Commentariorum Series In Evangelium Matthaei (Mt. 22.34-27.63)

Pharisaei autem audientes quod silentium inposuit Sadducaeis, convenerunt in unuin, et interrogavit unus ex eis temptans eum: magister, quod est mavus mandatum in lege? ipse autem dixit ad eum: diliges dcnninum deum tuum ex toto corde tuo et ex tota anima tua et ex tota mente tua. hoc est magnum et primum mandatum. secundum simile est huic: diliges proximum tuum sicut teipsum. in his duohus mandatis omnis lex et prophetae pendent (22, 34 — 40).

Cum dominus ad interrogationem Sadducaeorum esse resurrectionem audire volentibus demonstrasset legis usus exemplo, sic dixit Matthaeus: silentium Sadducaeis inposuit lesus, volens ostendere, quoniam amaram et nocivam mendacii vocem obmutescere fecit claritas veritatis. sicut ergo salvator verbo doctrinae suae silentium inposuit Sadducaeis et falsum dogma (quod apud illos veritas putabatur) convicit fiducialiter, sic facient et Christi imitatores exemplis scripturarum. quibus oportet secundum »sanam doctrinam« omnem vocem obmutescere Pharaonis, in qua glorians dicit »mea sunt flumina. et ego feci ea«, sicut scriptum est apud Sadducaei ergo »qui dicunt resurrectionem non «, interrogaverunt salvatorejii ea quae scripta sunt, aestimantes silentium inponere ei. sed nec lesus nec dilecti discipuli eius aliquando obstruuntur ab impiis. proprium est enim, ut Sadducaeis silentium inponatur a Christo. iustus enim tacet quidem sciens »tempus tacendi et tempus loquendix, non autem obmutescit. et sicut proprium est iusti tacere non autem [*](15 Vgl. Tit. 1,9- 16 Ez. 29, 3. 9 - 18 Matth. 22, 23 - 22 Pred. 3, 7 1 Pharis(a)ei autem audientes y* In illo tempore: Audientes autem Pharisei XXIIII secundum ݲ L | inposuit G a (B) inposuisset G c (L) + lesus L 3 mandatum maius B | ad eum] eis L 5 magnum] maximum L | secundum — pendent y* et rehqua. Omelia Origenis de eadem lectione L 6 autem simile R G c 7 omnis] vmiversa B 9 nolentibus μ | usus y* < L sic RG sicut BL 14 faciant B 17 ezechiel B L 23 autem2] tamen B Origenes XI 1)

Tamen Pharisaei, qui resurrectionem esse consentiunt, audientes quod silentium inposuit Sadducaeis, convenemnt in unum, videlicet resurrectionis dogmate praevalente, et congregati sunt qui non congregabantur, quamdiu Sadducaeis silentium non <in>poneretur. tanien et si congregati fuerant, propter quod tenuit resurrectionis probatio, tamen unus ex eis interrogavit, non quasi volens ab eo discere quae interrogabat, sed temjitans dominum nostrum, omnem ergo hominem, qui non discendi gratia sed temptandi causa, neque ex adfectu simplici interrogat aliquem doctorum de qualicumque capitulo, aestimare debemus fratrem Pharisaei illius qui salvatorem interrogatione sua temptabat. omnia enim quae fiunt in sanctos Christi sive ab insidiatoribus sive a diHgentibus, in se suscipit universa; secundum ea enim quae scripta sunt tractare debemus et ea quae scripta non sunt. scriptum est enim propter esurientes et sitientes eum dixisse »esurii« et »sitii«: et propter nudos et peregrinos et aegrotantes et in carcere positos »nudus fui« et »hospes fui« et fui« et »infirmus fui«. secundum consequentiam et nos: iniurias passus sum, caesus sum et temptatus sum et omnia. et sicut in illis, quae scripta sunt, verus est sermo domini dicentis »quamdiu uni ex minimis istis fecistis, mihi fecistis«, sic cum passus fuerit iustus vel blasphematus vel aliquid tale passus, pone [*](4 Marc. 4, 39 — 11ff Hieron. in Matth. 180 B: non scire desiderans sed temptans . . . quicumque igitur novit et interrogat non voto discendi . . . in similitudinem Pharisaeorum . . . accedit. — 19ff Vgl. tom. XIII, 2, wo ebenfalls kein „Agraphon“ vorliegt (gegen Resch TU. 30, 3. 4, 132f, vgl. Klostermann, Kleine Texte 11 2, 13), sondern zu interpungieren ist: καὶ Ἰησοῦς γοῦν φησιν διὰ τοὺς »ἀσθενοῦντας »ἠσθένουν« καὶ διὰ τοὺς πεινῶντας »ἐπείνων« καὶ διὰ τοὺς διφῶντας »ἐδίψων«. Vgl. noch Harnaek TU. 42, 4, 41 - 20ff Matth. 25, 35f - 26 Matth. 25, 40 4 eum] illud L 6 esse y* < L 9 imponeretur ρ poneretur 10 fuerint μ 12 nostrum] deum L 17 suscepit B 20 esurivi y | sitivi G c B 23 iniuriam B, vgl. Ζ. 25 S. 3, 2)

Videanms nunc propositionem temptantis: magister, inquit, quod est mandatum maim in lege? temptans dicebat magister, quoniam non quasi discipuhis Christi proferebat hanc vocem. hoc autem manifestius erit ab exemplo quod dicemus. puta, pater filii sui pater est et nemo eum proprie potest dicere patrem nisi fihus eius, et mater filiae suae mater est et nulla eam potest dicere matrem nisi sola filia eius. sic et magister discipuli sui magister est, et discipulus magistri sui discipulus est. propterea nemo potest dicere bene magister nisi discipulus. et vide nisi propter hoc, quia non omnes qui dicunt eum magistrum bene dicunt, sed hi soli qui habent discendi voluntatem ab eo, dicebat ad discipulos suos wvos vocatis me magistrum et dominum, et bene dicitis: sum etenim«. bene ergo discipuli Christi eum magistrum et servientes verbo ipsius bene illum dominum vocant. unde bene dicebat apostolus »nobis autem unus dominuslesus Christus, per quem omnia et nos per ipsum«. et illud considera ait »satis est discipulo, ut fiat« non simpliciter sicut magister, »sicut magister «. si quis ergo aliquid non discit a verbo nec tradit se ex toto animo suo, ut fiat dilecta plantatio eius, dicit autem ei magister, frater est Pharisaei temptantis Christum et dicentis ei magister. sic et omnis qui dicit »pater noster qui es in «, non debet habere «spiritum servitutis in timore, sed spiritum adoptionis «. qui autem non »spiritum adoptionis filiorum« habet et »pater noster qui es in caelis«, mentitur, cum non sit filius dei, patrem suum appellans.

Interrogatio autem ipsa est talis: quod est magnum mandatum in lege? in quo dignum est, ut de mandatorum differentia aliquid exponamus. quaedam enim mandata sunt magna, quaedam autem subsequentia; et sic per ordinem usque ad minima mandata est requirendum. si enim temptanti Pharisaeo et dicenti quod est maius mandatum in lege non respondisset, consequenter aestimabamus non [*](1 Matth. 25,40 — 4f Hieron. 1. c: non quasi discipulus, sed quasi temptator accedit — 13 Joh. 13, 13 — 161. Cor, 8, 6 — 18 Matth. 10, 25 — 20 Vgl. Jer. 2, 21? - 22. 25 Matth. 6, 9 — 23 f Rom. 8, 15 1 ex quo] eis qua L 2 fecistis, mihi fecistis iniuriam (R) G L fecistis iniurJam B 6 dicemus ρ dicimus x | 1. puto? KI, vgl. S. 4, 31 u. o. 19 dicit G 1)

Β (Matthaei) II, 33, 18 An.: τὴν οὖν πρώτην ἐρωτηθεὶς ἐπήγαγε καὶ τὴν δευτέραν, οὐδὲν οὐδὲν ἀπο- δέουσαν. εἰ δὲ ἔστι τις πρώτη ἐντολὴ καὶ ἄλλη δευτέρα, εἴη ἄν τις καὶ τρίτη καὶ ἄλλη τετάρτη καὶ καθεξῆς.

