Commentariorum Series In Evangelium Matthaei (Mt. 22.34-27.63)

Nunc autem ipsum textum evangelii declaremus. diximus stantem quidem in Ιοcο sancto abominationem desolationis principem esse qui Hierusalem circumdedit exercitu. itaque quoniam pessima contigerunt his qui tunc fuerant in ludaea. ideo haec futura prophetans [*](4 Vgl. Dan. 9, —26 Θ΄) — 5f Vgl. Prov. 1, 20f — 10f Vgl. S. 82, 13f und vgl. über die Benutziing des Josephus Harnack TU. 42, 4, 50 — 12 Vgl. Dan. 9, 26f Θ΄) — 14 Dan. 9, 25 Θ΄) — 16 Gen. 49, 10 — 17 Dan. 9, 26 Θ΄) — 19 ff Dan. 9, 27 Θ΄) — 22 Vgl. Matth. 23, 38 1 qui y* quae L 6 propterea μ 7 additas septimanas septem G 27 danihel Ga L | quem < ρ 30 stantem Kl stare Origenes XI 6)

Refertur autem ab his qui ludaicam historiam conscripserunt de illis quae tunc contigerunt, quoniam »tribulatio magna « facta est populo »qualis numquam fuit ab initio mundi usque « ad tempus Christi. sed nec postea fieri potest ut talia eis contingant, propter quod ausi sunt manus inferre super verum Christum dei, cuius mysterium et nomen venerans David dicebat de Saule se persequente et occidere se volente: »non iniciam manus meas in Christum domini «, praecisionem autem dierum illorum futuram »propter electos « dei qui credunt in Christum, adbreviationem intellegimus dierum illorum. tunc autem in magna calamitate populo constituto et electis qui sunt in ludaea pericula patientibus, multi seductores dicebant: »ecce hic Christus, ecce illic «. quos observare docens discipulos suos dicebat: »tunc si quis vobis dixerit: ecce hic Christus, ecce illic, nolite credere; surgent enim pseudochristi et pseudoprophetae, et dabunt signa magna et prodigiaw. dicere autem quis potest aut Simonem Magum, qui dicebat se esse virtutem dei magnam, aut si quis ei similis fuit, volens »seducere, si possibile esset, et elector «. haec praevenientes diximus, non adicientes in hoc loco aliam expositionem nisi eam quae secundum textum est, propter eos qui traditione simplici delectantur, ut quae videntur eis utilia diceremus, quoniam haec dominus futura prophetans praescius veritatis exposuit.

Si autem oportet, propter eos qui volunt et possunt, ascen- ἐπεὶ δὲ dere verbo ad altiora, replicenius ab initio proposita evangelii verba et, secundum quod possumus, exponamus eadem iterum spiritaliter.

Β (Matthaei) II, 48, 13 An.: καὶ ἀναγωγῆς δεῖται τὸ ῥητόν,

et primum quidem suscipiamus verbum de abominatione desolationis stante[m] in loco sancto. debetenim qui legit diligens esse et intellegere, ut non seducatur a desolationis abominatione. locus igitur sanctus intelligibilis est omnis dictio scripturae divinae, quam locuti sunt sancti prophetae qui fuerunt a saeculo, Moyses et post eum ceteri; non solum autem, sed etiani dictio evangelistarum vel apostolorum lesu Christi. in hoc ergo loco sancto omnium scripturarum tam veteris testamenti quam novi Antichristus, quod est falsuni verbum, stetit frequenter, per hoc ipsum quod stare videtur in scripturis divinis, ostendens se quasi sit deus et quasi ipse sit Christus dei verbum, et ipse est abominatio desolationis. est enim frequenter videre in argumentationibus impiis dogmatum apud haereses hanc ohominationem desolationis, lationis, id est Antichristum falsum verbum, Vgl. C Nr. 255 (= Β [Matthaei] 11,48,14) Or.: βδέλυγμα ἐρημώσεως) κατὰ ἀναγωγὴν ἑτερόδοξος λόγος καὶ ἀσεβὲς δόγμα εἰσαγόμενον ἀπὸ τῶν ῥητῶν τῆς γραφῆς, οἷς χρῶνται οἱ ἑτερόδοξοι. τὸ δὲ »ἑστὸς« δηλοῖ ὅτι κατασκευαῖς βεβαιοῦν θέλει τὰ ἑαυτοῦ δόγματα ὁ Ἀντίχριστος λόγος. abominationem desolantem a deo omnem hominem, qui receperit eam in se aboniinationem adversantem veritati, extollentem se super omne verbum quod est extra eum, quod adnuntiatur esse verbum dei, extollentem se et super omne quod unusquisque hominum colere [*](19ff Vgl. Hieron. in Matth. 195 B: ahominatio desolationis intellegi potest et omne dogma perversum; quod cum viderimus stare in Ιοcο sancto, hoc est in ecclesia, et se ostendere deum etc. — 19f. 29ff II. Thess. 2, 4 9 stante ρ 21 dei x* deus ρ | ipse] ipsum y 24 dogmatibus G 30 esse verbum dei (dni R G) extollentem se et super omne quod X* esse extollentem se et super omne verbum dei quod ·ρ 6)

Semper ergo qui divinas legit scripturas intellegat eas, maxime quando viderit abominationem desolationis

ἀεὶ μέν οὖν τὸν ἀναγινώσκοντα μάλιστα] δεῖ σπεύδειν νοεῖν τὰς γραφάς, μάλιστα > ὅτε δόγμα φανερὸν εἰς ἐρήμωσιν τῆς ψυχῆς πρόκειται φέρον εἰς ἐρήμωσιν τὴν ψυχὴν κτλ. Β).

(secundum ea quae diximus) stantem in eo quem exposuimus loco sancto sanctarum scripturarum. qui autem intellexerit eum, destruet eum vera traditione, id est »inluminatione adventus « Christi qui est veritas, eum verbum quod in alieno loco sancto stare videtur, et intellegens talem ahominationem desolationis inritam faciet eam, et eiciet a loco sancto in quo stare videtur. maxime autem destruet eum Christus, qui loquitur in eo, verum lumen. iste autem Christus, si in aliquo loquatur volente audire et prodificari, non infirmatur, sed omne falsum verbum, quod est abominatio desolationis stans in loco sancto et sedens in templo dei (quod est Antichristus) »interficiet spiritu oris « per eos qui se praebuerint capaces ipsius, quod verbum falsum frequenter non stat, sed etiam sedet in templo, quando quasi rationabiliter et bene constructum videtur. qui autem vident hanc abominationem desolationis. ita ut possint de ea dicere: »non enim versutias eius ignoramus «, in eo dum legunt intellegentes, quae vera sunt. fugiant falsum, et recedant ubi eos mendacium conprehendere non valebit.

Non autem potest conprehendere mendacium eos, qui ex ludaea litterae fugiunt ad spiritalia et intelligibilia et sublimes veritatis montes. ut autem intellegamus: fugiant in montes, accipe in exemplum quod dicitur manifeste de fuga laudabili, quale est quod ait apostolus: [*](1ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 61 — 14 II. Thess. 2, 8 — Vgl. Joh. 14, — 18 Vgl. Joh. 1, 9 — 18f Vgl. II. Cor. 13, 3 — 19ff Vgl. II. Thess. 2, 4. 8 — 25 II. Cor. 2, 11 — 27 Vgl. Eph. 4, 25 — 30 Vgl. II. Cor. 3, 6 1 sive2 < G 14 eum < L 15 eum < B | quod] 16 eicit G 29 eos mendacium B 30 littera L 31 in2 <)

In his ergo evangehcis dictis quae in praesenti tractamus, imperatur ut qui cognoscunt abominationem desolationis stantem in loco sancto. intellegant in eo dum legunt, ut fugiant in montes. qui ergo in tali Indaea quani diximus, id est »in vetustate «, constitutus habetur, fugiat in montes spiritalium novitatum. et si quis inventus fuerit ascendisse swper tectum verbi et stare in fastigio aedificationis eius, non descendat inde occasione ut auferat aliquid de domo sua; nihil enim opus habebit manens in tecto et abstinens se ne quando inde descendat. et si fuerit quis in agro — sive in eo in quo absconditus est thesaurus sicut dominus ait in parabola quadam, aut qualis fuit [*](1 I. Cor. 6, 18 — Sir. 21, 2 - 3 Gen. 27, 42-45 — 5ff Vgl. Philo de fuga et inv. § 23. 7 I, 549. 547 Μ - 11 Vgl. Gen. 31, 20 f — 18 Gen. 31, 32 — 24 Vgl. Rom. 7, 6 — 29 Vgl. Matth. 13, 44 2 fugite G | ait in misterio B 5 ahquot L 8 eum y* + qui L 11 syri G (L) sur B suum μ 13 a1] ad R L 16 ipsum] eum L 17 ei facere B 18 atque dicenti < L 19 quod B 21/22 imperantur G 23 in dum B L in eodem R G a (G c i. m. + quod) | legunt] loco R 24 id est < 27 sua + et vadat L)

Vae autein praegnantihus et nutrientibus in illis diebus (24, 19). Quoniam sunt et aliquae animae concipientes generationes, manifestavit propheta dicens: »a timore tuo, domine, in utero concepimus [*](1ff Vgl. Orig. in Gen. hom. 1, 3 (VI, 5, 28): si iam facti sumus terra . . ., afferamus fructus uberes et diversos deo, ut et nos benedicamur a patre dicente wcce odor etc.« — 2 Gen. 27, 27 — 3 Vgl. Eph. 1, 3 — 4 Deut. 28, 3 6 Vgl. Matth. 15, 13—7 Luc. 9, 62 — 13 Col. 3, 9 — 13ff Vgl. Arnob. c. Pseudotheophilus ed. Zahn 57: hoc est veterem hominem derelinqiiat — 16 ff Vgl. Hieron. in Matth. 195 D: nec descendere et tollere aliquid de domo conversationis pristinae — 19f Vgl. Phil. 3, 13 — 20 ff Vgl. Gen. 19, 17 — 24ff Vgh Hieron. ad Algasiam ep. 121, 4 (16, 18ff Hi): praegnantes animas, quae de semine doctrinarum et sermonis dei initia fidei conceperunt et dicunt cum Esaia (26, 18) . . . sicuti enim semina paulatim formantur in uteris . . . (17, Iff Hi) et de istiusmodi Paulus foetibus loquitur dicens . . . (Gal. 4, 19). has ergo reor iuxta mysticos intellectus esse mulieres de quibus idem apostolua scrihit . . . (I. Tim. 2, —15). — 25 Jes. 26, 18 5 et < L 6 revertetur B 12 spohaverat L | se se> B 19 debuerimus B | adpetere G aut petere L)

Sed et si videatur formatum et fructificatum verbum, non autem fuerit enutritum sufficienter augentibus et magnum facientibus eum nutrimentis, sed manserit inmaturum, secundum similitudinem sugentis lactatum, et super huiusmodi generationes veniet quod super sugentes. si autem (sicut in multis exemplariis) scriptum est vae sugentibus, dicendum est quoniam animae sunt quae lactafttur adhuc, ad quas dicit apostolus: »lac vobis potum dedi, non escam; non- [*](4 Gal. 4, 19 — 8 I. Tim. 2, 15 — 12 I. Tim. 2, 14f — 17. 19 Matth. 24, 15 — 18ff Vgl. Hieron. ad Algasiam ep. 121, 4 (16, 24ff Hi) ita sensus ratione conceptus, nisi in opera proruperit, adhuc ventre retinetur et cito abortio perit, cum viderit ahominationem desolationis stantem in ecclesia etc. 30 I. Cor. 3, 2f 4 ea] eo GL | filioli G c B 6 — 7 quod — vobisy*(quod simile est < < L 7 idem μ 11 autem] 1. enim ? Kl 22 proiciet μ proicit proiecit B 27 lactatum y* factum est L 29 sunt < B)

Orate autem ut ne fiat fuga vestra hieme vel sabbato (24, 20).

Est enim, sicut diximus, quaedam fuga hominum secundum praeceptum verbi, ut qui fugit, quae fugere oportet, melior sit eo qui non fugit et ideo talia et maiora delinquit per hoc, quod non fugit, sed semetipsum subditum facit perdentibus animam malis. quoniam est autem constituta fuga atque laudabilis, manifeste docet apostohis dicens: »fugite fornicationem«. fugit autem fornicationem qui occasionem inritantem et provocantem ad fornicandum evitat, et neque iuvenibus in fabulis iuvenahbus conmiscetur (in quantum potest), ne forte consumatur per eas, neque descendit ad consuetudines [*](2 Hebr. 5, 12f — 4ff Vgl. Hieron. ad Algasiam ep. 121, 4 (17, 13ff. Hi): hae igitur animae, quae necdum pepererunt . . ., cum viderint sermonem haereti- cum stantem in ecclesia, cito scandalizantur etc. — Vgl. Β (Matthaei) II, 50, 8 An.: ἄλλως δὲ ἀνακτέον τὸν λόγον ἐπὶ τὸ ὑφηλότερον. ἐγκύους λέγει τὰς ἐγκυμονούσας Ψυχὰς ἑτερόδοξον λόγον . . ., θηλαζούσας δὲ τὰς ἔργον κοὶ εἰς φανερὸν ἐχούσος τὸν ἁπὸ κοκίος κυοφορούμενον ἑτερόδοξον λόγον κτλ. — 6. 11. 17 Vgl. Matth. 24, 15 - 16 Vgl. Psal. 72, —19 Vgl. S. 84, 31ff — 24 I. Cor. 6, 18 1 enim potestis G 5 qua B | insedocibiHter x inseductibihter ρ 6 a X in ρ 10 <et> Kl 13 dictum x factum μ 15 illius y* illis L abominationis + desolationis ρ 16 excelso B 18 vom Lemma feiilen vv. 21. 22 21 et1 — fugit y* < L 22 quoniam x* quod μ 23 + ut B 26 iuvenilibus B L)

