Commentariorum Series In Evangelium Matthaei (Mt. 22.34-27.63)

Origen

Origenes. Origenes Werke Vol 11. Klostermann, Erich, translator. Leipzig: Hinrichs, 1933.

Habebant autem tunc vinctum insignem, qui dicebatur Barabbas. congregatis ergo eis dixit eis Pilatus: quem vultis dimittam uobis, lesum Barabbam, aut lesum qui dicitur Christus? sciebat enim quod per invidiam tradiderunt eum (27, 16 — 18). In multis exemplaribus non Π 323, 4 (vgl. Or. C1 Nr. 314) An.: continetur quod Barabbas etiam παλαιοῖς δὲ πάνυ ἀντιγράφοις ἐντυ- Iesus dicebatur, et forsitan recte, χὼν εὗρον καὶ αὐτὸν τὸν Βαραββνᾶν ut ne nomen lesu conveniat ali- Ἰησοῦν λεγόμενον. οὕτως γοῦν cui iniquorum. εἶχεν ἡ τοῦ Πιλάτου πεῦσις ἐκεῖ· »τίνα θέλετε τῶν δύο ἀπολύσω ὑμῖν, Ἰησοῦν τὸν Βαραββᾶν ἢ Ἰησοῦν τὸν λεγόμενον Χριστόν;(‘

[*](8 Jes. 1, 13f — 11 Vgl. IV. Regn. 23, 22f — 13 I. Cor. 5, 8 — 17f Vgl. Amos 8, 10)[*](2 hominibus y* omnibus L 3 peccatorum y* peccator L 4 tamen ρ autem x 7 barabas G barrabas B L 12 barraban y barrabam L 14 vetere G 15 barabam G barraban B barraban L 17 convertentur x* convertuntur ρ 19 vere y 20 habebant G L Pasch habebat B Ι bara- bas G L barrabas Bc (iesus b. B a) 21 eis2 < B | iesvun G a L < G c B 22 barabam G barraban B baraban L 1 aut] an B 25 barrabas B)

v.11.p.256

In tanta enim multitudine scripturamm neminem seimus lesum peccatorem, sicut in aliis nominibus invenimus iustorum ut eiusdem nominis inveniantur esse etiam iniqui, utputa ludas apostolus zelotes et ludas patriarcha item et Machabaeus ludas omnes laudabiles, sed et ludas proditor ; et in Genesi inveniuntur eiusdem nominis esse filii Seth et filii Cain, sicut Enoch et Lamech et Mathusalem. non autem conveniebat esse tale aliquid et in nomine lesu. et puto, quod in haeresibus tale aliquid superadditum est, ut habeant aliqua convenidicere dicere fabulis suis de siniilitudine nominis lesu et Barabbae. aestimo enim in istis rerum aliquod mysterium demonstrari, ut Barabbas quidem constitutus sit ad seditionem et beUa et homicidia facienda in animabus hominum, lesus autem quasi filius dei et pax constitutus et verbum et sapientia ad omnia bona. hi ergo duo cum sint vincti in rebus humanis et corporibus, populus ille sibi postulavit absolvi Barabbam; propter quem non cessat gens illa habens seditiones et homicidia et latrocinia, secundum quosdam gentis suae in rebus quae foris habentur, secundum omnes autem ludaeos qui non credunt in lesum intus in anima. ubi enim non est lesus, illic seditiones et lites et proelia sunt; ubi autem est lesus, ut dicere possint: »si autem Christus in nobis, corpus quidem mortuum propter peccatum, spiritus autem vita propter iustitiamw, ibi sunt omnia simul bona et innumerabiles divitiae spiritales in manibus eius, et pax; pax; est enim pax nostra, qui fecit utraque unum«. et si quis videat contrariam operationem, cognoscet quoniam ipse est in hominibus vinctus insignis Barabbas, quem sibi solvi desiderant, non solum tunc peccans Israel secundum carnem, sed et omnes qui ei similes sunt vel in dogmate vel in vita. quicumque ergo mala agit, solutus est in corpore eius Barabbas, [*](5 Vgl. Gen. 4, 17 f; 5, 21—25 — 7 ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 75 — 10ff Vgl. Hieron. in Matth. 230 D: Barabbas latro, qui seditiones faciebat in turbis, qui homicidiorum auctor erat, dimissus est populo ludaeorum, id est diabolus, qui usque hodie regnat in eis, et idcirco pacem habere non possunt. Vgl. Β (Matthaei) II, 104, 9: ὃν καὶ μέχρι τῆς δεῦρο μᾶλλον αἱροῦνται οἱ μαθόντες παρ’ αὐτοῦ ἀνθρωποκτονεῖν ἢ τὸν ζῳοποιοῦντα τοὺς νεκροὺς Ἰησοῦν Χριστόν — 19 Rom. 8, 10 — 22 Eph. 2, 14 — 25 f Vgl. I. Cor. 10, 18) [*](5 et1 < ρ | in genesi] ingens y 6 mathusalam G 9 hominis 10 rerum x * verum p 11. 25. 27 barabas GL barrabas B 13 ad] et ad B 15 barabam G barraban B baraban L 18 in1 Pasch < x | anima animam x 24 hominibus R G omnibus B L 26 ei R B eis G L)

v.11.p.257

Christus autem vinctus: qui autem bona agit, Christus ei solutus est, Barabbas autem vinctus.

Sedente autem eo pro tribunali miait ad eum uxor eius dicens: nihil sit tibi et iusto illi; multa enim passa sum hodie per uisum propter eum (27, 19). Π 322, 16 An.: ὅτι γὰρ φθόνῳ παρεδόθη, καὶ Πιλάτῳ δῆλον ἧν. Π 324, 3 An.: ἄλλως τε δέ προνοίας εργον το οναρ, Et lesus quidem per invi- diam traditus erat, et ita per invidiam manifestam, ut etiam Pilatus eam non ignoraret. voluit autem evangelista non praeterire rem divinae providentiae laudem dei continentem, qui voluit per visum convertere Pilati uxorem, ut quantum ad se vetaret virum suum, ut ne audeat contra lesura proferre sententiam. et visum quidem non exposuit Matthaeus, tantum autem dixit quia multa passa erat per visum propter Iesum, et ideo per visum passa est, ut ne amplius pateretur. ut bea- tara dicamus fuisse Pilati uxorem, quae per visum passa est multa propter lesum, et recepit per visum quod erat passura. ex quo audebit quis dicere, quoniara melius est recipere aliquem mala in visu quam recipere in vita. quis enim non eligat per visum mala sua recipere <quam recipere> in vita sua (nisi forte talia mereatur ut expediat ei acriora recipere in vita sua potius quam recipere leviora in visu) ? consolatur enim et requiescit »in sinibus Abrahae« qui recepit in vita sua (et non haec mala quae recepit in visu suo), secundum quod et consolationem habebit. utrum autem et initium habeat conversionis οὐ λεγόμενον μέν τί ἦν, δεικνύον δὲ ὅτι οὐχ ἵνα μὴ πάθῃ ὁ Ἰησοῦς ἐδείχθη, ἀλλ᾿ ἵνα σωθῇ ἡ γυνή. μακαρία δὲ ἀπέχουσα ἐν ὀνείροις τὸ παθεῖν, ἶνα μὴ ὑπερπάθῃ. [*](30 Vgl. Luc. 16, 23. 25) [*](2 barabas G L barrabas B 9f voluit — evangelista y* (Pasch) volunt — evangeliste L 18 tantum] tamen L 21 ut1 < L Pasch 25 quod] quae L Pasch 28 <quam > Kl 30 enim + Lazarus Pasch 32 habeat] habuerit Pasch habebat B | conversionis y Pasch conversationis)

v.11.p.258

ad deum ex eo quod muUa propter lesum fuerat passa per visum, deus scit; tamen continetur etiam hoc in quibusdam scripturis non publicis. et vide (quia iustum appellavit εἰ δἐ σύμβολόν ἐστιν αὕτη τῆς· ποτε lesumuxor Pilati) ne forte myste- ὑπὸ Πιλάτου κυριευομένης ἀπὸ τῶν rium sit haec uxor Pilati ecclesiae Μνῶν ἐκκλησίας καὶ οὐκέτι οὔσης ex gentibus, quae aliquando qui- αὐτῷ ὑποχειρίου did τὴν εἰς Χριστὸν dem regebatur a Pilato, nunc πίστιν, ζητήσεις· ἀλλόφυλος γὰρ ἡ autem iam non est sub eo propter γυνή. fidem suam in Christo.

Principes aufem sacerdotum et seniores persuaserunt populo, ut peterent Barabbam, lesum vero perderent. respondens autem praeses dixit illis: quem vultis de duobus dimittam υοὸisέ at illi dixerunt: Barabbam (27, 20—21).

Et est videre usque nunc quomodo populus ludaeorum a senioribus suis et ludaicae culturae doctoribus suadetur et excitatur adversus lesum, ut perdant eum (quantum ad se) et habeant Barabbam solutum; credunt enim turbae principibus et sacerdotibus suis. plerumque et praeses quidem dixit ad populum: quem vultis ex duobus dimittam uobis?, turbae autem, quasi verae turbae et multae, quae »spationsam et perducentem ad « ambulant »viam«, petierunt Barabbam solvi, volentes eum sibi habere solutum.

Dicit illis Pilatus: quid ergofaciam lesum qui dicUur Christus? dicunt omnes: crucifigatur, et cetera (27, 22 — 26).

Volens eis pudorem tantae iniquitatis incutere Pilatm dicit eis: quid ergo faciam lesum qui dicitur Christus, non solum autem sed et mensuram colhgere volens impietatis eorum. illi autem, nec hoc erubescentes quod Pilatus lesum Christum esse confitebatur neo modum impietatis servantes, dixerunt omnes: crucifigatur. et si quidem [*](1 Vgl. Acta Pilati bei Tischendorf Evangelia apocrypha2 223. 296 A 2, 1 B 4, 4 — 3ff Vgl. Hieron. in Matth. 229 C: nota quod . . . in Pilato et uxore eius iustum dojninum confitentibus gentilis populi testimonium sit — 19 Vgl. Matth. 7, 13) [*](2 scriptiiris quibusdam L 3 iustum] non iustum G 11. 13. 16. 20 baraban G L barraban B 14 videre est B | usque nunc B L nunc R G 19 verae ρ vere Χ | quae] qui y 22 illis y Pasch eis L faciam B Pasch faciemus R G c L fecimus G a 22. 25 iesum] iesu L de iesu B Pasch 23 vom Lemma fehlen vv. 23 — 26)

v.11.p.259

Barabbam petissent dimittere, non autem econtra et Christum postulassent ad crucem, utputa Barabbam quidem petissent absolvi, himc autem non petissent crueifigi sed in potestate dimisissent Pilati, ut faceret de eo quod vellet, adhuc magnae esset impietatis, quod relicto iusto homicidam petissent. nunc autem multiplicaverunt impietatis suae mensuram, non solum homicidam postulantes ad vitam, sed etiam iustum ad mortem et ad mortem turpissimam crucis. adhuc autem permanens in eo ipso, quod confundere eos volebat. ut vel confusi ad electionem iusti venirent (etsi non ex iudicio cordis), dicit lOeis: quid enirn rnali fecit? contra hoc nihil habentes quod respon- derent, afnplitis clamaverunt non deponentes sed augentes iram, animositatem, blasphemiam et dixerunt: crucifigatur.

Pilatus autem, videns quod nihil proficeret, ludaico usus est more, volens eos de Christi in- nocentia non solum verbis, sed Π 324, 9 An.: ὡς ἀφοσιούμενος etiam ipso facto placare si volue- τὸ πρᾶγμα τοῦτο ἐποίησεν ὁ Πιλᾶτος rint, si autem noluerint con- δίκαιον λέγων τὸν σωτῆρα. naqd demnare, faciens non secundum δὲ τὰ νῦν ἔθη Ῥωμαίων ἐνίψατο aliquam consuetudinem Roma- τὰς χεῖρας, ἴσως Ἰουδαϊκὸν ἔθος norum; ποιων. accepit enim aquam in conspectu omnium, et lavans manus suas dixit: innocens ego sum a sanguine <iusti> huius; vos videritis. et quidem se lavit, illi autem non solum se mundare noluerunt a sanguine Christi, sed etiam super se susceperunt dicentes: sanguis eius super nos. et super filios nostros. propter hoc rei facti sunt non solum in sanguine prophetarum, sed inplentes mensuram patrum suorum facti sunt rei etiam in sanguine Christi, ut audiant deum sibi dicentem: »cum expanderitis manus vestras ad me, avertam oculos meos a vobis; [*](7 Vgl. Phil. 2, 8 — 11 f Vgl. Col. 3, 8 — 22 Vgl. Petrusev. I 1 τ[ῶν δὲ Ἰουδαίων οὐδεὶς ἐνίψατο τὰς χεῖρας . . . κ[οὶ μὴ] βουληθέντων νίψασθαι ἀνέσ[τ]η πειλᾶτος — 27 f Vgl. Matth. 23, 32 — 28 ff Vgl. Hieron. in Matth. 230 C: perseverat usque in praesentem diem haec imprecatio super ludaeos, et sangtiis domini non aujeretur ab eis; unde per Esaiam loquitur »si levaveritis etc. — 29 Jes. 1, 15) [*](1. 2 baraban G L barraban B 10 mali B Pasch male G L 13 quod] quia B Pasch 22 enira < B 23 <iusti> Diehl 24 se L 28 etiam rei L rei et Pasch | deum x dorainum R 29 expanderitis x* extenderitis ρ)

v.11.p.260

manus enim vestrae sanguine plenae sunt«. propterea sanguis non solum super eos factus est, qui tunc fuerimt, verum etiam super omnes generationes ludaeorum post sequentes usque ad consum- mationem. propterea usque nunc domus eorum derelicta est eis deserta. Pilatus autem oblitus verborum suorum bonorum, quibus coeperat defendere innocentiam Christi, declinans ad malum non solum tradidit lesum, sed etiam flagellis caesum tradidit, ut crucifigerent eum.

