeunte autem illo ianuam vidit illum alia ancilla et ait ei ibi: et hic erat cum lesu Nazareno. et iterum negavit cum iuramento, quia non novi hominem. post pusillum autem accedentes, qui stabant, dixerunt Petro: vere ex illis es tu, etenim loquela tua manifestum te facit. tunc coepit devotare et iurare, quia nescio hominem. et continuo gallus cantavit. et rememoratus est Petrus verbi lesu dicentis ei: quia priusquam gallus cantet, ter me negabis; et egressus foras amarissime ploravit (26, 69 — 75). Abundantius considerantes Petri negationem dicimus, quoniam memo potest dicere do- Π 318, 7 An.: εἰ δὲ μηδεὶς δύναται minum lesum, nisi in spiritu εἰπεῖν κύριον Ἱησοῦν, εἰ μὴ ἐν πνεύ- « (sicut Paulus nos docet) ματι ἁγίῳ((, οὔπω(( δὲ »ἦν πνεῦ- [*](1. Jes. 50, 6 — 2 Vgl. II. Cor. 3, 7ff — 5 Vgl. I. Cor. 13, 9 — I. Cor. 13, 10 — 7ff Vgl. II. Cor. 12, 7. 9 — 15 Jer. 5, 3 — 30 I. Cor. 12, 3) [*](2 mose G 5 et] ut L 7 nom2 < B 8 neque virtutes — perficiantur B 11 profeta G 12 receperunt alapam aeternam] alapam aeternam patiuntur B 16 nunc < L 17 exspuunt in faciem L 21/22 ancilla alia B 22 ibi < B | iterum < B 23 novisset R novit L 28 ploravit y* flevit L 29 negationem x* negotiationem ρ)

Forsitan autem et quicumque est in atrio Caiphae »principis sacerdotum«, non confiteri dominum lesum, nisi fuerit egressus ex atrio eius et foris fuerit factus ab omni doctrina contraria lesu et Iudaicas tradente traditiones, et non secundum voluntates scripturarum, sed secundum »mandata hominum et «. considera enim, quoniamPetrus foris sedens, ab lesu Segregatus et in atrio principis constitutus, coram omnibus lesum denegavit, et iterum vice secunda similiter non extra ianuam foris factus, sed volens exire nondum autem egressus ianuam denegavit, Π 318, 3 An.: ἐν δέ τῇ αὐλῇ τοῦ ἀποκτιννύντος γράμματος ἔτι ὢν καὶ ἐν Ἰουδαϊκαῖς παραδόσεσι καὶ ἐντάλμασι καὶ διδασκαλίαις ἀνθρώπων οὐχ ὁμολογεῖ Χριστόν. Π 318. 13 An.: τήρει δέ ὅτι ἡ δευτέρα ἄρνησις οὐκ ἔξω τοῦ πυλῶνος, ἀλλ᾿ ἐν αὐτῶ. [*](1. Joh. 7, 39 — 10 Matth. 10, 20 — 14f Vgl. Eph. 4, 27 II. Cor. 3, 6 — 25 Marc. 7, 7 Par) [*](9 dicitur] 1. dicit salvator, vgl. Π? Diehl 13 nos] non L 15 nullam habebimus y* ullam habemus L 22 et iudaicas tradente x (-dent G -dent et L) nam qui illic sunt, iudaicas tradent μ)

Et in Petro quidem tunc Π 318, 12 An.: τάχα δὲ κοὶ denegante non conveniebat dicere: »quomodo non putatis peiora mereri supplicia qui filium dei conculcaverint et sanguinem testamenti commuhem aestimaverint, unde sanctificati sunt, et spiri- ὁ τὸ πνεῦμα τῆς χάριτος« ἐνυβρίσας tum gratiae iniuriaverint «; non- οὐχ ἁρμόζει Πέτρῳ· dum enim sanctificatus fuerat Petrus sanguine Christi (qui fue- rat sanguis novi testamenti) nec iniuriavit spiritum gratiae quem [*](10 Rom. 13, 12f — 16 Vgl. Mal. 4, 2 — 17ff Hebr. 10, 26f — 23 Hebr. 10, 29) [*](2 devotare se B 7 ut < B 15 cantum B cantus G L 21 qui- dem < G 23 quomodo non y* quomodo ne L (der Ubers. las πῶς οὐ st. πόσῳ) 24/25 conculcaverunt L 26 estimaverunt L 27 sanctificati ficati BL sancti sanctificati R G 28 iniuriaverunt L (B vac.) 32 spiritum gratiae < G)