quaeres autem si est aliquod mandatum non habens utrumque, id est ut et primum sit et jnagnum, sed unum ex eis. et puto, tale aliquid dicit apostolus ad Ephesios »honora patrem tuum et matrem, quod est mandatum primum in promissione, ut bene sit tibi et eris longaevus [*](18 Vgl. I. Cor. 1, 24 — 23ff Zu Β vgl. auch Ζ. 14ff und S. 5, 18ff — 32 ff Eph. 6, 2f 4 est magnum] et sunt magna L 6 quidem y* < L 9 ordine] ordine G | dignitate] pro dignitate G c 11 magnum hoc L 13 autem R G et B L autem et Pasch | est < G a et G c Pasch 23 inveniens)

Videamus ergo, utrum aliud est pendere omnem legem et prophetas in his duobus mandatis de dilectione dei et proximi, aliud autem recapitulari omne mandatum in hoc mandato »diliges proximum tuum sicut teipsum«, aut omnia mandata et pendent et in utroque mandato. dicet ergo aliquis pendere a mandatis mandata et a primo quidem et magno pendere secundum et simile primo, a secundo autem tertium, et sic deinceps omnia, quae sunt post secundum, pendere a praecedentibus; et apostolum quidem secundum considerationem rei dixisse pendere omne mandatum a mandato »diliges proximum tuum sicut teipsum«, salvatorem autem quoniam dominationem habent omnium mandatorum haec duo mandata. alter autem discutiens quaeret, quomodo dictum est illud: »non moechaberis, non occides, non falsum testimonium dices, non furtum facies, et si quod aliud est mandatum in lege, in hoc verbo recapitulatur: diliges proximum tuum sicut teipsum«. ergo: et illud mandatum diliges dominum deum tuum ex toto corde tuo et ex tota anima tuu et ex tota mente tua recapitulatur in eo mandato »diliges proximum tuum sicut teipsum«. quomodo autem sit quod ait: »et si quod aliud est mandatum, in hoc verbo recapitulatur«, nisi et mandatum quod positum est de dilectione dei recapitu- [*](5 Matth. 5, 19 - 11. 16. 23. 26. 32 Rom. 13, 9 — 2311 Vgl. Β (Matthaei) II 33, 23 An.: ζητήσεις δέ, πῶς τῆς δεκαλόγου αὗται μείζους εἰσί κτλ. ? 3 in differentia] differentiam ρ 6 pusillis] minimis G c 9 secundum L de secundo y 12 est < G a 18 dicet y* dicit L 22 omnem 26 non falsum testimonium dices (R) G < B L 32 sit] erit)

Simile est et secundum mandatum priori, quoniam est dilectio hominis qui factus est secundum imaginem dei, forsitan et secundum similitudinem. in expositione autem mandati, quod est de dilectione proximi positum, etiam haec sunt dicenda. quoniam secundum quod dictum est in decimo Psalmo: »qui diligit iniquitatem, odit animam «, et secundum quod in Proverbiis dicitur: »qui repellit disciplinam, odit seiqsum«, manifestum est quoniam nemo diligens diligit proximum suum sicut seipsum, cum nec seipsum diligat, et nemo repellens disciplinam diligit proximum suum sicut seipsum, quippe qui nec ipsum se diligit; et ita fit ut, qui »diligit iniquitatema, et »odit animam suam«, necpossit servare secundum mandatum. et »qui repellit disciplinam«, peccatum aliquod diligit; et qui repejlit aliquod verbum disciplinae dei, »odit animam suam«.

Post haec quaeres quomodo omnis lex et prophetae pendent in duohus istis mandatis. videtur enim textus ostendere quod omnia quaecumque sunt scripta vel in Exodo vel in Levitico vel in Numeris vel in Deuteronomio pendeant in his duobus mandatis. quomodo autem lex quae posita est de leprosis vel de fluxum sanguinis patientibus vel de menstruatis mulieribus pendeant in istis mandatis? adhuc autem quomodo et prophetia quae de Hierusalem captanda posita est vel visio Aegypti apud Esaiam ceterosque prophetas, quomodo et visio Tyri vel quaecumque prophetantur de Tyro vel de principe Tyri, quomodo etiam visio quadrupedum in deserto apud Esaiam pendeant in duobus istis mandatis? quod autem videtur mihi in koc loco, huiusmodi est. qui omnia adinplevit quae scripta sunt de dei dilectione et proximi, dignus est maximas gratia a deo percipere, quibus [*](8f Vgl. Gen. 1,26 — 11 Psal. 10, 5 — 12 Prov. 16, 3 — 16f. 19 Psal. — 18 Prov. 16, 3 — 24f Vgl. Lev. 13—15 — 26 Vgl. Jes. 5 — 27ff Jes. 19; Jes. 23 — 28 Vgl. Ez. 28 — 29 Vgl. Jes. 20 4 in omnibus] nominibus G | autem] aut L | clei dilectionem minus habentem (B) < G 10 dicenda y* discenda L 18 ideo GL 21 duobus B 28 de1] vel de B)

Sufficientia quidem sunt et ista quae diximus, tamen ad demonstrationem magnitudinis eius nihilominus convenit et ista subiungere: »caritas patiens est, benigna est; caritas non inflatur, non agit perperam, non est ambitiosa, non inritatur, non cogitat malum, non gaudet super iniquitatem, congaudet autem veritati; omnia suffert, omnia credit, omnia sperat. caritas nunquam excidit« nemo pusillanimis constitutus caritatem habet, nec contrarium faciens aliquid benignitati, neque zelans zelum quem habuerunt patriarchae adversus loseph vel Aaron et Maria contra Moysen. et nemo inflatus habet dilectionem nec perperam aliquid agens nec qui in iracundiam. excitatur. item nemo cogitans malum caritatem habet in corde coinquinatus. qui caritatem habet, numquam de aliqua iniusta re gaudet, sed semper veritati congaudet, qui caritatem habet, omnia accidentia sustinet mala, et non pro parte credit sed »omnia credit«, et non ex parte sperat sed »omnia sperat«, nec est quod non dilectio sed »omnia sustinet«. et quoniam »caritas excidit«, confidens apostolus totam eam suscepisse se »quis nos separabit a caritate dei? tribulatio an angustia an fames an nditas an periculum an gladius? sicut scriptum est: quoniam propter te mortificamur tota die, aestimati sumus ut oves occisionis«. propter dilectionem enim dicebat: »sed in omnibus superamus propter eum qui nos dilexit«. ex enim numquam excidente erant illae voces dicentes: «confido enim quia neque mors neque vita neque angeli neque principatus neque praesentia neque futura neque virtutes neque altitudo neque [*](1f I. Cor. 12, 8 — 12ff. 18ff I. Cor. 13, —7 — 17f Vgl. Gen. 37, 11 — 18 Vgl. Num. 12, 1 — 27 Rom. 8, 35f — 30 Rom. 8, 37 — 32 Rom. 8, 38f 1 post] per L 6 perfecte B (vgl. Ζ. 9) 11 conveniunt G L 14 suffert R G sustinet B L, vgl. 24f 16 aliquid faciens L 20 in < y 26 se B L 27 an1] aut G L 31 dilexit nos L 32 dicentes R G dicentis B L)

Congregatis autem Pharisaeis interrogavit eos lesus dicens: quid vobis videtur de Christo, cuius est filius? dicunt ei: David. dicit eis lesus: quomodo ergo David in spiritu dominum eum vocat, dicens: dixit dominus domino meo: sede a dextris meis, donec ponam inimicos tuos scahellum pedum tuorum? si ergo David dominum eum vocat, quomodo filius eius est? et nemo poterat respondere ei verbum. nec ausus est quisquMm ex illa hora interrogare eum quicquam (22, 41 — 46).

