Adversus Mathematicos

Ἀλλ᾿ ἴσως τινὲς ἐροῦσιν, ὅτι τούτῳ τῷ λόγῳ ἡγεμονικωτάτην εἶναι συμβέβηκε καὶ κυριωτάτην ἐν τῷ κόσμῳ τὴν γῆν καὶ ἡγεμονικώτερον καὶ κυριώτερον τὸν ἀέρα· ἄνευ γὰρ τούτων οὐχ οἷόν τέ ἐστι συστῆναι κόσμον· ὥστε καὶ τὴν γῆν καὶ τὸν ἀέρα φήσομεν εἶναι θεόν.

ὅπερ ἐστὶν εὔηθες, καὶ ὅμοιον τῷ λέγειν κυριώτατον ἐν Γῇ οἰκίᾳ καὶ ἡγεμονικώτατον εἶναι τὸν τοῖχον· ἄνευ γὰρ τούτου μὴ δύνασθαι τὴν οἰκίαν συστῆναι. καθάπερ γὰρ ἐνταῦθα ταῖς μὲν ἀληθείαις ἀδύνατόν ἐστιν ἄνευ τοίχου συστῆναι τὴν οἰκίαν, οὐ μὴν ἡπερφέρει καὶ κρεῖττόν ἐστι τοῦ οἰκοδεσπότου ὁ τοῖχος, οὕτω καὶ ἐπὶ τοῦ κόσμου ἀδύνατον μὲν χωρὶς γῆς καὶ ἀέρος τὴν τοῦ παντὸς σύστασιν γεγέσθαι, οὐ μὴν ταῦτα ὑπερφέρει τῆς διοικούσης τὸν κόσμον φύσεως, ἥτις οὐ διενήνοχε θεοῦ. ἐστιν ἄρα θεός. [*](16 τι om. Hervetus 22 τὸ G: τὸν Gen. 27 <ὅσον ἐπὶ> τούτῳ Heintz dubit. 29 καὶ <ἔτι> ἥγ’. Bekk. dubit., melius <καὶ γῆς ἔτι> ἥγ’. Heintz 30 τούτων Gen.: τούτου G 4 κρεῖττόν <τι> LE 7 διηκούσης N)

σκοπῶμεν δὲ ἑξῆς καὶ τὸν τρόπον τῶν ἀκολουθούντων ἀτόπων τοῖς ἀναιροῦσι τὸ θεῖον. εἰ γὰρ μὴ εἰσὶ θεοί, οὐκ ἔστιν εὐσέβεια, † μόνον τῶν αἱρετῶν † ὑπάρχουσα. ἔστι γὰρ εὐσέβεια ἐπιστήμη θεῶν θεραπείας, τῶν δ’ ἀνυπάρκτων οὐ δύναταί τις εἶναι θεραπεία, ὅθεν οὐδὲ ἐπιστήμη τις περὶ ταύτην γενήσεται· καὶ ὧς οὐχ οἷόν τε περὶ τὴν τῶν Ἱπποκενταύρων θεραπείαν ἐπιστήμην εἶναι ἀνυπάρκτων ὄντων, οὕτως οὐδὲ περὶ τὴν τῶν θεῶν θεραπείαν, εἴπερ εἰσὶν ἀνύπαρκτοι, ἔσται τις ἐπιστήμη. ὥστε εἰ μὴ εἰσὶ θεοί, ἀνύπαρκτός ἐστιν ἡ εὐσέβεια. ὑπάρχει δὲ εὐσέβεια·

τοίνυν ῥητέον εἶναι θεούς. καὶ πάλιν· εἰ μὴ εἰσὶ θεοί, ἀνύπαρκτός ἐστιν ἡ ὁσιότης, δικαιοσύνη τις οὖσα πρὸς θεούς· ἔστι δέ γε κατὰ τὰς κοινὰς ἐννοίας καὶ προλήψεις πάντων ἀνθρώπων ὁσιότης, καθό τι καὶ ὅσιόν ἐστιν· καὶ <τὸ> θεῖον ἄρα ἔστιν.

εἴγε μὴν μὴ εἰσὶ θεοί, σοφία, ἐπιστήμη οὖσα θείων τε καὶ ἀνθρωπείων πραγμάτων· καὶ ὃν τρόπον οὐδεμία ἔστιν ἐπιστήμη ἀνθρωπείων τε καὶ ἱπποκενταυρείων πραγμάτων διὰ τὸ ἀνθρώπους μὲν ὑπάρχειν, Ἱπποκενταύρους δὲ μὴ ὑπάρχειν, οὕτως οὐδὲ ἐπιστήμη τις ἔσται θείων καὶ ἀνθρωπείων πραγμάτων, ἀνθρώπων <μὲν> ὑπαρχόντων, θεῶν δὲ μὴ ὑφεστώτων. ἄτοπον δέ γε λέγειν μὴ εἶναι σοφίαν· ἄτοπον ἄρα καὶ τὸ τοὺς θεοὺς ἀξιοῦν ἀνυπάρκτους.