Cognoscenius autem quae sit Π 318, 5 An.: λλὰ καὶ ό γνοὺς ancilla principis, si intellexeri- τὸ» ἐγὼ δοῦλος σὸς σὸς υἱὸς τῆς nai- mus quae sit ancilla dei, de qua δίσκης σου(( ἔξω γίνεται τῆς ἀρνεῖ- scriptum est: »ego servus tuus et σθαι Χριστὸν ποιούσης παιδίσκης. filius ancillae «. quae sint autem atria principis poteris scire, si intellexeris quae sint atria do- Π 319, 5 An.: ὁ τοίνυν ἀκούσας τὸ mus dei, de quibus scriptum est: ἰδοὺ δὴ εὐλογεῖτε τὸν κύριον πάντες »ecce nunc benedicite dominum, οἱ δοῦλοι κυρίου οἱ ἑστῶτες ἐν omnes servi «, »qui statis οἴκῳ κυρίου, ἐν αὐλαῖς οἴκου θεοῦ in domo domini, in atriis domus ἡμῶν(( κτλ. dei «. si autem et de altera ancilla debemus aliquid dicere, ut Π 318, 14 An.: ἵνα δέ καὶ τῆς ἄλλης etiamab illarecedamus, intellega- παιδίσκης ἀποστῶμεν, νοήσωμεν τό mus quod scriptum est: wsicut »ὡς ὀφθαλμοὶ παιδίσκης εἰς χεῖρας oculi ancillae in manibus dominae τῆς κυρίας αὐτῆς, οὕτως οἱ ὀφθαλ- suae, ita oculi nostri ad dominum μοὶ ἡμῶν πρὸς κύριον τὸν θεὸν deum nostrum, ἡμῶν((. donec misereatur nostri((. puto primam ancillam intellegi principis facientem denegare discipulos Christi synagogam esse ludaeorum »secundum «, qui denegare frequenter conpulerunt fideles; secundam autem ancillam congregationem gentium, qui et ipsi persequentes Christianos denegare cogebant; tertios autem stantes in atriis ministros esse haeresium diversarum, qui et ipsi veritatem Christi denegare conpellunt. in nocte autem non solum ter denegat Petrus, sed etiam devotat seipsum et iurat quia nescio hoinem. et quidem tunc adhuc »secundum « Christum sciebat, nec adhuc poterat dicere: »etsi Christum cognovimus aliquando secundum carnem [cognovimus], sed nunc iam non «; quamdiu enim signum diei non existebat, denegans Petrus verborum lesu non fuit memor, [*](4. Psal. 115, 7 - 9 Psal. 133, 1; 134, If - 10 Vgl. Hieron. tract. de ps. CXXXIII (Anecdota Maredsolana III, 2, 10): »in atriis domus dei nostrin in hebraicis voluminihus non habetur: sed in sequenti psabno est; Hilar. tract. in ps. CXXXIII § 2 u. Ö. — 15 Psal. 122, 2 — 19ff Vgl. Har- nack TU. 42, 4, 82 — 21. 27 Vgl. II. Cor. 5, 16 - 28 II. Cor. 5, 16) [*](1f cognosces — intellexeris B (vgl. Ζ. 7) 8 dei] domini L 11 in domum G 12/13 ancilla altera L 20 esse zu str. ? Kl 22 gentilium λ 28 cognovimus x* < ρ 29 cognovimus R G L (vac. B) str. KI)