Timc milites praesidis susccperunt lesum in praetorium et congregaverunt ad eum totam cohortem, et induerunt eum chlamydem coccineam et purpuram circumdederunt ei, et coronam de spinis posuerunt super caput eius et arundinem in dextera eius, et adgeniculantes se deludebant eum dicentes: ave, rex ludaeorum (27, 27 — 29). Verisimile est, ut (in primor- Π 325, 7 An.: εἰκὸς δἐ κατ’ diis tunc noviter erecti imperii ἀρχὰς τῆς Ῥωμαικῆς βασιλείας τὴν Romani) milites nondum disci- στρατιωτικὴν ἐπιστήμην οὔπω τὴν plinae ordinem conservantes de- πρέπουσαν τάξιν ἔχειν, διὸ παρὰ τὰ centem, extra consuetudinem dis- <νῦν KI, vgl. S. 259, 19> ciplinae quae nunc est, facerent ἔθη συνάγεται ἐπ᾿ αὐτὸν ἡ σπεῖρα in salvatorem, quando accipientes καὶ ποιεῖ τὰ γεγραμμένα, eum in praetorium congregave- runt totam cohortem et fecerunt quae fecisse dicuntur, lusum sibi lesum facientes, propter quod διὰ τὸ dxovaai αὐτὸν βασιλέα χλευ- nominatus fuerat rex ludaeorum. αστικῶς ταῦτα ποιοῦντες. εἰ δέ ἡ ego autem puto milites hoc fe- σπεῖρα σύμβολον τῆς στρατιᾶς τοῦ cisse, operantibus in se invisibi- πονηροῦ (vgl. S. 261, 6ff) καὶ εἰ ὑπὸ libus regibus et principibus saecu- τῶν ἀοράτων βασιλειῶν ἐνηργοῦντο li huius, qui »adstiterunt et con- (+ ταῦτα Koe) ἀγνοουσῶν τὴν οἰκο- venerunt in unum adversus domi- νομίαν, ζητήσεις· num et adversus Christum eiustc, ut videatur illa delusio eorum [*](4 Vgl. Matth. 23, 38 — 14 ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 107 — 16 ff Vgl. Hieron. in Matth. 231 A: milites quidem, quia rex ludaeorum fuerat appellatus, . . . inludentes hoc faciunt — 29 Psal. 2, 2) [*](7f crucifigerent eum] crucifigeretur L (vgl. Pasch) 9 iesum] eum L 12 geniculantes B 13 vom Lemma fehlen vv. 30. 31 15 aelecti B 15/16 imperii romani Kl, vgl. Π imperatoris x 26 hoc < ρ)

v.11.p.261

potius fuisse quani hominum — eorum autem qui non cognoverunt in iJla clispensatione sapientiam dei, »si enim cognovissent, »εἰ γὰρ ἔγνωσαν, οὐκ ἂν τὸν κύριον numquam dominum maiestatis τῆς δόξης ἐσταύρωσαν« φησὶν ὁ crucifixissent«. ergo cohors illa mysterium erat militiae alicuius malignae.

Et expoliaverunt eum vestimenta eius, quae desursum habebat, tunicam inconsutilem et stolam (haec enim vestimenta eius talia describit lohannes), et induerunt eum (deludentes propter nomen eius regale) coccineam chlamydem non intellegentes quod agunt: Π 326, 12 An.: μὴ νοοῦντες ἃ εποιουν. illa enim coccinea chlamys mysterium erat coccinei signi quod scriptum est in lesu Nave, quod ad salutem suam habuit illa Raab, et in Genesi, quod factum est in uno filiorum Thamar ad manum nascentis, ut coccum alligaretur in signo futurae passionis Christi. ergo et nunc suscipiens dominus coccineam chlamydem in se sanguinem mundi suscepit, et in spinea illa corona suscepit ὁ »στέφανος« δὲ ὁ »ἐξ ἀκανθῶν« οἱ spinas peccatorum nostrorum in- ὑπὸ μεριμνῶν τοῦ βίου (vgl. Marc. textas in capite suo. 4, 19) συμφυεῖσαι ἁμαρτίαι, et de chlamyde scriptum est quoniam denuo spoliaverunt eum chlamydem coccineam, de corona autem spinea nihil tale evangelistae scripserunt, propter quod nos quaerere voluerunt exitum rei de corona spinea semel inposita et numquam detracta. ego igitur arbitror quoniam spinea illa corona consumpta est a capite lesu, ut iam non sint spinae nostrae antiquae, [*](4. I. Cor. 2, 8 — 9f Vgl. Joh. 19, 23f — 13 Vgl. Luc. 23, 34 — 15f Vgl. Orig. hom. III, 5 in Jos. (VII, 306, 21): aliud nullum Juit signum quod acciperet, nisi coccineum, quod sanguinis formam gerebat. sciebat et enim quia nulli esset salus nisi in sanguine Christi u. ö. — 16 Vgl. Jos. 2, 18 — Vgl. Gen. 38, 27f) [*](7 malitiae G 11 descripsit G 15 enim y (Pasch) autem L chlamys Pasch clamis y clamidis L 19 dominus] ihs B Pasch 26 propter X* propterea μ | quod y* + et L Ι exitum B L textum R G 28 consumpta x (-ta G) Pasch consummata R)

v.11.p.262

postquam semel eas a nobis ἃς ἀναλίσκει τῇ ἑαυτοῦ κεφαλῇ ὡς abstulit lesus super venerabile θεός. caput suum.

Si autem et de calamo quem posuerunt in dextera eius, aliquid dicere convenit, huiusmodi dicimus rationem. calamus ergo ille mysterium fuit sceptri vani et fragilis, super quem incumbebamus omnes priusquam crederemus, sceptrum malignum; confidebamus enim in virga calamina Aegypti vel Babylonis vel cuiuscumque regni contrarii contra regnum dei. et accepit calamum illum et Π 326, 16 an.: ἣν λαβὼν ἀφ᾿ ἡμῶν ὁ virgam fragilis regni de manibus Χριστὸς αὐτὸς μὲν οὐκ ἐβλάβη, ἐποί- nostris, ut triumphet eum Ι et ησε δὲ ἰσχυράν, πολὺ τῆς προτέρας conterat in ligno crucis. et pro στερροτέραν. ἀντέδωκε δὲ ἡμῖν σκῆπ- calamo illo priori. super quem τρον οὐρανῶν βασιλείας. prius recumbebamus. dedit nobis sceptrum regni caelestis et virgam de qua scriptum est: »virga aequitatis virga regni «; vel virgam, quae corripiat eos qui opus habent correptione, de qua dicit apostolus: »quid vultis ? in virga veniam ad vos « dedit nobis et baculum. ut celebremus pascha secundum quod scriptum est: »baculi vestri in manibus vestris «, ut celebremus pascha deponentes virgam calami eam, quam habebamus priusquam celebraremus domini pascha. percutiunt autem cum hoc fragili et vano calamo caput lesu venerabile. quoniam et seniper regnum illud contrarium conviciat et verberat deum patrem. caput domini salvatoris. et in his omnibus unigenita virtus nocita non est, sicut nec passa est aliquid, facta »pro nobis «, cum naturaliter benedictio esset; sed cum benedictio esset, consumpsit et solvit et dissipavit omnem maledictionem humanam.

Exeuntes autem invenerunt hominem Cyrenaeum nomine Simonem; hunc angariaverunt ut tolleret crucem eius (27, 32. 33). Sicut enim secundum tres evangelistas temptatur a diabolo lesus, secundum lohannem autem (qui spiritalis naturae eius fecit sermonem) [*](7 Vgl. Jes. 36, 6 — 12 f Vgl. Col. 2, 15 — 17 Psal. 44, 7 — 19 I. Cor. 4, 21 — 20 Ex. 12. 11 — 25 Vgl. I. Cor. 11, 3 — 26 Vgl. Gal. 3, 13 — 32 Vgl. Mare. 1, 12f Par) [*](5 ille X* < ρ 7 maligni L 8 in < L 14 quam G 22 calami eam x calaminam R (sic) 23 cum hoc] adhuc hodie Pasch 25 domini] ihu B)

v.11.p.263

non temptatur — nec enim temptatur »veritas et vita« et et »lumen verum«, sed temptabatur secundum hominem quem unigenitus deus — sic secundum lohannem quidem sal- C1 Nr. 316 (vgl. Π 327, 1 Theophyl. vator, inponentibus eis qui susce- 465 D) Or κατὰμὲντοὺς τρεῖς Σίμων perunt eum, »crucem suam por- βαστάζων ἀναφέρεται τὸν Ἰησοῦ tans egressus est in locum qui σταυρόν, κατὰ δὲ Ἰωάννην ἑαυτῷ dicitur Calvariae «, secun- βαστάζων ὁ Ἰησοῦς αὐτόν. dum reliquos auteni sibi eam non portat. exeuntes enim qui »ducebant eum ad crucifigendumc, invenerunt quendam Cyrenaeum, nomine Simonem, quem angariaverunt ut acciperet crucem Christi. non autem solum salvatorem conveniebat accipere crucem suam, sed et nos conveniebat eam portare, salutarem nobis angariam adinplentes. nec iterum autem sic prodificandi fueramus crucem eius accipientes. quantum modo prodificamur a cruce eius, cum et ipse sibi accipiat eam et portet. quaeres autem si secundum tex- εἰ δὲ γέγονε κατὰ ιὸ ῥητὸν ἀμ- tum utrumque est factum et non φότερα, ζητήσεις, καὶ τί πρότερον, dissonant sibi evangelistae ab in- vicem, et quid eoruni prius est factum: utrum enim qui suscepernnt lesum ad crucifigendum et inponentes ei crucem, ut »portans eam« exeat πότερον τὸ τέλος τοῦ βαστζειν in locum Calvariae, hoc primum σταυρὸν Ἰησοῦς Ἰησοῦς ἢ Σίμων· fecerunt, antequam angariarent εἰκὸς γὰρ μηδενὸς θελήσαντος βαστά- Simonem Cyrenaeum — aut egres- aai τόν σταυρὸν οὗτος ἔσωθεν πρῶ- si quidem angariaverunt Simo- τον ἐβάστασεν αὐτόν, ἐν δὲ τῇ ὁδῷ nem, facti autem ad locum in quo ἐπέθηκαν αὐτὸν ἐπὶ Σίμωνα, eum fuerant suspensuri, posue- [*](1f Vgl. Joh. 14, 6; Joh. 11, 25; Joh. 1, 9 — 6 Joh. 19. 17 — 9Vgl. Marc. 15, 21 Par — II Matth. 27, b — 23ff Vgl. Hieron. in Matth. 232 C: intellegendum, quod egrediens de praetorio lesus ipse portaverit crucem suam, postea ohvium habuerint Simonem, cui portandam crucem imposuerint — 24 Vgl. Joh. 19, 17) [*](11 enim] inde L 12/13 acciperet] tolleret B 13 sohim autem B 14 portare eam L 18 autem x* < μ 23 enim < B 29 quo x qua R 30 fuerant x* fuerunt ρ j imposuerunt ρ)

v.11.p.264

(vgl. C1 oben zu S. 263, 24f) οὐ συντυχικῶς μὲν ἀγγαρευθέντα, προορισθέντα δὲ ὑπὸ θεοῦ διακονῆσαι τῷ σταυρῷ Ἰησοῦ, ἐν ᾧ »κόσμος ἐσταύρωται« τοῖς ἁγίοις »καὶ« οἱ ἅγιοι »κόσμῳ«. runt crucem ei ipsi, ut ipse eam portaret. et qui potest discutere, quaerat discutiens in utroque, ut inveniat utruni finem portandae crucis accepit, aut magis Cyrenaeus Simon, non fortuito angariatus, sed secundum aliquam de eo praescientiam dei, secundum dispositionem dei ductus ad hoc, ut evangelica scriptura dignus inveniretur et ministerio crucis Christi, in qua »mundus « sanctis »et« sancti »mundo«.

