Commentariorum Series In Evangelium Matthaei (Mt. 22.34-27.63)

Tunc crucifixerunt cum eo duos latrones, unum a dextris et unum a sinistris (27, 38).

Crucifixus inter latrones dominus sicut ipsi latrones inplevit prophetiam dicentem de se: »et cum iniquis deputatus est« et videre discipulos eius, testimonium dantes culturae dei quae per eum est introducta, »cum iniquis« reputari et crucifigi cum eis passiones reliquas sustinere, sicut et illi. mundus enim et spiritus qui in eo est, summos semper persequitur viros et punit malitiae quidem summos propter utilitatem multorum, summos autem virtutis. quoniam non est dignus mundus iste eis qui non considerant »quae viden- [*](6 Phil. 1, 18 — 7f Vgl. Joh. 19, 20 — 9ff Vgl. Hieron. in Matth. 234 A: . . . nullam aliam invenerint cavsam interfectionis eius, nisi quod rex ludaeorum esset — 11 Psal. 2, 6 — 13f Vgl. Ex. 28, 32 (36) — 23 (vgl. 25) Jes. 53, 12 — 29 Vgl. Hebr. 11, 38 — 29 Vgl. II. Cor. 4, 18 4 eius2] ipsius B 6 Christus + rex Pasch 8 sit seriptum y fuit scrip- tum R sicut scriptum est L 10 quia y (Pasch) < L 12 princeps B (vgl. Pasch) principes G L 13 portabat y Pasch portabant L 18 et] est G 19 capere x accipere R 20 a] ad G)

«tur, sed »quae non videntur« et contemnunt eum, sicut et olim ambulantes nn melotis et in pellibus caprinis, egentes, afflicti, in desertis errantes, in montibus, et in speluncis pt in foveis terrae, quo- rum non erat dignus mundus».

Transeuntes autem blasphemabant eum moventes capita sua et dicentes: uah qui destruebas templum et in triduo reaedificabas; libera teipsum, si filius dei es, descende de cruce. similiter et principes sacer- dotum deludentes eum cum scribis et senioribus et Pharisaeis dicebant: alios salvos fecit, seipsum salvum non potest facere; si ipse est rexlsrael, descendat nunc de cruce et credimus illi. confidit in deum, liberoMt nunc eum si vult eum; dixit enim, quia filius dei sum (27, 39 — 43).

Nemo stans lesum blasphemat neque recte incedens; transeuntes enim blasphemabdnt eum [vel, sicut in Graeco habet, praetereuntes], qui etiam macerie vineae dissoluta a deo vindemiant eos, qui reman- serunt; scriptum est enim: mt quid deposuisti maceriem eius, et vinde- miant eam omnes qui praetereunt viam ?« quamdiu ergo quis jDraeterivit viam neque declinavit a via, aut stans dicere potest deo: statuisti »supra petram pedes meos«, non blasphemat lesum; si ceciderit aut praeterierit vel transierit vel declinaverit, tunc eum blasphemat. sicut adhuc, qui in mala opera ceciderunt, et sicut qui dereliquerunt »terminos aeternos« et viam ecclesiae caelestis, fluctuantur et circumferuntur »ab omni vento doctrinae in fallacia hominum, in astutia ad remedium erroris«. omnes enim praetereuntes et declinantes esse si quis dixerit, non peccabit, propter quod et ipsi inter praetereuntes habentur et blasphemant lesum, non habentes caput firmum, sed moventes eum sursum et deorsum, quo- niam non sunt prudentes nec habent oculos suos in capite suo, in quo habere debuerant Ecclesiaste dicente: »sapientis oculi in capite eius sunt«. praetereuntium ergo et declinantium opus est lesum blas- [*](2 Hebr. 11, 37 f — 15 Psal. 79, 13 — 16 ff Vgl. Hieron. in Matth. 234 C: blasphemabant, quia praetergrediebantur viam . . . et non stabant super petram — 18 Psal. 39, 3—21 Vgl. Prov. 22, 28 — 22 Eph. 4, 14 — 23 ff Vgl. TU. 42, 4, 61 — 28 Pred. 2, 14 2 in2 < L 2f caprinis — montibus y* < L 6 va L uva G | triduo x + illud R 9 non potest salvum L 10/11 eum niinc B 11 eum2 < B 12 lesum — incedens] neque recte incedens iesum blasphemat L 13 enim] autem L | [vel — praetereuntes] Kl | vel Kl et x 17 aut x* < ρ Ι deo L Pasch de deo y* 18 non y* et non L (Pasch) 20 et] aut B 26 eum x Pasch ipsum ρ)

phemare filium dei, quia xnemo in spiritu dei loquens dicit: anathema Iesu«.