Mane autem facto consilium acceperunt omnes principes sacerdotum et seniores plebis adversus lesum, ut eum morti traderent; et vincium eum abduxerunt et tradiderunt Pontio Pilato praesidi (27, 1. 2). Qui in tenebris et nocte offen- Π 319, 14 An.: οἱ μέν Χριστοῦ μα- dit venia dignus est, qui autem in θηταὶ νυκτὸς σκανδαλίζονται, οὗτοι dieclaraoffenditnumquampotest δἐ οὐκ ἐν σκότει προσέχοντες (1. culpare errorem quasi continen- προσκόπτοντες KI) διὰ τὸ περιέχον, tem se (maxime quando habens ἀρχομένης δὲ αὐτοῖς ἡμέρας ἐν in se »lucernam corporisa offendit) ἀπροσεξίᾳ ἁμαρτάνοντες οὐ συγ- sed incontinentiam suam. hoc γνωστοί. autem diximus ostendentes quoniam Christi quidem discipuli in nocte scandaHzantur, secundum quod dominus eis praedicit: »omnes vos scandalum patiemini in me in hac mpvyr«, et quia Petrus ante galli cantum ter qui autem consilium accipiunt contra lesum omnes principes et seniores plebis mane facto, in lumine peccant id est scientes, secundum quod scriptum est de hoc consiho, quod consiliati sunt ex consensu »in unum« sicut scriptum est in Psalmis, ut morti traderent [*](2ff Vgl. Hieron. in Matth. 226 A: in atrio Caiphae sedens non poterat agere paenitentiam — 6 Luc. 7, 37 f — 20 Vgl. Matth. 6, 22 — 25 Matth. 26, 31 — 28 f Vgl. Psal. 2, 2) [*](1 diei X* dei ρ | verbum R G L verbi B verborum μ 5 sic y* sicut L a 6 pedes domini B L 14 abduxerunt λ adduxerunt x*, vgl. S. 217, 16ff 15 in nocte ρ (in notis) 17 clara die B 21 hoc x haec R 25 vos < B)

Si quis autem exigit a me scripturam haec de disrumpendis vinculis ostendentem, quibus alligaverunt lesum principes sacerdotum et seniores, intellegat quod propter hoc ipsum dicit ipse lesus per pro- phetam: »disrumpamus vincula eorum«, tamquam si dicat sacerdotum et seniorum, aut multo magis eorum principum qui sunt operati in eis, et regum terrae illorum qui »adstiterunt«, et principum qui »convenerunt in unum adversus dominum et adversus Christum «, quorum et »iugum proiciamus a nobis«. adhuc autem te placabit, ut suscipias quoniam, etsi alligantes lesum duxerunt qui consilium fecerunt adversus eum, tamen disrupit lesus vincula, si intellexeris quae scripta sunt de Samson, qui frequenter fuit ligatus [*](5f Vgl. II. Cor. 3, 6. 9 — 8 Jes. 49, 9 — 12. 24. 28 Psal. 2, 3 — loff Vgl. Luc. 13, 16. 11 — 26 Vgl. Psal. 2, 2 — 31 ff Vgl. Jud. 16) [*](5 consiliantes contra eum L 11. 24 dirumpamus B c L 13f et — ipsorum < G L 15 qui] quia B | alligatam L 1 satan G 16 penitus x* Pasch < μ 18 insidiantem Χ* insidias μ | > Kl 18 dirumpen- tem L | ea X* < μ 20 f. 30 dirumpente etc. L c 21 de < B L 23 ipsum hoc L 28 et < B 29 duxerunt y* induxerunt L)

et tradiderunt eum Pontio Pilato. utrum auteni etiam nomina utraque praesidis habeant aliquam rationem convenientem dispensationi domini salvatoris <an >, non facile est sententialiter respondere. poterunt enim aliquem movere principalia ex quibus haec vocabula deducuntur, Pontius et Pilatus; utrum autem bene quis moveatur an non, unusquisque potentium considerare cognoscat.

Tunc videns ludas, qui eum tradidit, quoniam damnatus est, paenitentia ductus rettulit triginta argenteos principibus sacerdotum et senioribus dicens: peccavi quod tradiderim sanguinem iustum. at illi dixerunt: quid ad nos? tu videris. et proiectis argenteis in templo recessit, et abiens laqueo se suspendit. principes autem sacerdotum acceptis argenteis dixerunt: non licet mittere eos in corbanam, quia pretium sanguinis est. consilio autem accepto inter se emerunt agrum figuli in sepulturam peregrinorum. propter hoc vocatus est ager ille Acheldemach, quod est ager sanguinis, usque in hodiernum diem. tunc inpletum est quod dictum est per Hieremiam prophetam dicentem: et acceperunt triginta argenteos, pretium adpretiati, quod adpretiaverunt a filiis Israel, et dederunt eos in agrumfiguli, sicut constituit mihi dominus (27, 3—10).