Quidam autem et moraliter exponere voluerunt hunc ipsura Simonetn Cyrenaeum, ex eo quod de Pentapoli esset Cyrenes secundum Libyam, accipientes occa- sionem de sensibus quinque ut dicant, quasi quinque sensus portaverint dispensationis illius crucem. Simon autem interpretatur oboedientia: cui autem magis conveniebat, ut crucem Christi portaret, nisi oboedientiae aut (sicut secundusLiae filius vocabatur) Simeon ? dupliciter enim apud Graecos nominatur et patriarcha et Petrus (secundum proprietatem Hebraici sermonis), ut conveniat ei qui ita vocatur, ut et Simon dicatur et Simeon, quoniam <iisdem> ipsis litteris scribunt Hebraei et nomen et Simonis. locus autem Calvariae dicitur non qualemcumque dispensationem habere, ut ilHc, qui pro hominibus moriturus fuerat, moreretur. ἐπεὶ δἐ Κυρήνη τῆς Πενταπόλεώς ἐστιν, τροπικῶς φασιν τὸς <έ Diehl> αἰσθήσεις βαστάζειν τὸν τῆς οἰκονομίας σταυρόν. καὶ ἐπεὶ Σίμων ἑρμηνεύεται ΓΠΑΚΟΗ, ό τῆς ὑποκοῆς ἐπώνυμος αἴρει αὐτόν. [*](12 Vgl. Gal. 6, 14 — 15 ff Vgl. Hamack TU 42, 4, 26 — 18 Vgl. Act. 2, 10 — 23 Wutz, Onom. sacra 370. 607 — 27 Vgl. Gen. 29, 33) [*](5/6 cyreneus symon L 6 fortuitu L 19 libiam B libeam G L 21 portaverint Kl portaverunt x 22 dispensationes G 27 liae] filiae G | vocatur μ 30 <iisdem> Koe ipsis x* | scribimt x dicvmt)

v.11.p.265

venit enim ad me traclitio quae- C Nr. 317 (vgl. C Xr. 71 Π 328, 1 dam talis, qiioniam corpus Adae Theophyl. 468 Basil. in C n): περὶ primi hominis ibi sepultum est τοῦ κρανίου τόπου ἧλθεν εἰς ἐμέ, ubi crucifixus est Christus, ut ὅτι Ἑβραῖοι παραδιδόασι τὸ σῶμα »sicut in Adam omnes moriuntur τοῦ Ἀδὰμ ἐκεῖ τετάφθαι, ἵν᾿ ἐπεὶ sic in Christo omnes «; ἐν τῷ Ἀδὰμ πάντες ἀποθνῄσκομεν, ui inXoco iMo, qui diciiurCalvariae dvaaTfi μὲν ό Ἀδάμ, ἐν Χριστῷ locus, id est locus capitis, caput δὲ πάντες ζῳοποιηθῶμεν. humani generis resurrectionem inveniat cum populo universo per resurrectionem domini salvatoris, qui ibi passus est et resurrexit. inconveniens enim erat. ut cum multi ex eo nati remissionem acciperent peccatorum et beneficium resurrectionis consequerentur, non magis ipse pater omnium hominum huiusmodi gratiam consequeretur.

Et dederunt ei acetum hibere felle mixtum; et cum gustasset, noluit bibere (27, 34).

Sufficiebat enim nobis ut tantum gustaret pro nobis, sicut mortem tridui temporis non longiorem, sic et acetum felle permixtum. aliud autem vinum, non mixtum cum felle nec cum alio aliquo contrario accepit et bibit et »gratias agens« discipulis dedit et promisit se movum eum in regno« die.

Postquam autem crucifixerunt eum, diviserunt sibi vestimenta eius sortem mittentes, et sedentes servabant eum (27, 35. 36).

Et sunt usque nunc, qui ipsum quidem non habentes, vestimenta autem, verba in scripturis posita, habent, nec ipsa ad plenum sed ex parte, nihilominus hoc ipsum propheta dicente mysterium quod nunc est inpletum. utrum autem conscissum est aliquod vestimento- rum eius in illa partitione aut niansit unumquodque eorum integrum [*](921) [*](1 ff Vgl. Harnack TU. 42, 4,47 — Vgl. Hieron. in Matth. 232 D: audivi quendam exposuisse Calvariae locum etc, comm. in Eph. 5, 14: scio me audiuisse quendam de hoc loco disputantem etc, ep. 46 (Paulae et Eiistochiae ad Marcellam), 3; Ambros. in Luc 23, 33: supra Adae, ut Hebraei disputant, sepulturam — 5 Vgl. I. Cor. 15, 22 — 17 ff Vgl. Hieron. in Matth. 233 D: hoc indicat, quod gustaverit quidem pro nohis mortis amaritudinem, sed tertia die resurrexerit — 20 Vgl. Matth. 26, 27. 29 — 26 Vgl. Psal. 21, 19 2/3 primi honiinis adae B 4 confixus G 14 consequeretur] + et ipse B 18 et < B 19 aliquid R G L (sic) 21 unvollstandig ? vgl. zu S, 266, 12ff 27 aliquid B 28 participatione G | aut] an B | mansit] sit B)

v.11.p.266

sicut fuit, et qualia illa vestimenta fuerunt, non legimus apud tres evangelistas; apud lohannem autem discimus quoniam »milites postquam crucifixerunt Christum, acceperunt vestimenta eius et fecerunt quattuor partes, unicuique militi partem, tunicam autem, quoniam erat non consutilis sed a sursum textilis per totum, dixerunt ad invicem: non conscindamus eam, sed sortiamur de ea«. non ergo acceperunt eam. sed qui sortitus est. disputans autem aliquis de differentia eorum, qui vestirnenta domini habent, inveniet sine dubio qui Jn dogmatibus suis etsi non habent ipsum, »tunicam« tamen desursum textilem »per totum« habent, alii autem nec ipsam sed quam particulam vestimenti eius. et hoc considera quoniam secun- dum Matthaeum quidem lesus An.: accipiens »acetum cum felle per- « gustavit et »noluit bi- «, secundum Marcum autem cum daretur »ei myrrhatum vi- num«, »non accepit. Π 328, 7 (vgl. B [Matthaei] II. 204) τὸν γὰρ οἶνον μετὰ χολῆς ἔφη Ματθαῖος γευσάμενον μὴ θελῆσαι πιεῖν, μὴ γεύσασθαι δἐ τὴν ἀρχὴν ἐσμυρνισμένον οἶνον Μᾶρκος.

Et sedentes servabant eum ibi. et milites quidem seruabant corpus submissi a principibus sacerdotum, quasi furandum a discipulis eius si non servaretur; dispensatio autem resuscitavit eum et testes resurrectionis eius esse fecit non duos tantum aut tres, sed multo plures. »visus est« enim »Cephae, postea undecim, deinde apparuit amplius quam quingentis fratribus simul«, »novissime autem omnium« Paulo. et non signum resurrectionis eius, quod a tantis est visus, his qui susceperunt periculum, ut praedicent eum viventem in populis qui petierant eum ad crucem. et nunc novi principes sacerdotum (videlicet filii princi- pum illorum) verbum veritatis positum in scripturis crucifigunt falsis expositionibus suis et occidunt mendaciis; verbum autem veritatis, [*](2 Joh. 19, 23f — 14f Vgl. Matth. 27, 34 — 16 Vgl. Marc. 15, 23 — 19ff Vgl. Hieron. in Matth. 233 E: diligentia militum et sacerdotum nobis projicit, ut maior et apertior resurgentis virtus appareat — 20 f Vgl. Matth. 27, 64 — 23ff Vgl. I. Cor. 15, 5f. 8 1 fuit] + tunica B 2 discimus y* didicimus L | quoniam x* quod Pasch 5 non consutiHs] inconsutihs B Pasch 7 accipiunt B | est + eam B 9 in x* < ρ 12 — 18 et hoc — accepit] gehort hinter S. 265, 21 ? Kl 14/15 mixtum B 17 ei x* et ρ | murratum G mirratvim B 21 eius] suis B 22 eius esse fecit] effecit B 23 caife G 25 simul x* μ)

v.11.p.267

quia apud illos quidem occiditur vivit autem in sua natura, semper invenit et eligit sibi vasa. in quibus resurgat et vivat et adhuc confundat suos interfectores, multis testimoniis vivere demonstratum.

Et inposuerunt super caput eius causam eius scriptam: hic est Iesus, rex ludueorum (27. 37).

»Sive occasione sive veritate Christus pronuntiaturd et onmis littera regnum eius testatur, sive Graecorum sive Romanorum sive Hebraicorum. et pro corona snper caput eius sit scriptum: hic est lesus, rex ludaeorum. et cum nulla inveniatur causa alia mortis eius (nec enim erat), haec habeatur sola quia rex fuit ludaeorum, de qua et locutus est dicens: »ego autem constitutus sum rex ab eo super Sion montem sanctum eius«. et princeps quidem sacerdotum litteram legis portabat in capite suo formam signi »sanctificationem « scriptam in petalo. verus autem princeps sacerdotum et rex lesus in cruce quidem habet scriptum: hic est rex ludaeorum, ascendens autem ad patrem et suscipiens patrem in se pro litteris et pro nomine habet. qui nominatur, et habet eum coronam et dignus eo effectus et domus dei patris digna effectus, solus sufficienter patrem capere potest.

Tunc crucifixerunt cum eo duos latrones, unum a dextris et unum a sinistris (27, 38).

Crucifixus inter latrones dominus sicut ipsi latrones inplevit prophetiam dicentem de se: »et cum iniquis deputatus est« et videre discipulos eius, testimonium dantes culturae dei quae per eum est introducta, »cum iniquis« reputari et crucifigi cum eis passiones reliquas sustinere, sicut et illi. mundus enim et spiritus qui in eo est, summos semper persequitur viros et punit malitiae quidem summos propter utilitatem multorum, summos autem virtutis. quoniam non est dignus mundus iste eis qui non considerant »quae viden- [*](6 Phil. 1, 18 — 7f Vgl. Joh. 19, 20 — 9ff Vgl. Hieron. in Matth. 234 A: . . . nullam aliam invenerint cavsam interfectionis eius, nisi quod rex ludaeorum esset — 11 Psal. 2, 6 — 13f Vgl. Ex. 28, 32 (36) — 23 (vgl. 25) Jes. 53, 12 — 29 Vgl. Hebr. 11, 38 — 29 Vgl. II. Cor. 4, 18 4 eius2] ipsius B 6 Christus + rex Pasch 8 sit seriptum y fuit scrip- tum R sicut scriptum est L 10 quia y (Pasch) < L 12 princeps B (vgl. Pasch) principes G L 13 portabat y Pasch portabant L 18 et] est G 19 capere x accipere R 20 a] ad G)

v.11.p.268

«tur, sed »quae non videntur« et contemnunt eum, sicut et olim ambulantes nn melotis et in pellibus caprinis, egentes, afflicti, in desertis errantes, in montibus, et in speluncis pt in foveis terrae, quo- rum non erat dignus mundus».

Transeuntes autem blasphemabant eum moventes capita sua et dicentes: uah qui destruebas templum et in triduo reaedificabas; libera teipsum, si filius dei es, descende de cruce. similiter et principes sacer- dotum deludentes eum cum scribis et senioribus et Pharisaeis dicebant: alios salvos fecit, seipsum salvum non potest facere; si ipse est rexlsrael, descendat nunc de cruce et credimus illi. confidit in deum, liberoMt nunc eum si vult eum; dixit enim, quia filius dei sum (27, 39 — 43).

Nemo stans lesum blasphemat neque recte incedens; transeuntes enim blasphemabdnt eum [vel, sicut in Graeco habet, praetereuntes], qui etiam macerie vineae dissoluta a deo vindemiant eos, qui reman- serunt; scriptum est enim: mt quid deposuisti maceriem eius, et vinde- miant eam omnes qui praetereunt viam ?« quamdiu ergo quis jDraeterivit viam neque declinavit a via, aut stans dicere potest deo: statuisti »supra petram pedes meos«, non blasphemat lesum; si ceciderit aut praeterierit vel transierit vel declinaverit, tunc eum blasphemat. sicut adhuc, qui in mala opera ceciderunt, et sicut qui dereliquerunt »terminos aeternos« et viam ecclesiae caelestis, fluctuantur et circumferuntur »ab omni vento doctrinae in fallacia hominum, in astutia ad remedium erroris«. omnes enim praetereuntes et declinantes esse si quis dixerit, non peccabit, propter quod et ipsi inter praetereuntes habentur et blasphemant lesum, non habentes caput firmum, sed moventes eum sursum et deorsum, quo- niam non sunt prudentes nec habent oculos suos in capite suo, in quo habere debuerant Ecclesiaste dicente: »sapientis oculi in capite eius sunt«. praetereuntium ergo et declinantium opus est lesum blas- [*](2 Hebr. 11, 37 f — 15 Psal. 79, 13 — 16 ff Vgl. Hieron. in Matth. 234 C: blasphemabant, quia praetergrediebantur viam . . . et non stabant super petram — 18 Psal. 39, 3—21 Vgl. Prov. 22, 28 — 22 Eph. 4, 14 — 23 ff Vgl. TU. 42, 4, 61 — 28 Pred. 2, 14 2 in2 < L 2f caprinis — montibus y* < L 6 va L uva G | triduo x + illud R 9 non potest salvum L 10/11 eum niinc B 11 eum2 < B 12 lesum — incedens] neque recte incedens iesum blasphemat L 13 enim] autem L | [vel — praetereuntes] Kl | vel Kl et x 17 aut x* < ρ Ι deo L Pasch de deo y* 18 non y* et non L (Pasch) 20 et] aut B 26 eum x Pasch ipsum ρ)

v.11.p.269

phemare filium dei, quia xnemo in spiritu dei loquens dicit: anathema Iesu«.

Diversi autem blasphemantium sermones habentur, quorum unum blasphemium est quod dicitur ab eis, qui non intellegunt nec audiunt quae dicuntur nec de quibus adfirmant: lesus enim dixit: xsolvite templum hoc, et ego in triduo suscitabo «, jyraetereuntes autem quasi »falsi testes« contra lesum dicebant quod non erat de eo, adpetentes eum: vah qui destruit templum dei, et in triduo reaedificat eum. non enim ipse destruit templum, sed quod alii destruunt ipse aedificat; sive »templum proprium corporisc, quod a ludaeis fuerat traditum morti, sive templum testium suorum et omnium qui habuerunt verbum dei in se et ex insidiis impiorum propter pietatem mortui sunt (»venit« enim »hora, quando omnes, qui in sunt, audient vocem filii dei et resurgent«). et non solum in eo dicebant: qui destruit templum, mentiti sunt, sed etiam illud quod dixerunt: »et ego in triduo reaedificabo eum«. nec enim dixit se tempkim, sed suscitaturum; sermo enim aedificationis non ostendit subitaneum opus, suscitationis autem ostendit.

