Commentariorum Series In Evangelium Matthaei (Mt. 22.34-27.63)

Vae vobis, scribae et Pharisaei hypocritae, quia emundatis quod foris est calicis et jxiropsidis, inlus autern pleni estis rapina et intemperantia et dolo. Pharisaee caece, emunda prius quod intus est calicis et paropsidis. ut fiat id quod foris est mundum (23, 25. 26).

Hic sermo nos instruit, ut festinemiis esse iusti, non apparere. qui enim studet ut appareat iustus, quae a foris sunt mundat et quae videntur curat, cor autem suum et conscientiam neglegit, non considerans quoniam, qui studet ea quae intus sunt et cogitationes suas studet mundare, consequens est, ut etiam ea quae a, foris sunt studeat facere munda. si quis autem ea quae videntur studet neglegit autem interiora animae suae, necesse est ut huiusmodi homo inpleatur ab intus avaritia. lascivia, malignitate ceterisque phirimis mahs. quoniam omnis qui de sahite sua soHicitus est (quod est ab intus), et de opinione solhcitus est (quod est a foris), non autem omnis qui de opinione solhcitus est a, foris, etiam de sahite sua solhcitus est [et] ab intus. utputa scriptum est: »qui viderit muherem ad concupiscendum eam. moechatus est in corde suo«. iste ergo qui abstinet se ab fornicationis fornicatur autem in concupiscentia cordis sui, mundavit quod a foris est calicis et paropsidis aut catini, ab intus autem intemperantia plenus est. sed et qui facit eleemosynas, ut gloriam ab hominibus consequatur, mundare quidem videtur quod a foris est calicis et paropsidis. aciens eleemosynas »coram hominibus«, ab intus plenus est cupiditate gloriae vanae et intemperantia. et quidquid boni fecerit homo non ex conscientia munda propter deum. a foris quidem mundus videtur, ab intus autem plenus est mahs. sed et omnes falsi dogmatis professores cahces sunt a foris quasi mundati propter speciem rehgionis quam simulant, ab intus autem pleni rapina <et> seductione. quibus rapiunt homines ad errorem. et rapaces« sub »pellibus « latitantes et devorantes animas qui videre eos non possunt lupos esse rapaces propter ovilium pellium tegumentum.

Si oportet autem omnia in sermonibus evangelicis moraliter considerare, videndum est quare apud Matthaeum quidem a foris calicis et paropsidis scribae et Pharisaei mundare dicuntur, apud Lucam autem calicis et catini mentio fit. uterque ergo vasa ponunt cibi et potus; et calicem quidem ambo nominant (qui est ad potum), paropsidem autem non ambo, sed ille quidem catinum, hic autem paropsidem (utrumque tamen vas cibi habetur). ergo secundum utrumque evangelistam est aliquis spiritalis potus et spiritalis cibus, quem capimus in sermonibus scripturarum legis vel prophetarum. onmis itaque sermo per quem potamur spiritaliter vel omnis narratio per quani enutrimur, vasa sunt potus et cibi. admonemur ergo ut non curam habeamus sermonum vel narrationum quae a foris sunt, sed quae ab intus sunt, ut cor nostrum sensibus mundis potatoriis et nutritoriis inpleatur, et non verbis neque conpositionibus eorum ornatis, quia »non in sermone est regnum dei, sed in virtute«. qui studet conpositum proferre sermonem <verbis> magis quam tari sensu repletum, calix narrationis eius a foris mundatus est, ab intus autem sordibus vanitatis repletus. unde Paukis, qui non solebat a foris calicis et paropsidis mundare sed ab intus, inperitum se confitetur »sermone sed non scientiaa; et erat sermo ipsius rusticus quidem, tamen mundus propter scientiae munditiam. illi autem qui »in sapientia verbi« loquebantur et per hoc Christi crucem evacuabant, a foris quidem mundos praebebant sermones suos, ab intus autem inmunda scientia plenos, et rapinis et intemperantia vitae. item qui audiens verbum aut aliquam legis scripturam conpositionibus eius exterioribus <et vulgaribus> magis quam interioribus et sensibus delectatur, calicem vel paropsidem diligit a foris mundatum, ab intus autem sordidum.

Si oportet autem et tertiam cognatam prioribus superinducere expositionem, dicimus quoniam litterae legis et prophetarum calices spiritalium potuum animae et paropsides necessariarum escarum rum sunt fidelium hominum vel catini ciborum sapienter conditorum: quorum calicum et paropsidum et catinorum legalium vel propheticorum scrihae quidem et Pharisaei student sensum exteriorem atque [*](4 — 15 I. Cor. 4,20 — II. Cor. 10,10; 11,6 — 21f Vgl. I. Cor. 1, 17 5. 11 poti G 9 capimus y* apimus L | vel R G et B L 12 a < L 14 enutritoriis L 16 verbis Koe, vgl. Ζ. 25 f 18 vanitatis y* vanitatibusque L 20 sermones et G 26 et vulgaribus Diehl, vgl. Ζ. 34f 31 potuum μ potorum x)

Vae vobis, scribae et Pharisaei hypocritae, quia similes estis sepulcris dealbatis, quae aforis quidem parent speciosa, intus vero plena sunt ossibus mortuorum et omni spurcitia. sic et vos a foris quidem paretis hominibus iusti, ab intus autem pleni estis hypocrisi et iniquitate (23, 27. 28).

Sicut enim superius »ab intus pleni sunt rapina et intemperantia«, similiter et hic pleni sunt hypocrisi et iniquitate, quae conparantur ossibus mortuorum et inmunditiae universae. hypocrisis enim. cum sit aliqua simulatio boni, nihil quidem habet vitale ex eo bono quod simulat, ossum autem (ut sic dicam) virtutis illius quam simulat. *** mortua iustitia est aut castitas. si enim sapienter audiamus quod vult ostendere sermo praesens, intellegimus quod omnis iustitia simulata mortua iustitia est, magis autem neque iustitia est. sicut homo mortuus videtur quidem homo sed non est homo, sic et mortua castitas nec castitas est; mortua autem est, quae non propter deum sed in simulatione propter homines fit. et quemadmodum est in mimis, qui personas suscipiunt aliquorimi et non sunt ipsi quos simulant sed videntur, sic qui iustitiam simulat simulata iustitia eius non est iustitia sed videtur; est enim non iustitia, sed figmentum iustitiae. sic et in seductione castitas ficta non est castitas, sed videtur. propter quod bene adsimilantur huiusmodi homines sepulcris dealbatis a foris [*](16 Matth. 23, 25 — 16ff Vgl. Π 265, 4 ( = C1 Nr. 250 Or.) An.: κοὶ αὕτη ἡ παραβολὴ ὁμοία τῇ προλαβούσῃ κτλ. Vgl. Hieron. in Matth. 188 B: quod in calice et paropside demonstrarat . . . hoc nunc per exemplum sepulchrorum replicat. 6 exteriorum L | caute] autem G 11 qui G 18 et < L 20 ossium L | Lücke Kl 23 magis — est2 y* (Pasch) < L 25 est2 Pasch < μ)

Tanta sunt ossa in eis et inmunditiae, quanta opera simulant bona ex malo adfectu: et videntur a foris iusti »coram hominibus«, non eis quos scriptura »deos« appellat, ad quos factum est verbum dei, sed coram eis qui »sicut homines« moriuntur. et malum esset vel unum ossum mortui habere intus in se vel inmunditiam aliquam unam. nunc autem vide exaggerationem scripturae de malitia hypocritarum. sicut enim sepulcra plena sunt ossibus et inmunditia omni, sic et illi pleni hypocrisi et iniquitate, non in una aliqua re simulantes neque in conspectu unius in omni vita sua vel duobus vel tribus (quamvis et hoc esset pessimum malum), sed omnibus diebus vitae suae in simulationibus vivunt, et aliud quidem sunt aliud autem esse putantur. sunt lascivi quidam ab intus, a foris autem castos se esse ostendunt, simulatores castitatis et virginitatis fictrices; et alii simulatores iustitiae, cum sint ab intus iniqui, et alii aliarum virtutum simulatores existunt, cum sint ab intus contrariis vitiis pleni. sunt quidam et martyrii simulatores, quidam autem episcopatus vel presbyteratus vel diaconatus vel ecclesiasticae scientiae vel doctrinae, tantum personas et ostentationem virtutum habentes, vere autem sunt inimici earundem virtutum quas simulant.

Vae vobis, scribae et Pharisaei hypocritae, quia aedificatis sepulcra prophetarum et ornatis monumenta iustorum et dicitis quia: 25 si fuissemus in diebus patrum nostrorum, non essemus socii eorum in sanguine prophetarum. itaque testimonium redditis vobis, quia filii estis eorum qui occiderunt prophetas. et vos inplete mensuram patrum vestrorum. serpentes, generatio viperarum, quomodo fugietis a iudicio gehennae? ideo ecce ego mitto ad vos jyrophetas et sapientes et scribas; ex illis occidetis et crucifigetis et ex illis flagellabitis in synagogis vestris [*](4f Vgl. C1 Nr. 249 = Cc Nr. 64 Or.: ὀστέα ἐστὶ νεκρὰ δύναμις τῆς ἁμαρτίας, ἔργα ἁμαρτιῶν. — 5 Vgl. Matth. 6, 1 — 6 Psal. 81, 6f — 9ff Vgl. Orig. in I. Cor. 13, 2 (Cramer, Catenae V, 249, 17): ὑπερβολὴ τοίνυν ἐστίν, ὡς καὶ Ἕλληνες ὡρίσαντο, λόγος ἐμφάσεως ἕνεκεν ὑπεραίρων τὴν ἀλήθεια — 18 ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 138 1 quidem — a foris y* < L | speciosi R G 4 simulantur L 8 esset x* esse ρ 11 pleni + sunt L 16 finctrices G fictricis B fictores L 23 vae y XXVI Secundum mathm. In illo tempore dixit ihs turbis iudeorum et principibus sacerdotum: ve L | qui L 30 ex1 G Βc et ex B a L)

Quantum ad primam faciem pertinet textus, non satis rationabiliter conminari videtur adversus eos qui aedificant sepulcra prophetarum et ornant monumenta iustorum. quantum ad hoc enim solum, laudabile aliquid faciebant, quia sepulcra prophetarum aedificabant et ornabant monumenta iustorum, operibus patrum suorum quibus ausi sunt contra prophetas et sanctos non consentientes, maxime in eo quod dicunt: si fuissemus in diebus qmtrum nostrorum, non essemus socii eorum in sanquine prophetarum. quomodo ergo digni erant suscipere vae ? <c> autem dicit aliquis: quantum ad opus quidem illud et professionem verborum suorum non erant rei, propter illud autem, quod testimonium sibi reddebant esse se eorum filios qui occiderunt jwophetas, culpabiles erant — quod nec ipsum verum est, in re enim, quae ex arbitrio hominis nn contingit, quomodo potest homo fieri reus ? non enim ex arbitrio uniuscuiusque hominis est, cuius sit filius, boni viri aut mali viri.