Diversi autem blasphemantium sermones habentur, quorum unum blasphemium est quod dicitur ab eis, qui non intellegunt nec audiunt quae dicuntur nec de quibus adfirmant: lesus enim dixit: xsolvite templum hoc, et ego in triduo suscitabo «, jyraetereuntes autem quasi »falsi testes« contra lesum dicebant quod non erat de eo, adpetentes eum: vah qui destruit templum dei, et in triduo reaedificat eum. non enim ipse destruit templum, sed quod alii destruunt ipse aedificat; sive »templum proprium corporisc, quod a ludaeis fuerat traditum morti, sive templum testium suorum et omnium qui habuerunt verbum dei in se et ex insidiis impiorum propter pietatem mortui sunt (»venit« enim »hora, quando omnes, qui in sunt, audient vocem filii dei et resurgent«). et non solum in eo dicebant: qui destruit templum, mentiti sunt, sed etiam illud quod dixerunt: »et ego in triduo reaedificabo eum«. nec enim dixit se tempkim, sed suscitaturum; sermo enim aedificationis non ostendit subitaneum opus, suscitationis autem ostendit.

Et qui quidem deridebant, dicebant salva teipsum, ipse autem (accipiens virtutem a patre) et hoc fecit et amplius; cunctis enim capientibus verbum suum salutem suam ostendit. et illi quidem deri- dentes dicebant: si filius dei es, descende de cruce, ipse autem filium dei se deridentibus quidem non ostendebat, ostendit autem credenti- bus sibi, postquam dispensavit quae oportebat eum dispensare in tribus illis diebus, postqviam descendens ad inferos »mortificatus corpore vivificatus autem in spiritu, spiritibus qui erant in carcere praedicavit, qui non crediderant aliquando, quando expectabatur patientia dei in diebus Noe cum fabricaretur arca, in qua pauci. id est octo animae, sunt salvati per «. et non est derelictus illic (sicut ipse dicebat: »quoniam non derelinques animam meam in in- [*](1 I. Cor. 12, 3 — 6 Joh. 2, 19 — 7 Vgl. Matth. 26, 60f — 10 Vgl. Joh. 2, 21 — 11f Vgl. I. Cor. 3, 16? — 13 Joh. 5, 28f — 16 Joh. 2, 19 — 25 I. Petr. 3, —20 — 30 Psal. 15, 10 1 dei2 < G 4 blasphemum est B est blasphemum L 5 audiunt] percipiunt B in ras. | 1. adfirmantur Elt 8 va G L 9 eum] illud L 10 > Diehl 16 eum] ipsum L 17 suscitaturum y* resuscitaturum L 19 deridebant + eum B 21 postquam + autem B 25/26 in corpore B La 27 qui] quod L | expectabat[ur] ? Diehl Kl)

ferno«), oportebat autem eum et ascendere ad proprium patrem deum, ut »ascendens in altumu captivet captivitatem et accipiat »dona in homines« et post haec ostendat se fortiorem morte dicens ad »ubi est, mors, aculeus tuus ?«

Similiter autem (ceteris praetereuntibus et blasphemantibus eum) principes quoque sacerdotum et scribae praetereuntes et ipsi dicebant ad eum, victi virtutibus ante gestis ab eo: alios salvos fecit, seipsum salvum facere non potest (videlicet non credentes quoniam qui alios salvare potuit, multo amplius poterat et seipsum salvare) et promittebant se credituros in eum quasi in regem Israel, si descendens a cruce videretur ab eis. ipse autem non curabat indignum aliquid agere propter derisionis iniuriam et facere, quod dicebatur ab eis extra rationem et ordinem.

Idipsum autem et latrones, qui crucifixi erant cum eo, inproperabant ei (27, 44).

Et apud lohannem sicut potuimus exposuimus de duobus latro- nibus, qui fuerunt crucifixi cum Christo, qui secundum Matthaeum quidem et Marcum inproperaverunt ei in cruce, secundum Lucam thaei] II, 106, 12) An.: autem dicentem quoniam »unus de pendentibus latronibus blas- phemabat eum dicens: tu es Christus; salva teipsum et nos. respondens autem alter increpa- ἐπηγγείλατο (vgl. Luc. 1, 3) — bat eum Π luc ( = C luc Nr. 58 Or. vgl. Π 330, 9 Β [Cramer] 1,438, 28 = Β [Matambo ὁ μὲν Ματθαῖος παρατρέχων εἶπεν ὅτι καὶ οἱ συσταυρωθέντες ὠνείδιζον αὐτόν· ἀκριβέστερον δὲ οὗτος — ὥσπερ καὶ ἐξηγούμενος ἔνα φησὶν εἶναι τὸν βλασφημήσαντα, τὸν δ’ ἕτερον ἐπιτιμᾶν αὐτῷ. dicens: non times tu deum, quod in eadem damnatione es ? et nos quidem iuste, nam condigna factis recipimus; iste autem nihil mali [*](2 Vgl. Eph. 4, 8 — 4 I. Cor. 15, 55 — 6ff Vgl. Hieron. in Matth. 234 D: etiam nolentes confitentur scribae et Pharisaei, quod alios salvos fecerit. itaque vestra vos condemnat sententia; qui enim alios salvos fecit, utique si vellet et seipsum salvare poterat — 16 Vgl. Joh. 19, 18; der entsprechende tomus in Joh. ist nicht erhalten — 19 Vgl. Marc. 15, 32 — 23 Luc. 23, 39 — 42 3 morti G L 8 non potest salvum facere B | 1. videntes ? Kl 9 et seipsum poterat L 10 a] de B 14 et latrones autem L 23 tu] si tu B Pasch 29 tu < B)