Et qui quidem deridebant, dicebant salva teipsum, ipse autem (accipiens virtutem a patre) et hoc fecit et amplius; cunctis enim capientibus verbum suum salutem suam ostendit. et illi quidem deri- dentes dicebant: si filius dei es, descende de cruce, ipse autem filium dei se deridentibus quidem non ostendebat, ostendit autem credenti- bus sibi, postquam dispensavit quae oportebat eum dispensare in tribus illis diebus, postqviam descendens ad inferos »mortificatus corpore vivificatus autem in spiritu, spiritibus qui erant in carcere praedicavit, qui non crediderant aliquando, quando expectabatur patientia dei in diebus Noe cum fabricaretur arca, in qua pauci. id est octo animae, sunt salvati per «. et non est derelictus illic (sicut ipse dicebat: »quoniam non derelinques animam meam in in- [*](1 I. Cor. 12, 3 — 6 Joh. 2, 19 — 7 Vgl. Matth. 26, 60f — 10 Vgl. Joh. 2, 21 — 11f Vgl. I. Cor. 3, 16? — 13 Joh. 5, 28f — 16 Joh. 2, 19 — 25 I. Petr. 3, —20 — 30 Psal. 15, 10 1 dei2 < G 4 blasphemum est B est blasphemum L 5 audiunt] percipiunt B in ras. | 1. adfirmantur Elt 8 va G L 9 eum] illud L 10 > Diehl 16 eum] ipsum L 17 suscitaturum y* resuscitaturum L 19 deridebant + eum B 21 postquam + autem B 25/26 in corpore B La 27 qui] quod L | expectabat[ur] ? Diehl Kl)

v.11.p.270

ferno«), oportebat autem eum et ascendere ad proprium patrem deum, ut »ascendens in altumu captivet captivitatem et accipiat »dona in homines« et post haec ostendat se fortiorem morte dicens ad »ubi est, mors, aculeus tuus ?«

Similiter autem (ceteris praetereuntibus et blasphemantibus eum) principes quoque sacerdotum et scribae praetereuntes et ipsi dicebant ad eum, victi virtutibus ante gestis ab eo: alios salvos fecit, seipsum salvum facere non potest (videlicet non credentes quoniam qui alios salvare potuit, multo amplius poterat et seipsum salvare) et promittebant se credituros in eum quasi in regem Israel, si descendens a cruce videretur ab eis. ipse autem non curabat indignum aliquid agere propter derisionis iniuriam et facere, quod dicebatur ab eis extra rationem et ordinem.

Idipsum autem et latrones, qui crucifixi erant cum eo, inproperabant ei (27, 44).

Et apud lohannem sicut potuimus exposuimus de duobus latro- nibus, qui fuerunt crucifixi cum Christo, qui secundum Matthaeum quidem et Marcum inproperaverunt ei in cruce, secundum Lucam thaei] II, 106, 12) An.: autem dicentem quoniam »unus de pendentibus latronibus blas- phemabat eum dicens: tu es Christus; salva teipsum et nos. respondens autem alter increpa- ἐπηγγείλατο (vgl. Luc. 1, 3) — bat eum Π luc ( = C luc Nr. 58 Or. vgl. Π 330, 9 Β [Cramer] 1,438, 28 = Β [Matambo ὁ μὲν Ματθαῖος παρατρέχων εἶπεν ὅτι καὶ οἱ συσταυρωθέντες ὠνείδιζον αὐτόν· ἀκριβέστερον δὲ οὗτος — ὥσπερ καὶ ἐξηγούμενος ἔνα φησὶν εἶναι τὸν βλασφημήσαντα, τὸν δ’ ἕτερον ἐπιτιμᾶν αὐτῷ. dicens: non times tu deum, quod in eadem damnatione es ? et nos quidem iuste, nam condigna factis recipimus; iste autem nihil mali [*](2 Vgl. Eph. 4, 8 — 4 I. Cor. 15, 55 — 6ff Vgl. Hieron. in Matth. 234 D: etiam nolentes confitentur scribae et Pharisaei, quod alios salvos fecerit. itaque vestra vos condemnat sententia; qui enim alios salvos fecit, utique si vellet et seipsum salvare poterat — 16 Vgl. Joh. 19, 18; der entsprechende tomus in Joh. ist nicht erhalten — 19 Vgl. Marc. 15, 32 — 23 Luc. 23, 39 — 42 3 morti G L 8 non potest salvum facere B | 1. videntes ? Kl 9 et seipsum poterat L 10 a] de B 14 et latrones autem L 23 tu] si tu B Pasch 29 tu < B)

v.11.p.271

fecit. et dicebat ad lesum: memor esto mei cum veneris in regnum tuum. respondens autem lesus dixit ad eum, qui increpaverat blasphemantem: »amen dico tibi: hodie mecum eris in «. Conveniens ergo est, ut in primis quidem ambo latrones intellegantur dominum blasphemasse, post hoc autem unum ex eis conversum esse et credidisse tractantem apud seipsum et de his miraculis, quae audiebat facta ab eo, forsitan autem et videns conversionem aeris et tenebras fieri insolitas, et non sicut fieri frequenter sole- bant. εἰκὸς δἐ κοὶ κατὰ μὲν τὴν ἀρχὴν ἀμφοτέρους ὠνειδικέναι, ὕστερον δέ τὸν ἕτερον μεταβεβληκέναι ἐπὶ τὸ πιστεῦσαι αὐτῷ, ὑπομνησθέντα τε ὧν ἐποίει σημείων καὶ ἰδόντα ἀρχόμενον σκοτίζεσθαι τὸν αερα. aut ne forte, sicut et illic diximus, alii sunt hi duo latrones, ex quibus unus blasphemabat eum alius autem increpabat blasphemantem, et alii fuerunt illi duo latrones, qui ambo blasphemaverunt. sed ille latro, qui salvatus est, ὅρα δέ εἰ ὁ σῳζόμενος λῃστὴς σύμ- potest esse mysterium eorum, qui post multas iniquitates crediderunt in Christum et dixerunt: Christo confixi sumus et con- figurati in morte Christi, et sem- per dicunt filio dei: »memor estocc nostri »cum veneris in regnum tuum et ideo in « sunt βολόν ἐστιν τῶν μετὰ ἁμαρτίας εἰς Ἰησοῦν πιστευσάντων κοὶ λεγόντων· »Χριστῷ συνεσταύρωμαι«, συμμορφιζομένων τῷ θανάτῳ αὐτοῦ, οἳ καὶ τῆς ἐν παραδείσῳ καταξιοῦνται διατριβῆς διὰ τὸ εἰρηκέναι τὸν κύριον τὸ »σήμερον μετ᾿ ἐμοῦ ἔσῃ ἐν τῷ παραδείσω«. cum ipso.

Α sexta auteni hora tenebrae factae sunt super universam ierram usque ad horam nonam (27, 45).

[*](2 Luc. 23, 43 — 12ff Vgl. Hieron. in Matth. 235 B: quo primum uterque blasphemaverit, dehinc sole fugiente . . . unus crediderit in lesum . . . in duobus latronibus uterque popultis, et gentilium et ludaeorum etc. — 22 Vgl. Gal. 2, 19; Phil. 3, 10 — 24 Vgl. Luc. 23, 42f 1 memor esto (vgl. Ζ. 24)1 raemento L Pasch 5 quidem < L Pasch | ambos G a L 7f esse conversum L 4) et de y* < L 12 insuetas L vac. G 15 ne < L 15 — 17 ex quibus — latrones y* < L)

v.11.p.272

Ab hoc textu quidam calumniantur evangelicam veritatem, dicentes: quomodo secundum textum potest esse verum quod dicitur, quia factae sunt tenebrae super omnem terram a sexta hora usque ad nonam, quod factum nulla refert historia ? et dicunt quia, sicut solet fieri in solis defectione, sic facta est tunc defectio solis. defectio autem solis a saeculo semper fuit in suo tempore facta. sed defectio solis quae secundum consuetudinem temporum ita cur- rentium fieri solet, non in alio tempore fit nisi in conventu solis et lunae, quando luna subtus currens solis inpedit radios oc- currens ei, et occursu suo lumen eius obtundit. in tempore autem. quo passus est Christus, manifestum est quoniam conventus non erat lunae ad solem, quoniam tempus erat paschale, quod consuetudinis est agere, quando hma solis plenitudinem habet et in tota est nocte. Π 331,3 (C1 Nr. 321 Or., vgl. Β [Matthaei] II, 107, 1 An.) An.: τότε γὰρ γίνονται ἐκλείψεις ὅτε πλησιάσωσιν ἀλλήλοις οἱ δύο οὗτοι φωστῆρες. γίνεται γὰρ ἔκλειψις ἡλίου, συνόδῳ ὑποδραμούσης αὐτὸν σελήνης, οὐ πανσελήνῳ ὅτε διά- μετρός ἐστι τῇ σελήνῃ. quomodo ergo poterat fieri defectio solis, cum luna esset plena et plenitudinem solis haberet ?

Quidam autem credentium volentes defensionem aliquam intro- ducere contra haec, angustati sermonibus profitentium talia, ita dixe- runt: si nullum prodigium novum factum fuisset in tempore passionis Christi sed omnia secundum consuetudinem, crederetur secundum con- suetudinem facta fuisse illa defectio solis; nunc autem cum constet cetera prodigia, quae tunc facta sunt, non secundum consuetudinem facta fuisse, sed nova et miranda (nam et »velum templi scissum est [*](Iff Vgl. Hieron. in Matth. 235 C: qui scripserunt contra evangelia, suspi- cantur deliquium solis (quod certis statutisque teniporibus accidere discipulos Christi ob imperitiam super resurrectione domini interpretatos; cum defectus solis numquam nisi ortu lunae fieri soleat: nulli autem dubium est paschae tempore lunam fuisse plenissimam — 31 Matth. 27, 51 f 1 ab hoc textu y* ad hoc testum L ad hunc textum μ 4 factum + esse B 5 tunc solis defectio L 25 quidam x* (Pasch) quas ρ)

v.11.p.273

in duas partes a sursum usque deorsum, et terra contremuit, et petrae disruptae sunt, et monumenta aperta sunt et multa corpora dormientium sanctorum resurrexerunt«), manifestum est quoniam et illa solis consequenter secundum cetera prodigia nova contra sonsuetudinem facta est. item adversus haec »filii saeculi »filii qui sunt filiis lucis in sua generatione«, talia dicunt: pone extra consuetudinem facta est illa defectio solis in tempore non antiqua sub principatu Romanorum, ita ut tenebrae fierent super omnem terram usque ad lioram nonam — quomodo hoc factum tam mirabile nemo Graecorum, nemo barbarorum factum conscripsit tempore illo, maxime qui chronica conscripserunt et notaverunt, sicubi tale aliquid novum factum est aliquando, sed soli hoc scripserunt vestri auctores ? et Phlegon quidam in Chronicis suis scripsit in priucipatu Tiberii Caesaris factum, sed non significavit in luna plena hoc factum. Π 331, 1 (C1 Nr. 322 Or.) An.: καὶ Φλέγων δέ τις παρ᾿ Ἕλλησι φιλόσο- φος μέμνηται τούτου τοῦ σκότους κτλ. Vide ergo nisi fortis est obiectio haec et potens movere omnem hominem sapientem (qui nec illis dicentibus nec istis scribentibus consentit, sed onmja cum ratione et iudicio audit), et non est quidem durum *** et unusquisque fidelium (qui credit quidem, non tamen cum ratione et cum iudicio credit), ut ita sit constans in fide, ut etsi mille crimina obiciant contra evangelicam fidem volentes destruere fidem nostram, ut in nulla parte eorum commoveatur sermonibus, qui (fingentes se credere scripturis evangelicis) per occasionem unius aut alterius quaestionis aut difficilis aut forte et indissolubilis adversantes scripturis festinant fidem Christi et evangeliorum eius toUere de anima nostra, introducentes quasdam morales res et mirabilia dei virtute consummata ad saeculares quasdam consuetudines transferre volentes. iudicavi igitur bonum, ut accipiens bonum propositum eorum, qui in fide constantes esse desiderant, solutiones criminationum eorum (in [*](5 Luc. 16, —13ff Vgl. Harnack TU 42, 4, 89 2 diruptae B L 3 surrexerunt B 6 filiis lucis sunt L 7 solis defectio B 7/8 antiqua x antiquo B c 8 ut] aut G 11 sicubi μ si quid x 13 quidam Kl vgl. Π und S. 79, 10, quidem x 20 iudicio et ratione L 21 Liicke Koe 22 cum < B L 24 nuUam partem B 25 fingentes x* fingens ρ 26 et x* < ρ | insolubilis L 28 morales] mirabiles μ Origenes XI 18)