Ergo neque propter illud, quia aedificabant sepulcra prophetarum et dicebant: si fuissemus in diebus patrum nostrorum, non essemus rei, vel rei erant vel innocentes; sed quia rebus ipsis et similitudine facinorum testimonium sibi reddebant esse se filios eorum qui occiderunt prophctas, inplentes jnensuram patrum suorum et adhuc adicientes quod fuerat minus, subplentes interfectionem prophetarum atque iustorum interfectione Christi filii dei. propter quod possibile non erat, qui huiusmodi actu detinebantur obnoxii, fugere [*](23 ff Vgl. Hieron. in Matth. 188 E: hoc autem etiamsi sermone non dicant, opere loquuntur. Vgl. Π 266, 2 An.: κοὶ οὐκ ἦν αὐτοῖς τοῦτο ἔγκλημα, εἰ καὶ αὐτοὶ τῆς ἐκείνων ἦσαν προαιρέσεως . . . υἱοὺς γὰρ αὐτοὺς καλεὶ τῶν φονευσάντων τοὺς προφήτας ὡς τὰ ὅμοια αὐτοῖς ποιοῦντος. — 25 ff Vgl. Π 266, 12 An.: φονεύσατέ με κοὶ καταλάβετε τὸ τῆς κακίας ἄκρον, τὴν ἐλλείπουσαν ἐν τοῖς πατράσιν ὑμῶν ἀναπληροῦντες μιαιφονίαν. Vgl. Hieron. in Matth. 189 A: quod illis defuit, vos implete 2 effusus est B 2ff a sanguine — istam y Omelia Origenis de eadera lectione L 14 sic Kl si x | dixit B 1. dicet? Kl 20 aut] an B Pasch 21 qui B)

Non autem possunt qui exprobrantur a Christo [dicere] Zachariam filium Barachiae interfecisse ex prophetis duodecim, quorum scripta habemus in manibus: sed Zachariam dicit patrem Iohannis, de quo per scripturas quidem canonicas ostendere non possumus, mus, nec quoniam filius fuit Barachiae nec quia scribae et Pharisaei risaei interfecerunt eum inter templum et altare. sed venit ad nos quaedam traditio talis, quasi sit aliquis locus in templo, ubi virginibus quidem consistere licet et orare deum, expertae au Π 268, 1 (Vgl. Cluc. Nr. 51 = Nr. 251 Or.) An.: Οὐ τόν ἐν τοῖς δώδεκα τεταγμένον Ζαχαρίαν υἱὸν Βαραχίου ἀνῃρηκέναι οἱ νῦν ὑπὸ τοῦ σωτῆρος ὀνειδιζόμενοι. ἀλλ᾿ καθώς φησιν Ἰώσηππος] Ζαχαρίαν νῦν λέγεσθαι Ἰωάννου πατέρα, περὶ οὗ μὲν γραφῶν δεῖξαι οὐκ ἔχομεν ὅτι υἱὸς ἦν Βαραχίου, οὔτε ὅτι οἱ γραμματεῖς καὶ οἱ Φαρισαῖοι ἐφόνευσαν αὐτὸν »μεταξὺ τοῦ ναοῦ καὶ τοῦ θυσιαστηρίου«. ἀλλ᾿ ἦλθεν εἰς ἡμᾶς τοιαύτη τις παράδοσις, ὡς ἄρα ὄντος τινὸς περὶ τὸν [*](1ff Vgl. Hieron. in Matth. 189 B: potest et ad discipulos eius referri etc. — Vgl. dazu Harnack TU. 42, 4, 82 — 18 ff Vgl. Hieron. in Matth. 190 B: alii Zachariam patrem lohannis intellegi volunt, ex quibusdam apocryphorum somniis adprobantes, quod propterea occisus sit, quia salvatoris praedicarit adventum. — 25 ff Vgl. Berendts, Studien über Zacharias-Apokryphen 1895 Harnack TU. 42, 4, 47 4 homicidialibus G 5 et < L 10/11 barachi G 15 dicere x streicht Kl (vgl. Π) oder 1. nunc ? 16 barachi G L | interfecisse Kl (vgl. Π) unum fuisse x* <inter> fecisse Diehl 22 barachi 27 sit] fuerit Pasch 28 consistere < G)

ναὸν τόπου, ἔνθα ἐξῆν τὰς μέν παρθένους εἰσιέναι καὶ προσκυνεῖν τῷ θεῷ, τὰς δέ ἤδη πεπειραμένας κοίτην ἀνδρὸς οὐκ ἐπέτρεπον ἐν ἐκείνῳ. ἡ οὖν Μαρία μετὰ τὸ γεννῆσαι τὸν σωτῆρα [ἡμῶν] ἐλθοῦσα προσκυνῆσαι ἔστη ἐν τῷ τόπῳ τῶν παρθένων. καὶ κωλυόντων τῶν εἰδότων αὐτὴν γεννήσασαν ὁ Ζαχαρίας ἔλεγε τοῖς κωλύουσιν ἀξίαν αὐτὴν εἶναι τοῦ τόπου τῶν παρθένων ἔτι παρθένον οὖσαν. ὡς οὖν σαφῶς παρανομοῦντα καὶ εἰς τὸν τόπον τῶν παρθένων ἐπιτρέποντα γυναῖκα γίνεσθαι ἀπέκτειναν »μεταξὺ τοῦ ναοῦ καὶ τοῦ θυσιαστηρίου« οἱ τῆς γενεᾶς ἐκείνης.

ὀνειδίζονται γοῦν ὑπὸ τοῦ σωτῆρος οὐχ ὡς υἱοὶ τῶν τοὺς προφήτας ἀποκτεινάντων κοὶ τὸν Ζαχαρίαν μετὰ τῶν προφητῶν, ἀλλ᾿ ὡς αὐτοὶ φονευσαντες. tamen eos qui huiusmodi traditionai non credunt, exigamus rationem, quomodo non quasi filios eorum qui interfecerunt iuxta prophetas etiam Zachariam exprobrat lesus propter Zachariam, sed quasi qui ipsi occiderunt Zachariam inter templum et altare.

ὁνειδίζονται γοπυν ὑπὸ τοῦ σωτῆρος οὐχ ὡς νἷοὶ τῶν τοὺς προφήτας ἀποκτεινάντων καὶ τὸν Ζαχαρίανμετὰ τῶν προφητῶν, ἀλλ᾿ ὡς αὐτοὶ φονεύσαντες.

si ergo verum est verbum Christi quod dicit ad praesentes tunc Pharisaeos et scribas: quem vos occidistis inter templum et altare. non est possibile illum intellegi Zachariam qui est ex duodecim unus. nec tamen est mirum, si contigit οὐ θαυμαστὸν δέ, εἰ ἔτυχεν ὥσπερ eiusdem nominis esse et utrumque ὁμωνύμους εἶναι τὸν πατέρα »Zachariam« et patres eorum. Ζαχαρίαν τοῦ ἐν τοῖς δώδεκα. οὐ θαυμαστὸν δέ εἰ ἔτυχεν ὤσπερ ὀμωνύμους ειναι τὸν πτέρα Ἰωάννου ζαχαρίαν τοῦ ἐν τοῖς δώδεκα. οὕτω καὶ τὸν πατέρα τοῦ πατρός.

Tale aliquid dicere vult sermo quem loquitur Christus: quoniam vos qui a sanguine prophetarum vos excusatis et dicitis: si fuissemus [*](7 genuisse < G a habuisse G c 10 adhuc R GL < B Pasch 21 n vgl. Π) < G Pasch 22 iuxta y (vgl. Π) < L Pasch 25 occider B L (vgl. Π) < G Pasch Pasch 35 vos2 y* Pasch < L 21 non int)

Sed consequens est, ut aliquis qui secundum simpHcem historiam scripturas intellegit, obiciat et requirat, quare non dixit usque ad sanguinem lohannis filii Zachariae, maxime cum »lex et prophetae usque ad Iohannem« prophetaverint. dicemus ad eum, quoniam est res, quod scribae et Pharisaei non occiderunt lohannem. sed Herodes, nam etsi non crediderunt lohanni scribae et Pharisaei (sicut scriptum est: »si dicimus: de caelo, dicet nobis: quare ergo non credidistis ei ?«), tamen adhuc reverentiam quandam habebant eius, non audentes adversus interrogationem dicere Christi de baptismate ipsius quod ex hominibus erat; timebant enim populum, credentem quoniam »vere lohannes erat propheta«. quomodo ergo eis qui non occiderunt lohannem quasi interfectoribus eius ? sed inproperavit quasi interfectoribus Zachariae dicens: quem occidistis inter templum et altare.

Adhuc in textu dicendum est quia non statim, ut factum fuerit peccatum, punitur peccantium generatio, sed cum subsequens generatio debens emendare in se peccatum patrum suorum, adhuc adiecerit peccatis patrum suorum peiora; et sic si multae generationes peccaverint in gente aliqua vel in civitate, punitur gens vel destruitur civitas. [*](15 Matth. 11, 13 — 17 Vgl. Matth. 14, 3ff — 19 Matth. 21, 25 — 22 Vgl. Matth. 14, 5; 21, 26; Marc. 11, 31f — 27ff Vgl. Plutarch de sera numinis vindicta 21 ? 3 adversum L 7 factis B | qui] quae B 14 scripturas Kl, vgl. S. 45 25f. 46, 4 scripturae x | dixerit Pasch 15 fili G 17 res est B 18 sicut < G L 19 dicimus de caelo] dicimus baptismus lohannis de caelo est L 23 credentem] credentes G L | propheta erat B 27 fuerat G a 29 peccata L 30 patrum suorum] eorum L | sic < L)

Si autem et moraliter haec ipsa oportet exponere, taliadicemus in loco. arbitror, sicut Christus celatus venit in corpore, ut a carnalibus quidem speciem corporis eius aspicientibus et non virtutes considerantibus homo videretur, a spiritalibus autem non speciem corporis adtendentibus sed opera virtutum eius considerantibus deus intellegatur — sic est et omnis scriptura divina incorporata. maxime auteni veteris testamenti. spiritalis enim et propheticus sensus scripturae celatus est in historia rei propositae, ut omnis scriptura a mediocribus quidem secundum historiam intellegatur, a spiritalibus autem et perfectis secundum mysterium spiritale. Hac praemissa praefatione redeamus ad verbum. quoniam sicut in ipsis prophetis recedentibus ab hac vita corpora quidem eorum [*](5 Vgl. Gen. 4, 8 — 19 ff Vgl. Orig. hom. I, 1 in Lev. (VI, 280, 5): aicut in novissimis diebus verbuni dei ex Maria carne vestitum processit in hunc mundum et aliud quidem erat, quod videbatur in eo, aliud, quod intelligebatur — carnis namque adspectus in eo patebat otnnibus, paiicis rero et electis dabatur divinitatis agnitio — ita et cum per prophetas vel legislatorem verbum dei profertur ad homines, non absque competentibtts profertur indumentis — 19ff Vgl, Phil. 2, 6 ? 2 statim < L 16 patiatur G c B L patietur G a 17 Vespassiano G 23 et < L)

Scito autem indubitanter, quoniam ubique causa incredulitatis ludaeorum extitit ista, ut non intellegerent lesum quasi »Christum dei«, quoniam semper animum suum dederunt circa historias nihil spiritale in eis credere volentes. utputa exempli introducimus causa, quod in Zacharia prophetatur et dicitur quasi »super [*](1. 10 Vgl. Psal. 114, 9—15 Vgl. S. 16,23; 35, 28 — 30 Luc. 9, 20 33 ff Sach. 9, 9f 15 qui] 1. quia ? Kl 15f prophetiarum y, doch vgl. S. 40, 23f. 46, 5f. 47, 25 f 17 quasi] qui y 18 vere μ 18. 20 prophetiarum y, s. zu Ζ. 15f 20 qui < B 21 quoniam] qui B 27 simplex hystoria B 29 scito x* scio μ | autem] enim B)