Verba quidem ipsa posita sunt in Psalmo centesimo nono: »dixit dominus domino meo: sede a dextris meis, donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum«. quasi confitentibus autem quoniam qui dixit quidem est dominus deus, ad quem autem dixit secundus dominus Christus, interrogat eos salvator dicens: quid vobis videtur de Christo, cuius est filius? et ad responsionem eorum qui dixerunt: David, addit dicens: si David dominum eum vocat, quomodo filius eius estl digna est ergo res ut videamus, quid volens salvator proponit Pharisaeis quaestionem de Christo, ut responderent quid eis videretur, et quae fuit causa, ut non possent Pharisaei dare responsum. et simplicior aliquis ex discutientibus ista dicet, quia voluntas salvatoris fuit haec, ut conpesceret Pharisaeorum audaciam multas propositiones proponentium ei, similiter et Sadducaeorum qui proposuerant ei de septem fratribus et una uxore eorum. quoniam ergo multa proponentes Pharisaei et Sadducaei aliquid dicere videbantur, et hoc facientes non quasi discipuli discere cupiebant sed temptabant Christum, et videbantur legis esse doctores cum non essent, ideo [*](14ff Hieron. in Matth. 181 C: testimonium autem quod posuit, de centesimo nono psalmo sumptum est — 14 Psal. 109, 1 — 26ff Vgl. Matth. 22, 23ff — 30 ff Hieron. in Matth. 181 A: qui ad temptandum lesum fuerant congregati et veritatem fraudulenta interrogatione capere videbantur, occasionem praebuerunt confutationis suae. 7 autem] enim B 8. 19 filius st B 9 dicens < G 11 seamellum (so meist, z. T. auch G) 15 mei G 18 Christus < G 20 addidit 22 proponit (G) B proponat R (L vor salvator) 23 possint G L | Pharisaei] ei L 24 simplicior x simpHciter R)

Nos autem dicimus, quoniam cognoscebat seipsum salvator et dominus noster factum quidem »ex semine David secundum carnem, praedestinatum autem filium dei in virtute«, et quoniam haec erat quae ipse de se docens dicebat: »ego sum veritas et via et vita«, »ego sum ianua«, »ego sum resurrectio«, »ego sum panis vivus caelo «, et sciens esse se ante nativitatem etiam ipsius Abrahae, (propter quod et dicebat: »ante Abraham ego sum«), et sciens sapientia erat et verbum vivum (sapientia quideni quam »deus creavit principium viarum suarum in opera sua«, verbum autem quod in principio apud deum, deus verbum«). haec omnia de se ipso et videns Pharisaeos, quia iUud quidem quod secundum dispensationem humanam et propter homines erat, ut capere eum possint, sciebant ex divinis scripturis, quoniam »de semine erat David secundum carnem«, forsitan autem quoniam et omnino eum filium esse David, videns autem longe eos esse ab intellectu divini- [*](18 Rom. 1, 3f — 20 Joh. 14, — 21 Joh. 10, 9 — Joh. 11, 25 — Joh. 6, 41 — 23 Joh. 8, 58 — 24 Prov. 8, 22 — 25 Joh. 1, If — 27ff Vgl. Π 256, 9 An.: εἰπόντων γὰρ τῶν Φαρισαίων ὅτι υἱός ἐστι τοῦ Δαβὶδ ὁ Χριστός, ψιλὸς ἄνθρωπος, ὡς μὴ ἀκολούθως ἀποκριθέντων φησί· πῶς οὖν Δαβὶδ κύριον αὐτὸν καλῶν ἀληθεύει κτλ. — 29 Röm. 1, 3 1 necessarium fuit — eis y* fuit — eis necessarium L 2 habere se scientiam L 7 dieet Kl dicit x 13 sed] et G 15 interrogarent B 20 via, veritas et vita μ 28 eum < L 29 possent)

Hoc autem ipsum quod dicit in Psalmo: »dixit dominus domino meo: sede a dextris meis, donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum«, opportunius quidem exponet quis, cum ipsum sibi proposuerit Psalmum. et nunc tamen sensum eius leviter degustemus. ne tibi describas sensibiles sessiones et duas cathedras [*](1 Vgl. Col. 1, 18. —2 Rom. 9, 5 — 5 Joh. 1, 1 — 14. 17 Psal. 109, 3 — 19 Psal. 109, — 26 Jes. 7, 14 — 28 Num. 24, 17 — 29 Psal. 109, 1 2 volens y* < L 4 videre x dicere R 6 filius est B 16 B 19 et non paenitebit eum B 24 positum + est G 27 concipiet] + et pariet filium Kl 28 ecce < B 29 dixit B 33 nec)

Quomodo et inimici salvatoris ponuntur a patre scabellum pedum eius, congruum est videre digne secundum benignitatem dei ponentis inimicos eius scabellum pedum ipsius. nec enim est aestimandum similiter ponere deum inimicos Christi scabellum pedum eius, quemadmodum ponuntur inimici sub pedibus regum terrenorum exterminantium proprios inimicos. nonne illi sine misericordia conculcant adversarios proprios? deus autem non ad perditionem ponit [*](6 vgl. 16 Matth. 20, 23 — 21 Psal. 109, 1 — 23 Psal. 109, 5 3 ad] a G 7 dare x* + vobis μ 12 eius x* < ρ 20 1. inveniet? 23 1. declarat? Kl | ad dexteris G | dextris + est L 24 confregit R B Pasch confringet G L 28 ponantur Pasch 30 ipsius G c B L eius G a)

Tunc lesus locutus est ad turbas et ad discipulos suos dicens: super cathedram Moysi sederunt scribae et Pharisaei. omnia quaecumque dixerint vobis facere facite, secundum opera autem eorum ne faciatis; dicunt enim et non faciunt. alligant autem onera gravia et inponunt super humeros hominum, ipsi autem nec digito suo volunt ea movere. omnia autem opera sua faciunt, ut videantur ab hominibus; dilatant enim phylacteria sua et magnificant fimbrias vestimentorum suorum, amant enim primos discubitus in conviviis et primas cathedras in synagogis et primas salutationes in foro et vocari ab hominibus Rabbi. vos autem nolite vocari Rabbi; unus est enim magister vester, omnes autem vos fratres estis. et patrem nolite vobis vocare super terram; unus est enim pater vester qui est in caelis. qui autem maior est inter vos erit vester minister. qui ergo exaltaverit se humiliabitur, et qui se humiliaverit exaltabitur (23, 1 — 12).

Frequenter quidem, maxime autem apud Matthaeum, servatur quoniam meliores sunt discipuli Christi ceteris turbis. et invenis quidem in ecclesiis quosdam quidem cum dilectione audientes divinas doctrinas et adfectuosius accedentes ad verbum. iuste ergo eiusmodi [*](11 f Nicht erhalten 2 vivificabuntur G c.r. B vivificantur R G a L 3 hi < B 6 omnes < L 9 fuerint ei B 14 tunc — turbas y* XXV secundum m. In illo locutus est iesus ad turbas L 15 cathedra G 16 facere; < L | autem opera L autem < B 17 — 27 dicunt — exaltabitur y* et Omeha Origenis de eadem lectione L 17 et2 + importabiHa et B | inponunt + ea B 18 autem < G 21 discubitos G a (so meist) 31 huiusmodi L)

Et ne putes eventu sic positam narrationem parabolae seminantis, quia turbis eam lesus loquebatur, considera Marci et Lucae expositionem, qui similiter conscripserunt. Marcus quidem ita: »coepit iterum docere ad mare. et congregatus est ad eum populus multus, ut intraret in navem et sederet in mari, et totus populus secus mare in terris erat. et docebat eos in parabolis multa, et dicebat eis: exiit qui seminat seminare«. Lucas autem hoc modo: »conveniente populo multo et per singulas civitates exeuntes ad eum, dixit parabolam talem: exiit qid seminat seminare semen suum«. manifeste differentiam populi et discipulorum scientes evangelistae post para- [*](5 Matth. 5, 1— 3 — 7 Lnc. 6, 20 — 9 Vgl. Matth. 13; Luc. 8 —10 Matth. 12, 46 — 12 Matth. 12, 47 (Luc. 8, 20) — 14 Matth. 12, 48 — 15 Matth. 12, 49f — 18 Matth. 13, 1—3 — 25 Marc. 4, 1 —3 — 29 Luc. 8 2 ipsius] illius L 4 quidem < G a 17 in caelis est B L | parabolam L 19 ut] ita ut B 22 seminare + semen suum L 23 eventus hic y 30 exeuntes G L (B vac.) exeunte μ 31 exivit G vac. B)