v.11.p.274

qiiantum mihi ex deo est virtus) inveniam pro evangelii veritate, ut fideles non solum fide simplici, sed etiam ratione fidei muniantur in fide. dicimus ergo, quoniam Matthaeus et Marcus non dixerunt defectio- nem solis tunc factam fuisse, sed neque Lucas, Π luc (C luc Nr. 59) An.: Ματθαῖός τε κοὶ Μᾶρκος οὔτε ἥλιον οὔτε ἔκλειψιν ὠνόμασαν, Λουκᾶς δἐ . . . secundum pleraque exemplaria habentia sic: »et erat hora fere sexta et tenebrae factae sunt super omnem terram usque ad horam nonam, et obscuratus sol«. in quibusdam autem exemplariis non »tenebrae factae sunt et obscuratus set sol«; sed ita: »tenebrae factae sunt super omnem terram sole deficiente«. et forsitan ausus est (quasi manifestius aliquid dicere volens) pro: »et obscuratus est sol«, ponere: »deficiente sole«, aestimans quod non aliter potuissent tenebrae nisi »sole deficiente«. Puto autem magis, quoniam insidiatores ecclesiae Christi mutaverunt hoc verbum, quoniam »tenebrae factae sunt sole deficiente«, ut verisimiliter evangelia argui possint secundum adinventiones volen- tium arguere ea. arbitror ergo, sicut cetera signa quae facta sunt in passione ipsius, in Hierusalem tantummodo facta sunt, sic et tenebrae tantummodo swper omnem terram ludaeam sunt factae usque ad horam nonam. quae autem dico in Hierusalem tan- tummodo facta, haec sunt: quod »velum templi scissum «, quod »terra «, quod »petrae disruptae «, quod »monu- ὥσπερ ἡ περὶ τὴν Ἰουδαίαν γῆ κοὶ αἱ πέτραι καὶ τὰ μνημεῖα. [*](1 Vgl. Gal. 2, 14 — 5 Vgl. Marc. 15, 33 - Sff Luc. 23, 44f — llff Das τοῦ ἡλίου ἐκλιΠόντος wird von Origenes c. Cels. II, 33 (I, 159, 33) und in Cant. II (VIII, 140, 21) ohne kritische Bemerkung zitiert — 28 ff Matth. 27, 51f 1 evangehi R (G) evangehca B L 4. 16 quoniam x* quod μ 8 septima L 10 exemplaribus L | habet B 21 passioiie x* Pasch passionem ρ 24 iudeam x (Pasch) iudaeae R 27 facta haec sunt y (B mit haec) facta sunt haec L 30 diruptae B c (L))

v.11.p.275

menta aperta sunt«. nec cnini extra ludaeam »petrae disruptae sunt«, aut »monumenta « alia nisi ea tantum, quae in Hierusalem erant aut forte in terra ludaea, πολλαχοῦ γὰρ ἡ γραφὴ πᾶσαν τὴν Ἰουδαίαν ὀνομάζει . . . nec alia »terra tremuit« tunc nisi terra Hierusalem — nec enim alicubi, quod omne elementum terrae tremuerit in tempore illo, ut sentirent (verbi gratia) et qui in Aethiopia erant et in India et in Scythia (quod si factum fuisset, sine dubio inveniretur in historiis aliquibus eorum, qui in chronicis conscripserunt nova ahqua facta). sicut ergo, qiiod dicitur »terra contremuitc, hic refertur ad terram Hierusalem aut (si latius voluerit quis extendere) ad terram ludaeam, sic et tenebrae factae ab hora sexta usque ad nonam swper omnem terram ludaeam sunt factae aut certe super Hierusalem tantum. sic ergo qui intellegit, sine culpa intellegit, ut non magnitudinem miraculi ostendere volens incidat in risum sapientium »saceuli huius«, et infidehtatem in hominibus sapientibus operetur quam fidem.

Dicit autem aliquis contra haec: si non ex defectione solis factae fuerunt tenebrae tunc super omnern terram ludaeam et Hierusalem sed ex altera causa, ostende causam. cui talia respondemus: primum quidem, quod omnino evangelistae nec nominaverunt solem in isto loco, sed tantum quia tenebrae factae sunt super omnem terram. si ergo tenebrae factae suntsuper omnem terram sole non nominato, sine dubio consequens est intellegere quasdam tenebrosissimas nubes, εἴτε σκοτεινῆς νεφέλης ἢ νεφῶν ὑπο- et forte non unam sed multas et δραμουσῶν τὰς φθανούσας ἐπὶ τὴν maiores, concurrisse super terram Ἰουδαίαν γῆν ἡλιακὰς ἀκτῖνας ludaeam et Hierusalem ad coope- riendos radios solis, et ideo profundae factae sunt tenebrae a sexta hora usque ad nonam. [*](lOff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 26 - 17 Vgl. I. Cor. 3, 18 2 diruptae B c (L) 4 alia < B | tantummodo B 10 storiis G 12 sicut ergo] nunc autem Pasch | hic Kl sic < B (Pasch) 13 quis voluerit L 14 factae y* + svmt L 15 iudaeam x (vgl. Pasch) intellige quod super omnem terram ludaeam μ | sunt factae < L | sic] si G 17 et] (ita) ut Pasch 19 1. dicet ? Kl 23 ergo x* enim ρ 24 non μ (vgl. S. 276, 3) vgl. Pasch < x 18)

v.11.p.276

quoniam autem facti sumus in tali loco, dicimus, ne forte et »tenebrae palpabiles« in Aegyptum hoc modo factae fuerunt »tribus non ex solis defectione. sive autem ex eo quod nubes tenebrosae con- currerunt in unum, sive quod aer illic tunc spissior factus est super Aegyptios tantum — »omnibus« enim »filiis Israel«, sicut testatur scriptura, ἢ τοῦ ἐκεῖσε ἐκεῖσε παχυνθέντος συμ- ποθοῦντος καὶ αὐτοῦ τῷ γεγονότι . . . ὅτε »τοῖς Αἰγυπτίοις πεπολέμηκε δι᾿ αὐτούς«. »fuerat lumen < in omnibus locis> in quibus fuerant nam et inpossibile est in solis defectione, quae fit ex concursu lunae ad solem, »tribus diebus« continuis fieri tenebras; et crederetur alia tenebrarum causa fuisse in Aegypto, si vel nominatus fuisset sol, sive quasi obscuratus in tempore illo. nunc autem scriptura Exodi nihil aliud dicit nisi quia »Moyses extendit manum suam in caelum, et factae sunt tenebrae et caligo et cetera super omnem terram Aegjrpti tribus diebus; et nemo vidit fratrem suum, neque surrexit aliquis de lecto suo tribus diebus«.

Quod autem dico super omnem terram ludaeam vel Hierusalem, ut non omne elementum terrae intellegamus, illud est argumentum, quod scriptum est in tertio libro Regnorum, ubi Abdias dispensator Achab dixit Eliae: »quid peccavi, quia dedisti servum tuum in manus Achab, ut mortificet me ? vivit deus tuus, si est gens aut regnum ubi non misit dominus meus quaerere te, et dixi: non est, et con- bussit regnum et regiones eius, quoniam non invenit te«. quis tam lapideus sit legens ista, ut aestimet quoniam rex Israel Achab m omnem gentem mundi et in omne regnum orbis terrae misit quaerens Eham, et conbussit ubicumque dictum est: non est Elias ? sed sine dubio exaggeratorie dicta sunt illa, ostendentia quoniani satis eum quaesivit in gentibus quae fuerunt circa ludaeam, secundum quod potuit requirere. diximus autem etiam in aliis locis quoniam, cum duae creaturae generales in sexta die factae fuissent, primum quidem animalia, deinde autem [*](1 Vgl. Ex. 10, —7 Vgl. Ex. 10,23 — —Zu Π luc: Vgl. Ex. 14, 25 - 14 Vgl. Ex. 10, 22f — 21 III. Regn. 18, (3) 9f — 30 Wo ? — 31 Vgl. Gen. 1, 27 1 facti sumus x* facte sunt μ | dicimus ρ (in notis) diximus x* 2 Aegypttim x Aegypto Pasch | factae x Paseh < R 9 <in omnibus > Koe, vgl. S. 278. 1 10 et B | concursu y* Pasch concxu-sione L 11 et] 1. ut? Kl 14 caelo G 15 omnem R Pasch totam x 23 dixit B 24 invenit x* inveniet ρ 28. 30 quoniam x* quod μ 32 autem x* < μ)

v.11.p.277

homo »secundum dei « factus, consequens est, ut et dies ille sextus tunc divisus fuisse in- tellegatur in duas species creaturae, ut ante sextam quidem animalia intellegantur fuisse creata, ta, in sexta autem hora dixisse dominum: »faciamus hominem ad imaginem nostram« et fecisse tunc. *** propter quod conveniebat pro saUite eiusdem hominis morientem in ipsa hora sexta suspendi, ac a sexta hora C1 320 (C luc Nr. 60 Theophyl. 469 C Β [Cramer] I, 443. 13ff = Β [Matthaei] II, 112, 7) Or.: . . . καὶ ἐπεὶ ἐν τῇ ἕκτῃ ἡμέρᾳ γεγένηται ὁ ἄνθρωπος, καὶ εἰκὸς τὸν ἄνθρωπον τῇ ἕκτῃ ὥρᾳ ἐσφάλθαι, τάχα διὰ τοῦτο ὁ ὑπὲρ σωτηρίας ἀνθρώπων πάσχων ὥρᾳ ἕκτῃ ἐκρεμάσθη (+ τῆς ἕκτης ἡμέρας Π luc ἕκτῃ ἡμέρᾳ καὶ ἕκτῃ ὥρᾳ Theophyl.) propter hoc tenebras fuisse factas swper omnem terram usque ad nonam. et sicut Moyse manus extendente »in caelum »factae sunt super Aegyptios«, servos dei tenentes in servitutem, imago tenebrarum quae conprehensurae fuerant Aegyptios, similiter et Christo in sexta hora manus extendente in cruce ad caelum super populum qui clamaverat: »tolle de terra hunc«, et »crucifige, eum«, factae sunt tenebrae, et ab omni lumine sunt privati.

Et imago fuit tenebra illa C1 Nr. 320 (C luc Nr. 60) Or.: futurarum quae conprehensurae εἰκὼν δὲ τὸ σκότος τοῦ σκοτίζεσθαι fuerant gentem ludaeam, quia τοὺς ἐπιβαλόντας χεῖρα τῷ φωτί· ausi sunt lumini vero manus suas inferre.

unde ex tunc omnis illa gens tenebris est repleta, sicut dicit propheta: »obscurentur oculi eorum ne videant«. item sub Moyse »factae sunt tene- ὡς γὰρ Αἰγυπτίοις σκότος brae et caligo super omnem terram Aegypti tribus diebus; et nemo vidit fratrem suum, neque surrexit aliquis de lecto suo tribus diebus; omnibus autem fiHis καὶ τοῖς υἱοῖς [*](8 Gen. 1, 26 24 Vgl. Joh. 1, 9 15 Vgl. Ex. 10, 22 - 19 Luc. 23, 18 - Luc. 23, 21 - 27 Psal. 68, 24 — 28 Ex. 10, 22 ff 3 tunc X* < ρ 5 quidem + > ? Kl 10 Liicke Kl Koe, vgl. C1 12 in <die sexta et > ? Kl, vgl. Π luc Theophyl. 13 ac] et B 20 privati > ? Diehl 21 tenebra x* tenebrarum ρ 23 quia x (qui G a) quae R 32 de lecto suo ahquis L)

v.11.p.278

Israel erat lumen in omnibus in quibus commorabantur«. Christo autem tenehrae facfae sunt swper omnem terram ludaeam tri- bus horis, lumen autem fuit super omnem reliquam terram, quod ubique inluminat omnem rfj ecclesiam dei in Christo. locis, Ἰσραὴλ φῶς, οὕτω καὶ νῦν μέν ἐκκλησίᾳ φῶς, τοῖς δὲ Ἰουδαίοις σκότος et si usque ad nonam horam tenebrae fuerunt super omnem terram lu- daeam, manifestum est quoniam iterum lumen eis refulsit, quia »cum multitudo gentium intraverit, tunc omnis Israel salvus futurus est«. quod autem tribus horis factae sunt tenebrae super omnem terram ludaeam, illud ostendit quoniani propter peccata sua privati sunt a lumine trium horarum, a lumine τριῶν ὡρῶν, φωτὸς πατρικοῦ, ἀπαυ- dei patris et a splendore Christi γάσματος Χριστοῦ, ἐλλάμψεως ἁγίου et ab inluminatione spiritus sancti. πνεύματος.

Circa nonam autem horam clamavit Iesus voce magna dicens: eli, eli, lama sabacthani? hoc est: deus meus, deus meus, ut quid me dereliquisti? qui autem illic stantes erant et audientes, dicebant. quia Eliam vocat iste (27, 46. 47).

Digne domino requirendum est quae fuerit iUa magna vox Christi, utrum magna rebus significantibus magna mysteria, aut magna sensibili et corporali magnae vocis auditu. puto autem quod omnis vox Christi filii dei magna est, etsi fuerit lenis; et testatur de hoc ipso scriptura in locis maxime illis, in quibus vult erigere auditorem, ut transgrediatur illud, quod multi intellegere possunt in locis, et non maneat in eo (quamvis secundum simplicem intellectum habeat in eo aliquam veritatem), ut intellegere possit aliqua digne propter magnam domini vocem. quoniam ergo his verbis ostendit aliquid esse absconditum magnum, quod clamat ad deum dicens: quare me dereliquisti, ideo requirendum est, quid est quod a deo derelictus est [*](10 Vgl. öm. 11, 25 f 9 horam nonam B 12 omnem R G < B L 14 trium — lumine2 y* Pasch < L 16 ab y Pasch < L 18 haeli heli laena (lama G c) sabactani G hely hely lama zabathani B L (-actani) 21 domino y* deo L Ι fuerit B L Pasch fuit G 22 significantibus x* magnificantibus ρ 24 et] hoc B 27 habeat x* habeo ρ)

v.11.p.279

Christus; nec enim fas est credere eum mentiri dicentem: quare me derelifiuisti .