Respondeant mihi qui de naturis quasdam fabulas introducunt, aestimantes se dicere vera et non cognoscentes quod eorum opinio [*](28ff Vgl. Hieron. in Matth. 226 E: qui diversas naturas conantur introducere et dicunt ludam proditorem nialae fuisse naturae . . ., respondeant quomodo niala natura egerit paenitentiam) [*](1 nazorenus G 2 virtutis] + dei B 4 eum] eam G | qui] ibi B 5 soperans G operans B soportans L c 7 dirupit L c 8 utrumque y (B mit: nomen) 14 cognoscit B L 15 tradidit eum B | est x Pasch esset R 17 ad G 19 princeps G a 20 corban G 21 sanguis G | emerunt + ex eis B)

Si enim perdibilis naturae erat ludas, quomodo paenitentiam tantam suscepit, Π 320, 16 An.: ἀλλ᾿ οὖν τὸ ἐν αὐτῷ ut non vinceretur cupiditate tri- λεῖμμα τῶν Χριστοῦ λόγων ἐνίκησε ginta argenteorum, τὴν φιλαργυρίαν. propter quam impiam proditionis suscepit audaciam ? si enim ad proprietatem naturarum referunt quod est dictum: »non potest arbor mala fructus bonos profere«, dicant, nisi bonitatem aliquam etsi non perfecte neque sicut debuit conversus ludas: hoc ipsum quod rettulit triginta argenteos unde est, et quod dixit cognoscens pec- catum suum: peccavi tradens sanguinem iustum, nisi ex bona plantatione mentis et ex seminatione virtutis, quae seminata est in omni rationabili anima, quam non coluit ludas et ideo cecidit in tale pec- catum ? si autem naturae pereuntis est aliquis hominum, sine dubio magis huiusmodi naturae pereuntis fuit et ludas. quod sine dubio fuisse videretur, si tradens sanguinem iustum aut non rettulisset pecunias condelectatus in eis, aut referens non dixisset, quia peccavi tradens sanguinem iustum. et si quidem post resurrectionem Π 321, 4 An.: διὸ οὐ μετὰ τὴν ἀνά- Christi ex mortuis dixisset ludas στασιν αὐτοῦ οἶον ἐκβιαζόμενος, quae dixit, f orsitan verisimiliter πρὸ δέ τῆς ὑπὸ Πιλάτου κατακρίσεως erat dicendum, quoniam con- τὴν μετάνοιαν δείκνυσιν. pulit eum paenitere de facto et confiteri de suo peccato ipsa vir- tus resurrectionis ipsius. nunc Π 321,2 An.: τάχα δἐ καὶ ἰδὼν τὸν autem mox ut vidit eum traditum Ἰηοοῦν παραδοθέντα Πιλάτῳ ὑπε- esse Pilato, conpunctus paeni- μνήσθη tuit; f orsitan autem et recordatus ὅτι καὶ τοῦτο εἰρήκει ὁ Ἰησοῦς καὶ ea, quae frequenter lesus dixerat ὅτι ἀναστήσεται. discipulis suis de resurrectione sua futura. [*](1ff Vgl. Rom. 9, 21 — 5ff Vgl. Hieron. in Matth. 226 D: avaritiae magnitudinem impietatis pondus exclusit — 10 Matth. 7, 18) [*](2 ducentis Kl ducentia x 10 dictura est L 12 perfecte Pasch perfectam Χ 19/20 pecunias μ pecuniam x 20 referens x* auferens ρ 29 ut < G)

Videamus nunc, si (quod latet multos *** loci istius) deo donante possimus explicare quod dictum est: videns autem ludas, qui tradidit eum, quoniam condemnatus est, paenitentia ductus rettulit triginta argen- teos principibus sacerdotum, et cetera. si enim scriptum fuisset post sen- Vgl. Π 321, 4 An.: διὸ οὐ μετὰ τὴν tentiam Pilati, postquam flagellis caesum lesum tradidit ludaeis ut crucifigerent eum, quod ista fecisset ludas, nihil sine dubio huiusmodi quaereremus in eo C1 Nr. 312 Or.: . . . οὐδὲ μνησθεὶς μεθ᾿ ὅσος περιστάσεις Ἰὼβ λέγει »εἰ γàρ ὄφελον ἐμαυτὸν χειρώσασθαι ἢ δεηθείς γε ἑτέρου καὶ ποιήσει μοι τοῦτο((, ἅτινα τὸ ὁπωσοῦν ἐξάγειν ἑαυτὸν τοῦ βίου ἀναιρεῖ. ἀνάστασιν αὐτοῦ οἷον ἐκβιαζόμενος, πρὸ de τῆς ὑπὸ Πιλάτου κατακρίσεως τὴν μετάνοιαν δείκνυσιν (vgl. S. 244, 22 ff). [*](4. Vgl. Rom. 10, —18 Job 30, 24 — 29 ff Vgl. Matth. 27, 26) [*]( est < G | eo] ex eo μ 11 et x* < μ 18 utinam] et utinam y 24 Liieke, erganze etwa <verba > Kl)