Alii enim sunt scribae infelices legis, alii autem sunt scribae qui mittuntur a Christo secundum evangelium, cuius et spiritus vivificat et littera non occidit. sicut littera legis; quoniam litteram legis [*](5ff Vgl. Hieron. iu Zach. 862 E: porro secundum aUiorem intelligentiam Ephraim, refertur ad haeresum multitudinem etc. — 7 Vgl. II. Cor. 6, 7 — 9ff Vgl. Sach. 9, 10 — 11 Ex. 15, 4 — 15 Hab. 3, 8, vgl. Orig. VIII, 151, 23 — 1711 Psal. 19, 8f —28 Vgl. II. Cor. 3, 6 1 sit R] vor ingressunis G B < L 5 si < Ga 6/7 copiilatos et BL copulato sed G 10 quae Kl, vgl. S. 66, 14 qui x 11 sicut] sie L 13 iugatore B indagatore G L instigatore ρ 15 ambacura G a abbacuc G c abacuc BL | quia Kl quis GL qui B | ascendet L 16 tuos < G 19 magnificabimus G a 25 1. dihgentiam ? Kl 27 enim R G autem B L)

Et non solum tunc vox sanguinis Abel clamabat ad deum, sed et semper veritas scripturarum ab impiis effusa secundum quod diximus (a sanguine Christi id est a veritate evangehi coepta) per omnes scripturas interpellat ad deum adversus eos, qui evertere eamvolunt, et »sanguis estamenti« id est veritas scripturarum propheticarum, adverus eos, qui inmundam eam aestimaverunt et noluerunt sanctificari in ea quasi in sanguine vivo et sanctificanti. sic effundunt etiam sanguinem Zachariae, qui interpretatur memoria dei. omnis [*](9ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 62 — 17 Gal. 1, 6f — 25 Vgl. Gen. 4, 10 — 29 Hebr. 10, 29 — 32 Vgl. Wutz, Onom. sacra 129 8 per] et per B L | et < B L 10/11 maliloquii L 14 apostolorum] apostolicorum (Ga ?) Gc L 17 transferamini G 25 dnݲmݲ B 26 et < L 27 caepta B (L) coepto G, vgl. S. 115, 27 28 evertere y* avertere L 31 sanctificanti (vgl. Hebr. 10, 29)] vivificanti y)

Hierusalem, Hierusalem. quae occidis prophetas. et lapidas eos qui ad te mittuntur, quotien-s volui congregare filios tuos, sicut gallina congregat pullos suos sub pinnas, et noluisti ? ecce nunc relinquetur vobis domus vestra deserta. dico enim ubis, quoniam amodo non me videbitis donec dicatis: benedictus qui venit in nomine domini (23, 37 — 39).

Dignum est quaerere quomodo coram auditoribus loquens salvator, inter quos erant scribae et Pharisaei. qui gloriabantur quae legis sunt et prophetarum caute cognoscere, qua ratione dixit Hieverusalem occidisse prophetas et lapidasse ad se transmissos, cum non satis talis prophetetur historia in scripturis veteribus quae legebantur in synagogis eorum. in lacum quidem luti niissum Hieremiam legimus, non tamen interfectum in Hierusalem. sed nec Esaiam vel <em> ahquem prophetarum tale aliquid legimus passium, in quantum suggerit memoria niea. sed scrutans in secundo libro Paralipomenon, ubi multa de prophetis claris scripta sunt. invenio quoniam Asa iratus Ananiam prophetam se arguentem posuit quidem in carcere nil tamen amplius fecit in eo. sed et Michaeam Achab prophetantem adversus [*](3 Ebenda 1019 — 5 Ebenda 363 — 6 Matth. 5, 4 — 8 Luc. 6, 25 — 13 Psal. 108, 7 — 17 Vgl. Hautsch TU. 34, 2a 77: ihm bleibt ἔρημος fraglich — 20 Vgl. öm. 2, 23 — 24 Jer. 45, —28 II. Paral. 16, (7) 10 — 30 II. Paral. 18, (14ff)26 1 disperdere y* perdere L 2 barachi Ga L 3 enira y* < L 8 scribit L 11 sordidarum x* sordidatum ρ 13 eius2 < B 16 congregat < B | pinnas Ga pennas Gc L alas B 17 vobis1 < B 21 dixerit Pasch 25 ezechielem μ ezechiel x 29 nil] nichil B 30 eo] eura μ Origenes XI 4)

Propterea videndum, ne forte oporteat ex libris secretioribus qui apud ludaeos feruntur ostendere verbum Christi, et non solum Christi sed etiam discipulorum eius Stephani protomartyris et Pauli apostoli. Stephanus enim sic dicit: »o dura cervice et non circumcisi corde et auribus, vos semper spiritui sancto restitistis, sicut patres vestri et vos. quem enim prophetarum patres vestri non sunt persecuti ? et occiderunt eos, qui adnuntiabant adventum lusti, cuius nunc vos proditores et interfectores estis«; et post hoc »expulerunt eum civitatem, et lapidabant Stephanum clamantem et dicentem«. autem ad Thessalonicenses prima de interfectione prophetarum talia dicit: »vos imitatores facti estis ecclesiarum dei, quae sunt in ludaea in Christo lesu, quoniam eadem passi estis et vos a contribulibus vestris, sicut et ipsi a ludaeis, qui et dominum occiderunt lesum et prophetas et nos persecuti sunt, et deo non placent«. ad autem ita: »lapidati sunt, serrati sunt, temptati sunt, in gladio mortui sunt, circuierunt in melotis, in pellibus caprinis, egentes, coangustati, adflicti doloribus, quorum non fuit dignus niundus, in solitudinibus errantes et in montibus et speluncis et foveis terrae«. fertur ergo scripturis non manifestis serratum esse Esaiam et Zachariam occisum et Ezechiel <em>. arbitror autem circuisse in melotis et pellibus Heliam, qui in solitudine et in montibus vagabatur. Sed pone aliquem abdicare epistolam ad Hebraeos quasi non Pauli, necnon et secretum abicere Esaiae: sed quid faciat sermones Stephani vel Pauli [*](3 II. Paral. 24, 20 — 6ff Vgl. Orig. tom. Χ, 18 in Matth. Vgl. Harnack TU. 42, 4, 42f — 9 Act. 7, 51f — 13 Act. 7, 58f — 16 I. Thess. 2, 14f — 20 Hebr. 11, 37f — 24 Vgl. Orig. Tom. Χ, 18 in Matth. u. Ö. (Schiirer III4, 390f) — 25 Vgl. ebenda — 26 Vgl. Hebr. 11, 38 3 azariam GPasch (ananiam R) zachariam BL 8 discipulorum BL Pasoh apostolorum R G | protomartyris Pasch quoque martyris x 9 enim B L (vgl. Pasch) autem G 10/11 et vos R G < B L 11 patres vestri (R hinter persecuti) G Pasch < (B) L 12 nunc < B 15 autem] + in G L + in epistola μ 19 nos] vos B Pasch 20 serrati x* Pasch secti μ 21 et angustiati L 22 adfhcti] et afflicti y 25 Ezechielem μ ezechiel x | et2] in L 28 abicere x* adicere ρ | sermones] de sermone L in sermones μ)

Haec onmia diximus discutientes sermonem, non ignorantes quoniam multa secretorum ficta sunt ab impiis et »iniquitatem in excelsum« loquentibus, et utuntur aliis autem qui sunt Basilidis. oportet ergo caute considerare, ut nec omnia secreta quae feruntur in nomine sanctorum suscipiamus propter ludaeos, qui forte ad destructionem veritatis scripturarum nostrarum quaedam finxenmt confirmantes dogmata falsa, nec omnia abiciamus quae pertinent ad demonstrationem scripturarum nostrarum. magni ergo viri est audire et adinplere quod dictum est: »omnia probate, quod bonum est tenete«. tamen propter eos, qui non quasi trapezitae inter verba discernere utrum vera habeantur an falsa, et non possunt semetipsos caute servare, ut verum quidem teneant apud se, »ab onmi autem specie mala abstineant«, nemo debet ad confirmationem dogmatum libris, qui sunt extra canonizatas scripturas.

Tamen si quis suscipit ad Hebraeos quasi epistolam Pauli, dicet quoniam pluralia non debemus onmino referre ad plures. nec enim plures serrati sunt sed Esaias solus, nec plures lapidati sunt nisi Azarias tantummodo filius loiadae, nec in occisione gladii nisi Zacharias filius Barachiae; sic et in melotis et in pelle caprina HeUas et cetera similia. adhuc autem quaeramus quod scriptum est in Luca, dicente domino: »quia non capit prophetam perire extra Hierusalem«. si ergo mon capit perire prophetam id est interfici, quaeres si post destructionem Hierusalem iam nemo propheta est, ne forte qui interficitur »extra Hierusalem« falsum verbum Christi demonstret. si autem cogunt nos scripturae propter Agabum et filias Philippi evangelistae (non propter falsos Phrygiae prophetas), quaeramus, ne forte omnis iustus sit <in> et non »extra Hierusalem«, quoniam »non capit« eum extra Hierusalem passionibus adfici propter verbum,

Sed quomodo Hierusalem occidit prophetas videndum. aestimo autem, sicut vulgariter dicere solent: clamavit civitas, tanquam si dicatur qui sunt in civitate, item: civitas egressa est in obviam ei, id est qui sunt in civitate — sic: Hierusalem occidit jyrophetas, id est qui erant in Hierusalem, quorum causa dictum est Hierusalem occidisse prophetas. et si cives pro civitate ponuntur, iteruni occurrit ad quaestionem, qui sunt dicendi filii Hierusalem de quibus dictum est: quotiens volui congregare filios tuos. sed dicimus semper civium successores filios praecedentium dici. Hierusalem autem, quae libera est a servitute peccati, quae sursum est conversatione, »quae est mater nostra«, non occidit prophetas nec lapidat eos qui mittuntur ad aliud est quod, secundum similitudinem illius Hierusalem occidentis et lapidantis prophetas, frequenter sunt quidam in ista Hierusalem inperiti constituti et deum non metuentes, qui (quantum ad se) [*](1ff. Harnack TU. 42, 4, 9 — 2 Hebr. 11, 11—38 — 3 Vgl. II Paral. 24, 21 4 Vgl. Matth. 23, 35; Hebr. 11, —7 Luc. 13, 33 — 12 Vgl. Act. 11, 28 21, 10; 21, 8. 9 — 12f Vgl. Harnack TU. 42, 4, 79 — 14 Luc. 13, 33 — 17f Vgl. I. Regn. 4, 13 ? — 24f Gal. 4, 26; vgl. Röm. 6, 17f. 20 — 29 Luc. 18, 2 1 dicet Kl dicit x 2 plurali G 4 Azarias R G Pasch zacharias B L 5 barachi Ga L | sic y* sed L 7 perire prophetam y ~ L 9 quaeres x* < μ 12 agabum B aggabum GL 13 in μ < x 16 occiderit Pasch 19 qui B L Pasch quae G 25 mater est B 29 1. legisperiti ? Kl, vgl. S. 28, 26)