Quid ergo dicit »turbis et discipulis« videamus: super cathedram Moysi sederunt scribae et Pharisaei. quod arbitror huiuscemodi esse: qui legem Moysi profitentur se interpretari et in hoc gloriantur, aut qui superascendere haec se profitentur, hi sedent super cathedram Moysi. qui ergo non recedunt a littera legis, scribae dicuntur. qui autem maius ahquid profitentes dividunt seipsos quasi meliores a multis, secundum hoc Pharisaei dicuntur, quod interpretatur DIVISI et SEGREGATI (Phares enim DIVISIO appellatur). est ergo videre usque nunc apud Iudaeos sedentes super cathedram Moysi scribas et Pharisaeos. non hoc dico, quia soli scribae et Pharisaei sederunt super cathedram Moysi, qui dicebant et non faciebant, et alligabant onera gravia et inportabilia super humeros hominum, ipsi autem nec digito volebant ea movere. arbitror enim. quoniam qui Moysen secundum spiritalem virtutem intellegunt et exponunt, sedent quidem super cathedram Moysi, sed non sunt scribae et Pharisaei, sed his meliores. tales sunt dilecti Christi discipuli, qui et verbum eius per gratiam dei interpretantur, et inveniunt ea quae sunt aliud ex alio [*](3 Matth. 13, 10 — 4 Luc. 8, 9 — 5 Marc. 4, 10 — 9f Vgl. I. Cor. 12, 31. 8 — 11 Joh. 8, 31f — 23 Vgl. Wutz, Onom. sacra 743. 675 ö. — 27 Vgl. Luc. 11, 46 4 autem2 < B | eum < y 7 discere ρ 12 crediderunt + ei L | si] sed si G L 16. 19. 24. 26. 30 cathedra G 17 huiusmodi B 21 divident G 22 quod X* Pasch qui μ | interpretatur R G Pasch interpretantur B L 23 et] vel Pasch)

Adhuc autem secundum simplicem traditionem dicti huius quod ait : secundum omnia quaecunique dixerint vobis facere facite, secundum opera autem eorum ne faciatis, dicimus quoniam per haec ostendere vult quosdam in ecclesia esse, qui quantum ad verbum quidem potentes sunt docere mirabilia et exponunt ea secundum rationem, non autem volunt secundum quod dicunt agere: quorum quidem doctrina est audienda, non autem est et conversatio imitanda. reprehendit ergo huiusmodi praeceptores, qui non solum quae docent non faciunt, sed etiam crudeliter et sine misericordia, et non secundum aestimationem virium uniuscuiusque audientis, sed maiora virtute ipsorum iniungunt: utputa, qui prohibent nubere et ab eo, quod expedit, ad inmoderatam [in]munditiam conpellunt, qui docent etiam abstinere a cibis et alia huiusmodi (ad quae non omnino oportet cogere [*](1ff. Vgl. Π 257, 13 An.: πᾶς δὲ ὁ διδάσκων τὰ ἀπὸ τῆς θείας γραφῆς τὴν Μωσέως ἔχει καθέδραν (πρῶτος γὰρ ἐκεῖνος ἤρξατο τούτου), νῦν δὲ καὶ τὴν τοῦ Χριστοῦ. — 6ff Vgl. Orig. hom. VII, 3 in Ez. (VIII, 393,29): iste sermo de me est, qui bona doceo et contraria gero etc. — 6ff.19ff Vgl. Harnack, TU.42 4, 138 — 10. 15 Matth. 5, 19 - 22ff Vgl. Π 257, 7 An.: θέλει τοὺς ἀκροατὰς μὴ καταφρονεῖν τῶν λεγομένων κτλ. 1. 3/4. 5 cathedra G 8 gravia x* + et ρ 11 dei y* caelorum L 13 eis + et G 18 quod x* quo Lc 19 autem y* 〈 L 20 vult y* volimt L voluit ρ 23 est2〈 B 28 munditiam ρ Origenes XI 2)

Et vide quoniam siiper haec addit et dicit: qui maior est inter vos jiat minister, et: qui se exaltaverit humiliahitur, et qui se humilia- <veri> exaltabitur. ita ex phylacteriis et fimbriis ad ostensionem qui vanas glorias concupiscunt, et ex iactationibus propter pompam et ex vestimentis et ex anulis et calciamentis manifestuni est, qui sunt, qui diligunt ab hominibus vocari Rabbi. si ergo (secundum quod diximus) scribae et Pharisaei sedentes super cathedram Moysi sunt ludaeorum doctores, secundum litteram docentes legis mandata, quomodo iubet nos dominus praesentibus verbis, secundum omnia, quae dicunt illi, facere, cum omnes apostoli vetent fideles vivere secundum litteram legis, sicut testatur epistola apostolorum in Actibus, quam miserunt ad gentes, ut nihil servent ex lege nisi immolatum et suffocatum et fornicationem? sed illi docent secundum litteram legem, legis sensum spiritaliter no intellegentes, sicut de illis ait apostoKis: »finis autem est legis caritas de corde puro et fide non ficta, a quibus quidam aberrantes conversi sunt in vaniloquium, volentes esse legis doctores, non intellegentes neque quae loquuntur, neque de quibus adfirmant«. qui enim legem Moysi exponunt litteram, cadentes a dilectione quae est »ex corde puro et a fide non ficta«, in quibus posita est »lex spiritalis«, sunt. vaniloquium enim est circumcisio, azyma, pascha, et de mundis et inmundis secundum litteram legis. hi ergo qui »conversi sunt in vaniloquium et vohmt esse legis doctores« nec tamen sunt veritatem legis, dicunt quidem legis mandata, non autem intellegunt ea quae dicunt nec quid significent legis dicta »de quibus adfirmant«.

Ideo dicit de illis salvator: dicunt enim et nonfaciunt, utputa, dicunt de circumcisione, de pascha, de azymis, de escis, <de posibus>, de festivitatibus, de neomeniis, de sabbatis ceterisque legis mandatis, non autem faciunt secundum vohmtatem legis. nec enim circumciduntur, sicut est legis voluntas (unde ait apostolus: »nos enim sumus circumcisio, qui spiritu deo servinms et non in carne confidimus«), nec pascha (ignorantes quia »Pascha nostrum pro nobis immolatus est Christus«), nec manducant azyma secundum legis propositum [*](11 Vgl. Act. 15, 23ff — 15 I. Tim. 1, 5 —7 — 19ff. 22ff Vgl. I. Tim. 1, 5. 6 — 20 Vgl. Röm. 7, 14 — 30 Phil. 3, 3 — 32 I. Cor. 5, 7 1 haec + omnia L 2/3 humiliaverit S. 14, 27 hmniliat x (vgl. S. 24, 11) 3 ex] et G 7 cathedra G 12 ut] et L 19 a2 < 25 significant L 27 <de postibus> Diehl, vgl. S. 28, 31 33 quae] quem G L quod μ 2)

Adhuc autem sedentes sujjer cathedram Moysi scribae et Pharisaei, omnia opera sua faciunt, ut ab hominibus videantur, visibilem suscipientes circumcisionem et visibiliter corporalia fermenta auferentes de domibus suis et pro eis similiter corporalia azyma inducentes et [*](1 I. Cor. 5, 8 — 4 Vgl. Deut. 16, 5 f — off Vgl. Deut. 16, 16 — 13 Vgl. I. Tim. 1, 5 — 14 Vgl. II. Cor. 3, 14(6) — 15 Psal. 118, 18 — 17 Luc. 11, 46 — 20 Act. 15, 10f — 24 Matth. 11, 28 —30 — 30f Vgl. Röm. 2, 28 6 omnem L 7 facientes] servantes μ < L 15 hoc x* haec 17 super] in G 20 actibus + apostolorum L 31 fermenti GL)