Qui autem fugit, debet cognoscere etiam locum ad quem fugere debet, et orare etiam propter tempus, ut non in eo tempore fugiat quod est adversarium fugae. loca ergo fugientibus erunt montes, quos Christus ostendit dicens: »tunc qui in ludaea sunt, fugiant in [*](3 Sir. 9, 4 — 4ff Vgl. Hamack TU. 42, 4, 116 — 7 1. Tim. 5, 23 — 13 Sir. 21, —15 Vgl. I. Tim. 6, 20 — 16 Vgl. Col. 1, 29 — 17. 18 Vgl. II. Thess. 2, 8 — 21ff Β (Matthaei) II, 50, 15 An.: ὁ τοίνυν μαθὼν εὐλόγως φεύγειν καὶ ὅτε καὶ ὅπως εὐχέσθω ἐν εὐδίᾳ ψυχῆς τοῦτο ποιεῖν καὶ μὴ ἐν χειμῶνι κτλ. — 23 ff Hieron. ad Algasiam ep. 121, 4 (16, 7ff Hi) nos autem audientes dominum salvatorem, ut qui in ludaea sunt ad montana confugiant, ipsi quoque oculos levamus ad montes, de quibus scriptum est: »levavi . . . (Psal. 120, 1) et in alio loco: »fundamenta . . . (Psal. 86, 1) et: nmontes in circuitu . . . (Psal. 124, 2) et: mon potest abscondi civitas super montem positan (Matth. 5, 14), et discalciamus nos pellem litterae nudisque pedibus cum Moyse ascendentes montem Sina dicimus: transiens videbo visionem hanc magnam (Ex. 3, 3) — 24 Matth. 24, 16 1 avertet G 3 saltatrice B 4 accedentes y o si] ut si G 6 utitur1 λ utatur x 7 utitur GL | timotheo ρ (vgl. NT) 16 in se dominum B L 17 interficiat y* interficit L)

Orate ut ne fiat fuga vestra hieme vel sabbato. deus in sex diebus fecit opera mundi et requievit in sabbato »requienit« autem »ab operibus« mundi quae facere coepit), opera autem iustitiae sine initio operatur et operabitur sine fine. sic et hominum genus ante Christi adventum operati sunt omnes opera mundi, et nemo requievit ab eis, sabbatizans iugiter ab operibus bonis. veniens autem dominus noster, sabbatum nostrum et requies nostra, adtulit nobis requiem sabbati sui, ut sicut ille requievit in sabbato ab operibus mundi, non autem requievit ab operibus iustitiae, sic et nos per ipsum sabbatizemus ab operibus mundialibus et carnalibus et nocivis, opera autem iustitiae semper exerceamus. quoniam autem ipse nobis adla- [*](2 Psal. 120, 1 — 4 Psal. 86, 1 — 7 Ex. 3, 3 — 8 Ex. 3, 5 — 9 Vgl. Matth. 24, 16 — 10 Vgl. Β Ο. auf S. 89, 21ff App. —14 Vgl. Luc. 8, 23 — 18 Vgl. Matth. 8, 26 — 19 Vgl. I. Cor. 6, 18 — 20 Vgl. Matth. 24, 15 — 22 f. 29 f Vgl. Gen. 2, 2 — 30 Vgl. Tit. 3, 5 1 fugit y* (B hinter: in istos montes) fugiant L | dicat y* dicant L 15 simul y* < L 17 hieme R GL | et2] ad G a ac G c 18 increpet imperet μ 19 <ab> Diehl Koe 20 persequente se L 28 abstuht 32 adlatus GL)

Omnis ergo qui vivit in Ohristo, semper in sabbato vivit et in requie requiescens ab operibus malis, operatur autem opera iustitiae incessanter. multi autem nomen Christi habentes, non gratiam, econtra sabbatizant ab operibus bonis, operantur autem opera mala. mediocres autem interdum dimittunt sabbatismum openim malorum et sabbatizant ab operibus bonis, non bona operantes sed mala. quidam autem et ab operibus malis sabbatizant, non autem exercent opera bona, cum oporteat non solum niala fugere, sed etiara bona exercere. in tali ergo sabbato operum bonorum, quando bona opera non facit homo Christianus, iubet nos Christus orare, ne fuga nostra fiat in illo. cessante enim te ab operibus bonis, si quidem steteris ante faciem abominationis et ultro te subdideris ei, voluntarie mortuus es gladio verbi mendacis. si autem volueris fugere et abominatio desolationis secuta fuerit te: sive persecutionibus suis franget te, quia non operantur in te virtutem patientiae opera tua bona; sive seductionibus suis capiet te, quoniam intelligentiae lumen non operantur in te opera tua bona. nemo enim in tali periculo falsi dogmatis facile superatur et fallitur, nisi qui nudus est ab operibus bonis. propterea et apostolus dicit de ipso periculo: »pro eo quod caritatem veritatis non acceperunt, dabit illis operationem erroris, ut credant mendacio, ut iudicentur omnes qui non crediderunt veritati sed consenserunt iniquitati«.

Cum autem viderimus »abominationem desolationis, quae dicta est per Danielem prophetam, stantem in loco sancto«, videbimus magnam tribulationem instantem, qualis facta non est ab initio mundi usque ad illam ipsam, neque fiet postea. quae enim maior tribulatio quam videre fratres nostros seduci propter sanctum locum a deso- [*](3 Psal. 94, 11 — 5 Gen. 5, 29 — 16 Vgl. Π 275, 2 An.: ἐν ἀκαρπίᾳ ὄντας ἔργων ἀγαθῶν — 21. 30. 34 Vgl. Matth. 24. 15 — 23 Vgl. Matth. 5, 16 — 26 II. Thess. 2, 1012 5 dicens noae L 11 e contra] haec contra G 21ff — sive x* sine — sine μ 23 capit y 28 omnes y* homines L 33 illam ipsam B L illam G praesens R 34 locum sanctum B)

Adhuc autem et si quis manifeste quidem videat »abominationem desolationis stantem in loco sancto«, et sequatur eam accipiens excusationem de divinis scripturis, quasi indifferenter liceat Christianitatem negare, dicens denegationem non esse denegationem, et escas immolatorum quasi nihil nocentes manducanti fuerit arbitratus (proferens de scripturis exempla), et quia indifferenter lice<a> in uno tempore mulieribus conmisceri diversis quasi et patribus ista facientibus olim — omnibus istis peccatis maius est abominatio desolationis id est verbum, quod in loco scripturarum sanctarum consistit »iniquitatem in « loquens et persuadens a creatore discedere, qui solus et verus est deus, et credere alteri nescio cui deo super istum, cui nullus similis est, cum talis noster salvator dicat: »pater, qui misit me, maior me est«. magna ergo tribulatio generatur a abominatione stante »in loco «, ita ut talia dicantur de ea: et nisi adbreviati essent dies illi, non esset salva facta omnis caro; propter electos autem adbreviabuntur dies illi. tanta autem et sic magna in illa abominatione desolationis fit tribulatio, ut deus operetur adbreviationem dierum tribulationis illius, superfluum eoruni praecidens quod additur a desolationis abominatione. aliter enim non est [*](4 Vgl. I. Cor. 12, 26 — 4f Vgl. II. Cor. 11, 29 — 6ff. 13. 15. 22. 28. 31ff Vgl. Matth. 24, —9 Vgl. II. Thess. 2, 4 — 18 Vgl. I. Cor. 8, 1ff — 23 Vgl. Psal. 72, 8 — 24f Vgl. Joh. 17, —26 Joh. 14, 28, vgl. c. Cels. VIII, 15 (II, 233, 6ff) 1 stantes B 3 > Diehl 4 passum fuerit B L 4/5 vel uritur Kl, vgl. 11, Cor. 11, 29 viderit x 13 loco x* coelo ρ 16 eam < 20 liceat Kl, vgl. Ζ. 17 licet x 25 deus <)

Dies illae intelleguntur praecepta et dogniata veritatis posita in scripturis ad inknninationeni intellegentiuni aniniaruni. onmes auteni intellectus a »scientia falsi nominis« venientes, qui adduntur scripturaruni et coniunguntur, intellege mihi additamenta esse supra magnitudinem naturaleni dierum scripturae; quod additamentum bonus deus adbreviat per quos vult. et quotienscumque videris adventu verbi veritatis in sensu tuo praecidi altitudines extollentes se »adversus scientiam deic, totiens intellege adbreviatos dies tribulationis et circumcisam superfluam magnitudinem, quam contra naturam abominatio desolationis semper superaddit diebus domini qui sunt in scripturis. et propter electos adbreviantur dies illi, ut videntes in sensu suo praecisionem superfluitatis dierum et remanentem illam solummodo lucem quae secundum verbum est veritatis. nihil patiantur a desolationis abominatione, vel ab eo quod additum fuerat super veros et naturales dies scripturarum.

Tunc si quis vobis dixerit: ecce hic Christus. ecce illic, nolite credere. exsurgent enim pseudochristi et pseudoprophetae, et dabiint signa magna et prodigia, ita ut in errorem inducantur, si fieri potest, etiam electi. ecce praedixi vobis. si autem dixerint vobis: ecce in solitudine est, nolite exire; ecce in domibus, nolite credere. sicut enim fulgur exit ab oriente et apparet usqiie ad occidentem, ita erit adventus filii hominis; ubicumque enim fuerit cadaver. illiccongregabuntur aquilae. (24, 23 — 28). Quoniam diximus »abominatio- nem desolationis stantem in loco « esse mendacii verbum τὸ βδέλυγμα quod in loco scripturarum sancto ἢ ὧδε; stare videtur, dicet aliquis: et quomodo quasi non stante ea illic ita dicet aliquis discipulis Christi ecce hic Christm. ecce illic ? alius C1 Nr. 261 Or.: οἱ κατὰ θεωρίαν ἐκλαμβάνοντες τὰ εἰρημένα φασί) ἔστηκε, πῶς ἔστιν ὧδε [*](3ff Vgl. Orig. hom. I, 3 in. lud. (VII, 469, 18): unus dies ipsius est iustitia, alius sanctificatio etc. — 6 Vgl. I. Tim. 6, 20 — 9 Vgl. II. Thess. 2, 8 Eph. 1, 13 — 9f Vgl. II. Cor. 10, 5 — 11 f. 16. 25 Matth. 24. 15 — 15 Vgl. II. Cor. 6, 7 1 salvanda B L 2 ex] a L 3 illae R ille G a (illi G c) enim B L 4 autem < G 16 ab < ρ 21 autem y (L vac.) ergo ρ 22 G c B L, fulgor usw. meist G* 22/23 ab oriente exit B 24 enim < 27 > Diehl)

Si autem dixerint vobis: ecce in solitudine, nolite exire; ecce in domibus, nolite credere. quidam enim secreta quaedam proferentes dicunt: ecce in solitudine. quando ergo secretas et non vulgatas scripturas proferunt ad confirmationem mendacii sui, videntur dicere: ecce in sohtudine verbum veritatis. secretae enim scripturae recte sohtudines appellantur, in quibus aut pauci sunt credentes aut nullus. quotiens autem canonicas proferunt scripturas, in quibus omnis Christianus consentit et credit, videntur dicere: ecce in domibus verbum veritatis. sed nos ilhs credere non debemus nec exire a prima et ecclesiastica traditione nec ahter credere nisi quemadmodum per successionem ecclesiae dei tradiderunt nobis.

καὶ ὁ μὲν ἔξω τῆς πίστεως καὶ τοῦ τῆς ἐκκλησίας κανόνος καὶ τῆς γραφῆς λέγει· ἰδοὺ ἐν τῇ ἐρήμῳ.

vel sic: eorum verborum falsorum professores quidam quidem nec ab initio simulant scripturas, et sic faUere temptant. ideo (aestimo) [*](12ff Vgl. HamackTU 42, 4, 60. 71 — 18ff Vgl. HamackTU. 42, 4, 44f — 21 ff Vgl. Hamack TU. 42, 4, 73 — 26 ff Vgl. Orig. de princ. I, Praef. (V, 8, 27): illa sola credenda est veritas, quae in nullp ab ecclesiastica et apostolica traditione discordat 3 quod dicit y* < L 4 aspieiendum vgl. S. 101, 19. 5 G 10 utputa B 18 quaedam x* < μ 19 ergo] enim 21 verbum G a + est G c B L 25 verbima + est L)

ὁ δὲ ἀπόκρυφα ἐπαγγελλόμενος (vgl. S. 94, 26) ἐρεῖ· ἰδοὺ ἐν τοῖς ταμείοις, διὸ ἐπιφέρεται· μὴ πιστεύσητε.

veritas enim similis est fulguri egredienti ab oriente et apparenti usque ad occidentem: qualis est veritas ecclesiae dei; ab ea enim sola »sonus in oninem terram exivit, et in fines orbis terrae verba «, et velociter currit sola vere veritas dei.

Sicut enim fulgur exit ab oriente et apparet usque ad occidentem, ita erit adventus filii hominis. scire autem debemus et illud, quoniam veritatis fulgur non aliquo quidem scripturarum loco apparet, ex alio autem scripturarum loco non defenditur, sed ex omni scriptu- rarum loco, id est sive ex legis sive ex prophetarum sive ex evangeliorum sive ex aposto- lorum scriptura defenditur: et hoc fulgur veritatis ab oriente, id est ab initiis Christi, apparet usque ad dispensationem passionis ipsius, in qua est occa- sus ipsius. et huic tali fulguri similis est adventus filii hominis, id est verbi veritatis. C 1 Nr. 263 Theodor. Her. (sic): τροπικῶς ἡ τῆς ἀληθείας ἀστραπή, ᾗ ἔοικεν ἡ παρουσία τοῦ υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου, ἐν πάσῃ ἐξομαλίζεται νο- μικῇ, προφητικῇ, εὐαγγελικῇ, ἀποεχιενσ στολικῇ γραφῇ, καὶ ἐξελθοῦσα ἀπὸ dvaToAwr, τῶν doycbv τοῦ Χριστοῦ, φαίνεται ἴως τῶν κατὰ τὴν οἰκονομίαν τοῦ πάθους δυσμῶν. [*](13 Psal. 18, 5 — 15 Vgl. Psal. 147, 4 6/7 volens ostendere B 14 exiit G 16 sicut] Secundum Mathm (i. m. XXXI). In illo tempore dixit ihs discipulis suis: siciit L | fulgur enim L 17 erit + et L | hominis + et reliqua. Omelia Origenis de eadem lectione L | autem < L 18 quidem L quem y 19 autem < 20/21 loco scripturarum L 22 ex1 < L 25 hoc y hic L 30 fihi adventus L 31 verbi Kl verbum x)

ὅρα δέ εἰ μία ἀνατολὴ ὁ νόμος, μία δύοις τὸ πέρας τοῦ νόμου· ἄλλη ἀνατολὴ ἕως δύσεως Ἰησοῦς Χριστὸς ἕως Παύλου, ᾧ ἐσχάτῳ πάντων »ὡσπερεὶ ἐκτρώματι ἐφάνη«.