Dicit ergo dominus ad Hierusalem interfectricem et lapidatricem prophetarum: quotiens volui congregare filios tuos, sicut gallina pullos suos sub pinnas, et noluisti ? quomodo hic dominus lesus, quasi qui frequenter voluit congregare ludaeos, non autem congregavit propter contumaciam nolentium credere, ita dicit: quotiens volui, cum sit manifestum semel eum docuisse in corpore ludaeos ? sed non solum in praesentia, verum etiam substantialiter semper Christus praesens fuit et in Moyse et in prophetis, magis autem et in angelis ministrantibus saluti humanae per singulas generationes, et sic inpletur quod ait: quotiens volui. per singulas enim generationes semper voluit et festinavit perficere voluntatem patris in eis, etsi non in corpore constitutus, sicut nunc in fine saeculorum, tamen semper festinavit congregare filios hierusalem. ipsius enim volentis congregare filios Hierusalem voces habentur in lege et in prophetis, et de ipso scriptum est: »expandens alas suas accepit eos, et suscepit eos super scapulas suas«; et cottidianum opus est Christi congregare filios Hierusalem (de quibus et in Esaia et in reliquis prophetis plura dicuntur), et cottidie dei filius congregat dispersos filios dei, sicut gallina pullos suos sub pinnas suas. si quis autem non fuerit congregatus ab eo, iudicabitur quasi qui noluerit congregari ab eo. »venit enim filius hominis quaerere, [*](4 Tit. 2, 8 — 6ff Vgl. C1 Nr. 252 Or.: θεοῦ δὴ τὸ πρόσωΠον τὸ λέγον· ποσάκις . . . τὸ γὰρ ποσάκις πολλοὺς ἔδειξε χρόνους κοὶ πολλὰς γενεάς, ὅτε δὴ τὸν λαὸν ἐξ αἰχμαλωσίας ἐπανήγαγεν. — 11 ff Vgl. Orig. hom. I, 5 in Es. (VIII, 247, 23): et ad Isaiam venit et ad Moysen venit . . . quia autem et ante praesentiam carnalem venerit, ipsum accipe testem etc. (Matth. 23, 37) — 13ff Vgl. Orig. hom. VIII, 8 in Gen. (VI, 83, 13): ita et inter angelos habitu est repertus ut angelus — 13 Vgl. Hebr. 1, 14 — IG Vgl. Matth. 13, 40 (Hebr. 9, 26) — 18ff Vgl. Hieron. inMatth. 191 D: ineoautem, quod dicit: »quotiens volui congregare filios tuosd, omnes retro prophetas a se missos esse testatur . . . in cantico Deuteronomii legimus: tsicut aquila etc. — 20 Deut. 32, 11 — 25 Luc. 19, 10 2 relinquentes Elt requirentes x 8. 23 pinnas Ga pennas G a B L 12 praesentia (vgl. Pasch)] praescientia G 1. <carnali> praesentia 14 salutis L Pasch | per Pasch et per x 19 ipso] ipsos G ipsis R)

Dicit autem nolentibus congregari ad eum: quoniam non me videbitis amodo donec dicatis: benedictus qui venit in nomine domini.

et nec ludaei tunc Christum viderunt, nec enim visus est eis resurgens a mortuis sicut prius, sed iudicio et gratia patribus tantummodo dignis.

Vgl. Π 270, 5 An.: εἰ γὰρ καὶ ὤφθη τισὶν ἁγίοις μετὰ τὴν ἀνάστασιν, ἀλλ᾿ οὐχὶ τοῖς ἀπίστοι Ἰουδαίοις.

et donec intellegentes desertionem propriam dixerint paenitentes: benedictus qui veriit in nomine domini, non videbunt fihum dei nec videbunt verbum eius nec considerabunt pulchritudinem sapientiae dei. sed et si ex nobis voluerit ahquis congregari sub pinnis Christi sed operibus mahs recusaverit congregari sub finnis eius, iam non videbit verbum dei, maxime ex tempore illo ex quo congregantem illum per singulos dies refugit actu magis quam corpore. et tamdiu non videbit pulchritudinem verbi, id est ipsum Christum, donec conversus et paenitens a proposito malo dicat: benedictus qui venit in nomine domini. tunc enim verbum dei benedictum et benedicta sapientia dei veniens venit in nomine dei et patris super cor hominis, quando fuerit quis conversus ad eum.

Et egressiis lesus de templo ibat; et accesserunt ad eum discipuli eius, ut ostenderent ei structuras templi. lesus autem respondens dixit eis: videtis haec omnia ? amen dico ubis, non relinquetur hic lapis super lapidem qui non destruatur (24, 1. 2).

Postquam oinnia quae super Hierusalem ventura fuerant Christus praedixit, exiit de templo qui conservaverat templum, ne caderet, donec fuit in eo. quamdiu enim fuit verbum apud ludaeos, non auferens regnum dei ab eis. tamdiu stetit, et incolumes fuerunt res ludaeorum. postquam vero, secundum verbum ipsius quod dixerat: »auferetur a vobis regnum dei et dabitur genti facienti fructum suum«, abstulit regnum dei et gentibus dedit, tunc et lesus et regnum dei facti sunt apud gentes. unde nunc nec lesus nec regnum dei apud ludaeos habetur, quia relicti sunt »sicut tabernaculum in vinea, et sicut casula in cucumerario, et sicut civitas quae expugnatur«, facinus quod commiserunt in Christum.

Et unusquisque suscipiens verbum dei, templum est dei, ut recte dicatur ad eum: »Nescitis quia tempkim dei estis et spiritus dei habitat in vobis ?« unusquisque ergo cum sit templum sanctum dei spiritum dei inhabitantem in se, si peccaverit ipse. fit causa suae desertionis, ut egrediatur Christus ab eo. ut qui fuerat ante templum filii dei postmodum sit domus deserta, ut non relinquatur in eo lapis super lapidem ex omnibus dogmatibus et bonae vitae aedificationibus qui non destruatur. propter quod recordantes historiam desertionis Hierusalem, prospicere nobis debemus. ut ne egrediatur Christus ex templo (quod est ex nobis), ut aedificationes templi nostri incolumes sint lapidibus et donis adornatae, ut qui viderint aedificationes quae sunt in nobis dicant mirantes: »vide quales lapides et quales structurae«. illud autem dignum est pervidere, quomodo, quantum ad textum, sic loquuntur discipuli ad lesum, et ostendunt ei structuras lapidum, quasi qui numquam viderit ipsum temphim sed aliunde in primis peregrinus advenerit. ad hoc ita est respondendum: quoniam [*](6ff Vgl. Π 270, 10 — 10 Matth. 21, 43 — 13 Jes. 1, 8 — 17 I. Cor. 3, 16 — 19 Vgl. Röm. 8, 9 — 20f Vgl. I. Cor. 3, 16—21; Matth. 23 21ff Vgl. Hieron. in Matth. 192 D — 27 Mare. 13. 1 1 Et] XXVIII Secundum ’. In illo tempore L 4 destruatur] + Omelia Origenis de eadem lectione L 8. 25 incolomes G 9 vero] ergo L 17 spiritus] christus R G 18 sanctum < G 20 ante] antea B L 23 qui λ quod x 24 exj de B 31 advenerat G)

Et haec corporahter dicta sint, morahter autem hoc modo: cum sit humanae naturae admirabilis constructio facta, videlicet templum dei et verbi eius, discipuli ceterique sancti (non solum tunc, sed etiam modo miranda opera dei erga figmentum humanum confitentes) ante conspectum Christi intercedunt et provocant Christum, ut ne deserat genus humanum propter peccata ipsorum, sed magis moveant eum ad indulgentiam opera eius miranda quam ad iracundiam iniquitates eorum. aliter: sicut illud templum non in semel est dirutum sed paulatim tempore procedenti, ita et omnis homo, qui suscipit in se verbum dei, tempkim est, et si quidem post peccatum non ad plenum decidit a verbo dei, sed adhuc salvat ex parte vestigia fidei et religionis in se mandatorum dei, templum est ex parte destructum et ex parte consistens. qui autem postquam peccaverit curam sui non habet, sed semper a fide decurrit et a vita, quae est secundum evangelium, paulatim minuitur, donec ad plenum recedat »a deo viventi«, hic est temphim, in quo non relinquetur lapis dogmatis lapidem mandatorum dei, qui non destruatur. nos ergo prospicere nobis debemus, ut omnis aedificatio pietatis in nobis integra perseveret, ut et lapidibus salutarium dogmatum adornati et donis bonorum operum decorati capiamus in nobis dei virtutem et gloriam et Christum, qui est verbum et sapientia dei.

Et tertiam expositionem introduoit quis huiusmodi: quoniam templum erat dei aedificatum conpositione sermonum significantium, omnis scriptura veteris testamenti secundum historiam videhcet constructa. quam qui construxerunt. Moyses vel prophetae, circumpositione litterarum et ordinatione dictorum, aedificaverunt omnibus admirandam propter pulchritudinem lapidum, id est electorum dictorum et donis sensuum laudandorum. hanc discipuli ostendunt lesu [*](2 Matth. 23, 38 — o Marc. 13, 1 — 10 Vgl. I. Cor. 3, 16 — 22 Vgl. Hebr. 3, 12 — 28 Vgl. I. Cor. 1, 24 — 29ff Vgl. Hamack TU. 42, 4, 24 2 est < R G 7 facere x* < ρ 8 autem < L)

Sedente autem ipso super montem Oliveti accesserunt ad eum discijmli eius secreto dicentes: dic nobis quando haec erunt, et quod signum adventus tui et consummationis saeculi (24, 3).

»Egressus de templo Iesus«, postquam dixit de eo, venit in Oliveti et ibi sedebat cum discipulis suis. puto autem mysterium esse montem Oliveti ecclesiae quae ex gentibus est, in qua sunt plantatae olivae, quarum singulae possunt dicere: wego autem sicut oliva fructisunt fera in domo dei«. forsitan autem et in hoc Olivarum monte radices bonae olivae, rami autem inserti sunt oleastri in loco ramorum, qui ex »infidelitate praecisi sunt«. agricola autem in monte Oliveti verbum est dei in ecclesia confirmatum, Christus, qui semper oleastri ramos inserit in bonam olivam patrum Moysi et ceterorum prophetarum, ut accipientes pinguedinem a sanctis prophetis (per hoc quod sensum eorum caute intellegunt, et suscipiunt et Christum qui prophetatur ab illis) offerant fructum abundantem et pinguiorem, prioribus videlicet olivis propter maledictionem quae erat in lege decussis, ut non possint esse in usu.

Post hoc considerandum est illud, quoniam accedentium discipulorum ad lesum quidam quidem secrete accedunt ad eum, maiorem [*](4ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 25 — 5. 8 II. Thess. 2, 4 — 6 Vgl. I. Joh. 2, 18 — 9f Vgl. Matth. 23, 2 — 11ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 55 — 17 Matth. 24, 1—20 Psal. 51, 10 — 22ff Vgl. Röm. 1 respondet Christus B Christus respondit G L 2 aeditionem G 4 scripturarum B | ahquis] quidem μ < L 9 cathedra Ga cathedras Gc.r. B 15 eius < B 23 ex x* Pasch < ρ 27 et2 < B 28 offerant ρ offerunt x 30 decussis ρ decursis x)

Est et aliter videre duplicem Christi adventum, id est adventum verbi in animam. primum quidem rudes et tunc incipientes cognoscere Christum, quoniam non possunt videre luciditatem pulchritudinis, dicunt: »vidimus eum, et non habebat speciem neque decorem, sed species eius inhonesta«. species autem inhonesta verbi stulta est de Christo, quando praedicamus Christum natum et crucifixum. secundus autem adventus est Christi in viris perfectis, de quibus dicit dispensator verbi ipsius: »sapientiam autem loquimur inter perfectos«. hi autem perfecti amatores facti sunt pulchritudinis eius et rogant verbum, ut accingat se rationabilem gladium suum et circumponat eum sujDcr mysterium nativitatis carnalis, quae appellata est mysterialiter femur. huiusmodi enim discipuli laudant pulchritudinem et decus verbi, et huic secundo adventui iuncta est consummatio saeculi in viro ad perfectionem venienti et dicenti: »mihi autem absit gloriari, nisi in cruce domini nostri lesu Christi, per [*](1. 8 Vgl. I. Joh. 3, 21; 5, 14 ? Eph. 2, 19 — 4 Vgl. Matth. 22, 34f — 10 Matth. 24, 2 — 12 ff Vgl. Π 271, 3 An.: δύο δὲ ἐρωτῶσι, περί τε τῆς τοῦ ναοῦ κατασκαφῆς καὶ τῆς αὐτοῦ παρουσίας — 19 Jes. 53, 2f — 20 Vgl. Ι. Cor. 1, 21 — 21 Vgl. I. Cor. 2, 2 — 22 Vgl. Eph. 4, 13 — 23 I. Cor. 2, 6 — 25 Vgl. Psal. 44, 4a — 26f Vgl. Orig. Sel. in Psal. 44, 4: μήποτε ὁ μηρὸς σύμβολόν ἐστι γενέσεως — 27 f Vgl. Psal. 44, 4b — 28 f Vgl. Eph. 4, 13 — 29 Gal. 6, 14 10 haec erunt ? haec quae ? y* (Pasch) erunt haec ? quae ? L 22 est < L 26 eam G a 27 femor G a (so meist) 30 crucem G)

Et respondens lesus dixit eis: videte ne quis vos seducat. multi enim venient in nomine meo dicentes, quod ego sum Christus, et multos sediicent (24. 4. 5).