Post haec videamus quid est quod ait: dilatant phylacteria sua et magnificant fimbrias vestimentorum suorum. sciendum est in istis, quia scriptum est in lege de verbis di- dicens: »alligate ea super manum vestram. et erunt mobilia coram oculis vestris«. qui ergo omnia faciunt, ut ab hominibus videantur, scribae et Pharisaei, scribentes quaedam legis dicta in duabuspraecisuris membranis alli- gant et alteram quidem in domi- bus portant, quasi coronam po- nentes in capitibus suis quod Π 258, 11 (C b Nr. 42 Or., = Theovinis phyl. 397) An.: ἀκούσαντες γὰρ) γεγραμμένου ἐν τῷ νόμῳ περὶ τῶν τῆς χειρὸς ὑμῶν, καὶ ἔσται ἀσάλευτα πρὸ ὀφθαλμῶν ὑμῶν« οἱ τὰ ἔργα αὐτῶν ποιοῦντες »πρὸς τὸ θεαθῆναι τοῖς ἀνθρώποις;«, γράψαντές τινα τοῦ νόμου ῥητὰ εἰς περικομμάται διφθε- ρίων δύο καὶ περιδήσαντες τὸ μὲν ἕτερον φοροῦσιν ὡς στέφανον ἐπὶ τῆς [*](2. 5 Vgl. II. Cor. 4, 18 — 2ff Vgl. Matth. 6, 2. 5 — off Vgl. Matth. 6 6. 4 — 8 Röm. 2, 28f — 11 Vgl. I. Cor. 5, 8 — 12 Joh. 6, 53f — 14 Vgl. Ex. 12, 7 — 15f Vgl. Matth. 6, 2. 4 — 21. 23 Deut. 11, 18 — 23ff Vgl. Hieron. in Matth. 1834 1/2 agentes universa L 6 in occulto faciunt L 8 apostolus] paulus B L 10 quae] qui G in B 11 etiam] enim B 13 habebitis y | aeternam] manentem B L 19 quia + quod G L 21 eam L 22 mobilia vgl. S. 22, 16; 1. in Π σαλευτὰ? Kl 26 quaedam x* < μ 27"Pasch (vgl. Π))

κεφαλῆς τιθέντες κατὰ τοῦ μετώ- που τὸ γεγραμμένον, τὸ δὲ ἕτερον κατὰ τοῦ βραχίονος τῆς ἑτέρας τῶν χειρῶν· καὶ καλοῦσι ταῦτα »φυλα- κτήρια«. οὕτω δὲ δὲ περὶ κρασπέδου τι εὑρόντες ἐν τῷ Δευτερονομίῳ οἴονται τηρεῖν τὸν νόμον κράσπεδόν τι ποιήσαντες ἐπί τινος κλώσματος ὃ φοροῦσιν ἐπὶ τοῖς ἐνδύμασι.

etiam haec ergo dominus reprehendens scribas et Pharisaeos in corporalibus et visibilibus eorum observationibus dicit: omnia facmnt, ut ab Jiominibus videantur. dilatant enim phylacteria sua et magnificant fimbrias vestimentorum suorum. discipuli autem lesu omnia opera sua faciunt, ut a deo videantur solo; alligant enim legem dei super manum suam, spiritaliter super opus suum bonum, et per meditationem divinarum disciplinarum semper ea moventes mobilia faciunt divina praecepta coram oculis animarum suarum. et fimbriam virtutis lesu plenam. in eo quod imitantur magistrum.

Quid autem oportet dicere de his, qui amant primos discubitus in conviviis et primas mthedras in synagogis et primas salutationes in foro et vocari ab hominibus Rabbi? manifeste huiusmodi delicta non tantum ajDud tunc scribas et Pharisaeos solos inveniebantur vel inveniuntur apud ipsos, sed etiam in ecclesia Christi inveniuntur non solum convivia et facientium ea mensas suscipientes, sed etiam cathedras primas in eis amantes et multa facientes, primum quidem ut diaconi fiant (non tales quales dicit scriptura, sed quales sunt »qui comedunt viduarum domos, occasione longa orantes« propterea »accipient iudicium maius«). et qui tales se diaconi volunt, consequenter visibiles primas cathedras eorum qui dicuntur presbyteri praeripere ambiunt. quidam autem nec istis contenti plurima machinantur. ut episcopi vocentur ab hominibus (quod est Rabbi), cum deberent intellegere episcopum fieri oportere »inreprehensibilem«, [*](4 Vgl. Deut. 22, 12 — 14ff Vgl. Π 259, 5 (C b Nr. 42 Or. = Theophyl. 397) An.: τὸ μὲν ἔχειν γὰρ ἐπὶ τῆς χειρὸς τὸ φυλακτήριον σημαίνει, ὥστε ἐργάζεσθαι τὰς ἐντολάς. — 17f Vgl. Matth. 9, 20 u. ö. — 21 ff. 23ff Harnack TU. 42, 4, 136 — 27 Marc. 12, 40 (= Matth. 23, 14) — 32 I. Tim. 3, 2ff 6 aestimant Kl (vgl. Π) aestimantur x 22 tunc apud B 24 menses G 26 diacones x)

Invenies autem novae gloriae amatores et zelantes ab hominibus gloriani et a deo non desiderantes. quasi ante iudices et praesides sic quosdam adduci ante eos; et si dicere oportet, per hoc ipsum levissimum Christi onus intolerabile faciunt onus. Christi autem discipulus sustinet et adhuc intercedit et omnia facit ut videatur a deo, gloriam contemnens humanam. iste videns parabolarum evangelicarum cenas et caelestes primitivorum ecclesias et congregationes et nundinas. in quibus erat (secundum Canticum canticorum) sponsa, diligit quidem in spiritalibus cenis discubitus primos, ut meliora spiritalium ciborum et primitias convivii spiritalis manducet, et non reliquias ceterorum. diligit etiani cum apostolis sedentibus »super duodecim thronos« primas cathedras, actibus dignum se praebere festinans cathedris huiusmodi; sic autem et salutationes quae fiunt in nundinis, quas exposuimus supra. vocari autem Rabbi neque ab hominibus neque ab alio aliquo diligit iustus, certus quia unus est magister omnium. omnes auiem qui sub eo sunt, alterutrum sunt fratres. sed et qui superna nativitate non sohim »ex aqua«, sed etiam «de spiritu« natus est, et »spiritum adoptionis« dicatur de eo, quia non »ex carne« »neque ex vohnitate viri sed deo natus est«, nullius eorum qui in terris habentur et deorsum adhuc existens, non vocat patrem in terris, quasi qui per omnem actum secundum deum inpletum dicit »pater noster, qui es in caelis«. et si ministrat quis verba divina, nequaquam se praebet ut magister vocetur, quasi sciens quia Christus in eo est, quando bene profecerit, [*](lOf Vgl. Joh. 12, 43 — 13 Matth. 11, 30 Par — 15 Vgl. Matth. 22, 2ff Par — 16 Vgl. Hebr. 12, 22f — 17 Vgl. Cant. 3, 2 — 21 Vgl. Matth. 19, 28 Par — 23 Vgl. Ζ. 17 — 26 Vgl. Joh. 3, 3. 5 — 27 Rom. 8, 15 — 28f Joh. 1, 13 — 31 Matth. 6, 9 1 etsi x* si μ 5 graclum < G | sic KI sicut x 14 et2 < 16 caenas G caenam B (L) 18 caenis B (L) carnis G 23 supra] + unus est magister omniimi L 26 et < G | super G 27 et <)

Bene autem post omnia quibus vanae gloriae vetuit concupiscentias addidit dicens: qui se exaltaverit, humiliabitur. quod utinam omnes quidem audirent, maxime autem diaconi et presbyteri et episcopi, maxime qui arbitrantur sibi haec non esse scripta: qui se exaltaverit, humiliabitur. propter quod quasi neque ilhid scientes, qui se humilia<veri> exaltabitur, non audiunt eum quidixit: »discite ex quoniam mitis sum et humilis corde«. inflati sunt autem, et per decidunt »in iudicium diaboli«, nec quaerunt per humihtatem ascendere a iudicio inflationis, cum deberent recordari sapientiae verbum dicentis: »quantum magnus es, tantum humiha te, et coram deo invenies gratiam«. quod primum dominus consummavit; enim fuerat magnus, tantum se humiliavit. »cum« enim »esset in forma dei, non rapinam arbitratus est esse se parem deo, sed semetipsum exinanivit formam servi accipiens, in similitudine hominis factus; et in specie inventus ut homo humiliavit se usque ad mortem, mortem autem crucis. propter quod et deus eum superexaltavit et donavit ei nomen, quod est super omne nomen« et cetera.

Vae vobis, scribae et Pharisaei hypocritae, quia cluditis regnum caelorum ante homines; vos enim non intratis nec introeuntes sinitis intrare (23, 13).