Si autem opus est et exemplis uti, videamus in epistola ad corin- thios prima eum qui »uxorem habuit «, nec enim in huiusmodi malo sine magno opere diaboli potuit esse. de quo malo paenituit, sicut scriptura ipsa testatur, et tristatus est »tristitiam secundum «, tristitiam »quae paenitentiam in salutem stabilem operatur«, sed postquam suscepit huiusmodi tristitiam, adposuit iterum se ei diabolus, volens ipsam tristitiam eius supra modum exaggerare, ut iam non esset wsecundum deum« ipsa tristitia, sed ut facta absorberet tristantem supra mensuram et ultra quam tristari debuerat, et sic eum absorberet satanas in »abundantiori tristitia«. quod praecognoscens apostohis consiHum Corinthiis dat, ut confirment «caritatem in eum«, dicens huiusmodi causam: »ut ne« tristitia absorbeatur qui huiusmodi est«; »non enim eius «. simile ahquid factum est et inluda, qui tradidit lesum, et secundum similitudinem illius tristitiae »quae paenitentiam in salutem stabilem operatur«, tristatus et ipse, postquam ductus <est> rettulit triginta argenteos principibus dicens: peccavi tradens sanguinem Π 321,5 (vgl. CNr. 311 Or.) An.: iustum. quod ippum paenitentiae φησὶ δὲ »ἥμαρτον παραδοὺς αἶμα erat et tristitiae salutaris. sed ἀθῷον« οἰόμενός τι ἀνύσειν. διὸ quia numquam servavit cor suum ἀκούσας ὅτι »τί πρὸς ἡμᾶς; σὺ ὄψει« neque sapienter tristatus est, sed ῥίπτει τὸ ἀργύριον καὶ ἀπάγχεται μὴ suscepit abundantiorem tristitiam φέρων τὴν περισσοτέραν λύπην(‘. [*](10 Vgl. I. Cor. 5, 1 — 12 Vgl. II. Cor. 7, 9f — 16 Vgl. II. Cor. 7, 9 — 18. 20 II. Cor. 2, 7 — 20 II. Cor. 2, 8 — 21 II. Cor. 2, 1 1 — 23 II. Cor. 7, 10 — 31ff Vgl. II. Cor. 2, 7) [*](2 ab eo < L 6 opponere L | et* < G L Pasch 9 et < G 10 patris habuit B 11 potuit — quo] potuisset cadere qui do tamea miseram te B(!) 12 est + et L 13 sakite G 16 ipsa tristitia x* < ρ 17 tristare G L 18 deberet L 22 simile x* similiter ρ 23 f similitu- dine — salute G 24 tristatus + est B 25 est ρ < x)