Considera autem et hoc, quoniam unam superivis diximus »abominationem desolationis, quae dicta est per Danielem prophetam, stantem in loco samctp«. superaddit autem quasi de multis enim pseudochristi. generaliter enim unus est Anti- species autem illius mul- tae, tamquam si dicamus: men- dacium generaliter unum est, se- cundum differentias autem fal- sorum dogmatum inveniuntur multa esse mendacia.

C Nr. 261 (SchluB, vgl. Β [Matchristus, thaei] II, 53, 18 An.) Or.: κοὶ γενι- κῶς μέν εἷς Ἀντίχριστος, ὡς τὸ ψεῦ- ἰδικῶς δὲ πολλοὶ καὶ πολλὰ ψευδῆ διδάγματα κοὶ δόγματα.

si enim mendacium nihil differt a mendacio, utputa Basilidis aut Marcionis aut Valentini aut Apellis aut aliquorum similium, unum videtur esse mendacium. si autem secundum diversa dogmata [*](2 Vgl. Joh. 1, 1; 14, 6; I. Cor. 1, 24 — 6. 18 Matth. 11, 13 — 7 Vgl. Rom. 10, —17 Vgl. I. Cor. 15, —220 Vgl. Matth. 24, 15 — 31ff Harnack TU. 42, 4, 71 2 ad < G | dei < L 6 quos B quam G quas L 7 legis 27 generaliter — 31 mendacium < G 31 puta y 33 si x* hi)

sicut autem veri <verbi> Christi et unius facti sunt, qui a saeculo fuerunt sancti prophetae pro- nuntiantes Christi iiassiones et postmodujn glorias eius futuras, sic mihi intellege secundum unumquemque pseudochristuin multos eius falsos ’prophetas.

ὡς δὲ Χριστοῦ, dhiOov; προφῆται, καὶ Ἀντιχρίστου, ὄντος ψευδοῦς λόγου, ψευδοπροφῆται.

non ergo alicuius unius mendacii doctores, sed omnium pseudoprophetae sunt illius Antichristi, cuius falsos sermones praedicant quasi veros et docent. secundum haec ergo, quae diximus, qui ecclesiastice docent verbum, prophetae sunt Christi; qui autem Marcionis vel alicuius eorum praedicant verbum falsum, prophetae sunt eius Antichristi qui est secundum Marcionem, id est illius mendacii quod introduxit Marcion, et alii falsi prophetae sunt mendacii illius quod est secundum Basilidem, alii vero illius quod est secundum Apellem. similiter dices et de praedicatoribus singularum haeresium. omnia enim persuasoria, quae proferuntur ad defensionem Antichristi verbi. signa sunt illius Antichristi et prodigia: quaecumque suggeruntur a sapientissimo »omnium bestiarum « serpente et magno sensu principe Assyriorum, signa sunt magna et prodigia, ut in errorem inducantur, si possihile est, etiam electi. exaggerationis autem sermo est dicens si possibile est; non enim pronuntiavit neque dixit. ut in errorem mittantur etiam electi, sed ostendere vult quoniam frequenter valde persuasorii sunt sermones haereticorum et commovere potentes etiam eos, qui sapienter audiunt. sed praedicente nobis omnia salvatore neque in solitudinem exeamus neque his qui profitentur Christum in domibus credamus.

His autem, quae diximus, adiciamus adhuc quoniam omnis sermo profitens se esse veritatem, cum non sit veritas, sive apud gentiles sive apud barbaros, aliquo modo Antichristus est, volens seducere [*](6 Vgl. I. Petr. 4, 13 — 13f Vgl. Harnack TU. 42, 4, 135 — 21 Vgl. Gen. 3, 1 — 22 Vgl. Jes. 37 2 surrexerint x* resiirrexerint ρ 3 veri] + > Kl, vgl. C1 15 antichristi eius L 16 introducit G 19 persuasoria] a persuasoribus R 24 dicens < L 29 his] in his R < L | domibus G + esse 81 se L < Origeaes XI 7)

Statim post tribulationem dierum illorum sol obscurabitur, et luna non dabit lumen suum, et stellae cadent de caelo, et virtutes caelorum movebuntur. et tunc parebit signumfilii hominis in caelo, et tunc plangent se omnes tribus terrae (24, 29 — 30a).

Π 277, 6 An: ὅπου γὰρ τὸ κατὰ τὴν οἰκονομίαν τοῦ πάθους πτῶμο πεσόντος τοῦ Ἰησοῦ, ἵνο τοὺς πεσόντας οτήσῃ, ουναχθήσονται οὐχ οἱ τυχόντες, ἀλλ᾿ οἱ πτεροφυοῦντες μαθηταὶ καὶ xατὰ τὸν Σολομῶνα κατασκευάσαντες πτέρυγας ὡς ἀετοὶ μεγαλοφυῶς καὶ βασιλικῶς, πρὸς τὸ πάθος Χριστοῦ πεπιστευκότες· διὸ οὐ γῦπες, οὐ κόρακες, ἀλλὰ τὸ μὴ νεκροβόρον ζῷον.

CoiLsiderantes maiores propositiones incurrere quam est sensus honiinum, etiam eorum qui plurimum in apientia profecerunt prae aliis, age discutiamus sermonem, primum quidem quaerentes quae facile recipi possunt ad expositionem evangelici textus quasi domino in ipso prophetante; deinde requiremus quae sit veritas horum verborum secundum eos qui altius et subtilius esse aliquid arbitrantur in verbis, servantes consequentiam moralium traditionum etiam in his quemadmodum supra.

dicet ergo abquis: quemadmo- dum in magnis ignibus succendi incipientibus tenebrae ex fumo plurimo videntur extolb, sic in consummatione mundi ab igne qui accendendus est, obscurabun- tur etiani »luminaria «, C v Nr. 23 (vgl. Β [Matthaei] II, 55, 20) Or.: οἶς λεκτέον κατὰ τὸ ῥητόν, ὅτι ὡς ἀπὸ τοῦ πολλοῦ τῆς ἐκπυρώσεως καπνοῦ ἢ ἀπὸ τοῦ μη- κέτι τρέφεσθαι τοῖς ἀναθυμιάμασιν οἱ μεγάλοι φωστῆρες σκοτίζονται καὶ οὐ διδόασι τὸ φῶς, ut, sole obscurato, consequenter obscurationi solis etiam luna inpedita a sole percipere lumen nec proprium lumen dare sinatur. et sic necesse est conprehendant mundi naturam primum tenebrae magnae. sic autem permarcescente stella- rum lumine, reliquum earum cor- pus crassius factum, > non valeat exaltari sicut primum cum a himine ipso portatum extollebatur, cadet de caelo. his accidentibus consequens est caelorum rationabiles virtutes, patientes stuporem, commotionem aliquam pati et conturbari, remotas vide- licet a primis functionibus suis. οὕτω μαραινομένου τοῦ ἐν τοῖς ἄστροις φωτὸς τὸ λεῖπον γεῶδες οὐ δυνάμενον μετεωρίζεσθαι ἔξεδρον ἀπὸ τῶν οὐρανῶν ἔσται, αἵ τε λογικαὶ τῶν οὐρανῶν δυνάμεις ξένον σάλον παθοῦσαι καὶ τοῦ διελη- λυθότος αὐτοὺς πόλιν κατιόντος σα- λευθήσονται, τάχα ἐπὶ τὸ βέλτιον, ita qui haec sic intellegit esse, adiciet quia [*](9ff Vgl. die Einleitung des Origenesscholions C v Nr. 29: οἱ τὴνἐκπύ ρωσιν εἰσάγοντες Ἑλλήνων σοφοὶ τὰ μὲν περὶ ἡλίου κοὶ σελήνης δέξονται, τὸ δὲ ἀστέρας ἐξ οὐρανοῦ πίπτειν οὐκέτι· τὸ γὰρ βαρὺ κοὶ γήινον μόνον ὡς ἐπὶ συγγενῆ τόπον πίπτει τὴν γῆν. ζητεῖς δὲ καὶ τίνες αἱ σαλευόμεναι τῶν οὐρανῶν δυνάμεις καὶ τί τὸ σημεῖον — 15 Vgl. Gen. 1, 16 — 26f (C v)\ Vgl. Hebr. 4, 14 14 succedendus G | est + et G 19 autem] enim L 21 <cum> Kl, vgl. C v ut μ 27 1. alienam ? Benz, vgl, C v 7)

Alius vero aliter arbitrabitur de his verbis, quoniam (sicut haec verba demonstrant) nec per ignem fiet mundi corruptio, sed per defectionem ipsius. et tali utetur exemplo, quoniam sicut deficiente lumine lucernae paulatim minuitur lumen, sic caelestium luminum deficiente nutrimine, sol obscura- bitur, iam non habens super se venientia spiramenta(vgl. S. 99, 12: . . . ἢ ἀπὸ τοῦ μηκέτι τρέφεσθαι τοῖς ἀναθυμιάμασιν . . .) ab eis. maiore autem kiminari haec patiente, multo magis et luna nec ipsum poterit exhibere splendorem igneum illum et secundum defectiones suas apparentem. his ergo contingentibus super solem, lumen etiam stellarum deficiet, ut quod remanserit in eis quasi terrenum (vgl. S. 99, 20: /. . . τὸ λεῖπον γεῶδες) cadat de caelo, et omnes caelorum virtutes his accidentibus movebuntur. sicut enim in dispensatione crucis »sole deficiente tenebrae factae sunt super onmem terrama, sic et signof ilii hominis apparente in caelo deficiet solis lumen et lunae, adhuc et stellarum, quasi consumptum [*](1 Vgl. Col. 1, 20: der Übersetzer hat anscheinend statt εἰρηνοποιήθη (vgl. C v Ζ. 8) etwa οὐράνια ἐποιήθη zu lesen gemeint — 29 Luc. 23, 45. 44 (Matth. 27, 45) 5 hominis < GL 6 et2] ut y 17 taH y* alius L | utetur vgL S. 101, 3 utitur x 22 luminari μ luminare x 23 ipsa G c. r. 28 virtutes coelorum B)

Et his simiha multa invenies in scripturis, si nihil aUud in locis evangehcis aspicere vohieris praeter simphcia verba. nam et secundum hoc quod dicit, tunc plangent se omnes tribus terrae, quasi nulla opus habens interpretatione, accipies de propheta Zacharia καὶ τοῖς ἐν Ζαχαρίᾳ περὶ τοῦ κόφε- αθαι τὰς φυλὰς εἰρημένοις. taha verba: »et erit in illa die quaeram auferre omnes gentes quae venient super Hierusalem, et effundam super domum David et super omnes habitantes in Hierusalem spiritum gratiae et miserationis; et respicient ad me propter quod saltaverunt, et plangent super se planctum sicut super dilectum, et dolebunt dolorem sicut super primo- [*](4 Jes. 13, —11 — 10 Joel 2, 10f — 14 Joel 2, 30f — 25 Sach. 12 914 1 a B L (prae Pasch) < G | quae] qui G a 3 utitur B 4 dicente vgl. S. 104, 2 dicens G a BL dicentis G c.r. 5 enim x* < μ 11 y* contenebricati L 15 terra] + deorsum B | sanguinem — ignem — vaporem G c.r. B — — vapor R G a sanguinis — ignis — vaporis L 19 propter L 22 habens opus L 26 venivmt S. 106, 17 26 r super habitantibus S. 106, 18 29 dolore L = S. 106, 20)

Quoniam autem qui loquitur de scripturis divinis debet curare non solum simplices, ut neglegat causa eorum illos, qui possunt abundantius sustinere subtilium verborum naturam, ne forte falsae sint traditiones huiusmodi et nihil tale, quale debet esse quod a deo dici debeat de huiusmodi rebus: et propter huiusmodi ergo viros pauca quaedam. secundum quod possumus, moraliter exponemus. dicent autem huiusmodi homines: quomodo potest dici de sole quoniam obscurabitur lumen eius, cum quando Esaias propheta profectum aliquem solis in consummatione fore declarat, hic autem sermo ademptionem ? similiter et de luna Esaias quidem refert quoniam erit sicut sol, praesens autem sermo, quia non dabit lumen suum. de stellis autem talia dicent, quoniam de terra in caelum multum spatium est, niaxime usque ad zonam mediam in qua non sunt erraticae stellae; secundum considerationem ergo altitudinis eius est aestimare, quoniam nisi supra modum essent magnae stellae, neque ex tanto spatio lumen earum videretur ab omnibus, qui sunt in omni parte terrarum. sicut autem quidam dicere temptant, aut omnes aut plures earum maiores esse quam ipsa est terra (argumento utentes ad commendandam rationem verborum suorum, quoniam omne caelum in modum sphaerae collectum universam conplectitur terram), dicent etiam aliquid tale, quoniam: qui veritatem dictorum istorum simpHciter ex ipso colligunt textu, rem natura ipsa inpossibilem dicunt ut possibilem, ut stellae tantae magnitudinis cadant de caelo. quo enim et cadent, cum magnitudini earum non sufficiat terra nec [*](15 ff Vgl. Hieron. in Matth. 197 E: non deminutione luminis — alioquin legimus solem septuplum habiturum luminis (vgl. Jes. 30) — 16 Vgl. Jes. 38, 8 — 19 Vgl. Jes. 30, 26 - 20 ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 104 1 et in die illo S. 106, 21 5 semei (S. 106, 26 y) Kl simeon x 6 qui Ga | relictae B 7 hoe G L 13 et < L 21 usque x* < 24 ex X* < ρ | eorum G L 29 dicunt B 32 cadant ρ)

Dicet ergo obscurandum so- lem esse diabohim qui »trans- Β (Matthaei) II, 55, 2 An.: ἐν δὲ dvayojyfj ἐρεῖς σκοτιζόμενον ἥλιον τὸν διάβολον ἐπὶ πολὺ μὲν μετασχηματιζόμενον ὡς ἄγγελον φωτὸς καὶ πολλοὺς ἀπατήσαντα ὡς ἥλιον, ἐπὶ δὲ συντελείας ἐλεγχθησόμενον σκότος καὶ ὑποκριτὴν ἀνατολῆς.