fecit. et dicebat ad lesum: memor esto mei cum veneris in regnum tuum. respondens autem lesus dixit ad eum, qui increpaverat blasphemantem: »amen dico tibi: hodie mecum eris in «. Conveniens ergo est, ut in primis quidem ambo latrones intellegantur dominum blasphemasse, post hoc autem unum ex eis conversum esse et credidisse tractantem apud seipsum et de his miraculis, quae audiebat facta ab eo, forsitan autem et videns conversionem aeris et tenebras fieri insolitas, et non sicut fieri frequenter sole- bant. εἰκὸς δἐ κοὶ κατὰ μὲν τὴν ἀρχὴν ἀμφοτέρους ὠνειδικέναι, ὕστερον δέ τὸν ἕτερον μεταβεβληκέναι ἐπὶ τὸ πιστεῦσαι αὐτῷ, ὑπομνησθέντα τε ὧν ἐποίει σημείων καὶ ἰδόντα ἀρχόμενον σκοτίζεσθαι τὸν αερα. aut ne forte, sicut et illic diximus, alii sunt hi duo latrones, ex quibus unus blasphemabat eum alius autem increpabat blasphemantem, et alii fuerunt illi duo latrones, qui ambo blasphemaverunt. sed ille latro, qui salvatus est, ὅρα δέ εἰ ὁ σῳζόμενος λῃστὴς σύμ- potest esse mysterium eorum, qui post multas iniquitates crediderunt in Christum et dixerunt: Christo confixi sumus et con- figurati in morte Christi, et sem- per dicunt filio dei: »memor estocc nostri »cum veneris in regnum tuum et ideo in « sunt βολόν ἐστιν τῶν μετὰ ἁμαρτίας εἰς Ἰησοῦν πιστευσάντων κοὶ λεγόντων· »Χριστῷ συνεσταύρωμαι«, συμμορφιζομένων τῷ θανάτῳ αὐτοῦ, οἳ καὶ τῆς ἐν παραδείσῳ καταξιοῦνται διατριβῆς διὰ τὸ εἰρηκέναι τὸν κύριον τὸ »σήμερον μετ᾿ ἐμοῦ ἔσῃ ἐν τῷ παραδείσω«. cum ipso.

Α sexta auteni hora tenebrae factae sunt super universam ierram usque ad horam nonam (27, 45).

[*](2 Luc. 23, 43 — 12ff Vgl. Hieron. in Matth. 235 B: quo primum uterque blasphemaverit, dehinc sole fugiente . . . unus crediderit in lesum . . . in duobus latronibus uterque popultis, et gentilium et ludaeorum etc. — 22 Vgl. Gal. 2, 19; Phil. 3, 10 — 24 Vgl. Luc. 23, 42f 1 memor esto (vgl. Ζ. 24)1 raemento L Pasch 5 quidem < L Pasch | ambos G a L 7f esse conversum L 4) et de y* < L 12 insuetas L vac. G 15 ne < L 15 — 17 ex quibus — latrones y* < L)

Ab hoc textu quidam calumniantur evangelicam veritatem, dicentes: quomodo secundum textum potest esse verum quod dicitur, quia factae sunt tenebrae super omnem terram a sexta hora usque ad nonam, quod factum nulla refert historia ? et dicunt quia, sicut solet fieri in solis defectione, sic facta est tunc defectio solis. defectio autem solis a saeculo semper fuit in suo tempore facta. sed defectio solis quae secundum consuetudinem temporum ita cur- rentium fieri solet, non in alio tempore fit nisi in conventu solis et lunae, quando luna subtus currens solis inpedit radios oc- currens ei, et occursu suo lumen eius obtundit. in tempore autem. quo passus est Christus, manifestum est quoniam conventus non erat lunae ad solem, quoniam tempus erat paschale, quod consuetudinis est agere, quando hma solis plenitudinem habet et in tota est nocte. Π 331,3 (C1 Nr. 321 Or., vgl. Β [Matthaei] II, 107, 1 An.) An.: τότε γὰρ γίνονται ἐκλείψεις ὅτε πλησιάσωσιν ἀλλήλοις οἱ δύο οὗτοι φωστῆρες. γίνεται γὰρ ἔκλειψις ἡλίου, συνόδῳ ὑποδραμούσης αὐτὸν σελήνης, οὐ πανσελήνῳ ὅτε διά- μετρός ἐστι τῇ σελήνῃ. quomodo ergo poterat fieri defectio solis, cum luna esset plena et plenitudinem solis haberet ?