Et quidam colore religionis pro lesu, et quia non possunt exponere, quid sit Christum derelinqui a deo, arbitrantur et dicunt: venim quidem est quod dictum est, tamen per humilitatem dictum est. nos autem videntes eum qui »in forma « fuerat constitutus al) huius- raodi magnitudine descendentem et semetipsum exinanientem per hoc quod »formam «, et videntes in his voluntatem eius, qui ad haec talia eum transmisit, intellegimus quoniam, quantum ad illa in quibus fuerat forma dei invisibilis et imago secundum patrem, derelictus a patre est, quando »suscepit servi formamc, et derelictus est pro hominibus, ut talia et tanta susciperet, ut »usque ad « veniret, »et mortern «, quae inter homines turpissima esse videtur. extremum enim derelictionis eius Ι factum est, quando crucifixerunt eum et posuerunt super caput eius quasi deridentes eum litteras dicentes: »hic est lesus rex Iudaeorum« extremum derelictionis eius erat et illud quod inter latrones est crucifixus, et quod »praetereuntes blasphemabant eum moventes super eum capita «, et quod principes cum scribis dicebant: »alios salvos fecit, seipsum non potest «, adhuc autem et illud quod xetiam latrones inproperabant « in cruce. ergo manifeste intellegere poteris, quid sit quod dicit quare me dereliquisti? faciens conparationem gloriae illius quam habuit apud patrem ad confusionem quam contemnens sustinuit in cruce. sedes enim illius erat »sicut sol in conspectu dei, et sicut luna perfecta in aeternum; et erat testis eius fidelis in «. postea autem et, pro quibus dicit: quare me dereliquisti, superaddidit dicens: »tu autem reppulisti, et pro nihilo deduxisti, et distulisti Christum tuum, evertisti testamentum servi tui, profanasti in terra sanctitatem eius« et cetera.

[*](3ff Vgl. Hieron. in Matth. 236 B: ne mireria verborum humilitatetn et guerimonias derelicti, cum formam servi sciens scandalum crucis videas — 6ff Vgl. Phil. 2, 6ff – 10 Vgl. Phil. 2, 6 - Vgl. II. Cor. 4, 4 - 11 Vgl. Phil. 2, 7 - 12 Vgl. Phil. 2, 8 - 16 Matth. 27, 37 – 18 Matth. 27, 39 - 19 Matth. 27, 42 - 20 Vgl. Matth. 27, 44 - 22 f Vgl. Joh. 17, 5 – 24ff Psal. 88, 40 8 1. > colore ? calore ? Kl 4 qiiid sit 003C; G 8 videntes x* videns ρ 9 transmisit x* misit μ 12 est y Pasch < L Ι ut2l y* Pasch et L 16 autem < B 19 sua R G L < B 20 salvare y* salvum facere L 24 in cruce] crucera y I sedes y* si L 28 avertisti B)

v.11.p.280

Et quamdiu quidem fuit solis lumen, etiam tanta et talia sustinens non dicebat quare me dereliquisti? postquam autem vidit »super omnem terram ludaeam usque ad ηοραμ« tenebras dixit magna voce sua quare me dereliquisti, illud ostendere volens per haec, quoniam volens dereliquisti me, pater, et talibus exinanitum calamitatibus tradidisti, ut populus qui fuerat apud te honoratus recipiat quae in me ausus est, inplens »mensuram patrum« suorum, et quae super prophetas fecit, ut privetur a lumine tuae prospectionis et efficiatur in tenebris quasi te deo iam nequaquam eis praesente. sed et pro salute gentium dereliquisti me, ut »delicto« Israel fieret »gentium salus«, quid autem tam bonum fecerunt qui ex gentibus crediderunt, ut »pretioso sanguine« meo super terram effuso pro eis emerem eos a maligno qui tenuerat eos ? et quare »faciem tuam avertisti, et factus conturbaturs« ut dicam: »tristis est anima usque ad mortem« ? aut quid tale dignum facturi sunt homines, quibus patior ista, ut pro eis ego patiar haec ? sicut et propheta iam ante de hoc ipso praedixit, quasi clamans ad te et dicens: »quae utilitas«, pater, hominibus facta est »in sanguine meo, dum in corruptionem ? numquid confitebitur tibi pulvis, aut annuntiabit veritatem tuam ?« forsitan autem et videns peccata hominum, quibus patiebatur, dicebat : quare me dereliquisti, ut fierem »quasi qui coUigit stipulam in messe, et sicut qui colligit racemos in vindemia, cum non sit botrio ad manducandum primitiva « et haec dico, »quia periit timoratus a terra, et qui corrigat inter homines non est« non aestimes humano more salvatorem ista dixisse propter calami- tatem, quae conprehenderat eum in cruce. si enim ita acceperis, non eris audiens magnam vocem in qua ista locutus est, nec digna voce divina requires. ergo »tenebrae quidem a sexta hora factae sunt super [*](7ff Vgl. Matth. 23, 31f – 10f Vgl. Rom. 11, 11 - llff Vgl. Orig. Hom. XIV, 6 in Jer. (III, 111, 24): τί ὠφέλησα τηλικοῦτο τοὺς ἀνθρώπους ; τί ἄξιον τοῦ αἵματος, οὖ ἐξέχεα ὑπὲρ αὐτῶν, πεποιήκασι; κτλ. — 12 I. Petr. 1, 19 — 13 Psal. 29, –14 Matth. 26, 38 - 17 PsaL 29, 10 — 21 Mieha 7, 1 - 23 Micha 7, 2 — 24 ff Vgl. C Nr. 323 Or.: τὸ »'Hλὶ Ἠλὶ λημὰ σεβαχθανῆ« ζήτει, πότερον ὀλοφυρτικὸν τοῦτο ἢ ἀπορητικὸν ἢ ἐρωτηματικόν. καὶ εἰ μὲν τὰ τρία, ζήτει ἑκάστου τὴν δύναμιν· εἰ δὲ μή, ὄψει ὡς ὑπὲρ ἡμῶν ἡ φωνή — 28 Matth. 27, 45 3 horam nonam B 4 sua < B 10 dehcto x* derehcto μ 15 homines] omnes B 17 ad te < B 18 pater] ο pater B L 24 vmde μ vide x 27 eris x* sis ρ)

v.11.p.281

omnem terram usque ad νοναμ« prius autem quam finiatur clamavit dominus circa eam voce magna, dicens quae scripta sunt, quasi postulans ut oriatur sol terrae, solvens in ea tenebras trium horarum secundum quod tradidimus supra.

Quidam autem illic stantes et audientes dicebant: quia Eliam vocat iste*** ceteri autem dicebant: sine videamus si veniat Elias et liberet eum (27, 47—49).

Tamquam si audissent quoniam deum vocavit, atque mirati fuissent orationem eius in cruce maiorem, quam fuit oratio lonae orantis in utero ceti, et prodificati fuissent, ut etiam in extremis calamitatibus constituti orare non desinant deum. maiorem autem dico orationem Christi fuisse quam lonae in utero ceti propter magnitudinem rerum quae demonstrantur ex ea, et propter magnum effectum voluntariae passionis eius.

Et continuo accurrens unus ex eis accepta spongia inplevit aceto et inposuit arundini, et dabat ei bibere. et sic inplevit pro- phetiam in se dicentem de se : »et dederunt in escam meam fel, et in siti mea potaverunt «. ideo et secundum lohannem cum accepisset lesus acetum cum felle, dixit: »consummatum est« etiam hoc, quod de me scriptura praedixerat. iucunde autem quis potest uti hoc textu adversus eos, qui maligna vel scripse- runt vel scribunt adversus Christum, de quibus dicit Esaias : »vae qui scribunt maligna; scribentes enim scribunt« (dico autem ilHs, qui conscriptiones aliquas dimiserunt, »iniquitatem in excelsumu loquentes). et utetur quis hoc textu videns eos ex quibusdam auditio- nibus sive ethnicorum verborum sive barbaricorum sermonum con- gregantes et facientes narrationem quasi spongiam quandam, adinplen- tes eam non de verbo potabili neque de vino laetificante »cor « [*](9 Vgl. Jona 2, 2ff — 17ff Vgl. Hieron. in Matth. 236 C: et haec facta sunt, ut compleretur prophetiai nn siti mea potaverunt me aceton — Vgl. Petrusev. V 17 καὶ ἐπλήρωσαν πάντα ? — Psal. 68, 22 — 19 Joh. 19, 30 — 20ff Vgl. harnack TU. 42, 4, 59 - 22 Jes. 10, 1 - 24 Psal. 72, 8 – 28f Vgl. Psal. 103, 15 1 autem < B Ι finiretvir ρ 2 dominus] ihs B 6 Lucke Kl Ι si] an B Ι veniat B L (Pasch) venit G 6/7 et liberet μ (Pasch) et libera- bat G liberans B et liberat L 8 vocat B L Ι atque Kl utique x 13 demonstrantur x* demonstratur ρ Ι effectvun R G affectum B L Pasch 16 acceptam spongiam B 16 sic x* < ρ 23 de] vae B 24 scrip- tiones B ρ 28 eam < G Ι ρ)

v.11.p.282

neque de aqua »refectionis«, sed de aliquo contrario et nocivo et non potabili aceto intellegibili ; et hanc spongiam inponunt calamo scripturae suae et (quantum ad se) laesiones inferunt lesu ex huiusmodi potu. et quidam quidem dant lesu »bibere vinum cum permixtum« non vult bibere lesus filius dei, alii autem non vinum sed acetum. et forsitan quanticumque secundum doctrinam quidem ecclesiasticam sapiunt, vivunt autem male, dant ei »vinum bibere felle permixtuma, qui autem alienas a veritate sapientias adplicant Christo quasi eo ea dicenti, hi spongiam inplentes aceto inponunt calamo et potant eum. sunt autem qui et »acetum fel«, sicut lohannes scribit, ori eiusa. et forsitan qui sapiunt tantummodo Ι male, spongiam inplent aceto et inponunt calamo scripturae suae et potant eum, qui autem et sapiunt male de dispensationibus Christi et vivunt ne- quiter, hi »spongiam plenam ex aceto cum felle et hyssopo inponentesa calamo scripturae offerunt »ori eiusa. qui autem neque »vinum« eius bibere vult propter fellis commixtionem, multo magis non bibet »acetum«, neque »acetum felle «. propterea nos vinum mundum ab omni acerbitate et amaritudine, vinum quod »laetificat cor « et cor ipsius filii dei, accipientes ex eo ipso salvatore nostro lesu (qui est »vitis vera«) potemus eum et discipulos eius, dicat de nobis bene potantibus eum et discipulos eius : »sitii et dedistis mihi «. accipiamus et »aquam « cum qua nutrit iustos »pastor «, ut qui pascuntur ab eo dicant: »super aquam refectionis educavit nos«.

lesus autem iterum clamans voce magna emisit spiritum (27, 50).

Quantum ad Matthaeum quidem dicentem, iterum clamasse lesum voce magna et emisisse spiritum, non autem manifestantem, quae fuerit vox illa magna quam clamavit iterum, erat dicere quoniam eandem vocem clamavit iterum, quam supra clamaverat dicens : »deus <meus> deus meus«. sed quia Lucas manifeste scribit, [*](1 Vgl. Psal. 22, 2 - 4. 7 Matth. 27, 34 - 10. 14 Joh. 19, 29 - 15 Vgl. Matth. 27, 34 - 17 Vgl. Matth. 27, 48 (Joh. 19, 29) - 18 Vgl. Psal. 103, 15 - 20 Joh. 15, 1 - 21 Matth. 25, 35 - 22 H Vgl. Psal. 22, 2 - 23 Vgl. Joh. 10. 11. 14 - 30 Matth. 27, 46 1 noctuo G 5 iesus bibere B 7 bibere] + cum B 9 ea dicenti] tacente B Ι hii B L his G 26 vom Lemma fehlt v. 51a 29 quam y Pasch qua L 31 x> Diehl Kl, vgl. S. 278, 18 Ι sed qma y* < L lucas] lus G alius R)

v.11.p.283

clamavit, cuni eniitteret spiritum, dicens: »in manus tuas commendo spirituni meum«, est intellegere et in isto loco vox illa, quam iterum clamavit emittens sjnritum, fuit ista: in manus tuas commendo spiritum meum«. Π334, 1 (Theophyl. 412C Β [Cramer] I, 440, 24 Β [Matthaei] II, 108, 22) An.: ἡ δὲ φωνή ἐστιν αὕτη· »πάτερ, εἰς χεῖράς σου παρα- τίθημι τὸ πνεῦμά μου. si ergo emittere spiritum aut (sicut lohannes scribit) tradere »spiritum« idipsum erat quod est mori, simpliciter erat intellegendum, quod dicitur in hoc loco emisit sjriritum. nunc autem, cum mortem nihil aliud esse definiant sapientes nisi separationem animae a corpore, videamus ne forte aliud est simpliciter mori, aliud autem magna voce clamare et emittere spiritum (sicut praesens exponit Matthaeus) aut »in manustt dei commendare »spiritum« et dimittere »spiritum« (secundum quod dicit Lucas) aut inclinare »caput« et tradere »spiritum« (sicut lohannes exponit). et mori quidem omnium hominum est, etiam malorum. quoniam omnium hominum animae separantur a cor- pore, etiam iniquorum, qui dicere ista non possunt quae dixit Christus exiens de corpore suo. magnam autem vocem clamare et sic emittere »spiritum«, quod est »in manus« dei commendare »spiritum« dimittere »spiritum«, aut inclinare »caput« et tradere »spiritum non est nisi tantum sanctorum, qui bonis operibus deum sibi praeparave- runt sicut et Christus. ut possint exeuntes de mundo fiducialiter in manus dei commendare vel tradere spiritum suum.