projiterea de illo intellegi potest quod ait sol ohscurabitur. et dicet honestiorem esse hanc rationem, quam aestimare talem solem passurum obscuritatem. omnes, inquit, consentire convenit absque periculo aliquo huic probato sermoni de huiusmodi sole sic obscurando. et secundum consequentiam huiusmodi solis intellegenda est etiam Juna, quae videtur inluminari σελήνην δὲ οὐ δώσουσαν »τὸ φέγγος« figurat se in angehim lucis« 10 quasi sol multos sefhicit. quoniam ergo in consummatione est arguendus, cum sit tenebrae simulet autem esse se solem. τὴν τῶν πονηρευομένων ἐκκλησίαν, ἐπαγγελλομένην μὲν διδόναι τὸ φῶς, τότε δὲ ἐλεγχθησομένην ἀνατραπέντων αὐτῆς τῶν δογμάτων. ab huiusmodi sole. omnis enim »ecclesia malignantium« frequenter lurnen se habere et dare promittit, tunc autem arguita et manifestata cum reprobatis dogmatibus suis. non dabit claritatem suam. σελήνην δὲ οὐ δώσουσαν τὸ φέγγος τὴν τῶν πονηγρενουμένον ἐκκλησίαν, ἐπαγγελλομένην μὲν διδόνοι το φῶς, τότε δὲ ἐλεγχθησομένην ἀνατρατέντων αὐτῆς τῶν δογμάτων. sed et quicumque sive in dogmatibus sive in virtutibus falsis hominibus quidem veritatem promittebant mendaciis autem seducebant se adtendentes, hi convcnicnter dicendi sunt stellae cadentes de caelo, de caelo autem (ut ita dicam) suo, ubi erant altitudines constitutae extollentes se »adversus scientiam dei«. τοὺς δὲ ἐν ὐψώμασι λόγων ἐπαιρο- μένους »κατὰ τῆς γνώσεως τοῦ θεοῦ« τοὺς πεσουμένους ἀστέρας ἐκ τοῦ ἰδίου οὐρανοῦ. [*](8 II. Cor. 11, 14 — 22 Psal. 21, 17 — 33 Vgl. II. Cor. 10, 5 6 qui Koe, vgl. S. 142, 17 cui x 12/13 simulet Kl simulat x 18 obscurando x* observando ρ 24/25 arguta B)

Adhuc autem ad ea quae dicta sunt de cadentibus stellis, non sine ratione est adsumere de Revelatione lohannis, de tertia parte [*](2 Prov. 13, 9 — 4 Hos. 10, 12 —9 Vgl. II. Cor. 10, 5— 11 Luc. 10, 18 — 15 Vgl. Judas 13 — 17ff Vgl. I. Cor. 15, 49 - 25 Vgl. Luc. 6, 25 - 26 Vgl. S. 101, 3ff 1 utetur GR utitTir B utentur L 2 dicenti G 3 <et adiciet,> Kl 9 Liicke Diehl Kl (es fehlt der Begriff stellae) 10 quam y* qua se L 14 sol et obscuratus y* obscuratus sol L 16 et omni R G a et omnis G c.r. BL 1. vel omni ? Kl 24 plangent] et plangent L | ergo] autem B 25 plangebunt G L plangent B 26 qui sint tribus y* quis in tribus L | terrenae y* terrae L)

Horum autem principales expositiones atque probationes oportet fieri, cum ipse hber propositus fuerit nobis ad exponendum; nunc autem hoc solum oportet de Revelatione illa exponere, quoniam cauda draconis »traxit tertiam partem stellarum caeH, et misit eas in «. aestimo enim quoniam, qui debet audire: »post dominum deum tuum « et »venite post «, et ad haec quidem obstruit aures suas peccatum autem sequitur, trahitur a cauda draconis vadens post eum. si autem contigerit eum, qui sic vixit ut audiat: »vos estis lux mundi«, et aliquando splenduerint opera eiiis bona, hic constitutus stella et in caelo habens conversationem, si avulsus fuerit a dracone in terram, hic erit stella a cauda draconis tracta et missa in terram. sic stellae a cauda draconis trahuntur et mittuntur in terram. sunt autem ahae (quarum pars ahqua obscuratur et, quod maius est quidem, luminosum est), quas videtur ostendere de Revelatione sermo sic habens: »et quartus angelus tuba cecinit; et percussa est tertia pars soHs et tertia pars lunae et tertiapars stellarum, ut obscuretur tertia [*](1 Apoc. 12, 3f — 7 Vgl. I. Joh. 5, 16 — 8 Vgl. TU. 38, 3, 45 — 10 Vgl. Gen. 3, 14 — 18. 21 Vgl. Apoc. 12, —19 Vgl. Sir. 46, 10? — 20 Matth. 4, 19 — 22 Matth. 5, 14 — 24 Vgl. Phil. 3, 20 — 29 Apoc. 8, 12 1 a < B 3 capitibxis suis R G L capita sua B | coronas R G c B cornua G a 8 exponentur x* exponetur ρ | nec Kl et x 10 habentia Koe liabentis x | [et] super Kl et semper x 11 sit Kl 13 vincuntur y* iungvintur L 15 horum y* has L 18 eas y* eam L 20 et2 < G 23 splenduerunt G 27 pars alia L 28 de revelatione] revelationis B 30 solis — pars2 y* <)

Tamen his ita factis parebit signum filii hominis in caelo, et plangent se tunc tribus terrae. ad haec non est absurdum uti exemplis Zachariae prophetae ita habentibus: »et erit in illa die quaeram auferre omnes gentes quae veniunt super Hierusalem, et effundam super domum David et super habitantibus in Hierusalem spiritum gratiae et miserationis; et respicient ad me quoniam saltaverunt, et plangent super se planctum sicut super dilectum, et dolebunt <m> super primogenitum. et in die illo magnificabitur planctus in Hierusalem sicut planctus mali granati excisi in campo, et planget se terra per tribus; tribus domus David secundum se et mulieres eoruni secundum se, tribus domus Xathan secundum se et muHeres eorum secundum se, tribus domus Levi secundum se et mulieres eorum secundum se, tribus domus Semei secundum se et mulieres eorum secundum se, et omnes rehctae tribus secundum se et muHeres eorum secundum se.« omne igitur terrenum agmen cum sit tribus quod esse sibi ipsi adtribuerunt, maxime si oportet in aliquo peccatorum abundantius plangere, plangent cum simihbus suis.

Arbitror autem per haec ostendi differentias eorum qui videntur in fide fuisse et in suo agmine. non autem placuerunt cleo. est ergo [*](2 Matth. 5, 16 — 16 Sach. 12, —14 — 32 Vgl. I Cor. 10, 5 — 32ff Vgl. Hieron. in Zach. 905: in David regia tribus accipitur hoc est luda, in Nathan prophetalis ordo describitur, Levi refertur ad sacerdotes ex quo ortum est sacerdotium; in Semei doctores accipiuntur, ex hoc eniyn tribu magistrorum 1 quidam autem L 4 caeH] solis ? Benz 5 caeli x* < μ 10 demus x* respondeamus μ 12 quales x 1. corporales ? Kl 20 > Koe, vgl. S. 101, 29 25 levi] david G 26 semei] symeon L = S. 102, 5 27 eti < S. 102)

Et videbmit filium Jiominis venientem in nubibus cum virtute et gloria multa (24, 30b).

Quoniam videtur suscepisse ecclesia catholica cum aliis traditionibus etiam de Christi adventu secundo quoniam erit in gloria, manifestum est. utrum autem, secundum quod scriptum est in hoc loco, nubes corporales atque sensibiles aestimare debemus vehiculum esse ipsius et secundum huiusmodi nubes multam illam virtutem et gloriam expectare debemus, aut iuxta observationem verbi simplicioris etiam moraliter est considerandum, aut nec omnino observare debemus simplicitatem verbi sed solummodo moralem exsequi intellectum, non cuiuscumque est deliberre et diligenter scrutari singula loca, et postquam tractaverit verbum secundum ea. sic pronuntiare quid potissimum verius sit eorum et continens evangelicum sensum et voluntatem Christi, qui ista locutus est. sed age nos pauca de modica virtute, si tamen vel ipsam habemus, exponamus his in locis. agmina puUularunt. reliquas trihus tacuit, quae non habent aliquod privilegium dignitatis; in eo autem quod ait »omnes tribus reliquae . . . «, universas absque nomine comprehendit

Et primum quidem secun- dum textum videbunt oculis cor- poralibus filium hominis in specie humana venientem super Β (Matthaei) II, 56, 6 An.: υἱὸν δέ ἀνθρώπου ἑουιόν φησιν ὡς ἐνσώματον ἐλευσόμενον nubibus supernis, quae ideo nubes caeli dicuntur, cwn virtute et gloria multa. et conveniunt huic expositioni quae superius in evangelio dicuntur hoc modo: »cum adsumpsisset lesus Petrum et lohannem et lacobum, eduxit eos super montem excelsum nimis seorsum. et transfiguratus es coram eis, et splenduit facies eius sicut sol, et vestimenta eius facta sunt sicut lumen. et visus est eis Moyses et Helias conloquentes cum eo«. »et ecce (inquit) nubs hicida obumbravit et ecce vox de nube dicens: hic est filius meus dilectus, in quo conplacui; ipsum audite.« sicut ergo quando »transformatus est, et facies eius sicut sol et vestimenta eius facta sunt sicut lumena et »vox« venit »de nube dicens: hic est fihus meus dilectus, in quo conplacui«, sic, cum venerit iterum, forsitan in speciem transformabitur gloriosam, aut sicut tunc transformatus est coram tribus discipuHs suis, po- stea veniet non super una nube, sed super multis, quae erunt ve- hiculum eius. quoniam autem consequens est ut in meliorem gloriam reformetur, quam fuit transformatus in monte, mani- festum est ex eo quod tunc quidem propter tres tantummodo transformatus est, in consummatione autem mundi totius apparebit in gloria multa, ut videant eum omnes in gloria. Β (Matthaei) II 56, 14 An.: ὥσπερ δέ, ὅτε μετεμορφώθη ποραλαβὼν τοὺς τρεῖς μαθητάς, νεφέλη φωτεινὴ ἐπεσκίασεν αὐτούς, οὕτως ἐν τῇ δευτέρᾳ παρουσίᾳ ἐνδοξότερον μετα- μορφωθεὶς ἐπὶ πλειόνων ἥξει νεφε- λῶν, ὡς ἂν οὐ τρισὶν ἀλλὰ πλείοσιν ὁρώμενος. et tunc quidem descendens »lucida nubs adumbravit «, postea autem multae nubes portabunt »filium hominis « cum vehiculo digno gloriae suae.

Dicet autem aiiquis, quoniaiu sicut in fictione liominis accepit deus »limum de terra« et »finxit «, sic, ut appareat Christi, accepit deus de caelo et de caelesti corpore et corporavit primum quidem in nubem lucidam, in consummatione auteni in nubes lucidas, propter quod et nubes caeli dicuntur, secundum quod et limus terrae est dictus. et decet patrem talia miranda donare filio suo, qui »seipsum humiliavit«, et propter dilectionem »non arbitratus est esse se aequalem deo, sed semetipsum exinanivit formam servi accipiens«, et factus est »agnus dei« ut tollat »propter « enim »et deus superexaltavit eum et donavit illi nomen quod est super omne nomen«. non solum autem eum secundum spiritum, sed etiam secundum corpus (ut per omnia sit exaltatus), et corpus, quod suscepit de virtute altissimi et de virgine huiusmodi ministerium ministrante. debebat enim et honorari ut et super talibus nubibus veniret; forsitan super nubibus animatis et rationalibus, ut ne sine anima et inrationabile esset vehiculum filii hominis glorificati, sicut fuit sine anima currus. inrationabiles autem equi, in quibus visus est adsumi Helias secundum scripturam dicentem: »et ecce currus ignis et equi ignis«.