Qui audent dicere deum non bonum propter maledictiones, quas adversus peccatores in lege sua posuit deus, audiant quomodo quasi vere filius dei illius qui legem dedit, secundum similitudinem quidem [*](4 Luc. 22, 27 — 7ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 138 — 11 Matth. 11, 29 — 13 Vgl. I. Tim. 3, 6 — 15 Sir. 3, 18 (20) — 17 Phil. 2, 6 —9 — 28 ff Vgl. Orig. hom. I, 1 in I Regn. (VIII, 2, 11): vide etiam ipsius domini et salvatoris nostri sermones, quia non omnes heatitudinem continent etc. 1 vocare G L 10 propter x* propterea μ 11 humiHaverit] vgl. zu S. 19, 2f 15. 16 quantum μ quanto x*, vgl. S. 27, 18 18 partem G a equalem G c.r. 19 hominum L 21 eum] illum L 22 et cetera y* < 23 Vae y* secundum mathm (XXVI [i. m.]). In illo tempore dixit #x772; turbis iudeorum: vae L 23 ff clauditis usw. L 24f vos — intrare y* et reliqua. Omelia Origenis de eadem lectione L | neque R)

Haec diximus, ut demonstremus evangelia convenientia esse legi. similiter et nunc dicens vae vobis, scribae et Pharisaei, quia cluditis regnum caelorum, terruit scribas et Pharisaeos, ut ne cludant regnum caelorum ante homines. cludentes autem regnum caelorum scribae et Pharisaei duo ad semel delinquunt: unum quidem quod ipsi non ingrediuntur in regnum caelorum, secundum quod intrantes introire non sinunt. haec duo peccata naturaliter inseparabilia sunt ab invicem. qui enim alterum ex istis peccat, ab altero se non potest abstinere. item econtra, qui ab altero se abstinet, inpossibile est ut non etiam ab altero se abstineat, utputa non invenitur aliquis, ut ipse quidem ingrediens in regnum caelorum alios ingredi non permittat, quoniam qui alios vetat intrare in regnum, sufficit ei ad expulsionem, quominus intret in regnum caelorum, hoc ipsuni quod alios non permittit intrare; quoniam qui »scandalizaverit de pusillis« ecclesiae, prohibens aliquem intrare in regnum caelorum, patietur quod scriptum est in evangelio vae. item econtra qui potest aliquem facere intrare in regnum caelorum, si tamen in eius potestate fuerit et permittere et vetare, multo magis ipse introibit in regnum caelorum.

Cum freqiienter dicat dominus scribis et Pharisaeis vae, unius- cuiusque vae causam in loco proprio exponemus. nunc autem huius praesentis vae exponemus causam. praesentis ergo vae causa est, quia chidebant regnum caelorimi ante homines; cludentes autem ante aHos nec ipsi intrabant propter hoc ipsum, quod introire vetabant eos qui introissent utique. si ab istis non fuissent exclusi. et primum quidem simpHciter quasi de scribis et Pharisaeis. qui apud ludaeos habentur. sermo praesens est exponendus. hi enim non contenti, quod ipsi domino non credebant. adhuc derogabant doctrinae eius et subvertebant omnem prophetiam scriptam de eo et blasphemabant onme opus ipsius quasi falsum et a diabolo fictum. dicentes »hic non eicit daemonia nisi in Beelzebub«, et homicidaliter se praebebant qui crediderant Christo et omni modo prohibebant aliquem ad Christianitatem venire, per quam introitur in regnum caelorum. cludebant ilhid quod in conspectu onmium palam esset adnuntiatum et praedicatum et apud omnes homines conclamatum. et cludentes regnum caelorum nec ipsi intrabant (nec enim volebant eum audire qui dixit: »si quis per me introierit, salvabitur, et introibit et exiet et pascua inveniet«); nec intrantes (id est eos qui credere poterant fidem, quae »a lege et prophetis« ante fuerat declarata de introire sinebant, onmino dissipantes principium consensus eorum, et cuni omni terrore et ferali audacia, quantum ad se, omnes volentes introire per ianuam prohibebant ipsi eam cludentes.

Huic simplici expositioni iungemus etiam hoc de his qui peccant apud nos, quoniam omnes qui mala conversatione suadent exemplum peccandi in populo et qui faciunt iniuriam eis qui adhuc sunt pusilli in Christo et inperfecti, exanimantes et scandalizantes. cludere videntur ante homines regnum caelorum, et nec ipsi intrant nec alios introire permittunt. et hoc peccatum invenitur quidem etiam in popularibus. maxime autem in doctoribus, qui docent quidem secundum iustitiam evangelii homines. non autem faciunt quae docent, [*](8ff Vgl. C1 Nr. 246 Or.: οἱ οὐ μόνον . . . μήτε πιστεύοντες μήτε ἄλλους συγχωροῦντες πιστεύειν — 11 Matth. 12, 24 — 18 Joh. 10, 9 — 20 Vgl. Rom. 3, 21 — 24ff Vgl. Hieron. in Matth. 185 D: vel certe omnis magister qui scandalizat malis operihus discipulos suos, claudit ante eos regmim coelorum — 26f Vgl. I. Cor. 3, 1; Matth. 18, 6 — 29ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 138 — 31ff Vgl. Joh. 10. llff 11 finctum G 18 pascuam B 26 populum B 27 exanimantes x examinantes ρ (in notis))

Arbitror ergo omnes qui profitentur se in ecclesiam intrare, omnino aut cludunt regnum caelorum ante homines mahs conversationibus suis secundum quod peccant ipsi, aut aperiunt actibus bonis suis secundum quod iuste fuerint conversati. maxime hoc faciunt qui videntur in ecclesia clariores, quales sunt episcopi, presbj-teri, diaconi. bene enim viventes et bene docentes verbum veritatis aperiunt ante homines regnum caelorum et, dum ipsi intrant, ahos provocant introire; mah autem, qui non sunt pastores sed mercennarii, cludunt regnum caelorum ante homines nec audiunt quod ait apostolus: »sed omnia sustinemus, ut non offendicuhim demus evangeho Christi«. est vero videre multos doctores non permittentes intrare regnum caelorum intrare concupiscentes. maxime quando sine iudicio et sine ratione non propter peccata, quae faciunt, excommunicant quosdam, sed propter ahquem zelum et contentionem prohibent in- [*](7 Luc. 13, 24 (25) — 8 Vgl. Matth. 1 1, 12 Par. — 15 I. Cor. 16, 9 — 27 Vgl. Joh. 10, llf — 29 I. Cor. 9, 12 2 earum C 6 in < G 7 angustam portam B | super + haec 17 virtute y* veritate L 18 quanto — tanto] vgl. S. 24, lof; 77. 1. 3 29 aed + nos B | evangelium G 30 vere G L)

Deinde videamus extra eos, quos diximus, si possibile est etiam alios videre, qui cludunt et aperiunt regnum caelorum. qui enim digni habiti sunt et idonei ad evangelium exponendum, et qui tales se praebent ut vere dicere possint »aut aut experimentum quaeritis eius qui in me loquitur Christus?« aperiunt ante homines regnum caelorum, altitudinem divinorum eloquiorum, quae non de terris dictasunt sed de caelo et de sensu domini, qui venit ad homines, cum omni manifestatione et probatione demonstrant, ita ut quantum ad se »gentiles et barbaros, sapientes et insipientes« inducere velint ad Christi. qui autem per suam indocilitatem et iniustitiam cum multa temeritate seipsos dederunt ad professionem docendi, priusquam discerent et cognoscerent veritatem, et propterea fabulas vanas ludaicas imitantes tradunt corporales historias scripturarum et non sensum spiritalem aut voluntatem earum et adhuc detrahunt eis, »qui Christo consurrexerunt et quae sursum sunt« in scripturis requirunt »et super terram« nec in terrenis scripturarum positam aestimant cludunt quantum ad se ante homines regnum caelorum, cludentes ilhid iniustitia sua et trahentes ad se eos qui poterant, audientes diviniorem et maiorem doctrmam et altitudinem veritatis, intrare per caelestes doctrinas et per convenientes eis actus in regnum caelorum. huic expositioni conveniens est quod scribit Lucas: »vae vobis legisperitis, quoniam abstuHstis clavem scientiae; et ipsi non introistis et ahos intrantes prohibuistis«. qui enim criminantur allegoricam et docere volunt, quia manifesta est divina scriptura et nihil habens amplius quam textus ostendit, neque dininiorem aliquem sensum de circumcisione vel de pascha vel de azymis vel de escis et potibus vel de festivitatibus vel de neomeniis vel de sabbatis, et non recipiunt, quoniam »in ostensione et umbra futurorum« tunc serviebant ludaei, legisperiti quidem sunt, tamen tulerunt »clavem scientiae«, quantum ad verbum suum, id est omnem [*](8 II. Cor. 13, 3 —10 Vgl. Joh. 3, 31 — 12 Vgl. Rom. 1, 14 — 16 Vgl. Tit. 1, 14 — 18 Col. 3, 1f — 25. 34 Luc. 11, 52 — 32 Hebr. 8, 5; Col. 2, 17 caelorum < G 9 Christi λ 16 vanas + et B 30 + et L 31 potis G | de3 — de — de < y 32 respiciunt)

Vae vobis, scrihae et Pharisaei hypocritae, qui circuitis mare et aridam, ut faciatis unum proselytmn, et cum fuerit factus, facitis eutii filium gehennae duplo quam vos estis (23, 15).