Si ergo intelleximus quid est magnam vocem clamare et sic emittere spiritum, id est »in manus « commendare (sic enim ex- posuimus supra proferentes expositionem evangelistae Lucae), si in- telleximus quid est inclinare »caput« et tradere »spiritum«, festinemus vitam nostram servare, ut in exitu nostro possimus et nos magnani [*](1. 6 Luc. 23, 46 — 8ff Vgl. ’ Nr. 324 Or.: »παρέδωκε τὸ πνεῦμα«, καθὼς ἔφη· »τίθημι τὴν ψυχήν μου ὑπὲρ τῶν« παραδοθέντων καὶ καὶ ἀφεθέντων — 8. 15. 21 Vgl. Joh. 19, 30 — 10f Vgl. Orig. de princ. I, 4 (V, 31, 11): non enini aliud est mors quam a vita discedere — 14. 20 Vgl. Luc. 23, 46 — 19ff Vgl. Hieron. in Matth. 236 D : divinae potestatis indicium est emittere spiritum etc. — Vgl. ep. 120, 8 ad Hedybiam - 23. 27 Vgl. Luc. 23, 46 - 24. 28 Vgl. Joh. 19, 30 4 quoniam x* quia Pasch 9 erat2] erit B 16 exprimit L 17 hominum R L < y Pasch 18 non ista L non μ 20 dei] domini L < B 24 manibus GL(Pasch))

v.11.p.284

vocem clamare et sic emittere spiritum aut inclinare »caput« et tradere »spiritum«, sicut lesus qui »inclinavit caput« et quasi supra gremium illud repausans exiit, qui poterat illudin sinu suo fovere et confortare. quodsi vis audiie, quid profuit Christo magnam vocem clamasse et sic emisisse spiritum, id est »in manus« domini »spiritum« et sic emisisse aut inclinasse »caput« super gremium patris et tradidisse »σπιριτθμ«, audi quod dicit propheta : wpropter »propter hoc« enim »non dereliquit animam eius in inferno, nec dedit« eum «. si ergo et nos ita nos gesserimus, ut possimus commendare spiritus nostros in manus dei aut inclinare caput super gre- mium dei et sic tradere spiritum, sine dubio neque nostras animas derelinquet in inferno nec dabit nos in corruptione in perpetuum remanere. sed qui iUum post diemtertium revocavit ab inferis, et nos revocabit in tempore opportuno, et qui illi donavit ut non videat caro eius »corruptionem«, nobis donabit, non quidem ut non videat caro nostra »corruptionem«, sed ut liberetur a corruptione tempore opportuno — quoniam ille quidem »peccatum non fecit, neque dolus inventus est in ore eius« nos autem iusti erimus si vel aliquando peccatis recesserimus.

Deinde autem quoniam iterum voce magna clamans et dicens: »pater, in manus tuas commendo spiritum meun« emisit ideo eo spiritum emittente signa facta sunt super eum et prodigia testificantia dignitatem eius hoc modo: et ecce velum templi scissum est in duas partes a summo usque deorsum. quamdiu quidem lesus non sus- ceperat pro hominibus mor- tem, »ipse expectatio « constitutus, velum templi interiora templi velabat; Π 335, 8 An. : ἀλλ' ἔως μὲν οὔπω τῆς ἡμετέρας ὑπεραθλήσας ζωῆς τὸν τῆς σαρκὸς θάνατον ὑπέμεινεν ὁ Χριστός, ἥπλωτό πως ἔτι τὸ καταπέτασμα. oportebat enim ea velari, donec ille qui solus ea poterat revelare manifesta faceret ea videre volentibus, ut per mortem lesu Christi [*](7ff Psal. 15,(9)10 - lOVgl. Joh. 19, 30; 1, 18 ? – llff Vgl. Psal. 15, 10- 17 I. Petr. 2, 22 - 21 Luc. 23, 46 - 25 ff Vgl. Hieron. in Matth. 236 E: velum templi scissum est et omnia legis sacramenta, quae ’mius tegebantur, prodita sunt atque ad gentiliuni populum transierunt — 27 Gen. 49, 10 1 spiritum emittere L Pasch 5 domini] dei B 8 derehquit x* (reliquit B) derehnquit ρ 10 manus μ manibus x Pasch 12 neque L Ι corruptionem G L 31 christi iesu L)

v.11.p.285

destruentis credentium mortem, qui liberati fuerint a niorte possint aspicere quae sunt intra velum. quae auteni fuerint iila, non est temporis huius exponere, quoniam multam et difficiiem interpreta- tionem simt habentia. opportunius autem convenit ea exponere in tertio libro Regnorum et in secundo Paralipomenon, in quibus scrip- tum est de templo et de his quae posita sunt intra velum. hic autem hoc tantum scriptum est, quia velum templi conscisaum est in duas partes, a siirsum usque deorsum.

Quaeret autem aliquis, qui non neglegenter intellegit scripturas, et x>t duo esse vela, unum quidem interius quod velat Ι sancta sanctorum, alterum autem exterius sive tabernaculi sive templi. quae figurae erant tabernaculi sancti, quod praeparavit ab initio pater. quo- nim velorum templi unum scissum est in duas partes a sursum usque de- orsum, quando ’Voce magna clamans lesus emisit spiritumc. hoc ostendens (sicutputo) mysterium, quoniam in passione domini salvatoris ve- lum, quod erat a foris, conscissum est a sursumusque deorsum, ut (asur- sum x> ab initio mundi) usque ad deorsum (id est usque ad finem eius) conscisso velamine mysteria publicentur, quae usque ad Christi adventum rationabiliter fuerant occulta. et nisi »ex parte« sed iam nunc nianifestarentur omnia adhuc in corpore constitutis dilectis Christi discipulis, utrumque velum fuerat conscin- dendum, id est quod a foris est et interius. nunc autem quoniam ad scientiam rerum novarum producimur, ideo quod a foris quidem fuerat velum, interim conscinditur asursum usque deorsum, ut »quando venerit quod perfectum esta et revelata fuerint cetera quae restabant, tunc auferatur etiam secundum velum, ut videamus etiam quae intra [*](5 Vgl. III. Regn. 6, 2ff ; II. Paral. 3, û14 – 9ff Vgl. Hieron. ep. ad Hedybiam 120, 8 (490, 21ff Hi): et quaerenduni, quod velum templi scissum sit, exterius an interius ete. — 16 ff 1. c. 490, 19: ab initio mundi . . . usque ad consumynationem mundi etc. — 19 ff 1. c. 490, 23: illud velum est coyiscissum, quod . . . foris positum fuit et appellabatur exterius, quia munc ex parte videmus etc. . . . . tunc etiam velum interius diarumpendum etc. — 19 I. Cor. 13, 9 — 20ff Vgl. Harnack SBA 1928 S. 329 A. 1 - 24 I. Cor. 13, 10 – 26ff Vgl. Hieron. 1. c. 491, 2: tunc etiam velum interius disrumpendum, ut omnia, quae nunc nobis abscondita sunt, domus dei aacramenta videamus : quid significent duo cherubin, quid oraculum, quid vas aureum, in quo manna reconditum fuit 4 habentia, opportiiniiis autem convenit y* oportunius habentia, convenit autem L 5 secimdo x* + libro μ 10 aspici ’t Kl 13. 16 sursum] summo L 16 ut < L 16 f <a — x> Kl 20 nunc x tuuc R)

v.11.p.286

secundum velum sunt occultata. veram arcam testamenti et. sicut ipsa se habet natura, videamus cherubin et propitiatorium verum et repositionem mannae in aureo vaso, et omnia manifesta atque maiora ilhs, quae per legem Moysi fuerant demonstrata, in quibus dixit deus ad eum : »facies omnia secundum formam eorum, quae tibi ostensa sunt in monte«.

Nihil ergo est mirum, quod velum templi conscissum est quod interiora velabat mysteria, ut videant discipuli Christi (accipientes oculos spiritales) ea, quae nulli ante lesum fuerant demonstrata. nemo enim nisi solus princeps sacerdotum, quae fuerant intra velum secundum, videt. sed et Aaron quidem et qui ex eo erant neque virtutem neque dignitatem habebant revelare, quae ipsi videbant, alicui alteri; solus autem qui »cum iureiurando« factus est sacerdotum »in aeternum secundum ordinem «, potuit per dispensationem mortis suae conscindere velum temjyli in duas partes a sursum usque deorsum, ut videantur quae fuerant intus oculis, qui talia possunt videre.

Et terra mota est et petrae scissae sunt et monumenta aperta sunt et multa corpora sanctoriim dormientium resurrexerunt; et exeuntes de monumentis post resurrectionem ipsius introierunt in sanctam civi- tatem et apparuerunt multis (27, 51b — 53).

Et terra mota est, id est omnis caro novo verbo et novis rebus secundum novum testamentum et novo cantico et novis omnibus atque caelestibus venientibus super eam. sicut et propheta de hoc ipso in ahquo dicit loco : »conturbati sunt onmes, qui videbant eos«, id discipulos Christi, wet timuit omnis homo«. item per alterum dominus dicit : »adhuc semel ego movebo caelum et terram et mare et «. dicentes autem parva de motu terrae, non inutihter iterum dicamus et de petris fissis in passione domini salvatoris, quae myste- [*](1ff Vgl. Hebr. 9, 4f – 5 Ex. 25, 40 – 13ff Vgl. Hebr. 7, 21. 17 - 25 Psal. 63, 9f — 26 ff Vgl. Hieron. 1. c. 491, 9: igitur in passione doniini terra comniota est iuxta illud quod scriptum est in Aggaeo: »adhuc ego semel movebo etc. — 27 Hagg. 2, 6 3 vase B L Ι manifestata L 5 facias G L Pasch | tibi < G 7 scissum B 10 intra x* ante ρ 11 et1 R < x 24 eam] terram μ 26 iterum B | alterum prophetam x alteram prophetiam R 27 ego] et ego B L Ι et mare 003C; B 28 parva] pauca B 29 fissis] scissis L)

v.11.p.287

rium fuerunt (sicut arbitror) prophetarum, manifestatae sunt enim m Christi adventu lex et prophetae; propter quod »ad dominum« »cum legitur Moyses, velamen quod positum fuerat super cor eorum, tollitur«, et quod »in lectione veteris testamenti erat velamen, in Christo aboletur«. apertae sunt ergo nunc petrae fissae sunt, ut in profundis eorum posita spiritalia mysteria videamus. probamus autem fissas tunc petras esse prophetas, primum quidem ex eo, quod »Christus« dicitur »petra« spiritalis, et rationis est omnes imitatoresChristi dici simi- liter petras, Π 336, 12 An.: ἐπεὶ δὲ καὶ »πέτρα ὁ Χριστός«, καὶ οἱ μιμηταὶ αὐτοῦ ἀπό- στολοι καὶ προφῆται (vgl. Ζ. 17f) πέτροι ὀνομάζονται . . . sicut et »luc mundi« dicuntur ex eo, quod ipse dominus eorum est »mundi«, deinde ex eo, quod etiam Petrus ab ipso doraino petra est appellatus, cum dicitur ei : »tu es Petrus, et super hanc petram aedificabo ecclesiam meam, et portae inferorum non praevalebunt ei«. autem hoc demonstratur ex eo, quod omnes quibus non praevalent »portae inferorum«, qui opus nominis petrae habent in se (id est et prophetae) petrae sunt et ipsi, et sunt fundamenta eorum, qui super eis aedificantur, secundum quod ait apostolus: »superaedificati super fundamen- »ἐποικοδομηθέντες ἐπὶ τῷ θεμελίῳ tum apostolorum et prophetarum, τῶν ἀποστόλων καὶ προφητῶν, ὄντος ipso summo angulari lapide lesu ἀκρογωνιαίου Ἰησοῦ Χριστοῦ((. Christo domino «. Buperaedificantur autem apostolis et prophetis maxime, qui sunt de ecclesia immaculata et apostolos Christi mirantur et prophetas non spernunt, sed scrutantur etiam eorum scripturas. Nunc et de monumentis apertis dicamus. »venit« autem »hora«, secundum quod promiserat Christus, »ut qui in monumentis sunt, audiant vocem filii dei, et vivant«. propterea audientibus eis filii dei« monumenta sunt aperta, quae clusa quidem fuerant [*](2ff Vgl. II. Cor. 3, 16. 15. –8 Vgl. I. Cor. 10, –12 Matth. 5, 14 - 12 f Joh. 8, 12; 9, 5 - 14 Matth. 16, 18 - 20 Eph. 2, 20 - 25 Vgl. Eph. 5, 27 - 27 ff Joh. 5, 25 (28) 1 arbitror y + misterium L Ι manifestae B (L) 3 fuerat x* erat ρ 4 tolletur G tolleretur L 6. 7 fissae usw.] scisse usw. L 6 profundis y* profimdo L 11 petras y* + esse L 14 ei < B 18 sunt1 μ sint X* Ι et2 X* < ρ 19 eis x eos R 22/23 christo iesu B L 25 mi- rantur x* imitantur μ 29 dei x* < ρ 30 fuerant (vgl. S. 288, 9)] fuerunt G L)

v.11.p.288

mortui erant in eis, aperta sunt autem, ut qui resurrexerant egrediantxir ex monumentis , non ante resurrectionem primogeniti »ex mortuis«, sed post resurrectionem ipsius, et resurgentes derelinquant quidem monumenta, ingrediantur autem in civitatem sanctam, et appareant et manifestentur multis volentibus et potentibus sanctam civitatem dei videre et quae in ea resuscitata sunt corjjora sanctarum. monumenta enim dicuntur corpora peccatricium animarum, id est mortuarum deo. cum autem per gratiam dei animae huiusmodi fuerint suscitatae ad fidem, corpora earum quae fuerant prius monumenta mortuarum animarum, efficiuntur corpora sanctarum et videntur a seipsis exire, cum desierint esse monumenta mortuarum animarum et coeperint corpora esse sanctarum. magna ergo sunt facta ex eo, quod wmagna voce clamavit lesus et emisit spiritum«, et semper haec eadem cottidie fiunt. « enim »templi« ad revelanda quae intus habentur, quando non scinditur sanctis »a sursum usque deorsum« et a usque ad finem ? quando et terra eis, qui salute sunt digni, non movetur et tremit quae ante Christi mortem inmobiUs erat ? quando et petrae secundum quod tradidimus non finduntur ? sic semper et monumenta aperiuntur et multa corpora (sanctorum quidem dormientium autem) surgunt et egrediuntur de monumentis (post resurrectionem tamen eius in eis, »qui mortuus est pro «) et sequuntur eum qui resurrexit et »in novitate vitae« ambulant cum eo. sic et qui digni sunt conversationem in caelis, dicentes : »nostra autem eonversatio in caelis est«, ingrediuntur in sanctam civitatem per singula tempora, et eorum lucet hominibus«, et multis apparent videntibus intellegentibus »οera bona« ipsorum, et propterea »patrem eorum qui est in caelis«.