Quoniam autem animatae et rationabiles nubes erunt, quae erunt vehiculum filii dei, proferimus exempli causa quod dicitur: »et veritas tua usque ad nubes«, et iterum: »mandabo nubibus pluant super eam pluviam«, maxime autem ex eo quod dicitur: ecce nubs lucida adumbravit eos, et ecce vox de nube dicens«, quia nubs filii erat pater, sed (ut ita dicam) verbum dei factum est ad eam, sicut factum est ad prophetas. et sicut qui audit Esaiam dicentem: »filios genui et exaltavi, ipsi autem me spreverunt«, Esaiam sed deum patrem audit in Esaia, sic qui audiebant de nube vocem dicentem »hic est filius meus«, non nubem, sed patrem in testificantem gloriae filii audiebant. si ergo ante passionis dispen- [*](2. 6 Vgl. Gen. 2, 7 — 7 Phil. 2, 8. 6f — 9 Joh. 1, 29 — 10 Phil. 2, 9 — 10ff Vgl. Hieron. in Jes. 290: ascendit dominus super nuhem levem (Jes. 19, 1), corpus sanctae virginis Mariae . . . rel certe corpus suum, quod de spiritu sancto conceptum est — 13 Vgl. Luc. 1, 35 — 19 IV. Regn. 2, 11 — 22 Psal. 56, 11 — Jes. 5, 6 — 27 Jes. 1, 2 — 28f Matth. 17, 5 1 finctione x 6 dicet ρ 9/10 peccata mundi B 14 enim et y (Pasch) < L 19 ignis1] ignitus L igneus μ 23 eam] illam L 24 B 29 meus + dilectus L)

Adhuc autemmagisintelleges, de qua loquitur textus. accipiens de > quod taliter habet: »et cum haec dixisset, videntibus illis elevatus est, et nubs suscepit eum ab oculis eorum. et cum intenderent in caelum eunte illo, τρόπον ἑθεάσασθε αὐτὸν πορευόμενον ecce duo viri steterunt in vestibus albis, qui et dixerunt: viri Galilaei, quid statis aspicientes in Β (Matthaei) II, 56, 7 An.: καθὰ καὶ ἀνελήφθη ἐρχόμενος ἐν νεφέλαις, ὡς ἐν ταῖς Πράξεσιν ἔφησεν ὅτι »νεφέλη ὑπέλαβεν αὐτόν, κοὶ ἰδοὺ ἄνδρες δύο εἶπον αὐτοῖς· οὗτος ὁ Ἱησοῦς οὕτως ἐλεύσεται, ὃν εἰς τὸν οὐρανόν«. [*](4 Matth. 21, 8 — 8 Vgl. Joh. 17, 5 — 9 Act. 6, 8 — Matth. 4,23 — 10 Luc. 8, 46 — 13. 16 Vgl. Phil. 2, 7 — 16 Vgl. Joh. 1, 1 — 18 Vgl. Ex. 34, 35 — 19 Vgl. Luc. 9, 29 — 20 II. Cor. 3, 11 — 26ff Act. 1, 11 4 ierosolimis L 21 gloria μ gloriam x 24 quo y 25 actu cum (+ volumine) μ actu Χ + apostolorum G c 29 euntem illum B 30/31 veste alba B L)

In his traditionibus utetur etiam illud quod dicitur: »rapiemur in nubibus obviam domino in aerem, et sic semper cum domino erimusf, et dicet: si beati homines in nubibus rapientur in aerem, quid mirum est in nubibus filium dei venire cum virtute et gloria multa ? item nubs obumbrabat populum venientem ex Aegypto. si ista creduntur, quomodo non consequens est domino populi vehicuhim fieri nubes caelestes, ut sedeat super eis ? si autem recipitur liber, [*](8 Apoc. 1, 7 — 13 Jes. 19,1 — 16 Apoc. 11, 8 — 18 Vgl. Jes. 19,1 — 20 Vgl. Apoc. 11, 8 0151 22 Jes. 1, 10 0151 24 I. Thess. 4, 17 0151 28 Vgl. Ex. 13, 22 1 receptus] assumptus L 5 eum dicitur B 7 revelatione + beati B 9 quicumque y* qui L | conpunxerunt eum G c B (non punx. evmi G a) eum non punxerunt R eum pupugerunt L 12 aegyptia L 15 aut G a B L an G c | enim] eum B 16 locus + enim B 18 >t Kl 24 utitur G L 28 obumbrat L)

Et miUet angelos suos cum tuba magna, et congregabunf electos eius a quattuor ventis, a summis caelorum usque ad terminos eorum (24, 31).

Similiter apud Marcum hoc dicit modo: »et tuc mittet angelos suos et congregabunt electos a quattuor ventis a summo terrae usque ad summum caelic quod dicit salvatorem mittere angelos suos cum tuba magna (quaecumque est illa) ad congregandos electos eius, con- [*](1 Sap. Sal. 10, 17. Vgl. dazu Schurer III4, 509f — 3f Vgl. Luc. 1, 35 — 12 Jac. 2, 23 — 14 Vgl. I. Cor. 3, 1 — 29 Marc. 13, 27 10 consummationem G 11/12 dispiciens ρ despiciens G L inspi- ciens B 12 in] et in y 17 <dei> Diehl, vgl. Β 18 propheticis apostolicis> Kl 26 videtiir adventu B 27 tuba + et voce 31 dicit <)

Ergo »messores angeli« mittuntur a salvatore colligentes zizania, ut post haec sancti fulgeant »sicut sol in regno patris sui«, ut postea congregentur electi a quattuor ventis, a summis caelorum usque ad terminos eorum. considera utrum (sicut opinantur simpliciores) eos tantum. qui tunc inventi fuerint in corpore, congregandos <diat electos> aut certe omnes qui »in deo patre dilecti sunt et lesu Christo sunt conservatu«. et vide nisi melius est dicere, con- gregandos esse ab angelis Christi onmes ab adventu Christi usque ad consummationem vocatos at- que electos. Β (Matthaei) II, 57, 2 An.; αυνά- γονται δἐ ὑπὸ τῶν ἀγγέλων τοῦ θεοῦ ἤτοι οἱ ἀπὸ τῆς παρουσίας τοῦ Χριστοῦ μέχρι τῆς συνελείας κλητοὶ καὶ ἐκλεκτοὶ quaeres autem si etiam eos, qui fuerunt a constitutione mundi usque ad adventum, si tamen electi Christi non solum sunt illi, qui ex adventu eius sunt sancti (sicut quidam magistri haeresium dicunt), sed omnes qui a constitutione mundi fuerunt. qui viderunt sicut Abraham Christi diem et divina exultatione exultaverunt in eum. ἢ κοὶ οἱ ἀπὸ κτίσεως καὶ καταβολῆς κόσμου χαρέντες ἐπὶ τῷ ἰδεῖν τὴν ἡμέραν Χριστοῦ ὡς Ἀβραάμ. si autem non tantum (sicut simplices arbitrantur) eos qui invenientur in corpore congregaturi sunt angeli, sed omnes Christi electos. considerare est dignum. quid interea facientes aut in quo loco commorantes congregabunt electos. quoniam autem non tantum illos, qui in corpore fuerint conprehensi, dicit congregandos Christi electos, sed etiam illos qui de corporibus sunt egressi, manifestat sermo dicens [*](1f Vgl. Matth. 13, 24ff — 2 Matth. 13, 39—43 — 8 Vgl. Matth. 13, 47 10 Matth. 13, 43 — 14 Judas 1 — 23 ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 58 — 26 f Vgl. Joh. 8, 56 3 zezania G (vgl. v. 10) zizaniae B 6 mittunt G 14 > Diehl Kl, vgl. Ζ. 32 26 diem Christi B 28 invenientur y* inveniuntur L Origenes XI 8)

Quoniam autem umbra est haec vita nostra in terris, consequens est ut nunc a lege et prophetis erudiantur, qui in illa plenitudine temporis reliqua sunt scituri et pleniora a filio dei scituri secundum res ipsas caelestes, ut qui sunt in summis caelorum quasi in quibusdam eruditionibus sint, ut possint postmodum capere sapientiam dei, magis autem sapientiam ipsum filium dei, »cum venerit quod« vere «. et quattuor ventos ex quibus electi Christi congregabuntur, intellegamus quaerentes, quorum bonorum futurorum habuerunt umbram quae in Numeris sunt conscripta de unaquaque tribu filiorum Israel. unde primus fuit ordo castrorum luda cum virtute ipsorum constituens ad orientem, et cum his ex utraque parte Issacar et Zablon. et ad Africum tribus Ruben, et ex utraque parte Symeon et Gad. et tribus Ephrem secundum mare, et ex utraque parte Beniamin et Manasse novissima. et tribus Dan ad aquilonem, et ex utraque parte Aser et Nephthalim. forsitan ergo et tunc tribus egressae umbrae erant castrorum secundum mysteria veri Israel. et sicut tunc ex quattuor ventis congregatae sunt in ludaeam et in hereditatem per lesum post Moysen paedagogum et procuratorem institutae, sic a quattvor ventis angeli congregabunt electos (a ventis autem non terrenis, [*](9f Vgl. Col. 1, 28 ? — 14 Vgl. Sap. Sal. 5, 9 ? — 15 Vgl. Gal. 3, 24 — Vgl. Gal. 4, 4 — 19 Vgl. I. Cor. 1, 24 — I. Cor. 13, 10 — 21 f Vgl. Hebr. 10, 1 — 22 Num. 10, 14ff vgl. 5f 2 terram B L 3 nisi] ni y 4 eis RG L 10 magistro Kl, vgl. Β magno deo x 11 conregnandimi (R ?) GL congregandiim B 12 filius R G + dei B L 15 a y* < L 20 ventos ρ venti x 23 <tribus> 24 L consLstens ? Kl, vgl. S. 116, 13 28 et2 Kl ex x 31 institutae + legis B(!))

Apud Matthaeum ergo qui congregantur Christi electi, ex quattuxyr ventis congregantur, a summis caelorum usque ad terminos eorum, apud Marcum autem »a quattuor ventis, a summo terrae usque ad summura «; postea autem a summis caelorum usque ad terminos eorum. intelleges autem eos qui congregantur »a summo terrae«, conversationem eoruni qui fuerunt in terris, et secundum quod possibile est perfectionem eorum qui sunt conversati in terris. omnes ergo qui super terra bene vixerunt, non simpliciter congregantur a terra, sed »a summo terrae«, utputa a summa conversantium super terram. autem post summam conversationis, quae fuit in terris, susceperit subsequensconversatio eos, quiconversationem habueruntin caelis, nonsimpliciter a summo caelo <suscipit> sicut »a summo «, sed a caelis, quoniam unumquodque caelum suae institutionis et initia habet et perfectiones id est terminos. utputa, post conversationem summam quae fuit super terram, suscipit iterum hominem conversatio unius caeli et perfectio quae in ea est. iterum suscipit eum secunda conversatio secundi caeli et perfectio quae in ea est. iterum suscipit eum tertia conversatio tertii caeli et perfectio quae in ea est. et sic intellege mihi multorum caelorum multa conversationum initia esse et terminos id est perfectiones, a quibus initiis et terminis diversorum caelorum congregat deus suos electos. aut ita a summis caelorum usque ad terminos eorum: caeli sunt vel scripturae divinae vel auctores earum, in quibus habitat deus; summa autem scripturarum sunt initia earum, termini autem consummationes earum. congregantur ergo sancti a summis caelorum, id est ab eis coepto, qui vivunt in initiis scripturarum, usque ad eos. qui vivunt in consummationibus earum: amplius ut dicam, a rudibus eorum usque ad perfectos eorum. qui autem mittuntur angeli a salvatore ad congregandum electos eius, congregabunt eos non cum voce qualicumque, sed cum tuha quae vocatur magna, [*](5ff Marc. 13, —6 Vgl. S. 117, 3 - 13. 17 ff Vgl. Phil. 3, 20 — 25 Vgl. I. Cor. 3, 16 1 sed < L 9 eorum G c L quorum G a quorundam B 10 terra1 terram G'-''- BL 14 <suscipit> Elt 16 profectiones L 18. 19 R G L eo B | suscipit x* suscepit ρ 20 ea R eo x 21 multa y* multanim L 22 terminis G c.r. B terminibus C L 27 coepto qui G (vgl. S. 48, 27) cepti qui B qui cepto L qui coelo ρ 28/29 amplius ut R aplus ut G a aut ut plus ut G c aut plus ut B ac ut plus L 8)

Quoniam autem volumus intellegere quid est tuba magna, debemus spiritalia spiritalibus conparare. age nunc et de tubis, in quantum capere possumus. breviter exponamus, si tamen possumus ex congregatione et admonitione istorum exemplorum intellegere et magnam angelorum tubam. scriptum est enim in Numeris: »et locutus est dominus ad Moysen dicens: fac tibi duas tubas argenteas, ductiles facies eas; et erunt tibi ad congregandam synagogam et erunt tibi ad promovenda castra. et tubabis in eis, et congregabitur ad te omnis synagoga ad ostium tabernaculi testimonii; si autem in una tubaverint, venient ad te onmes principes militum Israel. et tubabis significationem primam, et promovebunt castra qui consistunt ad orientem; et tubabis significationem secundam, et promovebunt castra qui consistunt ad austrum; et tubabis significationem tertiam. et promovebunt castra qui consistunt secundum mare; et tubabis significationem quartam, et tollent castra qui consistunt ad aquilonem; ergo tubabunt tuba in promotione eorum. et quando congregatis congregationem, tubate et non significatione. et filii Aaron sacerdotes tubabunt tubis, et erit vobis legitimum sempiternum in generationibus vestris. si autem exieritis ad bellum in terra vestra contra adversarios, tubabitis tubis. et rememorabimini in conspectu dei vestri, et salvabimini ex inimicis vestris. et in diebus laetitiae vestrae et in festivitatibus <vestris> et in neomeniis vestris tubabitis tubis et in vestris et in sacrificiis salutarium vestrorum, et erit memoria vestri in conspectu dei vestri. ego dominus deus vester«.

Vide etiam in istis quoniam in prima significatione tubae promovent castra qui sunt secundum orientem, in secunda autem promovent castra qui sunt secundum austrum, et ut breviter dicani ex quattuor ventis congregant sacerdotes tubantes eos qui sunt ex castris Israel: et secundum conparationem sacerdotum tubantium, angeli [*](1 Vgl. I. Cor. 14, 8 — 4 Vgl. I. Cor. 2, 13 — 7 Num. 10, 110 12ff Vgl. Orig. in Jos. hom. XXV, 1 (VII, 453, 15): ita ut, cum prima tuba cecinisset, moverent castra hi, qui erant ab oriente etc. 12 tubaverint Kl, vgl. LXX tuba venerint x | et < L 13 < B secdm L 13, 15. 16 qui ρ quae x* 14 tubabis x* tu dabis 17 qui G quae R B L 18 tubabunt tuba] tuba tubant B (G a) tubabuiit G c.r. 22 remorabimini L 24 > Diehl 25 vestri] vestra B 28f q μ qui ρ quae x*)

Haec autem exempla accepimus, ut vel ex parte intellegere valeamus quod scriptum est: mittet angelos suos cum tuha magna, et congregabunt electos eius. evangelicas autem tubas ostendit et in prima ad Thessalonicenses apostolus dicens: »hoc autem vobis dicimus in verbo domini, quoniam nos qui vivimus, qui remanebimus in adventu domini, non praeveniemus eos qui dormierunt; quoniam ipse dominus in iussu et in voce archangeli et in tuba dei descendet de [*](3 Marc. 13, 27 — 4 Hebr. 10, 1 — 7f Vgl. Orig. in Cant. Cant. II (VIII, 159, 19): argentum vero virtutem verbi u. Ö. — 8 Vgl. Num. 10, 1 — 9 I. Cor. 15, 23 — Hebr. 8, 5 — 10 Vgl. I. Cor. 15, 51 f — 13 Vgl. Num. 10, —18 Col. 2, 16f — 20 Num. 10, 9 — 23 Vgl. Phil. 3, 20 — 27 I. Thess. 4, 15f 4 > Koe 5 habens x habet μ 8 Liicke Kl 9 suo y* < 11 prima Kl secunda x 13 israelis B 15 bellicas res y* < 19 numenie G 21/22 exempla et umbras y* exemplo et umbra L 22 <Israel> Kl 23 coelo ρ caelum x 30 et1 < B | in2)

A ficu autem discite ixirabolam: quando enim iam ramiLS eius factus fuerit tener et folia producit, scitote quia prope est aestas; sic et vos cum videritis haec omnia. scitote quia prope est in limine. amen dico vobis, quoniam non praeteribit generatio haec, donec omnia fiant. caelum et terra transibunt. verba autem mea non praeteribunt (24, 32—35).