Ego autem aestimo quoniam Π 321, 8 An.: ὅρα δἐ εἰ μεῖζόν et maius aliquid de salvatore in- τι περὶ τοῦ σωτῆρος ἐννοῶν ἐκεῖ tellegens ludas non alibi proiecit ἔρριψε τὰ ἀργύρια. triginta argenteos nisi in templum, ubi sciebat dominum facto eiecisse de templo »oves et «, et dixisse »venditoribus columbarum: tollite haec hinc, et nolite facere domum patris mei domum negotiationis«. satis ergo desperans ex quod intellexit magnitudinem sui peccati, iactans argenteos illos in templum, abiit et laqueo se suspendit. accipientes autem argenteos illos voluerunt aliquid legitimum observare, et <non> mittere eos corbanam, ubi data populi propter necessitates pauperum congregabantur; sanguinis enim pretium impium aestimabant mittere in conbanam. propter quod consilium accipientes conparaverunt ex pecunia illa agrum figuli et operantis lutum; videbant enim quoniam circa mortuos magis eam pecuniam conveniebat expendi et circa locum morturum et sepulturae, quoniam pretium sanguinis erat, quam in corbana aut in aliqua necessitate honesta. sed quia et inter loca morturum differentiae sunt (quoniam multi quidem secundum votum optabiliter sepeliuntur in monumentis suis paternis, quidam autem [*]((6) 10 Vgl. Hebr. 12, 17 - 12 Ez. 33, 11 - 18 Vgl. Joh. 2, —31ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 126; doch ist nicht an „Massengräber“, sondern an die Beisetzung (armer) Toter in fremden Grabern zu denken: „daher die zahllosen Grabdevotionen si quis aliud corpus swper me posuerit “ Diehl) [*](18. facto KI, vgl. z. B. S. 259, 17 facto > Koe factum y* < L 21 peccati sui L 23 et <non> ρ 24. 25/26 corban G L 25 enim] vero B 30 corbana B L (Pasch) corban G)

Sed quoniam quod post haec dicit evangelista (tunc inpletum est quod dictum fuerat per Hieremiam ’prophetam dicentem quae scripta sunt), non invenitur hoc Hieremias alicubi prophetasse in libris suis qui vel in ecclesiis leguntur vel apud ludaeos referuntur — si quis autem potest scire, ostendat ubi sit scriptum. suspicor autem aut errorem esse scripturae et pro Zacharia positum Hieremiam, aut esse aliquam secretam Hieremiae scripturam, in qua scribitur. talis est autem textus apud Zachariam prophetam: »et dicam ad eos: si bonum est in conspectu vestro, date mercedem meam, aut abnegate; et statuerimt mercedem meam triginta argenteos. et dixit dominus ad me: depone eos in fornacem, et vide si probum est, sicut probatus [*](5 ff Vgl. Hieron. in Matth. 227 C: ceterum nos, qui peregrini eramus a lege et prophetis, prava eorum studia suscepimus in salutem et in pretio sanguinis eius requiescimus. figuli autem ager appellatur, quia figulus noster est Christu-s — 6 f. 12 Vgl. Eph. 2, 12 — 9. 13 Rom. 6, 4 — 10 Matth. 27, 60 — Luc. 23, 53 — 17 ft Vgl. Hieron. inMatth. 227 D: hoc testimonium in Hieremia non invenitur. in Zacharia vero . . . quaedam similitudo fertur . . . legi nuper in quodam Hebraico volumine, quod Nazarenae sectae mihi Hebraeus optulit, Hieremiae apocryphum, in quo haec ad verbum scripta repperi. sed tamen mihi videtur magis de Zacharia sumptum testimonium — 21 ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 47. 43 — 23 Zach. 11, 12 f) [*](7 peregrini + et G 10 excisum p (vgl. S. 295, 28) scissum x 15 quia G 23 dicat B)

lesus autem stetit ante praesidem; et interrogavit eum jyraeses dicens: tu es rex ludaeorum? dicit ei lesus: tu dicis (27, 11). Vere lesus »non rapinam ar- O Nr. 313/314 (vgl. Π 322, 3 An.) bitratus est esse se aequalem Or.: . . . ὁ δέ Ἰησοῦς ἠρέμα ὑπαινιττόμενος «, et non semel sed frequenter τὸ νοὶ ὡς πόντων ἀνθρώπων pro hominibus seipsum humiliavit. βασιλεὺς ἔφη τὸ σὺ λέγεις((. et nunc ergo »iudex totius creaturae « a patre, rege regum et domino dominorum, vide in quantum se humiliavit, ut adquiesceret stare ante iudicem tunc terrae ludaeae, et vocatus (Anfang) ὡς ἐπὶ interrogatus est interrogationem, δημοσίῳ ἐγκλήματι παραδοθέντα quam forsitan deridens aut dubitans αὐτὸν ἐρωτᾷ ὁ Πιλᾶτος λέγων σὺ Pilatus interrogavit dicens: εἶ ὁ βασιλεὺς τῶν Ἰουδαίων;« ζητήσεις tu es rex ludaeorum? εἰ μυκτηρίζων ἢ ἀμφιβάλλων ουτως ερωτᾳ. ad quam interrogationem quod putavit esse condecens respondit dicens tu dicis. et a principe quidem sacerdotum adiuratus, ut diceret si ipse est Christus filius dei, respondit: »tu «, a Pilato autem [*](3 ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 47. 43. 49 — 6 1. Cor. 2, 9 — 6 Vgl. zu S. 50, 6 — 7 II. Tim. 3, 8 — Vgl. Harnack TU. 42, 4, 165 f — 15 Phil. 2, 6 — 19 Act. 10, 42 — 20 Vgl. Apoc. 17, 14 — 31 Vgl. Matth. 26, 63 f) [*](1 accepi — misi R G accepit — misit B L 1/2 in fornacem in domum domini L 3 prophetetur Diehl prophetatur x 8/9 iamnes et mambres liber L 9 epistolas? epistolam > ? Zahn GK I, 266 18 omnibus L | seipsum] se B 20/21 rege — domino] rex — dominus B 24 iudae G | et < B 25 interrogatixsque)