Haec convenienter dicuntur post adventum Christi ad scribas et Pharisaeos ludaicorum verborum, qui diligenter circumeunt plurima loca mundi, ut advenas iudaizare suadeant. quicumque enim post salvatorem iudaizant, docentur imitari adfectum eorum qui dixerunt illo in tempore: »crucifige, crucifige eum«, et iterum »tolle a terra «, docentur autem et accusare eum, sicut tunc accusabant sacerdotes plebis. est autem eos videre usque nunc, cum iudicatur latro et testimonium dat veritati Christianus. volentes magis absolvi imitatorem Barabbae quam Christi discipulum. quae omnia non simpliciter faciunt proselytum fHium gehennae, sed, sicut scriptum est, dupliciter super scribas et Pharisaeos, qui proselytum eum fecerunt.

Sed dicet aliquis in hoc loco: quomodo discipulus proselytus eis, qui nunc sunt scribae et Pharisaei miserabiles constituti, non aequaliter efficitur filius gehennae doctoribus suis, sed dupliciter? dicet enim quoniam debebat minus fieri filius gehennae et, si forte, pro dimidia parte ei, qui fecit proselytum eum. aut, si et aliquis concedat ut sit discipulus »sicut magister eius«, debebat discipulus aequaliter suo fieri filius gehennae. arbitror ergo omnem hominem, qui ex conversatione gentili ludaeorum factus est proselytus, filium gehennae fuisse et priusquam proselytus efficiatur. sufficiens est enim etiam vita idololatriis subdita facere hominem filium gehennae. talem ergo filium gehennae salvat quidem et liberat per »lavacrum baptismatis« sermo domini nostri lesu Christi, dans ei potestatem fieri filium dei et viam ei ostendens, ut efficiatur filius dei patris qui est in caelis. sermo autem ludaeorum non credentium Christo, non soluni gentilem non solvit a gehenna, sed adhuc addit illi damnationis numerum, ut etiam secundum ludaismum fiat filius gehennae. et sic facit scriba vel Pharisaeus filium gehennae alterum plus quam se, non quia ipse [*](6ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 83 — 10 Luc. 23, 21 — Luc. 23, 18 — 11 Vgl. Luc. 23, 15 — 17. 22 Vgl. Matth. 10, 25 — 23ff Vgl. Hieron. in Matth. 185 E: dum esset ethnicus, simpliciter errabat et erat semel filius gehennae 1 legitima + et B 2 aliquos B 8 mundi loca B 10 in illo L | tolle] + tolle μ 19 dicet Kl dicit x 20 gehennae filius L | et Kl aut x)

Sed et hoc videre oportet, si adhuc abundantius fiat aHquis fiHus gehennae, utputa tripHciter vel multipHciter secundum multitudinem peccatorum; et si generaliter est fieri aHquem filium gehennae, utputa ludaeum vel gentilem aut cuiuscumque falsi dogmatis professorem aut et speciaHter, ut per singulas species peccatorum fiat quis fiHus gehennae: utputa qui fornicatur fit fiHus gehennae, qui autem etiam adulteratur dupliciter fit, qui vero et furtum facit adhuc tripHciter (secundum quod scriptum est: »qua mensura mensi fueritis, eadem mensura metietur vobis«), ut iustus quidem secundum iustitiarum suarum augeatur in gloria, peccator autem secundum numerum peccatorum suorum multipHcetur in gehenna. quae sit autem haec gehenna et in quo loco scripturarum prius est nominata, qui potest requirat, maxime in divisione hereditatis lesu fiHi Nave, ubi interdum quidem appellatur vaUis fiHi Enom interdum autem valHs Enom, quae est Gehenna (Ge[henna] enim esst VALLIS), et observet [*](23 Matth. 7, 2 Par. — 29 Vgl. Jos. 18, 16 — Vgl. Jos. 15, 8 — 29f Vgl. Jos. 18, 16 — 30 Vgl. das Onomastikon Eusebs (III1, 70, 2): Γαιεννούμ (Jos. 18, 16). ἑρμηνεύεται φάραγξ τοῦ Ἐννούμ κτλ. 1 Lücke ergänze Kl, ergänze etwa <simpliciter filius gehennae> dicit X 5 nutriti L 8 quia x* qui μ 10 ipsum μ eo x* 14 gehenna μ 21/22 qui autem etiam RB (< etiara GPasch) et qui 22 qui vero et y* et qui L 28 fihi B L fili G 29 fihi G c B fiUe L 29f enom . . . enom G ennon . . . ennon B non . . . enon L 30 quae est gehenna B (quae est in geh. L) quae est G a < G c | Ge Kl gehenna)

Vae vobis, duces caecorum, qui dicitis: quicumque iuraverit per templum, nihil est; qui autem iuraverit per aurum templi. dehet. stulti et caeci! quid enim maius est, aurum aut templum quod sanctificat aurum? et: quicumque iuraverit per altare, nihil est; sed quicumque iuraverit per donum quod super illud est. debet. stidti et caeci! quid enim maius est, donum aut altare quod sanctificat donum? qui ergo iurat per altare, iurat per illud et in omnibus quae sunt super illud. et qui iurat per templum, iurat per illud et per eum qui habitat in ipso. et qui iurat per caelum, iurat per thronum dei et per sedentem super eum (23, 16 —22).

Per hoc quoque verbum criminatur traditiones Pharisaeorum, quasi non rectas. hoc facit et in eo loco ubi vituperat traditiones Pharisaeorum factas adversus dei mandatum, quod positum erat de honore patris vel matris, dicentibus Pharisaeis: »quicumque dixerit patri vel matri: donum, quod ex me tibi proderit, non honorabit patrem suum«. post quae addit et dicit: »inritum fecistis dei, ut statuatis vestram tradionem«, et profert Esaiae dicens: »populus hic labiis me honorat, cor autem eorum longe est a me; sine causa autem colunt me, docentes doctrinas mandata hominum«. una ergo ex Pharisaicis traditionibus erat talis de quoniam quidam quidem per templum iurabant, alii autem per aurum templi, item alii per altare, alii per donum altaris; et dicebant debitorem esse eum. qui per aurum templi iuraverit aut per domnn [*](1 Vgl. Jos. 18, 28. 21 ff. — 7 Vgl. II. Joh. 12; III. Joh. 13 — 21 ff Vgl. Hieron. in Matth. 186 — 23f Matth. 15, 5f — 25 Matth. 15, 6 (Marc. 7, 10) — 27 Matth. 15, 8f (Jes. 29, 13) 1 est] ut L 3 verae μ (L -re) vera y* 12. 15 aut] an G c 20/21 criminatur — rectas G c L criminantur — rectae G a (B -te) 23 dicentibus y* + enira L 28 doctrinas + et G c 29 ergo y* autem L 30 quidam)

Ideo ergo adversus eiusmodi traditiones loquens ludaeis salvator et volens eos eorrigere ab humanis traditionibus ad divina mandata, dicit quoniam caeci et fatui sunt. qui talia tradunt, non videntes quoniam omne quod positum est in templo non per se ipsum sanctificatum est, sed per templum. sic et quod positum est super altare, donum iam dei esse iudicatur ex eo, quod super altare susceptum est.si ergo causa sanctificandi auri templum est et sanctificandi doni altare, quomodo non videatur fatuum, hunc qui iurat per sanctificantem non esse reum, qui autem per sanctificatum iuraverit reum videri, quasi melius sit quod sanctificatur quam quod sanctificat? ita quoniam ludaei consuetudinem habent et per caelum iurare, praecedentibus addidit etiam hoc ad reprehensionem eorum, qui facilius iurabant per caelum quam per deum, quoniam similiter inrationabiliter agit qui iurat per caelum, sicut qui iurat per templum vel per altare; quoniam qui iurat jjer caelum, et per sedentem super eum iurare videtur, et non (sicut arbitratur) evadit periculum ex eo, quod non per ipsum deum iurat, sed per thronum dei. et haec loquitur ad ludaeos prohibens homines Pharisaeorum adtendere traditionibus. ahoquin manifeste superius vetuit »omnino« iurare.