Quomodo defico similitudo eorum quaedicta suntintellegipossit, secundum quod possumus exponemus: ne forte totus hic mundus et con- summatio eius fico adsimiletur, κόα unusquisque proficiscentium ad vitam beatam ut videat Christi verbi gloriosum in se et perfec- tum adventum, fico similis ha- beatur. sicut enim ficus Β (Matthaei) II, 58, 9 An.: ἄλλως τε συκῇ παραβάλλεται ὁ πᾶς κό- σμος, οὗ ἡ συντέλεια προφητεύεται, ἢ ἕκαστος τῶν ἐπὶ τὸ μακαρίως ζῆν ὁδευόντων κοὶ τὸ ἰδεῖν τὴν Χριστοῦ λόγου ἔνδοξον ἐσομένην αὐτῷ καὶ τελείαν ἐπιδημίαν. ὡς γὸρ ἡ σθκῆ, in tempore quidem hiemis vitalem quidem virtutem habet in se, absconditam autem habet eam et non satis manifestam, postmodum autem cum virtus ipsa vitalis prodire coeperit ad manifestationem praetereunte hieme, ex ipsa valetudine eius ramus efficitur tener, producit et folia; et sicut arbor in virtute ipsa folia habet et fructus, et primum qui- dem est gemma, deinde paulatim proficiscitur, novissime autem et ipso effectu: sic et mundus et οὕτω καὶ ὁ κόσμος καὶ ἕκαστος τῶν σῳζομένων νῦν μὲν (ὡς ἐν δυνάμει ἔχει φύλλα καὶ καρπούς, ὕστερον δέ ἐνεργείᾳ [*](1 I. Cor. 15, 51f — 4 Vgl. Lev. 23, 24—5 Vgl. I. Cor. 14, 2 23 II. Cor. 4, 3 ? 1 dormiebius G (sic) 5 neomeniae B 6 magniloquii (G c-qui) L 9 in limine x regnimi dei R 11 praeteribunt y* transient L 13 ficu BL 16. 20 ficui B 17 proficientiima ρ 24 eam habet B 31 et] ex Pasch est in L)

Sic et in aliqua parabola refertur Pastoris, si cui placeat etiam illum legere librum, quoniam »saeculum praesens hiems est iustis«, qui apparent similes proximis suis natura, arboribus videlicet ceteris siccis, tempore autem opportuno in fructibus suis apparent. si autem et in prinio Psahno tale aliquid sit, quod de beato dicitur illo, quoniam »erit tamquam lignum quod plantatum est secus decursus aquarum, quod fructum suum dabit in tempore suo, et folium eius non defluet, et omnia quaecumque faciet prosperabuntur«, et tu considera est scriptum. »hiems transiit, abiit sibi, flores apparuerunt in terra«, sicut scriptum est in Cantico canticorum, ex quo Christus advenit, qui temperiem introduxit et hiemales spiritus fecit cessare. et ficus, id est mundus, tenerum ramum, id est ecclesiam, fecit nunc quidem folia proferentem, donec est in proximo aestas nondum tamen advenit; facta autem aestate, plenius perfectos et maturos Christo fructus praestabit, quando secundum Hieremiam ficus boni boni sunt valde, congregati in cophinis bonorum ficorum, ex quibus Christus accipere vult et quasi edere dulcedinem eorum. absit autem a nobis ut lesu veniente ad nos et volente manducare de fico, ut non inveniatur fructus in ea. si enim non fuerit inventus fructus in ea, dicet ad eam in suo adventu, quae non ostenderit fructus: »numquam ex te quis- [*](12ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 34f — 13 Herm. Sim. III, 217 1, 3 — 20 Caut. 2, 11f — 25 Vgl. Col. 1, 28 — 26 Vgl. Jer. 24, 3 — 29ff Vgl. Marc. 11, 13 f 4 habeat G habebit B 6 dxiri cordis B 16 sit y* fit L | quoniam x* quod μ 19 fecerit B 20 scriptum est B | transivit y 21 est X* < ρ 23 mundum terrenum ramum R 26 fructus x* ficus μ boni, boni R G bonae, bonae B L 27 congregati y* congregate L | christus x* < ρ 29 volenti G | ficu B L 30 enim y autera)

Amen dico vobis, quoniam non transibit generatio haec, donec omnia haec fiant. caelum et terra transibunt, verba autem mea non transibunt.

Videamus quae sit generatio haec, de qua loquitur Christus. et simplices quidem ad destruc- tionem Hierusalem referunt ver- ba; et de illa generatione aesti- mant dictum, quae fuit in tempore Christi et passionem eius aspexit, non transitura[m] priusquam fie- ret destructio civitatis illius. B (Matthaei) II, 59. 27 An.: οἱ μὲν πλείους ἀνοίσουσι τὸν λόγον ἐπὶ τὴν καθαίρεσιν τῆς Ἱερουσαλήμ, ἥν εἶδον οἱ κοὶ τὸ πάθος τοῦ Χριστοῦ ἰδόντες. λέγει οὖν ὅτι πάντως ἐκ- βήσεται τὰ εἰρημένα καὶ μενεῖ ἡ γενεὰ τῶν πιστῶν. . . nescio autem si verbum ad verbum exponere possunt quod ait: »non videtis haec omnia ? amen dico vobis, non relinquetur hic lapis super lapidem qui non destruatur« usque ad illud quod ait: prope est limine. forsitan enim in quibusdam poterunt in aliis autem omnino non poterunt, et satis coangustati nescio si aliquid dicere potuerint. Nos autem in locis multis ob- servantes nomen generationis du- pliciter accipimus. arbitramur ἢ ἐπεὶ πολύσημος ἐν τῇ γραφῇ ἡ γενεὰ λέξις δηλοῖ γὰρ καὶ τὸν ἐκ περιτομῆς λαὸν καὶ τὸν ἐξ Μνῶν) [*](6ff Jes. 38, 3ff — 13 Vgl. Matth. 24, 30 — Vgl. Luc. 21, 31 — 26 Matth. 24, 2 7 ficus B L 8 ut < B 9 demonstrabit G a demonstrabat 11 l. facit ? Kl 16 haec < B 24 transitura Koe 28 ad L Pasch < 80 potuerint x Pasch poterint R)

sic intellegimus et Ecclesiasten dicentem: »generatio vadit et generatio venit, et terra in aeternum stat« de populo enim ludaeorum qui fuerat transitiu-us, ait »generatio vadit«. de autem gentium credituro dixit »generatio venit«. tale aliquid et in Psalmo octogesimo nono dici a Moyse in oratione ipsius: »domine, refugium factus es nobis a generatione in generationem«. enim generationum refugium est deus, quia »unus deus qui iustificat circumcisionem ex fide et praeputium per fidem«. et quoniam tantum ludaeorum, sed etiam gentium est deus«,

ergo non praeteribit generatio novi ἀκουστέον, ὅτι οὐ μὴ παρέλθῃ ἡ testamenti, quae est in facie sal- ἐν ὄφει τοῦ σωτῆρος τῆς καινπῆς vatoris, neque abibit ad illas διαθήκης yeved οὐδὲ ἐλεύσεται ἐπὶ beatas promissiones illius sae- τὰς ἐπαγγελίας, ἕως οὗ πάντα ἃ cuLi, donec otnnia fiant quae lo- εἶπεν ὁ σωτὴρ γένηται. καὶ ἑκάστῳ cutus est Christus. unicuique δὲ ἡμῶν ravra γενέσθαι μυστικῶς enim nostrum oportet omnia fieri δεῖ, quae praedicta sunt,

sicut per singulas expositiones tradidimus. una ergo generatio est ecclesiae quae coepit ex doctrina domini salvatoris usque ad consummationem. et haec ipsa generatio transibit quidem aliquando totum saeculum hoc (et pertransibit eum, ut hereditet illum futurum), tamen donec fiant haec omnia, non transibit; quando autem in his omnibus ἐὰν ἀπὸ τῆς διδασκαλίας ἕως τέλους sufficiens fuerit et inpassibilis ἐν πᾶσι τις διαρκέσας μείνῃ ἀπαθὴς permanserit usque ad gloriosum ἄχρι τῆς ἐνδόξου Χριστοῦ παρουσίας. Christi adventum, tunc pertransitbit.

tamen donec fiant haec omnia (non quaedam eorum quae dicta sunt, quaedam autem non) <illa non> sunt futura: tamen transibit generatio haec. cum omnia haec fuerint facta. cum transierit

non solum terra, sed etiam caelurn, id est non solum hi homines quorum vita terrena est, et propterea terra dicuntur, sed etiam illi quorum »converswatio est in caelis«, et ideo caelum vocantur. transibunt autem ad futura et omnes status eorum, ut veniant ad eminentiora Β (Matthaei) 60, 29 An.: τοὺς ἐν οὐρανῷ καὶ ἐν γῇ μετωνυμικῶς οὐρανὸν καὶ γῆν λεγομένους διελεύσεσθαι Tidaav τὴν ἑαυτῶν κατάστασιν, ἵνα ἔλθωσιν ἐπὶ τὰ ὑπερέχοντα.

et meliora. quorum revelationem (cum sint filii dei) expectatio creaturae expectat, et »omnis creatura congemiscit eis et dolet«, a timore domini in utero accipientes pepererint »spiritum salutis« facientes suas feturas; et tunc transibit generatio de qua loquitur Christus, et caelum secundum quod exposuimus, et terra secundum quod tradidimus.

verba autern quae a salvatore sunt dicta, Twm transibunt, quoniam quae sua propria sunt operantur et nunc et semper operabuntur. perfecti autem et qui non recipiunt, ut iam meliores efficiantur, transeuntes quod sunt,perveniunt ad illud quod non sunt.

C1 Nr. 265 (vgl. Β [Matthaei] II. 61,4; 60, 23) Or.: οἱ γὰρ τοῦ σωτῆρος λόγοι ἀεὶ τὰ οἰκεῖα ἐνεργήσουσιν ὡς τέλειοι κοὶ οὐκ ἐπιδεχόμενοι βελτίους γνέσθαι παρελθόντες ὅ εἰσιν. ἀλλ᾿ »ὁ οὐρανὸς μὲν καὶ αὐτοῦ μενοῦσι« λόγοι ὄντες τοῦ δι ἡ γῆ παρελεύσονται, οἱ δὲ λόγοι ου τα παντα εγενετο·

In eo autem quod dixit: verba autem mea non praeteribunt et hoc aestimo quaerendum, ne forte Moysi quidem verba et prophetarum transierunt, verba autem lesu Christi non transierunt: quoniam quae prophetabantur quidem ab iilis inpleta sunt, verba autem Christi semper sunt plena et in actu inpletionis sunt semper et cottidie inplentur et nunquam perinplentur; ipsa enim sunt quae in sanctis et inpleta sunt et inplentur et adhuc sunt inplenda. aut forte neque Moysi verba vel prophetarum dicere debemus inpleta omnino: proprie enim et illa verba filii dei sunt et semper inplentur. ergo bonum est altitudines verborum divinorum verbis simplicibus explicare; tamen propter paucos discutiamus, hoc tantum intellegentes quoniam [*](4 Vgl. Gen. 3, 19 — 5 Vgl. Phil. 3, 20 — 10 vgl. Rom. 8. 19 — 11 Vgl. Rom. 8, 22 — 12 Vgl. Jes. 26, 18) [*](2 hi <B 7 omnes Diehl. vgl. B. omnis x 26 et1 <G 26. 32 moyse G8 35 hoc xe haec a)

verbum autem quod fuit ante ὁ γὰρ λόγος τῶν γεγονότων οὐ παρέρ- creaturam, non transibit cum χεται, εἰ καὶ αὐτὰ παρέρχεται. creatura.

De die autem illa et hora nemo scit, neque angeli caelorum neque filius, nisi pater solus (24, 36).

Videntur haec arguere eos, qui promittunt de consummatione et corruptione mundi se conprehendere et pronuntiant »quasi instet dies «, quales dicuntur fuisse quidam Thessalonicae in tempore apostoli, de quibus scribit: »rogamus autem vos, fratres, per adventum domini nostri lesu Christi et nostram congregationem in ipso, ut non cito moveamini a sensu vestro neque conturbemini, neque per spiritum neque per verbum neque per epistolam quasi per nos, quasi instet dies « forte quoniam apud ludaeos erant quidam sive per scripturas profitentes de temporibus consummationis se scire sive de secretis, ideo haec scribit docens discipulos suos, ut nemini credant talia profitenti. et seipsum salvator, secundum hunc locum, coniungit ignorantibus diem illum et horam. et rationabiliter est quaerendum quomodo, qui confidit se cognoscere patrem dicens: »nemo novit patrem nisi filius et cui vohierit filius «, patrem quidem novit, diem autem et horam consummationis non novit, et quare hoc abscondit pater a fiho. omnino enim ratio esse debet, quod etiam a salvatore tempus consummationis absconditum sit et ignoret de eo.