Quidam autem credentium volentes defensionem aliquam intro- ducere contra haec, angustati sermonibus profitentium talia, ita dixe- runt: si nullum prodigium novum factum fuisset in tempore passionis Christi sed omnia secundum consuetudinem, crederetur secundum con- suetudinem facta fuisse illa defectio solis; nunc autem cum constet cetera prodigia, quae tunc facta sunt, non secundum consuetudinem facta fuisse, sed nova et miranda (nam et »velum templi scissum est [*](Iff Vgl. Hieron. in Matth. 235 C: qui scripserunt contra evangelia, suspi- cantur deliquium solis (quod certis statutisque teniporibus accidere discipulos Christi ob imperitiam super resurrectione domini interpretatos; cum defectus solis numquam nisi ortu lunae fieri soleat: nulli autem dubium est paschae tempore lunam fuisse plenissimam — 31 Matth. 27, 51 f 1 ab hoc textu y* ad hoc testum L ad hunc textum μ 4 factum + esse B 5 tunc solis defectio L 25 quidam x* (Pasch) quas ρ)

in duas partes a sursum usque deorsum, et terra contremuit, et petrae disruptae sunt, et monumenta aperta sunt et multa corpora dormientium sanctorum resurrexerunt«), manifestum est quoniam et illa solis consequenter secundum cetera prodigia nova contra sonsuetudinem facta est. item adversus haec »filii saeculi »filii qui sunt filiis lucis in sua generatione«, talia dicunt: pone extra consuetudinem facta est illa defectio solis in tempore non antiqua sub principatu Romanorum, ita ut tenebrae fierent super omnem terram usque ad lioram nonam — quomodo hoc factum tam mirabile nemo Graecorum, nemo barbarorum factum conscripsit tempore illo, maxime qui chronica conscripserunt et notaverunt, sicubi tale aliquid novum factum est aliquando, sed soli hoc scripserunt vestri auctores ? et Phlegon quidam in Chronicis suis scripsit in priucipatu Tiberii Caesaris factum, sed non significavit in luna plena hoc factum. Π 331, 1 (C1 Nr. 322 Or.) An.: καὶ Φλέγων δέ τις παρ᾿ Ἕλλησι φιλόσο- φος μέμνηται τούτου τοῦ σκότους κτλ. Vide ergo nisi fortis est obiectio haec et potens movere omnem hominem sapientem (qui nec illis dicentibus nec istis scribentibus consentit, sed onmja cum ratione et iudicio audit), et non est quidem durum *** et unusquisque fidelium (qui credit quidem, non tamen cum ratione et cum iudicio credit), ut ita sit constans in fide, ut etsi mille crimina obiciant contra evangelicam fidem volentes destruere fidem nostram, ut in nulla parte eorum commoveatur sermonibus, qui (fingentes se credere scripturis evangelicis) per occasionem unius aut alterius quaestionis aut difficilis aut forte et indissolubilis adversantes scripturis festinant fidem Christi et evangeliorum eius toUere de anima nostra, introducentes quasdam morales res et mirabilia dei virtute consummata ad saeculares quasdam consuetudines transferre volentes. iudicavi igitur bonum, ut accipiens bonum propositum eorum, qui in fide constantes esse desiderant, solutiones criminationum eorum (in [*](5 Luc. 16, —13ff Vgl. Harnack TU 42, 4, 89 2 diruptae B L 3 surrexerunt B 6 filiis lucis sunt L 7 solis defectio B 7/8 antiqua x antiquo B c 8 ut] aut G 11 sicubi μ si quid x 13 quidam Kl vgl. Π und S. 79, 10, quidem x 20 iudicio et ratione L 21 Liicke Koe 22 cum < B L 24 nuUam partem B 25 fingentes x* fingens ρ 26 et x* < ρ | insolubilis L 28 morales] mirabiles μ Origenes XI 18) qiiantum mihi ex deo est virtus) inveniam pro evangelii veritate, ut fideles non solum fide simplici, sed etiam ratione fidei muniantur in fide. dicimus ergo, quoniam Matthaeus et Marcus non dixerunt defectio- nem solis tunc factam fuisse, sed neque Lucas, Π luc (C luc Nr. 59) An.: Ματθαῖός τε κοὶ Μᾶρκος οὔτε ἥλιον οὔτε ἔκλειψιν ὠνόμασαν, Λουκᾶς δἐ . . . secundum pleraque exemplaria habentia sic: »et erat hora fere sexta et tenebrae factae sunt super omnem terram usque ad horam nonam, et obscuratus sol«. in quibusdam autem exemplariis non »tenebrae factae sunt et obscuratus set sol«; sed ita: »tenebrae factae sunt super omnem terram sole deficiente«. et forsitan ausus est (quasi manifestius aliquid dicere volens) pro: »et obscuratus est sol«, ponere: »deficiente sole«, aestimans quod non aliter potuissent tenebrae nisi »sole deficiente«. Puto autem magis, quoniam insidiatores ecclesiae Christi mutaverunt hoc verbum, quoniam »tenebrae factae sunt sole deficiente«, ut verisimiliter evangelia argui possint secundum adinventiones volen- tium arguere ea. arbitror ergo, sicut cetera signa quae facta sunt in passione ipsius, in Hierusalem tantummodo facta sunt, sic et tenebrae tantummodo swper omnem terram ludaeam sunt factae usque ad horam nonam. quae autem dico in Hierusalem tan- tummodo facta, haec sunt: quod »velum templi scissum «, quod »terra «, quod »petrae disruptae «, quod »monu- ὥσπερ ἡ περὶ τὴν Ἰουδαίαν γῆ κοὶ αἱ πέτραι καὶ τὰ μνημεῖα. [*](1 Vgl. Gal. 2, 14 — 5 Vgl. Marc. 15, 33 - Sff Luc. 23, 44f — llff Das τοῦ ἡλίου ἐκλιΠόντος wird von Origenes c. Cels. II, 33 (I, 159, 33) und in Cant. II (VIII, 140, 21) ohne kritische Bemerkung zitiert — 28 ff Matth. 27, 51f 1 evangehi R (G) evangehca B L 4. 16 quoniam x* quod μ 8 septima L 10 exemplaribus L | habet B 21 passioiie x* Pasch passionem ρ 24 iudeam x (Pasch) iudaeae R 27 facta haec sunt y (B mit haec) facta sunt haec L 30 diruptae B c (L)) menta aperta sunt«. nec cnini extra ludaeam »petrae disruptae sunt«, aut »monumenta « alia nisi ea tantum, quae in Hierusalem erant aut forte in terra ludaea, πολλαχοῦ γὰρ ἡ γραφὴ πᾶσαν τὴν Ἰουδαίαν ὀνομάζει . . . nec alia »terra tremuit« tunc nisi terra Hierusalem — nec enim alicubi, quod omne elementum terrae tremuerit in tempore illo, ut sentirent (verbi gratia) et qui in Aethiopia erant et in India et in Scythia (quod si factum fuisset, sine dubio inveniretur in historiis aliquibus eorum, qui in chronicis conscripserunt nova ahqua facta). sicut ergo, qiiod dicitur »terra contremuitc, hic refertur ad terram Hierusalem aut (si latius voluerit quis extendere) ad terram ludaeam, sic et tenebrae factae ab hora sexta usque ad nonam swper omnem terram ludaeam sunt factae aut certe super Hierusalem tantum. sic ergo qui intellegit, sine culpa intellegit, ut non magnitudinem miraculi ostendere volens incidat in risum sapientium »saceuli huius«, et infidehtatem in hominibus sapientibus operetur quam fidem.