Et cum accusaretur a ’principibus sacerdotum et senioribus plebis, nihil respondebat. tunc dicit ei Pilatus: non audis quanta ad- [*](2. 8. 27 Matth. 26, 63 — 14 Vgl. Joh. 19. 19 f — 20 Matth. 27, 24 — 23 Matth. 26, 64 — 27 Marc. 14, 61) [*](4 iam R G etiam B an L 5 consideret B 15 tribus x* in tribixs p | et1 #003C; B | et2 x* #003C; μ 19 barabam G barraban 24/25 convincit G L Pasch convicit B 29 mendum y* mendosa L 30 ambo2 y* #003C; L 32 dixit)

ludaicae litterae occidentis ministri et seniores filii sunt eorum sacerdotum et seniorum, qui accusaverunt lesum, accusationem eorum usque nunc suscipientes et accusantes lesum. propterea permanente eis ipso peccato et praeveniente eos semel »ira usque in finem« patiuntur operationes ipsas, derelicti cum populo universo «sicut tabernaculum in vinea, et sicut casula in cucumerario, et sicut civitas quae expugnatur«. accusatus autem lesus sicut tunc nihil sic et modo adversus accusationes istorum sacerdotum et seniorum nihil respondit. tacet enim eis verbum dei, et iam non audiunt verbum dei, sicut aliquando factum fuerat ad prophetas et in consummatione saeculorum »caro factum est et inhabitavit in «. et non solis principibus sacerdotum Π 322, (vgl. Or. C1 Nr. 314) An.: et senioribus plebis falsa διὰ τὸ ἀμετάτρεπτον αὐτῶν οὐδὲν accusantibus non respondit αὐτοῖς ἀντιφθέγγεται, sed neque Pilato, quoniam volebat eum audire defendentem se contra accusationes eorum mendaces. Quando enim dixit ei Pilatus post accusationes principum sacerdotum et seniorum: non audis quanta te accusant? neque ipsi respondit. nec enim καλῶς δὲ οὐδὲ τῷ Πιλάτῳ ἀπεκρίθη, erat dignum respondere vel dubitanti, ὅτι ἀμφιβάλλει εἰ χρὴ οὐτὸν πρὸς utrum debeat adversus τὰς τὰς κατηγορίας ἀπολογεῖσθαι. accusationes eorum falsas respondere.

Hoc diximus non obliti quod dictum est de Pilato, quia vel momentum aliquod benignum erga Christum habebat (hoc enim verum esse de Pilato ex omni narratione eius ostenditur). non autem dicere quis audebit, κοὶ ὅτι διχογνώμων ἐστὶ περὶ αὐτόν. quoniam permanens et firmum erat in eo de Christo iudicium. trahebatur enim et ad contraria; [*](3 Vgl. II. Cor. 3, 6 — of Vgl. Joh. 9, 41 — 6 I. Thess. 2, 16 — 7 Jes. 1, 8 — 12 Vgl. Hebr. 1, 1 — 13 Joh. 1, 14 — 20 Vgl. var. lect. κατηγοροῦσιν in codd. 1. 209 = Marc. 15, 4) [*](7 ipsos G ipsi p I. ipsius ? Kl 8 in1 — cucumerario < L 9 + illic B 13 habitavit L 29 audebit] habebit B)