Qui simpliciter intellegunt, arbitrantur quod hoc solum haec verba significant, quoniam multi erant venturi Christos se adserentes, habentes in se etiam quasdam virtutes mirandas et verba quibus provocent multos ad credendum, qui dignos se seductione praebuerint. lohannes autem in epistola sua dicit: »et sicut audistis quoniam Antichristus veniet, nunc Antichristi multi multi facti sunt; unde scimus quoniam novissima hora est«. docet his verbis omne verbum, quod a extraneum est et adserit se verbum esse dei, Antichristum esse; sic enim possibile est intellegere quod ait: »et nunc Antichristi multi facti sunt«, cum unum sit quod est verum. sicut autem manifestat historia lectionum, non multi fuerunt homines in tempore apostolorum qui Christos se esse dixerunt, nisi forte Dositheus Samareus unde et Dositheani dicuntur, et Simon de quo referunt Actus, qui se virtutem esse dei [*](3f Vgl. Π 271, 2 An.: ὡς περὶ τοιούτων μέλλοντες ἐρωταν ἰδίᾳ ἐποιήσαντο τὴν ἐρώτησιν. — Ι. Joh. 2, 18; vgl. Hieron. in Matth, 193 — 20 I. Joh. 2, 18 — 21 Vgl. Harnack TU. 42, 4, 89 „Josephus ?”) — 23 Vgl. Harnack TU. 42 4, 76 — 23ff Vgl. Π 271, 5 An.: Δοσίθεος γὰρ Σαμαρείτης ὂν εἶπεν ἑαυτὸν τὸν ὑπὸ Μωσέως ἀνακηρυχθέντα προφήτην· ὁμοίως καὶ Σίμων Σαμαρείτης ὢν ἔλεγεν ἑαυτὸν τὴν μεγάλην τοῦ θεοῦ δύναμιν. Vgl. Orig. tom. XIII, 27 in Joh. (IV, 251, 15): οὕτως ἀπὸ Σαμαρέων Δοσίθεός τις ἀναστὰς ἔφασκεν ἑαυτὸν εἶναι τὸν προεφητευμένον χριστόν, ἀφ᾿ οὖ δεῦρο μέχρι εἰσὶν οἱ Δοσιθεηνοί κτλ.; hom. XXV in Luc. (IX, 162, 2f) — 24ff Vgl. Hieron. in Matth. 193 A: quorum unus est Simon Samaritanus, quem in actis apostolorum legimus, qui se magnam dei dicebat esse virtutem. — Act. 8, 9ff 1 quem x* quam μ 2 eis] ei G L 4 volunt x* si volunt μ 5 f ut — consummationem y* < L 10 quod < B 13 significent B 15 seductione se L | praebuerunt B 17 nunc] nunc autem R Pasch et nunc λ 19 dei antichristum esse y* (Pasch) < L 21 verum est B 23 et < B 24 actus + apostolorum L (Pasch))

Sed onmis sermo, qui profitetur expositionem scripturarum et fidem earum non autem habet veritatem, iuste Antichristus esse infidem tellegendus est, veniens in nomine Christi et dicens quod ego sum Christus, mentiens et minime potens ostendere veritatis formam in se. et quoniam eis qui discutiunt verba scripturae, uti inveniant sensum eius, frequenter occurrunt quidam intellectus quasi veri cum non sint veri, aliquando autem trahuntur et ab aliis verisimilibus coloratis sermonibus, ut non facile inveniatur qui verus est sensus, priusquam adversus mendaces aestimationes inventus fuerit verior sensus et firmior, propterea puto, quod Christus ad interrogationem discipulorum suorum dicentium: »quando haec erunt ? et quod signum adventus tui et consummationis saeculi?« ita respondit: videte quis vos seducat. multi enim venient in nomine meo dicentes: ego sum Christus et multos seducent. vere enim qui inplet illud mandatum quod ait: »estote prudentes nummularii«, et illud quod ait: probate, quod bonum est tenete; ab omni specie mala abstinete vos«, multos videbit seduci a falsis intellectibus et verbis profitentibus esse se Christum dei verbum. et utinam soli qui extra ecclesiam sunt seducerentur facile facile erat cavere seductionem. nunc autem ipsi qui profitentur se ecclesiasticos, de necessariis quibusque capitulis falluntur et seducuntur, sicut ipsa dissensio eorum testimonium est, quoniam et qui intus sunt seducuntur.

Sed consequenter, quemadmodum solet esse in errantibus vias has corporales differentia erroris, et quidam quidem etiam contra ipsam publicam viam quae quaeritur vadunt errantes, alii autem modicum aliquid de semita recta declinant ut sint revocabiles, et multae sunt errantium differentiae — hoc modo videmus etiam eos qui a veritate aberrant. et Marciones quidem et Basilides, et Valentiniani et Apelliani et Ophitae multum a proposita [*](16ff Vgl. Orig. tom. XIX, 7 in Joh. (IV, 307, 4ff) — 17 Vgl. TU. V, 4 Logion 43 = Kleine Texte 11 2 Agraphon Nr. I, 12 — I. Thess. 5, 21f — 21ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 73 — 27 Vgl. Matth. 7, 13f — 30 Vgl. Jac. 5, 19 — 30 ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 71. 73 9 trahuntur Benz traduntur x 10 coloratis x* colorati ρ 11 verior] purior B 17 illum G 19 falsis Diehl, vgl. S. 61, 13 multis x 21 facile + enim B 30 eos] nos L | Basilides] Phiral oder 1. Basilidiani ? Kl 31 et apelliani B (et app. L) < G)

Arbitror autem quoniam generalem munditiam, quae est non sokim in actibus sed etiam in scientia, volens ostendere sermo in Psalmo vicesimo tertio dicit: »quis ascendet in montem domini, aut quis stabit in loco sancto eius ? innocens manibus et puro «, in Proverbiis autem: «quis gloriabitur castum se habere cor ? aut quis confidat mundum se esse a peccatis ?« mundum ergo corde et corde non alium arbitror esse, nisi eum qui ab omni dogmate falso mundum et castum possidet cor; sic et innocentem manibus et mundum a peccatis eum aestimo esse, qui in actibus vitae suae inreprehensibilis est. sciendum est autem, quoniam (quantum ad veri [*](3 Col. 1, 15 — 5 Joh. 3, 19 — 10 Vgl. Matth. 22, 30f — 18ff Vgl. Orig. hom. V, 14 in Jer. (III, 43, 31) σωφρονίζουσιν οἱ ἀπὸ τῶν αἱρέσεων κτλ. u. ö. Vgl. Harnack TU. 42, 4, 63 — 25 ff Psal. 23, 3f — 27 Prov. 20, 9 — 28 Vgl. Matth. 5, 8 — 30ff Vgl. Psal. 23, 3f.; Prov. 20. 9 — 32ff Dagegen Orig. Sel. in Psal. 23, 4: ἀλλ᾿ ἐπεί τινε τὰς μὲν πράξεις ἔχουσι καθαράς, οὐκ εἰσὶ δὲ καθαροὶ τῇ καρδίᾳ κτλ. 8/9 ipse ille L 17 si y* sieut L | moralibus x* mortalibus ρ 25 ascendit G c 26 puro] mundo L)

Puto autem quia non solum est sermo Christus et simulatus sermo Antichristus, veritas Christus et simulata veritas Antichristus, sapientia Christus et simulata sapientia Antichristus (fallens amatores sapientiae dei et veritatis, quae omnia pertinent ad fidei rationem), sed etiam in his virtutibus quibus conversamur secundum deum, invenimus omnes virtutes esse Christum et omnes simulatas virtutes Antichristum, quoniam omnes species boni, quascumque habet Christus in se in veritate ad aedificationem hominum, omnes eas habet in se diabohis in specie ad seductionem sanctorum. si <c> Christus iustitia est, »sunt« autem frequenter »viae viri quae videntur esse iustae, novissima autem earum respiciunt in profundum inferni«. quando ergo videtur iustitia, cum non sit iustitia vera, ea talis iustitia Antichristus est adversus iustitiam Christum. arbitror et castitatem esse Antichristum, quae est apud haereticos in errorem mittens homines, ne intellegant ecclesiasticam castitatem Christum. sic et [*](10 Deut. 5, 32 — 11 Joh. 14, —14 Vgl. Joh. 1, 9 — 15 Vgl. Joh. 1, 1 — 16 Vgl. Joh. 14, 6 — 16f Vgl. I. Cor. 1, 24 — 24 Prov. 16, 25 — 27ff Vgl. Orig. hom. VII, 3 in Ez. (VIII, 393, 10): est quaedam castitas diaboli; in I. Cor. 7, 18ff (Cramer Catenae V, 188, 29): νῦν δὲ ἔστιν εὑρεῖν καὶ μοχθηρᾷ προθέσει ἀγάμους· οἱ γοῦν τοῦ Μαρκίωνος ἀσκοῦσι καὶ αὐτοὶ τὴν ἀγαμίαν καὶ τὴν καθαρότητα, ἀλλ᾿ οὐχ ὡς οἱ ἐκκλησιαστικοί. Dazu Harnack TU. 42, 4, 55. 63f 3 sic y 11 declinabis B L | ad] neque ad G 12 vos B 15 et simulatus Koe et est y est et L 18 1. <et> quae Kl 19 conservamur 23 sic Kl vgl. Ζ. 29 si x 26 ea] et B)

Considera etiam illud, quod multi veniunt in nuUo alio nisi in nomine meo; solum enim nomen Christi Antichristus suscipit, neo opera facit nec verba veritatis eius docet nec sapientiam eius ostendit in se. et quemadmodum (secundum quosdam) Barabbas dicebatur et lesus, sed latro erat nihil habens Jesu praeter nomen, sic multos aestimo Christos sed nomine tantum. nota autem quoniam nusquam invenitur dominus in scripturis hoc ipso sermone utens et dicens: ego sum Christus, ut ne simile aliquid dicat multis venturis in nomine eius atque dicentibus: ego sum Christus. sufficiebant enim ei ad credentium fidem (quoniam ipse est Christus) opera dei, quae solus poterat facere Christus, et sermo quem docebat et virtus, super mille voces clamantes: ego sum Christus. sic autem numquam manifeste dixit: ego sum, sed per opera dixit et per doctrinam pietatis, ut ipse dicat ad Petrum, quasi qui numquam ab eo audisset didicisset [*](4 Vgl. Hamack TU. 42, 4, 64 — Vgl. Hebr. 12, 4 — 5ff Psal. 72, 8f — Matth. 7, 22 — 9 Matth. 7, 23 — 13 Vgl. II. Cor. 11, 14 — 14ff Vgl. Hebr. 13, 6 — Vgl. Gal. 2, 20 — 21 Vgl. Matth. 27, 16 — 27 Vgl. Joh. 5, 36. 1 <in eis> Kl vgl. Z. 3 9 et — fecimus] < G 10 novi vos 15 apertis L 18 venient Pasch 21 barabas G Lc barabbas La barrabbas B 26 sufficiebant μ sufficiebat x (Pasch) 28f 1. virtus — clamans (vgl. Pasch) oder virtutes — clamantes ? Kl)

Audietis autem proelia et auditiones proeliorum; videte ne terreamini, oportet enim haec fieri, sed nondum est finis (24, 6).