Dicit autem aliquis contra haec: si non ex defectione solis factae fuerunt tenebrae tunc super omnern terram ludaeam et Hierusalem sed ex altera causa, ostende causam. cui talia respondemus: primum quidem, quod omnino evangelistae nec nominaverunt solem in isto loco, sed tantum quia tenebrae factae sunt super omnem terram. si ergo tenebrae factae suntsuper omnem terram sole non nominato, sine dubio consequens est intellegere quasdam tenebrosissimas nubes, εἴτε σκοτεινῆς νεφέλης ἢ νεφῶν ὑπο- et forte non unam sed multas et δραμουσῶν τὰς φθανούσας ἐπὶ τὴν maiores, concurrisse super terram Ἰουδαίαν γῆν ἡλιακὰς ἀκτῖνας ludaeam et Hierusalem ad coope- riendos radios solis, et ideo profundae factae sunt tenebrae a sexta hora usque ad nonam. [*](lOff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 26 - 17 Vgl. I. Cor. 3, 18 2 diruptae B c (L) 4 alia < B | tantummodo B 10 storiis G 12 sicut ergo] nunc autem Pasch | hic Kl sic < B (Pasch) 13 quis voluerit L 14 factae y* + svmt L 15 iudaeam x (vgl. Pasch) intellige quod super omnem terram ludaeam μ | sunt factae < L | sic] si G 17 et] (ita) ut Pasch 19 1. dicet ? Kl 23 ergo x* enim ρ 24 non μ (vgl. S. 276, 3) vgl. Pasch < x 18)

quoniam autem facti sumus in tali loco, dicimus, ne forte et »tenebrae palpabiles« in Aegyptum hoc modo factae fuerunt »tribus non ex solis defectione. sive autem ex eo quod nubes tenebrosae con- currerunt in unum, sive quod aer illic tunc spissior factus est super Aegyptios tantum — »omnibus« enim »filiis Israel«, sicut testatur scriptura, ἢ τοῦ ἐκεῖσε ἐκεῖσε παχυνθέντος συμ- ποθοῦντος καὶ αὐτοῦ τῷ γεγονότι . . . ὅτε »τοῖς Αἰγυπτίοις πεπολέμηκε δι᾿ αὐτούς«. »fuerat lumen < in omnibus locis> in quibus fuerant nam et inpossibile est in solis defectione, quae fit ex concursu lunae ad solem, »tribus diebus« continuis fieri tenebras; et crederetur alia tenebrarum causa fuisse in Aegypto, si vel nominatus fuisset sol, sive quasi obscuratus in tempore illo. nunc autem scriptura Exodi nihil aliud dicit nisi quia »Moyses extendit manum suam in caelum, et factae sunt tenebrae et caligo et cetera super omnem terram Aegjrpti tribus diebus; et nemo vidit fratrem suum, neque surrexit aliquis de lecto suo tribus diebus«.