Audebit autem aliquis dicere quoniam homo, qui secundum salvatorem <est> intellegitur proficiens »sapientia et aetate et coram deo et hominibus«, qui proficiens proficiebat quidem omnes scientia et sapientia, non tamen ut veniret ei iam quod erat [*](10ff Vgl. Π 280, 14 An.: διδάσκει διὰ τούτου τοὺς μαθητὰς μὴ ζητεῖν πάνταμανθάωειν ὅπερ τὴν ἀνθρπίνην ὑπεραωαβαίνει γνῶσιν. — 11ff Vgl. II. Thess. 2, 1f — 17ff Vgl. HarnackTU. 42, 4, 44 — 22 Matth. 11, 27 — 27ff Vgl. Π 281, 6 An.: πολλὰ δὲ καὶ ἀπὸ τοῦ ἀνθρωπίνου μέρους ὁ κύριος διαλέγεται. — 28 Luc. 2, 52 - 29 Vgl. Luc. 2, 52 — 30 f Vgl. I. Cor. 13, 10) [*](14 nostra congregatione y 16 nos + missam L 24 quare x* quomodo μ 25 etiam X* < μ 28 <est> Kl 30 tamen] tam R | ei y* <L)

forsitan autem et quod ait, Β (Matthaei) II, 63, 6 An.: ὁ δὲ nescire se diera consummationis λέξει, πρὸ μὲν τῆς οἰκονομίας τὸν et horam, ante dispensationem Χριστὸν τοῦτο λέγειν, suam dixit, quia nemo scit, neque angeli nequefilius, nisi solus pater; post dispensationem autem inpletam nequaquam hoc dixit, postquam »deus illum superexal- μετὰ δέ τὴν οἰκονομίαν οὐκέτι, ὅτε tavit et donavit ei nomen quod »ὁ θεὸς αὐτὸν ὑπερύψωσε κοὶ ἐχαρί- est super omne «. σατο αὐτῷ ὄνομα τὸ ὑπὲρ πᾶν ὄνομα«. nam postea et filius cognovit, scientiam a patre suscipiens etiam de die consummationis et hora, ut iam non solum pater sciret de ea sed etiam filius. et in Actibus quidem apostolorum »convenientes« apostoli »interrogaverunt eum dicentes: domine, si in tempore hoc restitues regnuni Israel ? ille autem dixit ad eos: non est vestrum nosse tempora vel momenta quae pater posuit in sua potestate«. et »in sua potestate tempora et momenta« consummationis mundi restitutionis regni Israel »posuit«, ideo quod nondum fuerat praedefinitum a deo, nemo poterat scire. unumquodque autem eorum quae praefinit, non ab inexperibili praefinit (inpossibile st enim hoc); quod autem praefinit, praefinit principium praefiniendi faciens. si autem ita est, praefinivit quidem consumniationem facere mundi, non autem et »tempora et momenta« praefinivit »quae posuit in potestat«, ut si voluerit ea augere sic iudicans augeat ea, si adbreviare adbreviet, nemine cognoscente. et ideo de temporibus et momentis consummationis mundi in sua posuit potestate, ut consequenter humano generi (in suo arbitrio constituto) talia vel talia agenti definiat iudicium debitum. multa et in prophetis est invenire ad utilitatem audientium scripta, in praeceptis et denuntiationibus quasi [*](11 Phil. 2, 9 — 16ff Act. 1, 6f — 22ff Vgl. öm. 8, 29 ? | 26 Vgl. Act. 1, 7.) [*](11 illum deus B L 15 ut] aut G 17 in < B | hoc tempore 20 momenta + a G 21/22 praefinitum B 23 praefinivit1.2 B | non possibile L 24 autem praefinivit principium praefiniendi faeit B 26 et1 < B | praefinit G a (-niit G c L) 32 in x*)

Alia expositio (quae famosior est eis, quae iam tradita sunt) aliud dicit de eo quod scriptum est neque filius, nisi solus pater, dicit, inquit, alicubi de salvatore Β (Matthaei) II, 63, 10 An.: ἕτερος apostolus et de rebus in fine δέ φησιν, ὅτι ὥσπερ ὁ Παῦλός φησι saeculi ordinandis hoc modo: »τότε καὶ ὁ υἱὸς ὑποταγήσεται τῷ »cum autem subiecta illi fuerint πατρὶ« omnia, tunc et ipse filius subiectus erit ei qui sibi subdidit omnia, ut sit deus omnia in omnibus.« his verbis videtur ostendere quoniam, priusquam subiceret ei omnia, non erat subiectus »ei qui sibi subdidit omnia«: quod ex hoc quoniam, nisi subiectus fuisset filius patri, qui sibi subdidit omnia, numquam ei pater omnia subiecisset. et videtur per haec dicere sub- οὐχ ὡς ἀνυποτάκτου (1. ἂν ὑποτάκ- iectionem filii fieri subiectionem του ? Diehl, vgl. Ζ. 18) ποτέ ὄντος, omnium, qui ei erant subiciendi, ἀλλ᾿ ὡς μηδέπω τῶν μελῶν αὐτοῦ et adventum eorum per fiiium ad πάντων (vgl. S. 127, 1) τελειωθέν- deum et perfectionem. των,

Si ergo bene dicitur hoc de filii subiectione ad patrem futura, ut tunc hi, qui futuri sunt Christi et adhaeserint ei, cum ipso Christo patri subiciantur, quare non et de die illa et hora neminem scire, neque filium, similiter exponemus ? donec enim ecclesia, quae est οὕτως ἐπεὶ τὸ σῶμα τοῦ Χριστοῦ corpus Christi, nescit diem illum οὐκ οἶδε τὴν ἡμέραν ἐκείνην ἢ τὴν et horam, tamdiu nec ipse filius ὥραν, οὐδέ αὐτὸς λέγει εἰδέναι . . . dicitur scire diem illam et horam, [*](13 I. Cor. 15, 28 — 30f Vgl. Eph. 1, 23) [*](1 deo y* < y* | praefiniente y* praeveniente ρ 10 alicubi in quit B 13 fuerint G a (illi s. 1. G c) fuerint illi B 18 1. non erat > ? Elt 19 sibi y* < ρ 21 haec < G 22 fihi y* < L 23 ei < ρ 27 adhaeserunt L 31 christi x*)

quoniam autem talis aliqua signi- καὶ κατὰ τὴν τῆς γραφῆς περὶ τοῦ ficatio est scire et cognoscere in εἰδέναι συνήθειαν scripturis, manifestum est ex eo quod dicitur in Ecclesiaste hoc modo: xqui custodit mandatum, (63, 29) καὶ »ὁ φυλάσσων ἐντολὰς non sciet verbum «, id est οὐ γνώσεται πταῖσμα« ἀντὶ τοῦ οὐ non experietur verbum malum. πείσεται· et in apostolo de ipso salvatore est dictum: »eum, qui nescivit καὶ »τὸν μὴ γνόντα ἁμαρτίαν ἁμαρ- peccatum, pro nobis peccatum τίαν ὑπὲρ ἡμῶν ἐποίησε«. fecit«.

et nescientem peccatum salvatorem dixit, tamquam si diceret eum, qui non peccavit nec in natura fuit peccati. tale significat (64, 4) τοιοῦτόν τι σημαίνει καὶ τὸ "[*](875) »οὐδὲ ὁ υἱός« et quod dicit: »cognovit Adam (63, 27) καὶ κατὰ τὸ »ἔγνω Ἀδὰμ Evam uxorem «. Εὔαν τὴν γυναῖκα αὐτοῦ« quamdiu enim illa non fuit ei admixta, non cognoscebat eam.

Et diem ergo consummationis huiusmodi et corruptionis saeculi nemo scit, neque angeli caelorum neque filius dei, de sanctis deo melius providente, ut simul fiant in beatitudine quae futura est post diem et horam consummationis illius. et sicut apud Hebraeos scriptum est de eis qui testimonium habent in fide, quoniam »hi omnes testificati per fidem non receperunt promissionem dei, deo de nobis melius aliquid providente, ut ne sine nobis consummarentur«, sic sciendum et in hoc, quia deo melius aliquid prospiciente de his. qui erant salvandi, nondum receperunt promissionem, qui non cognoverunt de die illa et hora neque angeli caelorum neque filius.

praeparat enim filius scientiam νῦν μέν προπαρασκευάζει τὴν γνῶσιν diei illius et horae coheredibus τῆς ἡμέρας καὶ ὥρας τοῖς κληρονόμοις promissionis illius, ex quo »seipsum τῆς ἐπαγγελίας τῆς ἀφ' οὗ exinanivit formam servi «, »ἑαυτὸν ἐκέένωσεν«, ἵνα ἅπαντες δι’ operans viam quae ducit οὓς ἀνέλαβε τὴν τοῦ δούλου μορφήν«, ad restitutionem omniuni, propter γνῶσι τὰ τῆς ἡμέρας καὶ ὥρας, »ἃ quos »formam servi« accepit; ut ὀφθαλμὸς οὐκ εἶδε καὶ οὖς omnes simul sciant (id est, re ἤκουσε καὶ ἐπὶ καρδίαν ἀνθρώπου ipsa experiantur) horam illam et οὐκ ἀνέβη, ἃ ἡτοίμασεν ὁ θεὸς τοῖς diem, quia »quod oculus non ἀγαπῶσιν αὐτόν«. vidit nec auris audivit et super cor hominis non ascendit, praeparavit deus diligentibus se« in scientia priorum exercens et praeparans omnem. quem vult scire diem illam et horam cum sanctis angelis et cum ipso domino nostro lesu Christo. et uniuscuiusque autem consummationem in his quibusdam futuram supradictis et de singulis solus scit pater: quoniam filius comitans et praecedens ante sequentes et vocans (ut ita dicam) venturus est, et tardat, ut possint eum sequi, qui certant sequi eum, et sequentes eum inveniantur cum eo in die illa et kora.

Sicut enim fuit in diebus Noe, sic erit et adventus filii hominis. sicut enim fuerunt in diebus ante diluvium manducantes et bibentes, nubentes et nuptum tradentes. quousque intravit Noe in arcam, et non cognoverunt donec venit diluvium et tulit omnes, sic erit et adventus filii hominis (24, 37—39).

Eis qui cognoscunt verborum praesentium textum, sive spiritaliter eum volentibus intellegere sive simpliciter, consequens est de consummatione dicere mundi istius, quoniam »subito erit«, quasi qui aegrotaverit prius aegrotatione idonea et manifestante corruptionem suam futuram. hoc enim ex eo praecipue demonstratur quod dicit, quoniam similis erit diebus Noe adventus filii hominis; subito enim tunc perierunt omnia quae fuerant super terram. qui autem vult dicere quoniam paulatim erit consummatio mundi, dicet similiter factum et in diebus Noe. quadraginta enim diebus et quadraginta noctibus [*](2 Vgl. öm. 8, 17 — 3ff Phil. 2, 7 — 6 Vgl. Act. 3, 21 — 10 I. Cor. 2, 9 — 18 Vgl. Marc. 10, 32 Par — 28 Vgl. Luc. 19, 11 — 34 Vgl. Gen. 7, 11ff) [*](16 iis G (B) 18 vocans Kl volens x 22 diebus + noe B | bibentes + et B 24 et2 < B 27 eam G ea)

Duobus ergo modis mundi corruptio aestimatur futura: uno quidem secundum moralem ignis descensionem, altero auteni secundum iudicium dei. gentiles autem inflammationem illam vel causam inflammationis illius non dicunt fuisse peccata, sed ignis fuisse virtutem. divini autem sermones omnia teneri et gubernari docent a deo et non culpant ignis violentiam, sed dei pronuntiant voluntatem, salvantis quidem super terram qui salute sunt digni in ea, perdentis autem eos in quibus propter abundantiam iniquitatis »caritas refrigescit«. citc conparatio enim Sodomitici ignis manifestissime docet subitaneam fore mundi corruptionem, ex eo quod angelus dixit ad Lot: »ecce admiratus sum faciem tuara in verbo hoc, ut non destruam civitatem de qua dixisti: festina ergo salvari iilic; nec enim potero facere quidquam, donec tu eas illuc«. vides quoniam ignis ille super Sodomam mittebatur, voluntate continebatur divina. donec Lot intraret in Segor. sic puto et in consummatione futuruni (secundum quod salvatus est et Lot), ut tunc ignis ille consummationis obtineat mundum secundum iudicium dei, cum salvati iusti fulserint »sicut sol in regno patris sui« tunc »iniquos colligent de regno et mittent eos in caminum ignis«.

Quomodo enim non est manifestum, quia subito erit corruptio mundi, ex eo quod dicit: erunt manducantes et bibentes, nubentes et nwptum tradentes, quae pacis et securitatis sunt signa ? fames enim [*](6ff Vgl. Luc. 10, 12; 17. 29f — 17 Vgl. Matth. 24, 12 — 20 Gen. 19, 21f 26ff Vgl. Matth. 13, 43. 41. 42 — 31 ff Vgl. Hieron. in Matth. 200 B: aestimandum iuxta apostolum, quod post pugnas et dissensiones, pestilentias, fatnes et terraemotus et cetera, quibus genus vastntur humanum, brevi subsecutura sit pax, quae quieta omnia repromittat . . . hoc est enim quod in Paulo legimus etc.) [*](3 et2 < G L Pasch 4 des ignis G (sic) 8 illud x* < ρ Kl detentionem x 19 dicit B Pasch 25 et < B Pasch 26 fulgerint G)

Qui autem altius evangelium audiunt et omnia agunt, ut [*](876) omnino in nulla parte evangelium sit eis velatum, non multum curant de consummatione saeculi generali, utrum subito et generalis sit futura aut per partes; sed hoc tantum considerant, quoniam uniuscuiusque consummatio fit ipso non cognoscente neque diem neque horam exitus sui, et quia super unumquemque nostrum »dies domini ita veniet sicut fur«. propter quod opus est vigilare sive vesperi est in iuventute) sive media nocte (id est in medio vitae humanae tenebrosae) sive galli cantu (quando iam senior est) sive mane (quando iam in senectute provecta est), ut cum venerit deus verbum adferens consummationem profectionis vitae istius, conprehendatur qui non dedit »somnum oculis« suis neque »dormitationem palpebris« custodivit mandatum dicentis: »vigilate in omni tempore«. vani sunt omnes, sive qui consummationem mundi scire se profitentur quando erit, sive qui vitae propriae finem scire se gloriantur, aut per signa avium aut per ventriloquos aut per magos seducti et putantes cognoscere diem et horam exitus sui. sicut Β (Matthaei) II, 64, 16 An.: τὸ γὰρ enim est, nemo cognoscere potest, ἑκάστου τῆςἐξόδου τέλος (vgl. S. 131, nisi forte propheta aliquis fuerit 11f) μόνος οἶδεν ὁ θεὸς καὶ ὁ πνεῦμα [*](4f Vgl. Luc. 17, 28; Matth. 21, 12 — 6 I. Thess. 5, 2f — 14 Vgl. II. Cor. 4, 3 — 18 Vgl. I. Thess. 5, 2 — 19 ff Vgl. Marc. 13, 35 — 24 Vgl. Psal. 131, 4 — 25 Luc. 21, 36) [*](5 sed] sicut L 6 in nocte ita y* ~ L | veniet + et B 8 dolorem μ 9 enim μ < L | insperato eveniet L 16 aut] an μ 20 sive + in doch vgl. S. 134, 1; 137,25 23 1. provectioni ? Kl)

Haec etsi in excessu diximus, tamen quasi utilia introduximus, quoniam et de consummatione uniuscuiusque (id est de die exitus sui) nemo cognoscere potest, quamvis multi profiteantur talia scire, nisi forte qui audierint ex prophetis. scio et aliam consummationem viri iusti, qui apostolico profectu dicere potest: »mihi autem absit gloriari nisi in cruce domini nostri lesuChristi, per quem mihi mundus crucifixus est et ego mundo«. cui enim mundus est crucifixus, quodammodo consunmiatio iam facta est mundi mundi; et qui mortuus est mundialibus rebus, huic (transgresso dies non domini) venit domini dies, in qua fit adventus filii hominis super animam eius, quia iam non vivit peccato et mundo.