Lucas autem hoc modo: vcum audieritis proelia et seditiones, ne terreamini; oportet enim primum haec fieri, sed non statim finis«. eis duo proponit, unum quidem ita: audietis proelia, alterum autem: atiditiones proeliorum. et primuni quidem videamus secundum simplicem traditionem, secundum quod multi intellegunt, quid distant auditiones proeliorum a proeliis. pone mihi proelia esse, ubi civitates super civitates insurgunt aut gentes gentibus, ut alter alterius <rem> tollat vel fortior interficiat fortem. quid ergo post proelia auditiones significent proeliorum ? maxime quia non est dictum: videbitis proelia e audietis de proeliis, sed utrimque posuit audietis; id est et proelia audietis et proeliorum auditiones audietis. et ponamus audire quidem proelia esse, quando filii pacis a proeliis custodiunt oculos suos mundos ut non videant maligna; et (quoniam non possunt aspicere super labores et dolores) audiunt de proeliis, qualis civitas pugnet adversus <le> civitatem aut qualis gens a quali expugnetur quid autem erit extra hoc alterum audire jyroelia, et audire auditiones proeliorum ? vide ergo si potes (quantum ad simplicitatem verbi dico) talem differentiam dare: non est idipsum longe positum <a> audire, quia proelium est, et iuxta proelium esse et ipsas proeliantium voces audire. habet ergo utrumque suam significationem. et forte [*](1 Matth. 16, 16. 17 — 7 Matth. 7, 13. 14 — 12 Luc. 21, 9 — 23 Vgl. Luc. 10, — 24 Vgl. Jes. 33, 15 2 caro et sanguis non B 6 aiimt B 9 inveniunt x* inveniant ρ 10 Audietis] XXVIIII secundum math. In illo tempore dixit ihs discipulis suis: Audietis L 12 proelia] bella B 13 f oportet — eis] Omelia Origenis de eadem lectione L | primum < B | nonduni B 18 rem μ < x 21 utrimque ρ utrumque x* 26 qualem ρ quam x | expugnetur μ expugnatur x 29 positum a proelio Kl (vgl. S. 65, 4) positum proelium y ~ L)

Ascende nunc ad moralem intellectum et spiritalem. si quo modo possis aliquem sensum de eminentia scientiae Christi et de subtilitate evangelistarum dignum invenire, ut non deponas evangelicae sapientiae dignitatem, vide ergo si recordantes ea, quae superius tradita sunt de eo quod ait: »multi venient in nomine meo dicentes: ego sum Christus, et multos seducent«, possumus secundum consequentiam etiam ista interpretari. omnis igitur qui perfectus est et videt in animam suam gloriosum adventum verbi, quod conrumpit et consummat mundum et crucifigit eum viro iusto, ut moriantur ei omnes res mundiales, et qui exercitatos liabet sensus ad capiendum, necesse est ut quaerens et discutiens in multa incurrat dogmatum proelia. audiet etiam multos profitentes veritatem et diversas de ea traditiones, ut sicut bonus miles verbi invulnerabilis animo maneat ab omnibus profitentibus veritatem, non autem videntibus eam neque manifestantibus sed contraria veritatis quasi veritatem pronuntiantibus, et dignus efficiatr suscipere in animam suam gloriosum Christi adventum, secundum quod est deus verbum, quod fuit »in principio apud «, quod solet venire ad eos qui, postquam cognoverint »Christum secundum ’ et susceperint verbum quod »factum est caro«, tantum ascendunt prae multis, ut possint non qualemcumque gloriam, sed »gloriam quasi unici a patre«.

Et forsitan in diversis gloriis verbum dei apparet, secundum virtutem imiuscuiusque animae videntis, secundum quod se capacem anima unaquaeque praebuerit. ei ergo qui perfectus est et ad consummationem saeculi pervenit. quantum ad se, tale apparet verbum, ut qui viderit eum dicat: »vidimus gloriam eius, gloriam quasi unici a patre, plenum gratia et veritate«. ergo si quis dignus est ut tale suscipiat verbum et videat, necesse habet ante huiusmodi [*](15 Vgl. Gal. 6, 14 — 16 Vgl. Hebr, 5, 14 — 23 Vgl. Joh. 1, 2 — 25 Vgl. II. Cor. 5, 16 — 26f. 32 Vgl. Joh. 1. 14 4 ex] et ex B | a proeliis y Pasch amplius L 5 proeha] proeliis G 16 constimmit B 28 in x* a ρ 33 gratia] gloria G gloriae L Origenes XI 5)

Quotquot ergo proficiscuntur ad perfectionem quae est in Christo et ad conversationem caelestis ecclesiae, cum audierint proelia haeresium, quae adversus veram fidem et adversus seipsos invicem proeliantur et audierint auditiones proeliorum »philosophiae et vanae seductionis secundum traditionem hominum, secundum elementa huius mundi, et non secundum Christum«, exercitantes seipsos in his dicuntur, quaerunt et cogitant mandatum Christi dicentis: videte, et vident quidem quae dicuntur, videntes autem cum verisimilitudine mendacia non seducuntur, sed sperant sine vulnere talium proeliorum gloriosum adventum videre Christi, qui est verbum; maxime si audientes secundum Christi mandatum proelia et auditiones proeliorum nullam pertrbationem animae patiantur, sed sub pace dei pro- tecti quae custodit »corda et sensus« dignorum, non fuerint territi. si autem audiens proelia et auditiones proeliorum, secundum quod exposuimus, non fuerit sollicitus ad videndum ea, quae dicuntur in diversis verisimilitudinibus, et quia non fuit sollicitus ad videndum territus fuerit, non solum decipietur a multis venientibus in nomine Christi et dicentibus: ego sum Christus, verum etiam interficietur ab huiusmodi gladiis insanabilia suscipiens vulnera, de quibus gladiis dictum est: »vulnerant gladii«, quorum solent sanare. hi autem qui perturbantur et, quia non sibi prospiciunt, in huiusmodi proelium cadunt, illi sunt qui in valle Sion vulnerantur [*](12ff Vgl. S. 72, 2ff und Harnack TU. 42, 4, 61 — 12f Vgl. Hebr. 6, 1; Col. 1, 28; Phil. 3, 20 — 15 Col. 2, 8 — 24 Vgl. Phil. 4, 7 — 24ff Vgl. Hieron. in Jes. 311: non sunt interjecti et vulnerati gladio, sed voluntate propria ad haereticos transierunt etc. — 31 Prov. 12, 18 28f in — dicentibus < G)

Sed non cuiuscumque hominis est se praeparare ad audiendum jjroelia et auditiones proeliorum, ut audiens videat et non terreatur, sed viri perfecti in C-hristo, in carne quidem viventis non tamen secundum carneni militantis, cuius militiae arma non sunt carnalia, sed fortia deo et vaientia destruere munitiones et cogitationes extollentium se adversus scientiam dei. nam secundum Salomonem multas »civitates munitas« haeresium, suasione verborum »ascendit vir sapiens«, et ascendens »destruxit munitionem in impii «. Paulus destruxit, qui paratus fuerat »ad destructionem civitatum munitarum« adversantium veritati. qui talis postquam audierit proelia et auditiones proeliorum videns et quasi sapiens ascendens super »civitates munitas« et destruens in quibus impii confidebant«, laudans deum et gratias agens deo quo didicit talia proelia proeliari, et servare mandatum quod ait: »sanctificate bellum«) clamat et dicit: »benedictus dominus deus, docet manus meas in bellum, et digitos meos in proelium; misericordia mea et refugium meum«. et propter huiusmodi proelia de David ab uxore Nabal: »proelia domini dominus meus pugnabit«. puto autem et mysteria esse talium proeliorum proelia, quae in scripturis leguntur; mysteria etiam esse destructionis proeliantium adversus veritatis congregationem maxime, quae leguntur in libro lesu Nave de destructionibus civitatum et mysteria sunt omnium congregationum adversariarum virtutum.

Audientes ergo proelia et auditiones talium proeliorum, adtendamus quod ait: videte ne terreamini. et debemus scire quoniam oportet haec fieri expectanti adventum verbi, ut audiat proelia et auditiones proeliorum, sed non statim ut audierit, mox erit finis. propter quod finem oportet expectare omnem hominem qui vult fieri salvus, quoniam »qui perseveraverit usque in finem, hic salvus «. secun- [*](1"Jes. 22, 2 — 6 Vgl. Col. 1, 28 — 6ff. 12f Vgl. II. Cor. 10, 25 10 ff. 15ff Prov. 21, 22 — 18 Jer. 6, 4 — Psal. 143, 1f — 21 I. Regn. 25, 28 — 24 Vgl. Jos. 10 — 32 Matth. 24, 13 1 scriptura dicit B 3 oportet nos L 4 est se x* esse ρ 10 munitas2 < L 14 et2 < B 16/17 a quo] et a quo Ga 18 deus + meus BL 21 meus < L 31 salvus fieri B)

Exsurget enim gens adversus gentem et regnum adversus regnum, et erunt fames et pestilentiae et terraemotus per loca; haec enim omnia initia sunt dolorum (24, 7. 8).

Marcus eadem, addit autem »et turbelas«; Lucas similiter addit autem »terroresque de caelo et signa magna erunt et hiemes«. primum simplicia loci et corporaha exponamus. sicut enim aegrotant corpora ante mortem eorum, qui vim non extrinsecus patiuntur, et quemadmodum in omnibus per infirmitatem fit via ad separandam animam a corpore suo, sic talis et tanta creatura mundi, cum corrumpi coeperit, quasi initium habens et finem (quoniam »quae videntur temporalia sunt«, et quia »caelum et terra transibunt«), ante corruptionem ut langueat, ut terra quidem frequentius terraemotibus conquassetur, aer autem vim quandam morbiferam concipiens pestilens fiat, adhuc autem et vitalis virtus terrae repente deficiens offocet fructus et omnes naturas arborum deficiens generatrix earum virtus. his igitur accidentibus consequens est, ut et mobilis [*](1 Luc. 21, 9 — 2 Vgl. I. Tim. 6, 20 — Vgl. I. Cor. 2, 6 — 5 Vgl. Hebr. 6, 1 — 9 Act. 4, 32 — I. Cor. 1, 10 — 21 Vgl. Marc. 13, 8 — Luc. 21, 11 — 27 II. Cor. 4, 18 — 28 Matth. 24, 35 1 ne] non L 9 cor + unum Bc Pasch 10 audiverimus ρ 13 haec fieri μ | enim nos] enim G nos B 18 adversus1] contra G 21 eadem < G 33 virtus earum B | ut et] et B)

Adhuc autem profundiorem dabit aliquis causam eorum, quae ante consummationem mundi sunt eventura, maxime autem de proeliis. quoniam sicut adventus Christi in ’imis gentibus divina virtute fecit pacem, secundum quod dicit propheta de illo: »orietur in diebus eius iustitia, et abundantia pacis donec extollatur luna «, et sic pax multiplicata est mundi propter incrementa ecclesiarum futura. ut ea pax sahitis multorum fiat occasio, dum non coguntur exire ad bella et pugnare pro patriis sicut pridem fiebat, — sic consequens est et, cum propter abundantiam iniquitatis refriguerit »caritas multorum «, et ideo dereliquerit illos deus et Christus eius, iterum fieri proelia, videlicet dum non prohibentur operationes seminatrices bellorum a sanctitate, sed magis adhuc nutriuntur propter malitiam hominum supercrescentem, ut omnium accidentium malorum causa esse dicantur, qui accesserunt quidem ad verbum, sed postea »declinaverunt omnes et simul inutiles facti sunt « in mundialibus malis.