Quod autem dico super omnem terram ludaeam vel Hierusalem, ut non omne elementum terrae intellegamus, illud est argumentum, quod scriptum est in tertio libro Regnorum, ubi Abdias dispensator Achab dixit Eliae: »quid peccavi, quia dedisti servum tuum in manus Achab, ut mortificet me ? vivit deus tuus, si est gens aut regnum ubi non misit dominus meus quaerere te, et dixi: non est, et con- bussit regnum et regiones eius, quoniam non invenit te«. quis tam lapideus sit legens ista, ut aestimet quoniam rex Israel Achab m omnem gentem mundi et in omne regnum orbis terrae misit quaerens Eham, et conbussit ubicumque dictum est: non est Elias ? sed sine dubio exaggeratorie dicta sunt illa, ostendentia quoniani satis eum quaesivit in gentibus quae fuerunt circa ludaeam, secundum quod potuit requirere. diximus autem etiam in aliis locis quoniam, cum duae creaturae generales in sexta die factae fuissent, primum quidem animalia, deinde autem [*](1 Vgl. Ex. 10, —7 Vgl. Ex. 10,23 — —Zu Π luc: Vgl. Ex. 14, 25 - 14 Vgl. Ex. 10, 22f — 21 III. Regn. 18, (3) 9f — 30 Wo ? — 31 Vgl. Gen. 1, 27 1 facti sumus x* facte sunt μ | dicimus ρ (in notis) diximus x* 2 Aegypttim x Aegypto Pasch | factae x Paseh < R 9 <in omnibus > Koe, vgl. S. 278. 1 10 et B | concursu y* Pasch concxu-sione L 11 et] 1. ut? Kl 14 caelo G 15 omnem R Pasch totam x 23 dixit B 24 invenit x* inveniet ρ 28. 30 quoniam x* quod μ 32 autem x* < μ)

homo »secundum dei « factus, consequens est, ut et dies ille sextus tunc divisus fuisse in- tellegatur in duas species creaturae, ut ante sextam quidem animalia intellegantur fuisse creata, ta, in sexta autem hora dixisse dominum: »faciamus hominem ad imaginem nostram« et fecisse tunc. *** propter quod conveniebat pro saUite eiusdem hominis morientem in ipsa hora sexta suspendi, ac a sexta hora C1 320 (C luc Nr. 60 Theophyl. 469 C Β [Cramer] I, 443. 13ff = Β [Matthaei] II, 112, 7) Or.: . . . καὶ ἐπεὶ ἐν τῇ ἕκτῃ ἡμέρᾳ γεγένηται ὁ ἄνθρωπος, καὶ εἰκὸς τὸν ἄνθρωπον τῇ ἕκτῃ ὥρᾳ ἐσφάλθαι, τάχα διὰ τοῦτο ὁ ὑπὲρ σωτηρίας ἀνθρώπων πάσχων ὥρᾳ ἕκτῃ ἐκρεμάσθη (+ τῆς ἕκτης ἡμέρας Π luc ἕκτῃ ἡμέρᾳ καὶ ἕκτῃ ὥρᾳ Theophyl.) propter hoc tenebras fuisse factas swper omnem terram usque ad nonam. et sicut Moyse manus extendente »in caelum »factae sunt super Aegyptios«, servos dei tenentes in servitutem, imago tenebrarum quae conprehensurae fuerant Aegyptios, similiter et Christo in sexta hora manus extendente in cruce ad caelum super populum qui clamaverat: »tolle de terra hunc«, et »crucifige, eum«, factae sunt tenebrae, et ab omni lumine sunt privati.

Et imago fuit tenebra illa C1 Nr. 320 (C luc Nr. 60) Or.: futurarum quae conprehensurae εἰκὼν δὲ τὸ σκότος τοῦ σκοτίζεσθαι fuerant gentem ludaeam, quia τοὺς ἐπιβαλόντας χεῖρα τῷ φωτί· ausi sunt lumini vero manus suas inferre.