Tunc duo erunt in agro, unus adsumitur et alter relinquitur: iduae molentes in mola, una adsumitur et altera relinquitur; duo in lectouno, unus adsumitur et alter relinquitur> (24, 40. 41).

Sicut in eo, quod dicit: »aut facite arborem malam et fructus eius malos aut arborem bonam et fructum eius bonum«, duae sunt generales in cordibus hominum, aut bona virtutis aut mala malitiae: sic, cui »mundus est ager« secundum parabolam quandam, duo sunt in eo, unus quidem sicut Noe »operarius terrae« alter sicut Cain »operans «. his talibus in agro huius mundi constitutis, [*](2ff Vgl. I. Regn. 14, 12—6 IV. Regn. 1, 6 — 14 Gal. 6, 14 — 19 vgl. I. Thess. 5, 23; Rom. 6, 2 — 24 Matth. 12, 33 — 27 ff Vgl. Π 282, 10 An.: ἤτοι ἀγρὸν λέγει τὸν κόσμον. — 27 Matth. 13, 38 — 28ff Vgl. Gen. 9, 20 — 29ff ff Vgl. Gen. 4, 2) [*](2 regis] eius L 6 ei fuerant y ~ R fuerant L | propter x* propterea μ 8 non sic] ideo dicit dominus μ 18 f transgressio non dies domini venit, in qua B 19 quia] qui B 21 adsumitur — rehnquitur Kl, vgl. Z. 29f usw. adsumetur — rehnquetur x 22/23 <diae—relinquitur> 25 fructus — bonos B 26 corde G 27 sic, cui] sicut L | duo G 28 unus < G 29 huius mundi Pasch huiusmodi)

Duo in lecto uno, unus adsumitur et alter relinquitur. extra eos qui sunt duo in agro et extra eas quae sunt duae ad molam, sunt duo corpora in una materia, ex C luc Nr. 53 Or.: δύναται δέ σημαίνε- quibus corporibus unum quidem σθαικαὶ τὰ δύο ἐπὶ μιᾶς ὕλης σώματα, corpus est iusti quod adsumitur, ὧν τὸ μὲν τοῦ δικαίου ὁ ἕρερός ἐστι alterumautem corpus eiusdem materiae τῶν ἐπὶ τῆς μιᾶς κλίνης ὁ παραλαμβανόμενος, > quod relinquitur. τὸ δὲ τοῦ ἀδίκου ὁ ἕρερος et corpus quidem quasi infirmum καὶ ἀφιέμενος. καὶ τὸ μὲν σῶμα ὡς in lecto est carnalium passionum, ἀσθενὲς ἐπὶ κλίνης ἐστὶν κἂν παραλαμβάνηται, quamvis adsumatur; anima autem ἡ δὲ ψυχὴ διὰ πολλῶν, propter multa, quae sustinet in <ὦν Kl> ἀνέχεται ἐν τῷ βίῳ, ἀλήθει hoc mundo, molit in mola mundi: ἐν τῷ μυλῶνι τοῦ κόσμου.

sensus autem in agro, secundum ea quae diximus, operatur quae operatur.

Vigilate ergo, quia nescitis qna hora dominus vester veniet (24, 42).

Non dantes »somnum « animae nostrae neque »dormitationem palpebris«, ut expectemus vel nostrum vel Β (Matthaei) II, 66, 7 An.: τού- saeculi finem, sive ut de hac vita των οὖν τῶν ἑξῆς οὐχ ὡς περὶ τῆς egrediamur sive ut nobis consummetur καθολικῆς, ὡς δέ περὶ τῆς ἑκάστου hic mundus. συντελείας μάλιστα ἐκληπτέον τὸν λόγον. quaeret autem aliquis, quomodo praesens iuxta discipulos dominus constitutus ita loquitur, quasi non praesens sed venturus, ad eos dicens: vigilale quia nescitis qua hora dominus vester veniet. et dicet quidem, qui simplicior est, quoniam de secundo adventu in quo venturus fuerat, hunc dicebat sermonem. alius autem, <quoniam> intelligibilem et futurum οὗτοι γὰρ ἤκουσαν γρηγορεῖν, in sensum discipulorum μακρὰν τὸ καθολικώτερον ἦν, διὰ verbidicebatadventum, quia nondum τὴν ἐσομένην ἐν αὐτοῖς ἐπιδημίαν erat in sensu eorum quemadmodum τοῦ λόγου, οὔπω ὡς ἔμελλεν ἔσεσθαι erat futurus: quoniam γενομένην ἐν αὐτοῖς. (sicut per hunc locum demonstrat) in vigilantibus operatur diem adventus sui in animam eorum qui inkiminaritur a lumine vero venientis ad animas ipsorum.

Illud autem scitote, quoniam si sciret paterfamilias qua custodia fur venit, vigilaret utique et non sineret perfodi domum suam. quomodo non sineret ? sine dubio per vigilantiam suam. ideo et vos estote parati, quia qua custodia non speratis, filius hominis venturus est. sed Matthaeus quidem indefinite, Marcus autem etiam tempora diei tamquam furis venientis definit dicens: »vigilate ergo, quia nescitis [*](5f Vgl. Psal. 131, 4—25 Vgl. Joh. 1, 9 — 31 Marc. 13. 35) [*](1 quae2] qui G 3 vigilate ergo] XXXII. Secundura m. In illo tempore dixit ihs discipuUs suis: vigilate L | veniet -f- et reliqua. Omeha Origenis de eadem lectione L 4 vom Lemma fehlt vv. 43. 44 5 vestrae G 17 <quoniam> Kl 19 verbi y Pasch ibi L 32 definivit B definiit L)

Et vide ne forte tale aliquid significet lex Moysi dicens: »si autem in ipsa perfossione inventus fuerit fur et percussus mortuus fuerit, non est ei homicidium; quod si ortus fuerit sol super eum, reus est: morietur pro eo« . qui enim priusquam faciat malum, cognoscit malum et confringit in seipso, ipse est qui conprehendit et interficit in eo, dum perfoderetur ab eo. qui autem postquam fecerit malum, quamvis redarguerit eum extra se malum conprehendisse et extra domum suam interfecisse videtur. nihil ei prodest, reus enim factus est mortis. nam omnem hominem postquam peccaverit reversum in se sensus divinus, qui est in nobis. inluminat quasi lux, ut intellegamus quod gessimus malum ad praeiudicium nostrum, non ad salutem. tamen in textu hoc evangelii in quo loquimur, non in die fur venit, quando inluminata est a sole iustitiae anima hominis studiosi, sed in nocte et in tempore adhuc malitiae permanentis. in qua cum fuerit aliquis, possi- B(Matthaei) II. 66, 14 An.: καὶ πᾶς bile est, etsi non habuerit virtu- δέ, δν λρηγροῦντα ὁ λόγος εἰ καὶ tem solis, tamen ut inlustretur ex μηδέπω ὡς ἥλιος, ἀλλ᾿ ὡς λύχνος) aliquo splendore modico verbi φωτίζει, quod est »lucerna« adhuc quidem manens in malis, iam tamen habens propositum meliorum et vigilantiam, ut ne perfodiatur propositum eius ad meliora respiciens. nam. sicut legimus apud Pastorem, vasa plena non cito quis gustat, nec enim mutantur facile; semiplena auteni, quia facile creduntur mutari, frequenter gustantur.

Et vide si potes ad talem trahere intellectum illud quod alibi scribitur: »sint autem lumbi vestri succincti et lucernae ardentes; et vos similes hominibus expectantibus dominum suum, quando revertatur« ; quoniam qui nondum est in himine et in die virtutum, praebet autem se iam doctrinae inluminanti animam suam, secundum quod possibile est, in primis succinctus est, et avertens seipsum ab effusione malitiae utitur nondum quidem quasi diei himine claro virtutis, sed lucerna qua possibile est inluminari etiam qui in malitia est. [*](3 Ex. 22, 2f — 15 Vgl. Mal. 4, 2 - 21 Vgl. Luc. II. 36 — 24ff Herm. Mand. XII, 5, 3 — 28 Luc. 12, 35 f) [*](2 fure y* furi L 7 confringet G 7/8 interfecit G 10 nihil L et nihil G (B) 19 lustretur G 23 propositus y 28 praecincti B, vgl. S. 138, 1 29 suum #003C; Y)

ut revertens veniat ad eum, qui interim habuit in seipso hicernam et inluminavit totam mentem ipsius, videhcet quasi sol. et unusquisque secundum suum profectum incendit lucernam aut minus aut amphus a lumine scientiae, et oleum ei per meditationem infundit, et in ipsa vigilans adversus peccatricia opera, sperans per abstinentiam huiusmodi et meditationem et dominum suscipere in seipsum. ei tamen, qui abundantius proficit et posteriora quidem obhviscitur, id est mahtiam, modicum autem eius adhuc habens in se iam ad virtutem propinquat, convenienter dicitur: »nox promovit, dies autem adpropinquavit« . signandum est autem, quoniam <non> dixit: : «dies autem «instat. instat enim perfectis et mullum habentibus in se vestigium noctis; adpropinquat autem proficienti ad melius et quae diei sunt meditanti et sicut in die honestatem suscipienti, et prope est iam isti, qui talis est ut dicat: »non sumus noctis neque tenebrarum« .

Quoniam autem semel venimus in hunc locum, debemus et de custodiis diversis reddere rationem. ahus quidem conprehenditur vigilans statim in vespere ipso et continuat vigihas usque ad mediam noctem, adhuc autem usque ad galli cantum, et adhuc usque ad mane. qui enim mox ut coeperit mahtiam, id est, mox ut coeperit infans plenum proferre sermonem (ex eo enim incipit esse in mahtia, quod est in nocte), si statim tradiderit se. ut fiat et auditor legis et factor, »si quidem permanserit usque ad finem« in ipso proposito, vigilavit [*](878) a vespere et continuavit usque ad mediam noctem et non dedit »somnum oculis « neque usque ad galli cantum neque usque ad inter beatos servos huiusmodi vir conputatur. qui autem inventus fuerit post tempus sermonis inpleti partem ahquam noctis transigere [*](1ff Vgl. Matth. 25, Iff. 8 — 10 Vgl. Phil. 3, 13 — 12 Rom. 13, 12 — 13 Vgl. II. Thess. 2, 2 — lof. 29f Vgl. öm. 13,13 — 17 I. Thess. 5, 5 — 19ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 126, der die Stelle, w. e. sch. falschUch, vom „Nachtgebet“ versteht — 20 ff Vgl. Marc. 13, 35 — 24 Vgl. öm. 2, 13 — 25 Vgl. Matth. 24, 13 — 26 Vgl. Psal. 131, —28 Vgl. Matth. 24. 46) [*](1 lucema sic p 7 ei y* et L 9 et2 #003C; L | ei] et ρ 11 habens Benz Kl habet x 12/13 adpropiavit G 13 <non> Elt appropinquavit R 15 autem] enim B 16 isti Kl iste x 19 conprehenditur y* reprehenditur L 22 ceperit B L 24 et1 #003C; B 28 inter] et inter L)

si possibile autem est, et statim ἐπὶ δύσει, εἴτε ἐν τῇ ἐξόδῳ τοῦ βίου, circa ipsam consummationemnoc- εἴτε καθ᾿ ἤν συντέλεια τοῦ αἰῶνος tis (id est postquam paene totum τούτου γίνεται αὐτῷ. tempus vitae suae consumpserit malitia),

ut credens accendat sibi lucernam et vigilet vel residuo tempore, et si venerit dominus domus cum gratia sua, quibusdam quidem a vespere commorabitur usque ad mane, aliis autem a media nocte inluminans eos in reliquum, aliis vero a galli cantu minus conversans cum eis, sed neque mane accendentes lucernam et vigilantes propter expectationem domini derelinquet, sed etiam istos inveniens minime dormientes neque »cubilibus et inpudicitiis« adtendentes eos honore quo dignos eos esse cognoverit.

Et fur ergo custodia quadam et hora noctis adventat et perfodit domum eius quem non invenerit vigilantem neque habentem lucernam accensam. et quibusdam quidem supervenit vespere, aliis autem media nocte, quibusdam autem et galli cantu, sunt autem et quibus mane. et dominus custodia quadam et hora noctis venit, et forsitan dominus illi venit cui Β (Matthaei) II, 66, 27 An.: τάχα fur veniens nihil facere potuit, δε μετὰ τὸν κλέπτην ἔρχεται ὁ κύριος· videlicet non permissus perfodere ἐπ᾿ ἐκεῖνον δὲ ἔρχεται, οὖ ὁ κλέπ- domum vigilantis της γρηγοροῦντος ἀπέσχετο. et lucernam accensam habentis. ad eum autem qui domum habet perfossam non venitdominus, maxime si didicerit aliquis quod dictum [*](1. 20 Vgl. öm. 13, 13 — 2ff Vgl. Marc. 13, 35 — 7f Vgl. Marc. 9, 41 — 22 Vgl. Luc. 12, 39f — 23 Vgl. Luc. 12, 35 — 25 Vgl. Marc. 13, 35) [*](4 aestatis ρ | provectus Koe perfectus x 9 autem possibile est B 12 vitae suae tempus B 21 eos2 x* < ρ 22 quidam G 26 et1< 27 illi dominus B 32 suffossam B)