Nam quamdiu steterint sales terrae, ad quos dominus dixit: »vos estis sal terrae «, [et] omnia constant a salibus temperata; postquam autem infatuati fuerint ipsi sales, tunc (ut secundum scripturam dicamus) et ea quae saliebantur ab eis sicut insulsa infatuantur, corrumpuntur et foetent et resolvuntur. adhuc autem et quamdiu steterit »lux mundi «, omnia diriguntur a claro lumine dispensata; cum autem hoc ipsum lumen deminutum fuerit in animis hominum, dum propria et naturali esca non enutritur, tunc occupantibus omnia tenebris, cum in tristitia facta fuerint omnia et calamitatibus, fiet quasi conventus super omnia adversariarum virtutum, dum non vetantur a sanctis et a Christo in eis, qui solebat eos vetare, sed quasi in tenebris sine aliqua prohibitione operabuntur in cordibus hominum, ut excitent gentem adversus gentem et regnum adversus regnum. si autem (quemadmodum et placet quibusdam) et fames et pestilentiae ab huiusmodi operationibus fiunt et ab angelis satanae, similiter et fames et pestilentiae tunc invalescent ab advers <ari>; is virtutibus, quando non fuerint sales terrae et lux mundi Christi discipuli, qui sunt principes potestatis dei, destruentes in hominibus proelia quae faciunt adversariae potestates, et omnia quae ex earum malitia seminantur.

Et aliquando quidem in Israel fames et pestilentiae fiebant propter peccata et siccitates, quas orationes sanctorum solvebant, Samuelis, Hieremiae ceterorumque similium. bene autem positum est: erunt fames et jiestileniiae et terraemotus per loca. nec enim in semel vult deus humanum perdere genus, sed iudicans per partes paulatim in eo, dum fiunt fames et pestilentiae et terraemotus per loca, dat paenitentiae locum his qui ex modicis castigationibus emendantur et convertuntur ad deum. et quemadmodum incipientibus infirmari possibile est adferre medicinalia adiumenta. sic incipientibus fame et pestilentiis et terraemotibus per loca possibile est quibusdam hominibus [*]( Matth. 5, 13 — 6 Vgl. Matth. 5, 14 — 14 Vgl. Harnack TU. 42, 4, 25 — 17 Vgl. Matth. 5, 13f — 18 Vgl. Jos. 5, 14? — 22 Vgl. I. Regn. 12, 17 ? ; Jer. 39, 24ff ? — 26 Vgl. Hebr. 12, 17 — 27 Vgl. II. Cor. 3, 16 1 steterunt B 2 [et] Kl 3 tunc y* < L 5 fetent x 16 μ adversis x 17 non x* < ρ 19 earum ρ eorum x 24 in simvil B in semet L 25 perdere humanum L 28 infirmari R (G infir [sic]) infirmitatibus BL 30 terre motus G)

Tamen insurrectiones gentium stiper gentes et regnorum adversus regna etfames et pestilentiae et terraemotus per loca adsidue exsurgentes, initia esse dicuntur peiorum calamitatum, quas dominus appellavit dolores. si ergo tales erunt primitiae dolorum, qualia putas erunt incrementa dolorum? qualis autem et finis erit generalium dolorum in universo mundo, ut non iam per partes sed universum exterminent mimdum ? tamen arbitror, quae sunt secutura, adversus impios fore tantummodo. ut in doloribus acutissimis et diutinis crucientur, donec deponant quae conceperunt et formaverunt semina peccatorum ab operationibus contrariis. et Pharao Cfuidem, non bene facere cupiens, praecepit omne masculinum quodcumque fuerit natum Hebraeis, ut proiciatur in flumen; deus autem bonus quasi vere bonus occidit semina malorum quae receperunt. ut per multos labores et dolores ea deponant, quoniam conceperunt dolorem et pepererunt iniquitateu-i. et quid aliud decet deum, nisi ut occidat omnem iniquitatem quam generant peccatores, quibus huiusmodi mortis dies melior est quam dies nativitatis ipsius, secundum quod scriptum est: »melior dies mortis super diem nativitatis « sic et abortum meliorem eo, quod nascitur, bene quis dicet: »et dixi bonum super eum abortum; nam « abortum huiusmodi »in vanitate venit et in tenebris ambulat, et in tenebris nomen eius contegetur «. et haec tractavimus abundantius consequentia aspicientes, secundum quod ait: haec omnia initia sunt dolorurn.

Quoniam autem et moralem intellectum aestimo esse etiam in isto loco, secundum ea quae dixi, consequenter et hic sunt dicenda: quoniam si quis gloriosam et regalem formam verbi visurus est et adventum ipsius gloriosum, necesse est ei, ut excitetur non solum [*](4f Vgl. Matth. 24, 15 — 14. 19 Vgl. Psal. 7, 15 — 15 Vgl. Ex. 1, 22 — 17 Vgl. Matth. 19, 17 — 22 Pred. 7, 2 — 24 Pred. 6, 3f 2 pia < G 5 enim R G L < B 7 adsickie x* < μ deponat ρ 22 melior + est L 23 nativitatis + ipsius B 25 abortus ρ 30 hic] haec ρ 31 et2 x* <)

Oportet etiam eum, qui videt gloriosum adventum, id est adventum sapientiae in animam suam — necesse est eum videre pestilentias morbidorum sermonum et nihil pati ab eis. pestiferi autem sermones sunt omnes, qui ab hominibus pestiferis proferuntur, »iniquitatem in excelsum « loquentibus et ponentibus »in [*](1 Vgl. Matth. 24, 6 — 2ff Vgl. S. 66, 12ff und Harnack TU. 42, 4, 61 — off Vgl. Hieron. in Matth. 193 D: sed mihi videtur regnum contra regnuni et pestilentia eorum . . . in haereticis magis intellegi, qui contra se invicem dimicantes, ecclesiae victoriam faciunt — 6 Vgl. Psal. 21,17 — 8 Vgl. Matth. 12, 26 — 12 Vgl. Luc. 20, 43 — Vgl. Psal. 109, 1 — 15 Vgl. Ex. 16, 1ff — 17 Vgl. Joh. 6, 31 — 22 Vgl. Matth. 6, 25ff — 23 Vgl. Psal. 144, 15 — 29 Vgl. Psal. 72, 8f 13 conculcatione G 14 nutritur B L 16 repromissionis B | <et>; Kl 17 tantam R tantum x | caelestem — mannam x* (nur manna) 21 aliquam <)

Tunc tradent vos in tribulationes et occident vos, et eritis odio omnibus gentibus propter nmnen meum. et tunc scandalizabuntur niulti et invicem tradent et odio habebunt invicem; et multi pseudoprrophetae insurgent et seducent multos; et quoniam abundabit iniquitas refrigescet caritas rtiultorum. sed qui permanserit in finem, hic salvus erit. et praedicabitur hoc evangelium regni in universo orbe in testimonium omnibus gentibus, et tunc veniet finis (24, 9 — 14).

Et sine expositione quidem textus a seipso est manifestus, quoniam frequenter traditi sunt discipuli Christi in tribulationes et propter verbum sunt interfecti et propter Christum odio habiti gentibiis. si autem discutere quis velit quod ait omnibus gentibus. non satis inveniet certum, quoniam omnibus etiam in ultimis partibus terrae commorantibus gentibus odio habetur populus Christi: nisi forte et hic aliquis dicat propter exaggerationem multarum positum omnibus pro multis. proponens autem tibi quod dicit tunc tradent vos, invenies quaestionem. nec enim postquam insurrexerunt »gens contra gentem et regnum adversus regnum «, et post »fames et pestilentias per loca « tunc traditi sunt in tribulationes et occisi sunt et odio habiti ab omnibus gentibus propter nomen Christi: nam et priusquam haec fierent, traditi sunt Christiani in tribidationes et dantes testimonium veritati sunt interfecti et odio habiti sunt gentibus, cum quibus habitaverunt.

Adversus hanc autem quaestionem, qui secundum verba vult intellegere, respondebit quoniam tunc maxime tradentur Christiani in tribulationes quemadmodum numquam, tunc odio habendi simt maxime ab omnibus gentibus cohabitantibus sibi sicut numquam et omnia patientur jyropter nomen Christi, cum surrexerit »gens contra gentem et regnum adversus regnum, et fient fames et pestilentiae et [*](3 Luc. 2, 10 — 4 Luc. 2, 14 — 9ff Zum Zitat Hautsch TU. 34, 2a, 77 — terraemotus per loca «. amant enim. qui in calamitatibus sunt, causas 14ff Vgl. Harnack, D. Mission u. Ausbreitung d. Christentums4 536 — 20. 30 Matth. 24. — 24 Vgl. Joh. 18. 37 ? 1 quos y* quod L 2 formabit B 7 et2 < ρ 8 abundabit R abundavit B 18 multarum x Pasch < ρ 20 postquam < G 22 et2 25 sunt2 < y 28 sunt x* < ρ 30 pro)

Quod auteni dicitur et eritis odio omnibus gentihus propter nomen meum, sic salvare quis poterit. quia numquam quidem in unum consenserunt omnes gentes adversus Christianos; cum autem contigerint quae Christus praedixit, tunc quasi succendendi sunt omnes a quibusdam gentibus incipientibus Christianos culpare, ut tunc fiant persecutiones iam non ex parte, sicut ante, sed generaliter ubique adversus populum dei. tuTic continget illud ut multi scandalizentur, qui videntur in fide consistere; et alter alterum tradent. et erit odium inter ipsos etiam qui videntur fideles. tunc ’pseudoprophetae multi insurgent multitudinem insensatorum fallentes; tunc et refrigescente caritate non sohim apud infideles. sed etiam in ipsis fidelibus. et fervor caritatis ex multis iniquitatibus refrigescet, ita ut pauci remaneant certantes pro veritate usque ad finem, qui et salvandi sunt soli. et in hoc statu constitutis rebus. evangelium, quod prius non fuerat praedicatum in toto mundo (multi enim non sokim barbararum, sed etiam nostrarum gentium usque nunc non audierunt Christianitatis verbum), tunc praedicabitur, ut omnis gens evangelicam audiat praedicationem et nemo derehnquatur, qui non audivit. et tunc erit saeculi finis.