[*](2 Ygl. Col. 1, 18 — 2ff Vgl. Hieron. in Matth. 237 C: et tamen . . . non ante resurrexerunt, quam dominus resurgeret, ut esset primogenitus resurrectionis ex mortuis — 12 Matth. 27, 50 — 14 f Vgl. Matth. 27, 51a — 18ff Vgl. Hieron. ep. ad Hedybiam 120, 8 (491, 20ff Hi): ideo stmt aperta, ut egrederentur de his, qui prius in fidelitate mortui erant, et cum resurgente Christo atque vivente viverent et ingrederentur caelestem Hierusalem et haberent municipatum nequaquam in terra sed in caelo — 21 Vgl. II. Cor. | 10 — 22 Vgl. Rom. 6, 4 - 2.3 Phil. 3, 20 – 24ff Vgl. Matth. 5, 1416 7 mortuorum y 8 huiusmodi anime L 12/13 voce magna B 17 tremet G Ι et2 < y 19 autem x < Bc 21 in eis < B Ι resurrexit y* resurrexerunt L 23/24 in caelis est y* est in caelis L)

v.11.p.289

Sed et dicere debemus de istis et sapere, quoniam omnis quidem littera evangelii quasi littera vivificat evangelicos (ut ita eos appellem) scribas; spiritus autem, qui supergreditur litterarum naturam, divini- oribus motibus magis eos inluminatquibus evangelium non est velatum; onmia enim agunt ut videant quae in anima sua per resurrectionem Christi fiunt mysteria. prodificatur enim quadam prodificatione et qui credit scripturis, maiori autem repletur scientia qui videt, quod conscinditur velum scripturae a sursum usque deorsum, et videt quae sunt intra eum. beatus est autem et cui terra et omnia terrena moventur (propterea enim et a Christo sunt mota) : non movebuntur pedes eius, nec dicet: miei autem paene moti sunt pedes« quantum autem est qui videt oculis animae fissas petras, quam illi qui tunc corporaliter fieri ista viderunt ! si autem quis videns et monumenta aperta et corpora multa dormientium sanctorum surgentia et de monumentis egredientia post resurrectionem corporis Christi oninino alienus efficitur a monumentis et domesticus efficitur civitati dei ingressus in eam, quanto magis prodificabitur ampHus eis qui corporaliter pro- digia ista viderunt ? satis autem puto distare hunc, qui ingreditur in civitatem sanctamet apparet multis quia est in ea, ab illo, qui secundum historiam credit et non ascendit a fide simplici ad altiora mysteria.

Centurio autem, et qui cum eo erant custodientes lesum, viso terrae motu et his quae fiebant timuerunt valde, dicentes : vere filius dei erat iste (27, 54).

Marcus autem sicscribit : »videns centurioqui adstabatibi, quoniam clamans expiravit, dixit : vere hic homo filius erat dei«; Lucas [*](4 Vgl. II. Cor. 4, 3 - 11 Psal. 72, 2 – 15f Vgl. Eph. 2, 19 – 24ff Vgl. Β (Cramer) I, 440, 32 = Β (Matthaei) II, 110, 1 Aii. : ὁ μὲν οὖν κατὰ Ματθαῖον κεντυρίων κοὶ οἱ στρατιῶται ὡς ἂν ἰδόντες τὸν σεισμὸν καὶ τὰ γεγονότα οἶον τὸ καταπέτασμα καὶ τὰς πέτρος σχισθέντα) ἐφοβήθησαν σφόδρα λέγοντες λέγοντες θεοῦ υἱὸς ἦν οὖτος«. οὗτοι δὲ κοὶ ὁ κατὰ τὸν Λουκᾶν κεντυρίων ἄνθρωπον λέγουσι τὸν Ἰησοῦν υἱὸν θεοῦ δίκαιον, ἴσως μὲν ἐκεῖνο οὐκ εἰδότες, μόνον δὲ ἀκούσοντες αὐτοῦ τὴν μεγάλην φωνὴν κοὶ ἐπὶ ταχέως ἀποπνεύσαντα ἰδόντες οὐδ' ὑποτμηθεισῶν αὐτοῦ τῶν ἀγκαλῶν κατὰ τὸ ἔθος — 24 Marc. 15, 39 — 25 Luc. 23, 47 2 vivificat evangelicos y* vivificante angelicos L vivificans angelicos μ 6 prodificatur x* prodificant μ Ι et x* eum μ 7 scriptm-as L 9 eum] ipsimi μ Ι et1 B 11 quanto μ | autem < B 12 scissas L 13 ista fieri L 16 civitatis B L 22 moto G Origenes XI 19)

v.11.p.290

widens centurio uae facta sunt, glorificavit deum dicens: vere hic iiomo iustus erat« secundum Marcum quidem centurio, non »velum templi fuerat scissum a sursum usque deorsum« nec quia facta sunt signa secundum quod refert Matthaeus (id est quia »mota est «, quia »petrae sunt fissae«, aut »aperta sunt monumenta«) admiratus. dignum est ergo videre, quid postea factum est super illud quod scriptum est apud Marcum, ut miraretur centurio dicens : »vere hic homo fihus erat dei«, et vide, si dicere possumus secundum quidem modum, quia miratus est in his, quae dicta fuerant ab eo ad deum cum clamore et magnitudine sensuum, secundum quod capiebat intellegere, *** suspicans admiratus est et dixit: »vere hic homo filius erat dei«; secundum alterum autem modum, quoniam forte volens Pilatus populo universo qui dixerat : »crucifige, crucifige eum«, et timens populi totius tumultum, non iussit, secundum consuetudinem Romanorum de his qui crucifiguntur, percuti sub alas corporis lesu — quod faciunt aliquando qui condemnant eos qui in maioribus sceleribus sunt inventi (quoniam ergo maiorem sustinent cruciatum qui non percutiuntur post fixionem, sed vivunt cum plurimo cruciatu, ahquando autem et tota nocte et adhuc post eam tota die). lesus ergo cum non fuisset percussus et speraretur diu pendens in cruce maiora pati tormenta, oravit patrem et exauditus est et statim, ut clamavit ad patrem, receptus est ; aut sicut qui »potestatem« habebat »ponendi animam« suam, posuit eam quando voluit ipse, quod stupuit centurio factum et dixit : »vere hic homo filius erat dei«. miraculum enim erat quoniam post tres horas receptus est, qui forte biduum victurus erat in cruce secundum consuetudinem eorum, qui suspenduntur quidem non autem percutiuntur, ut videretur beneficium dei fuisse quod expiravit, et meritum orationis eius magis quam [*](3ff Vgl. Matth. 27, 51 f - 7. 11. 24 Marc. 15, 39 - 12 f Vgl. Marc. 15, 15 - 13 Luc. 23, 21 — 14f Vgl. Harnack TU. 42, 4, 107 – 20ff Vgl. Hieron. in Matth. 238 A: in alio evangelio post terraemotum manifestior causa miraculi centurionis exponitur: quod cum vidisset eum spiritum dimisisse, dixerit: were dei filius erat iste«. nullus autem habet potestatem spiritum, nisi ille qui animarum conditor est — 21f Vgl. Psal. 117, 5? — 22 Vgl. Joh. 10, 18 1 sunt] fuerant B 5 est1 < B + et L | terra + est B + et μ Ι sunt fissae G sunt scisse B scisse sunt L 6 ergo < B 8 homo X* < ρ quia] quoniam L Ι est] str. ? Kl Benz 11 Liicke Koe 16 1. lesum ? Diehl 18 fixitionem G 28 expiravit + tam cito Pasch)

v.11.p.291

violentia crucis. illud etiam quod in sequentibus Marcus exponit, cum »Ioseph« intrasset »apud Pilatum« et petisset »corpus Iesu«, hoc ipsum significat. sic enim dicit, quoniam »Pilatus miratus est si iam mortuus esset, et vocans centurionem interrogavit eum si iam mortuus esset; et cum audisset a centurione, donavit corpus eius Ioseph«. si enim consuetudo, quae apud Romanos fuerat de crucifixis atque percussis, in Christo servata fuisset, quomodo miratus fuisset Pilatus si iam mortuus est ? vide ergo nisi novum demonstret miraculum, quod iam mortuus erat et quod »vocavit centurionem Pilatus et interrogavit si iam mortuus est«. vide autem nisi huiusmodi cruciatum fuisse Christi etiam Matthaeus ostendit, dicens: centurio et qui cum eo erant, servantes lesum. quare autem eum servabant nisi ut diutius pendens in cruce amplius cruciaretur, neque interfectus neque depositus ? tamen centurio secundum Matthaeum non tantum dixit de Iesu: vere dei filius erat iste, sed et timuit eum, terrae motu euni in timorem mittente. forsitan autem et experimento sciebat super terrae motus, qui in gentibus fiunt, eum terrae motum fuisse, et in hoc stupuit videns.

Et observa quoniam apud Marcum, ubi centurio nullum miraculum vidisse refertur, hominem dicit Iesum filium dei; qui autem a conscissione veli vel a terrae motu stupuit, hominem illum fuisse non dicit sedfilium dei. consentit autem nobis ad tractatum quem fecimus de scriptura Marci etiam sermo conscriptionis Lucae, quoniam et ipse sic scribit: »vere hic homo iustus erat«. apud quem nihil aliud dicitur nisi de velo: »videns«, inquit, »centurio quae facta sunt, glorificavit deum dicens: vere iustus erat hic homo«. quoniam autem tale aliquid factum est in tempore condemnationis Christi, et non iussit Pilatus consuetudinem servare ut percutiatur corpus Christi, manifestat etiam Iohannes hoc modo scribens, quoniam »rogaverunt Pilatum. ut frangerentur crura eorum et tollerentur«. quid autem necessarium [*](2f (vgl. 7f) Vgl. Marc. 15, 42ff — 9 Marc. 15, 44 — 18 Vgl. Marc. 15, 39 — 21 ff Vgl. Redepenning, Origenes 2, 73 A. 3 — 23ff Luc. 23, 47 — 28 Joh. 19, 31 1 exponit marcus L 4 et] < G (B vac.) 4f esset et] esset G 7 fuisset2] est B 8 demonstrat ρ 10 esset B (L vac.) 12 servantes x* servabant μ | autem] 1. enim ? Kl 14 tantum] tamen B | de iesu μ ihm G < B L 15 filius dei B L | timorem] terrore L 17 et < L | videns x* dicens ρ 19 dicit y* dixit L 22 de] sed G 24 quae facta sunt centurio y 19*)

v.11.p.292

fuerat rogare et preces offerre de hoc, si secundum consuetudinem factum fuisset ? miserti sunt ergo Iudaei post crudelem condemnationem eorum, qui quantum ad aestimationem eorum vivebant in cruciatu terribili, »et prioris quidem crura fregerunt«, similiter et secundi; Ιesus autem non opus habuit intercessionibus eorum aut precibus quas obtulerunt Pilato, propter quod »venientes ad Ιesum, quoniam iam mortuus erat, crura eius non fregerunt«. aut forte non propter misericordiam hoc fecerunt Iudaei, sed principaliter propter sabbatum, »ut non maneant corpora super cruce in sabbato. erat enim magnus dies illius sabbati«. haec tractavimus propter quod scriptum est, quia centurio, et qui cum eo servabant Iesum, videntes terrae motum, et quaecumque fiebant timuerunt et cetera. verisimile est enim quoniam viderunt quomodo velum templi erat »conscissum usque deorsum«, et cetera mysterium ostendentia eorum, quae supra tradidimus, et timuerunt valde, hoc enim significat quod dicitur valde.

Vide autem ne forte et moralem expositionem suscipit sermo hoc modo: quoniam sunt quidam, qui suscipiunt Christum et servant; qui si quando viderint secundum quod tradidimus velum scindi et petras sicut exposuimus findi et monumenta secundum quod exposuimus aperiri et corpora »mortuorum sanctorum« exeuntia »de monumentis« et introeuntia »in civitatem sanctam« (id est ecclesiam), adducuntur in timorem dei et testimonium perhibent ei, quoniam filius dei est qui talia passus est. et non erit mirum, si confessus fuerit aliquis filium dei verbum et sapientiam et veritatem et omnia quaecumque dicitur filius dei. et laudabilis est, qui non conturbatur in his quae videntur contigisse ei more humano, et confitetur quia filius erat dei.