unde ex tunc omnis illa gens tenebris est repleta, sicut dicit propheta: »obscurentur oculi eorum ne videant«. item sub Moyse »factae sunt tene- ὡς γὰρ Αἰγυπτίοις σκότος brae et caligo super omnem terram Aegypti tribus diebus; et nemo vidit fratrem suum, neque surrexit aliquis de lecto suo tribus diebus; omnibus autem fiHis καὶ τοῖς υἱοῖς [*](8 Gen. 1, 26 24 Vgl. Joh. 1, 9 15 Vgl. Ex. 10, 22 - 19 Luc. 23, 18 - Luc. 23, 21 - 27 Psal. 68, 24 — 28 Ex. 10, 22 ff 3 tunc X* < ρ 5 quidem + > ? Kl 10 Liicke Kl Koe, vgl. C1 12 in <die sexta et > ? Kl, vgl. Π luc Theophyl. 13 ac] et B 20 privati > ? Diehl 21 tenebra x* tenebrarum ρ 23 quia x (qui G a) quae R 32 de lecto suo ahquis L)

Israel erat lumen in omnibus in quibus commorabantur«. Christo autem tenehrae facfae sunt swper omnem terram ludaeam tri- bus horis, lumen autem fuit super omnem reliquam terram, quod ubique inluminat omnem rfj ecclesiam dei in Christo. locis, Ἰσραὴλ φῶς, οὕτω καὶ νῦν μέν ἐκκλησίᾳ φῶς, τοῖς δὲ Ἰουδαίοις σκότος et si usque ad nonam horam tenebrae fuerunt super omnem terram lu- daeam, manifestum est quoniam iterum lumen eis refulsit, quia »cum multitudo gentium intraverit, tunc omnis Israel salvus futurus est«. quod autem tribus horis factae sunt tenebrae super omnem terram ludaeam, illud ostendit quoniani propter peccata sua privati sunt a lumine trium horarum, a lumine τριῶν ὡρῶν, φωτὸς πατρικοῦ, ἀπαυ- dei patris et a splendore Christi γάσματος Χριστοῦ, ἐλλάμψεως ἁγίου et ab inluminatione spiritus sancti. πνεύματος.

Circa nonam autem horam clamavit Iesus voce magna dicens: eli, eli, lama sabacthani? hoc est: deus meus, deus meus, ut quid me dereliquisti? qui autem illic stantes erant et audientes, dicebant. quia Eliam vocat iste (27, 46. 47).

Digne domino requirendum est quae fuerit iUa magna vox Christi, utrum magna rebus significantibus magna mysteria, aut magna sensibili et corporali magnae vocis auditu. puto autem quod omnis vox Christi filii dei magna est, etsi fuerit lenis; et testatur de hoc ipso scriptura in locis maxime illis, in quibus vult erigere auditorem, ut transgrediatur illud, quod multi intellegere possunt in locis, et non maneat in eo (quamvis secundum simplicem intellectum habeat in eo aliquam veritatem), ut intellegere possit aliqua digne propter magnam domini vocem. quoniam ergo his verbis ostendit aliquid esse absconditum magnum, quod clamat ad deum dicens: quare me dereliquisti, ideo requirendum est, quid est quod a deo derelictus est [*](10 Vgl. öm. 11, 25 f 9 horam nonam B 12 omnem R G < B L 14 trium — lumine2 y* Pasch < L 16 ab y Pasch < L 18 haeli heli laena (lama G c) sabactani G hely hely lama zabathani B L (-actani) 21 domino y* deo L Ι fuerit B L Pasch fuit G 22 significantibus x* magnificantibus ρ 24 et] hoc B 27 habeat x* habeo ρ)

Christus; nec enim fas est credere eum mentiri dicentem: quare me derelifiuisti .

Et quidam colore religionis pro lesu, et quia non possunt exponere, quid sit Christum derelinqui a deo, arbitrantur et dicunt: venim quidem est quod dictum est, tamen per humilitatem dictum est. nos autem videntes eum qui »in forma « fuerat constitutus al) huius- raodi magnitudine descendentem et semetipsum exinanientem per hoc quod »formam «, et videntes in his voluntatem eius, qui ad haec talia eum transmisit, intellegimus quoniam, quantum ad illa in quibus fuerat forma dei invisibilis et imago secundum patrem, derelictus a patre est, quando »suscepit servi formamc, et derelictus est pro hominibus, ut talia et tanta susciperet, ut »usque ad « veniret, »et mortern «, quae inter homines turpissima esse videtur. extremum enim derelictionis eius Ι factum est, quando crucifixerunt eum et posuerunt super caput eius quasi deridentes eum litteras dicentes: »hic est lesus rex Iudaeorum« extremum derelictionis eius erat et illud quod inter latrones est crucifixus, et quod »praetereuntes blasphemabant eum moventes super eum capita «, et quod principes cum scribis dicebant: »alios salvos fecit, seipsum non potest «, adhuc autem et illud quod xetiam latrones inproperabant « in cruce. ergo manifeste intellegere poteris, quid sit quod dicit quare me dereliquisti? faciens conparationem gloriae illius quam habuit apud patrem ad confusionem quam contemnens sustinuit in cruce. sedes enim illius erat »sicut sol in conspectu dei, et sicut luna perfecta in aeternum; et erat testis eius fidelis in «. postea autem et, pro quibus dicit: quare me dereliquisti, superaddidit dicens: »tu autem reppulisti, et pro nihilo deduxisti, et distulisti Christum tuum, evertisti testamentum servi tui, profanasti in terra sanctitatem eius« et cetera.