Si autem haec ita se habent, iam non ignorabimus de eo quod dicit tunc tradent vos, nec falsum suspicabimur quod ait et eritis odio omnibus gentibus propter nomen meum, dicentes veritatem huius verbi nondum esse inpletam, quamdiu non est factum quod ait tunc scandalizabuntur multi et invicem tradent. nondum enim multi proditores [*](44ff Vgl. Harnack TU. 42. 4, 107f 1 aliquid quod] quid B 10 non solum autem] vgl. S. 83, 13 + illi μ 17 gentilibus L 20 et1 + si μ 21 exsurgent G (L) 22 flagellantes G 28 tunc y* + autem L 30 saeculi <)

Haec secundum simplicem exposuimus traditionem. si autem debemus secundum quod morahter supra tradidimus et hic intellegere moralem tractatum, talia exponemus quoniam, qui visurus est secundum verbi dei adventum iHum gloriosum in animam suam, necesse est, ut secundum mensuram profectus sui ad verbi perfectionem insidias a contrariis operationibus patiatur quasi magnus athleta, et traditus in tribulationes derelinquatur. »multae« enim »tribulationes [*](4ff Vgl. Π 272, 15 An.: οὐ πάντα δὲ τὰ ἔθνη ἐπίστευσαν, ἀλλ᾿ ὅσῳ λείπει τῆς οἰκουμένης ἔθνη, παρ᾿ οἶς οὐ κεκήρυκται τὸ εὐαγγέλιον, τοσούτῳ λείπει εἰς τὸ ἥκειν τὸ τέλος. — Vgl. Harnack TU. 42, 4, 109; D. Mission u. Ausbreitung d. Christentums4 357. Vgl. Macarius Magnes IV, 13: ἑπτὰ αὖν ἔθνη τῶν Ἰνδῶν μεταξὺ τῆς μεσημβρίας κοὶ τῆς ἀνατολῆς τὴν ἔρημον λαχόντα, ἃ τῶν εὐαγγελιστῶν οὐδὲν οὐδέπω τὸν λόγον ἀκήκοεν, ἀλλ᾿ οὐδ᾿ Αἰθίοπες οἱ καλούμενοι Μακρόβιοι, μέσοι τῆς ἑσπέρας καὶ τῆς μεσημβρίας . . . εὐαγγελίου λόγον οὔπω μεμαθήκασι. — 6 Vgl. Zeph. 3, 10 — 17 II. Thess. 2, 3. 2 — 26 Psal. 33, 20 1 multi x* < ρ 5 esse < G 6 ultra μ, vgl. Orig. Cant. II (VIII, 122, 22) intra Χ | seres BL | ariacin nec y ariacin R arietem L orientem μ, vgl. über Ἀριακή Hamack TU. 42, 4, 109: hinter Ariacin nec fehlt ein weiterer ölkername (Koe) 14 ei Kl et x 19 dies domini B)

Sed et in discussionibus et quaestionibus pauci erunt intacti veritatem plenius adtingentes. plures autem scandalizabuntur et cadent ab ea, proditores et accusatores effecti in alterutrum propter dissensionem dogmatum veritatis, quam non onines adprehendere possunt: quae causa fiet ut odiant se invicem. et cum huiusmodi quaestiones in phires venerint, multi quidem erunt non sane tradentes de futuris sermonem et quomodo non oportet interpretantes prophetas, quos pseudoprophetas quis dicere non peccabit seducentes multos, valde autem pauci erunt veritatem investigantes. falsae autero doctrinae a proposito veritatis fortem quidem solvent. eos autem qui prurientes sunt aure multiphcabunt, ad delectamentum eorum loquentes iniquitatem legi contrariam. et tantum nocebunt verba docentium multorum contraria, ut etiam ferventem dilectionem (quae prius fuerat in simpHcitate fidei) refrigescere faciant aestimatione conprehensionis divinorum mysteriorum et veritatis. sed qui potuerit videns omnia haec manere in primo apostohcae traditionis et ecclesiasticae inductionis proposito, ipse salvabitur. et sic praedicatum evangelium in animas omnium erit in testimoyiium omnibus gentibus, id est omnibus cogitationibus incredulis omnium animarum.

Cum videritis abotninationem desolationis, quod scriptum est perDanielem prophetam, stantem in Ιοcο sancto, qui legit inteUegat (24. 15).

Verba prophetae quae lociitus est de abominatione desolationis futura, sunt haec: »et confirmabit testamentum multis septimana una, et in dimidio septimanae tolletur sacrificium et libatio, et super templum abominatio desolationis erit, et usque ad consummationem temporis consummatio dabitur super desolationem «. vere quidem conprehendere sermones Danielis nullius est alterius, nisi spiritus sancti qui fuit in Daniele, ut de septimanis omnem manifestet sermonem et de abominatione desolationis dicta ab eo. si autem oportet et nos pauca secundum quod nobis videtur exponere de hoc loco, dicendum est quoniam septuaginta annos, qui fuerunt post adventum salvatoris nostri, demonstrare videtur sermo. haec enim septimana, quae propter septem decadas annorum dicitur septimana, confirmavit testamentum multis, quando et apostoli Christi post ascensionem ipsius orationi et verbo instantes a deo inluminabantur in omnem scientiam voluntatis divinarum scripturarum a spiritu sancto. in dimidio autem septimanae, id est in tribus et semis decadis annorum, sublatum est sacrificium altaris, id est in triginta quinque annis inpletum est quod fuerat scriptum: »in dimidio septimanae tolletur sacrificium e libatio «. tunc autem et super templum, quod fuit in Hierosolymis, facta est abominatio desolationis templi et civitatis, in eo videlicet tempore »quando viderunt circumdatam Hierusalem ab exercitu «, ut (secundum quod prophetaverat salvator de ea) cognoscant »quod adpropiavit desolatio eius «. et hanc desolationis abominationem factam super templum ab exercitu Hierusalem circumdante dicit propheta »usque ad tempus consummationis « manere, ut consummatio fiat mundi super desolationem Hierusalem et templi Ciuod est in ea. et ubi sunt »qui se dicunt ludaeos et non sunt « ? qui dicunt: aedificabitur Hierusalem quae est deorsum, priusquam saeculi consummatio fiat ? [*](1 f f Vgl. F. Fraidl, D. Exegese d. siebzig Wochen Daniels, Graz 1883 S. 50ff — 3ff Vgl. Hieron. in Matth. 194 D — 4. 20 Dan. 9, 27 Θ΄) — 13ff Vgl. Dan. 9, 27 Θ΄) — 15ff Vgl. Act. 1, 14; 2, 1ff — 23ff vgl. 26 Luc. 21, 20 — 24f Vgl. Matth. 23, 38 — 29 Apoc. 2, 9 — 30 Vgl. Gal. 4, 26 1 cum y XXX Secundum m. In illo tempore dixit ihs discipulis sms: cum L | cum] + ergo B | quod] sicut B 2 daniel (G)L | intellegat + Omelia Origenis de eadem lectione L | vom Lemma fehlen vv. 16 — 18 9 danihel BL | omnem x* omnibus ρ 14 confirmavit x* confirmat μ 17 a y* et a L 21 et < L 24 quod2] quoniam)

Si autem oportet et de temporibus ’quid dicere, dicimus quo niam in Chronicis Phlegontis cuiusdam dicitur (si tamen debemus et hunc quasi vera dicentem de templo suscipere), quoniam circa quadragesimum annum a quinto decimo anno Tiberii Caesaris facta est destructio Hierusalem et templi quod fuit in ea. deduc ergo praedicationis domini fere annos tres et tempus resurrectionis ipsius, quando »per dies quadraginta apparens illis « docebat »eos de regno dei «, et invenies forsitan plus minus quoniam circa dimidium »septimanae« (conputans per decadas annorum) est conpletum quod dictum est: »tolletur sacrificium meum et libatio «, quando et »super templum abominatio desolationis « est facta, quae desolatio usque ad tempus consummationis manebit; »consummatio« enim, secundum quod diximus »dabitur super si autem constat nobis talis traditio »septimanae«, dicentibus (quantum ad dictum) inpletum esse, quod dictum est, non solum: »tolletur sacrificium meum et libatio «, sed etiam illud quod scriptum est, ut abominatio desolationum super templum contingat, sine dubio manifeste ostenditur adventus Christi etiam ex verbis Danielis prophetae dicentis: »septuaginta septimanae concisae sunt super populum tuum et super civitatem sanctam, ut [*](1. 7. 18. 20. 23 Dan. 9, 27 Θ΄) — 1ff Vgl. Π 273, 5 An.: βδέλυγμα ἐρημώσεως καθολικῶς ὁ ἀντίχριστος λέγων ἑαυτὸν εἶναι τὸν Χριστὸν κοὶ ἀπατῶν τοὺς ἀνθρώπους ὡς θεῷ προσκυνεῖν αὐτῷ. Vgl. Hieron. in Matth. 194 D: de hoc et apostolus loquitur, quod homo iniquitatis et adversarius elevandus sit etc. — 2ff II. Thess. 2, 4 — 4 II. Thess. 2, 8 — 10ff Vgl. Orig. c. Cels. IV, 22 (I, 291, 25ff): τεσσαράκοντα γὰρ ἔτη καὶ δύο οἶμαι ἀφ᾿ οὗ ἐσταύρωσαν τὸν Ἰησοῦν γεγονέναι ἐπὶ τὴν Ἱεροσολύμων καθαίρεσιν; hom. XIV, 13 in Jer. (III, 118, 17ff.); Clem. Alex. Strom. I, 21, 14,5. Dnzu Hamack TU. 42, 4, 17. 88 — 14 Vgl. c. Cels. II, 12 (I, 141, 13) οὐδὲ τρία διέτριψεν ἔτη — 15 Act. 1,3 — 26ff Dan. 9, 2427 3 quod2 R L Pasch < y 6 terra G 7 consummatio esse G L consummatio est danda ρ)

Arbitror autem septuaginta septimanas concisas »super populum et super civitatem sanctam, ut consummetur peccatum «, quattuor milia nongentos esse annos ab Adam usque ad septuaginta annos, qui fuerunt post dispensationem Christi. consummatum est enim peccatum populi, propter quod et a deo est derelictus. et illorum quidem peccatum signatum est, credentium autem iniustitia est deleta et post deletionem eius adducta est in Christo vita aeterna. sed »quoniam lex et prophetae usque ad Iohannem « qui ostendit Christum, propterea puto dictum signari visionem et prophetam. nam quoniam nequaquam sunt in prophetis visiones post lohannem, ideo signata est visio et propheta. signata autem visione et propheta, unctus est unigenitus sanctus sanctorum Christus. quem Christum unctum cognoverunt prophetae et Daniel et intellexerunt ahquo modo »ab exitu verbi «, quando »verbo domini caeli firmati sunt «. et »ab exitu verbi respondere « in sanctis qui ab initio fuerunt et prophetis domini, sed et »aedificare Hierusalem usque ad Christum ducem « transierunt »septimanae sexaginta duae «: hoc est primum quidem [*](13 Dan. 9, 27 Θ΄) — 15ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 88 — Vgl. Dan. 9, 24 Θ΄) — 19 Vgl. Matth. 23, 38 — 22 Vgl. Matth. 11, 13 — Vgl. Joh. 1, 36 — 24ff Vgl. Dan. 9, 24 Θ΄) — 28ff Dan. 9, 25 Θ΄) — Psal. 32, 6 1 peccatum et signetur < G L 2 prophetia Bc 3 ungatur unguetur G L | cognoscet intelligens L 5 septem x* < ρ | septimanae y* < L 8/9 excidetur L 11 <meum> Kl vgl. S. 79, 18. pinna B 23 u. 25 prophetiam usw. Bc 30 usque + enim B 31 quidem <L)

Sed vide ne putes, quod ait corrumpi »cum duce venientec, referri ad Christum; ubi enim voluit ipsum intellegi Christum, utrisque nominibus usus est Daniel dicens »usque ad Christum ducem «, quando autem tacet nomenChristi, corrumpendum introducit ducem, quoniam defecit dux post Christum et »dux de femoribus eius «, venit enim »cui reposita erant «. post quem excisus est »in diluvio « populus »usque ad finem belli concisi « super eos. sed his accidentibus illis, confirmavit deus »testamentum multis « in septimana una: in cuius septimanae dimidio cessare fecit incensum et sacrificia et templum (quod arbitror a pinna nominavit) interiturum »usque ad consummationem « in festinatione, quando et derelicta est peccantibus eis domus eorum. quae autem sequuntur in textu Danielis. sicut potuimus, exposuimus. haec auteni omnia visa sunt nobis ex Daniele iuxta interpretationem evangelici textus adponere, ut manifestemus verbum quod ait: cum videritis abominationem desolationis. quod dictum est per Daniel<em>; prophetam, stantem in loco sancto, quem qui intellegat.