Si autem oportet quasi in talibus evangelii agris absconditum et non a quibuscumque conprehensibilem sensum scripturae vel ex parte altius publicare, dicendum est: omne iuramentum colligatio est et confirmatio verbi de quo iuratur. iuramentum ergo intellegendum est omne testimonium scripturarum, quod profertur ad confirmationem et colligationem nostri verbi quod loquimur, ut sit quidem templum gloriae dei »omnis scriptura divinitus inspirata«, aurum autem sensus in ea. debemus ergo ad testimonium omnium verborum, quae proferimus in doctrina, proferre sensum scripturae quasi confirmantem quem exponimus sensum. sicut enim omne aurum, quod fuerit extra templum, non est sanctificatum, sic omnis sensus, qui fuerit extra [*](4 Vgl. Marc. 7, 8 — 9ff Vgl. Hieron. in Matth. 186 E: arguit ergo eos dominus et stultitiae et fraudulentiae, quod multo maius sit templum quam aurum, quod sanctificatur α templo, et altare quam hostiae, quae sanctificantur ab altari. Vgl. Π 262, 7f. 11f — 21 Matth. 5, 34 — 22 Vgl. Matth. 13, 44ff — 28 II. Tim. 3, 16 3 ergo X* < ρ | huiusmodi B 10 hunc ρ hic L ut y 15 quia 18 videatur G 25 ergo + esse L)

Adhuc autem vide. ne forte secundum similitudinem templi et auri positi in templo intellegere debeamus altare et donum quod positum est swper altare. altare ergo, quod votum sanctificat, est hominis cor, quod principale habetur in homine; vota autem et dona quae ponuntur swper altare, omne quod superponitur cordi. utputa proponis orare, votum orationis posuisti super cor tuum, quasi super quoddam altare, ut orationem offeras deo. proposuisli psallere, votum psahnorum posuisti super cor tuum, quasi super quoddam altare, ut offeras deo votum psahnorum. proposuisti eleemosynas facere, yotum eleemosynarum posuisti super cor tuum, quasi super quoddam altare, ut votum eleemosynarum offeras deo. proposuisti ieiunare, votum ieiunii posuisti super cor tuum, quasi super quoddam altare ***. venerabile ergo et sanctum facit omne votum hominis cor eius, ex quo votum deo offertur. ideo non potest honorabilius esse votum quam cor hominis, ex quo transmittitur votum. caecus ergo est omnis homo, qui videt aut eleemosynas alicuius magnas aut psahnos aut preces magnas aut ieiunia, et sine iudicio beatificat illa et non considerat, ex quali corde eleemosynae offeruntur vel psahni vel preces vel ieiunia, altare est enim cor quod sanctificat votum eius, qui mundi est cordis. si enim cor et conscientia hominis mon conpungit, fiduciam habet ad deum«, non propter dna sua. neque verba vel psahni, quamvis videantur bene conposita et de scripturis electa, sed quia (ut ita dicam) altare cordis sui bene construxit. qui ergo testem altare, id est cor principale et conscientiam. adsumit, iurat per altare, conplectens omnia quae continentur in eo. et qui iurat [*](29 Vgl. Matth. 5, 8 — 30 f Vgl. I. Joh. 3, 21 4 confirmandum B 5 quos y quo L 22 Lücke Diehl, vgl. Z. 17. 19. 21 29 ieiunia] + offeruntur GL Origenes XI 3)

Tertium autem est ut dicamus, quoniam super templum, id est super omnem scripturam, et super altare, id est super omne cor, est intellectus quidam super intellectum omnium scripturarum et super omne cor, »qui super cor hominis nondum ascendit«, qui appellatur caelum, thronus iam non »gloriae dei«, templum, sed dei ipsius. templum enim gloriae dei templum est, in quo »per speculum videmus in aenigmate«; caelum autem, quod super templum ipsius dei, in quo thronus est dei, in quo est considerare »facie revelata«, »cum venerit quod perfectum est«, veritatis sedentium in huiusmodi caelo.

Vae vobis, scribae et Pharisaei hypocritae, qui<a> mentam et anetum et cyminum et relinquitis quae graviora sunt legis, iudicium et misericordiam et fidem; haec autem oportuit facere et illa non omittere. duces caeci, liquantes culicem, camelum autem glutientes (23, 23. 24).

Hic sermo opportuno tempore est dicendus eis, qui circa res quidem minimas religionem ostendunt ad deum, circa res autem magnas et necessarias contemnunt mandatum et deum ipsum qui ea mandavit. talia et apud ludaeos fiebant, qui arbitrabantur se legem Moysi servare, qui praecepit ex omnibus fructibus decimas dare levitis et sacerdotibus. ita quoniam facile erat inplere legem in minimis, mentam quidem et anetum et cyminum decimabant, et omnia (ut ita dicam) minima et quae levia erant legis, gravia autem eius non observabant, id est iudicium et misericordiam etfidem: iudicium quidem, ut unusquisque iusto iudicio de omnibus iudicaret non de quibusdam, et adquiesceret ei qui dixit: »misericordiam volo, [*](7 I. Cor. 2, 9 — 8 Matth. 19, 28? — 10 I. Cor. 13, 12 — 12 II. Cor. 3, 18; I. Cor. 13, 10 — 22 fl Vgl. Hieron. in Matth. 187 B: quia praeceperat dominus (interim ut intellectus mysticos dimittamus) propter alimoniam sacerdotum et levitarum . . . omnium rerum ojferri in templo decimas — 24 Vgl. Matth. 5, 19? — 28ff Vgl. Π 263, 10 An.: οὐ κρίνοντες τὸ ὀρθὸν οὐδὲ συμπαθοῦντες οὐδὲ πίστιν εἰς θεὸν ἔχοντες γνησίαν. — 29 Hos. 6, 6 1 id est #x<per scripturam> Kl id est x* 14 quia Kl qui x 20 B 23 praecipit G L 24 ita x* itaque ρ 27 eius] legis B 29 et X* 1. <misericordiam autem et fidem>, ut?)

Aestimo autem omnes moraliter scribas dici, qui amplius nihil aestimant positum in scripturis quam simplex sermo scripturae demonstrat, sed adhuc contemnunt eos qui »scrutantur altitudinem dei«. similiter Pharisaei sunt omnes qui iustificant semetipsos dividunt se a caeteris »dicentes: noli mihi adpropiare, quoniam mundus sum«. interpretantur autem Pharisaei secundum nomen Drvisi, qui se ipsos a ceteris diviserunt; Phares autem dicitur Hebraica Hngua Divisio. si autem oportet in eiusmodi evangelii verbis etiam [*](9ff Vgl. II 264, 4 — 12ff Vgl. Hieron. in Matth. 187 D: camelum puto esse . . . et magnitudinem praeceptormn, iudicium et misericordiam et fidem . . . et opinionem religionis in parvis . . . diligcntiam demonstramus. Vgl. II 264, 4f — 14ff Vgl. S. 36, 18ff; S. 40, 17ff und dazu Harnack TU. 42, 4, 115 — 19 Matth. 23, 13 — 25 Vgl. I. Cor. 2, 10 — 26 Vgl. Luc. 10, 29 — 27 Jes. 65,5, s. zu S. 205, 5ff — 28 ff Vgl. S. 16, 23 13 gravia G a 16 et est R B est G L 19 religiositatis G 29 a ceteris] G | autem] l. enim ?)