Per diem autem sollemnem consueverat praeses dimittere populo unum vinctum quem voluissent (27, 15). Non mireris si adhuc prim- Π 323, 1 (vgl. C luc Nr. 56 /57 ordium habens Romanus prin- vgl. Cramerll, 165, 6ff) An.: εἰκὸς cipatus in eis, et noviter ludaeis ἄρτι ὑποσπόνδων γενομένων Ῥωοὐχ ἁπλῶς δὲ θαυμάζει, ἀλλὰ καὶ »λίαν«· τάχα μὲν διὰ τὸ ἄτρεπτον αὐτοῦ κοὶ ἀτάραχον πρὸς θάνατον καὶ τὸ ἐν τούτοις γαληνὸν τοῦ προσώπου, τάχα δὲ ἐθαύμαζε καὶ τὴν ὑπὲρ ἄνθρωπον μακροθυμίαν. [*](3ff Vgl. Orig. c. Cels. Prooem. 2 (I, 52, 10—15): z. T. wortlich = Π 17. ff Vgl. Theophyl. 461 C: ἐθαύμαζεν οὖν ὁ Πιλᾶτος τὸν κύριον, ἅμα μὲν ὡς καταφρονοῦντα θανάτου, ἅμα δἐ πῶς λόγιος ὢν καὶ μυρία ἔχων προβαλέσθαι εἰς ἀπολογίαν οὐδὲν ἀπεκρίνατο, ἀλλὰ τῶν ἐγκαλούντων ὑπερεώρα. Vgl. auch Β (Cramer) I, 434, 17 — 27 ff Vgl. Hamack TU 42, 4, 86) [*](5 cum < λ 6 *** Kl vgl. Π; es fehlt mindestens <accusantibus non > 9 cum G L eum B 15 hoc < L 24 estimaretur B 28 1. habente Romano principatu ? Kl. vgl. Z. 29 f)

Sed quod Pilatus dimisit unum vinctum populo, vel Saul secun- dum petitionem populi quod dimisit lonathan, non est mirum; sub culpa enim erat amborum petentium vita, quoniam ludaei semper obnoxii erant. sed illud quaeramus, si tale aliquid fiat et in iudicio dei, ut omnis ecclesia petere possit aliquem peccatorem ut solvatur a condemnatione peccati, maxime autem si quando habeat perditionis cetera opera, ad benefaciendum autem ecclesiae inpiger sit, tales enim invenies saepe in potentatibus constitutos, alias quidem peccatores, tamen pro Christianis quantum possibile eis est multa agentes. adduceris autem magis ad requirendum taha, si rationem habet idoneam, neam, quod etiam Israel wpro vita Nabuchodonosor(( et Balthasar filii eius deum orabat. sed hoc, si videtur alicui dignum requisitione, requiret. quod autem manifestum est, omnes curare temptemus, ut ex [*](9ff Vgl. I. Regn. 14, 24. 27. 42ff — 20 Vgl. I. Regn. 14, 45 — 26f Vgl. Bar. 1, 11 — 27 ff Vgl. Harnack TU 42, 4, 108 — 30 f Vgl. Bar. 1, 11) [*](6 infirmetur B firmaretm- Pasch 10 acciperet] gustaret B 22 vita y* vitam L | iudaeis G 24 ut1 x* et ρ | peccatorem x* peccatorum ρ 27 potentatibus x* potentibus μ)

Arbitror autem propter istum diem festum ludaeorum, in quo Barabbas ad vitam electus est Christus autem neglectus, dominum [*](918) dicere per prophetam: »ieiunia et ferias et dies festos vestros odit anima mea«. et quia magis sollemnitatem agere voluerunt cum dimisso quam cum verbi verbi gratia dicam: si egissent sollemnitatem recte sicut losias aut aliquis similis ei, et data eis fuisset quem vellent petendi licentia, sine dubio lesum postulassent Barabbam autem con- demnassent. nos autem oremus, ut festum diem colentes, »non in fermento veteri neque in fermento malitiae et nequitiae, sed in azymis sinceritatis et veritatis«, Barabbam quidem condemnare, lesum ab omnibus vinculis liberum accipere nobis mereamur in regem et dominum. et quamdiu haec facimus, non convertentur dies festi nostri in luctum, neque cantica nostra in lamentationem, sed erunt in nobis sollemnitates verae, sollemnitates dei.