[*](3ff Vgl. Hieron. in Matth. 236 B: ne mireria verborum humilitatetn et guerimonias derelicti, cum formam servi sciens scandalum crucis videas — 6ff Vgl. Phil. 2, 6ff – 10 Vgl. Phil. 2, 6 - Vgl. II. Cor. 4, 4 - 11 Vgl. Phil. 2, 7 - 12 Vgl. Phil. 2, 8 - 16 Matth. 27, 37 – 18 Matth. 27, 39 - 19 Matth. 27, 42 - 20 Vgl. Matth. 27, 44 - 22 f Vgl. Joh. 17, 5 – 24ff Psal. 88, 40 8 1. > colore ? calore ? Kl 4 qiiid sit 003C; G 8 videntes x* videns ρ 9 transmisit x* misit μ 12 est y Pasch < L Ι ut2l y* Pasch et L 16 autem < B 19 sua R G L < B 20 salvare y* salvum facere L 24 in cruce] crucera y I sedes y* si L 28 avertisti B)

Et quamdiu quidem fuit solis lumen, etiam tanta et talia sustinens non dicebat quare me dereliquisti? postquam autem vidit »super omnem terram ludaeam usque ad ηοραμ« tenebras dixit magna voce sua quare me dereliquisti, illud ostendere volens per haec, quoniam volens dereliquisti me, pater, et talibus exinanitum calamitatibus tradidisti, ut populus qui fuerat apud te honoratus recipiat quae in me ausus est, inplens »mensuram patrum« suorum, et quae super prophetas fecit, ut privetur a lumine tuae prospectionis et efficiatur in tenebris quasi te deo iam nequaquam eis praesente. sed et pro salute gentium dereliquisti me, ut »delicto« Israel fieret »gentium salus«, quid autem tam bonum fecerunt qui ex gentibus crediderunt, ut »pretioso sanguine« meo super terram effuso pro eis emerem eos a maligno qui tenuerat eos ? et quare »faciem tuam avertisti, et factus conturbaturs« ut dicam: »tristis est anima usque ad mortem« ? aut quid tale dignum facturi sunt homines, quibus patior ista, ut pro eis ego patiar haec ? sicut et propheta iam ante de hoc ipso praedixit, quasi clamans ad te et dicens: »quae utilitas«, pater, hominibus facta est »in sanguine meo, dum in corruptionem ? numquid confitebitur tibi pulvis, aut annuntiabit veritatem tuam ?« forsitan autem et videns peccata hominum, quibus patiebatur, dicebat : quare me dereliquisti, ut fierem »quasi qui coUigit stipulam in messe, et sicut qui colligit racemos in vindemia, cum non sit botrio ad manducandum primitiva « et haec dico, »quia periit timoratus a terra, et qui corrigat inter homines non est« non aestimes humano more salvatorem ista dixisse propter calami- tatem, quae conprehenderat eum in cruce. si enim ita acceperis, non eris audiens magnam vocem in qua ista locutus est, nec digna voce divina requires. ergo »tenebrae quidem a sexta hora factae sunt super [*](7ff Vgl. Matth. 23, 31f – 10f Vgl. Rom. 11, 11 - llff Vgl. Orig. Hom. XIV, 6 in Jer. (III, 111, 24): τί ὠφέλησα τηλικοῦτο τοὺς ἀνθρώπους ; τί ἄξιον τοῦ αἵματος, οὖ ἐξέχεα ὑπὲρ αὐτῶν, πεποιήκασι; κτλ. — 12 I. Petr. 1, 19 — 13 Psal. 29, –14 Matth. 26, 38 - 17 PsaL 29, 10 — 21 Mieha 7, 1 - 23 Micha 7, 2 — 24 ff Vgl. C Nr. 323 Or.: τὸ »'Hλὶ Ἠλὶ λημὰ σεβαχθανῆ« ζήτει, πότερον ὀλοφυρτικὸν τοῦτο ἢ ἀπορητικὸν ἢ ἐρωτηματικόν. καὶ εἰ μὲν τὰ τρία, ζήτει ἑκάστου τὴν δύναμιν· εἰ δὲ μή, ὄψει ὡς ὑπὲρ ἡμῶν ἡ φωνή — 28 Matth. 27, 45 3 horam nonam B 4 sua < B 10 dehcto x* derehcto μ 15 homines] omnes B 17 ad te < B 18 pater] ο pater B L 24 vmde μ vide x 27 eris x* sis ρ)

omnem terram usque ad νοναμ« prius autem quam finiatur clamavit dominus circa eam voce magna, dicens quae scripta sunt, quasi postulans ut oriatur sol terrae, solvens in ea tenebras trium horarum secundum quod tradidimus supra.