Καὶ μὴν εἴπερ καὶ ἡ δικαιοσύνη κατὰ τὴν ἐπιπλοκὴν τῶν ἀνθρώπων πρός τε ἀλλήλους καὶ πρὸς θεοὺς εἰσῆκται, εἰ μὴ εἰσὶ θεοί, οὐδὲ δικαιοσύνη συστήσεται· ὅπερ ἄτοπον.

οἱ μὲν οὖν περὶ τὸν Πυθαγόραν καὶ τὸν Ἐμπεδοκλέα καὶ τὸ λοιπὸν τῶν Ἰταλῶν πλῆθος φασὶ μὴ μόνον ἡμῖν πρὸς ἀλλήλους καὶ πρὸς τοὺς θεοὺς εἶναί τινα [*](11 τοῖς ἀναιροῦσι Bekk.: τῶν ἀναιρούντων G μὴ NLς: δὴ E 12 μόνον τῶν αἱρετῶν G: μία vel πρώτη τῶν ἀρετῶν Bekk. dubit.: τῶν ἀρετῶν Hervetus (ex virtutibus): an μόνον <τούτων ὄν>των ἀρετὴ vel μόνον περὶ τούτους ἀρετὴ? (locus non iam sanatus est) μόνον—ὑπάρχουσα secl. Kayser 15 <εἶναι> γενήσεται N 28 πάντων <τῶν> N 24 τὸ add. Bekk. 25 <καὶ ἡ> σοφία Rüstow 29 <τε> καὶ N 30 μὲν add. λοιπὸν om. ς cf. p. 391, 25)

διόπερ καὶ κτείνοντες αὐτὰ καὶ ταῖς σαρξὶν αὐτῶν τρεφόμενοι ἀδικήσομέν τε καὶ ἀσεβήσομεν ὧς συγγενεῖς ἀναιροῦντες. ἔνθεν καὶ παρῄνουν οὗτοι οἱ φιλόσοφοι ἀπέχεσθαι τῶν ἐμψύχων, καὶ ἀσεβεῖν ἔφασκον τοὺς ἀνθρώπους (vers. Pythagor. XII Nauck)

καὶ Ἐμπεδοκλῆς πού φησιν (B 136 Diels)

οὐ γὰρ εἰ ἔστι τι διῆκον δι’ ἡμῶν τε καὶ ἐκείνων πνεῦμα, εὐθὺς ἔστι τις ἡμῖν δικαιοσύνη πρὸς τὰ ἄλογα τῶν ζῴων. ἰδού γὰρ καὶ διὰ τῶν λίθων καὶ διὰ τῶν φυτῶν πεφοίτηκέ τι πνεῦμα, ὥστε ἡμᾶς αὐτοῖς συνενοῦσθαι, ἀλλ’ οὐδέν ἐστιν ἡμῖν δίκαιον πρὸς τὰ φυτὰ καὶ λίθους, οὐδὲ μὴν τέμνοντες καὶ πρίζοντες τὰ τοιαῦτα τῶν σωμάτων ἀδικοῦμεν.

τί οὖν φασιν οἱ Στωικοὶ δικαιοσύνην τινὰ καὶ ἐπιὑπάρχει [*](7/8 G: ὑπάρχειν Gen. 16 παύσεσθε LEς: N πόνοιο N 20 οἱ δ’ ἀπορεῦνται Diels: οἶδα πορεῦνται N: οἱ δὲ πορεῦνται LEς: οἱ δ’ λισσόμενον Bergk Ψ 212: οἱ δὲ πονεῦνται Hermann 21 λισσόμενον NLE: λισσόμενοι ς θύοντες G: θύοντος Hermann (qui legit λισσόμενοι) ὁ δ’ αὖ νήκουστος Diels: ὅδ’ ἀνήκουστος G: ὁ δὲ νήκουστος Bergk: ὁ δ’ ἀνήκουστος Gen. 24 ἀπορραίσαντε Karsten: ἀπορραίσαντα G 26 τι Gen.: τὸ G 30 τά deL Rüstow <τοὺς> λίθους Arnim μὴν G: μὰ Δία Bekk. dubit.)

Πρὸς τούτοις· εἰ μὴ εἰσὶ θεοί, οὐδὲ μαντικὴ ὑπάρχει, ἐπιστήμη οὖσα θεωρητικὴ καὶ ἐξηγητικὴ τῶν ὑπὸ θεῶν ἀνθρώποις διδομένων σημείων, οὐδὲ μὴν θεοληπτικὴ καὶ ἀστρομαντική, οὐ λογική, οὐχ ἡ δι᾿ ὀνείρων πρόρρησις. ἄτοπον δέ γε τοσοῦτο πλῆθος πραγμάτων ἀναιρεῖν πεπιστευμένων ἤδη παρὰ πᾶσιν ἀνθρώποις. εἰσὶν ἄρα θεοί.

Ζήνων(fr.152 Arn.) δὲ καὶ τοιοῦτον ἠρώτα λόγον· “τοὺς θεοὺς εὐλόγως ἄν τις τιμῴη· <τοὺς δὲ μὴ ὄντας οὐκ ἄν τις εὐλόγως τιμῴη·> εἰσὶν ἄρα θεοί.” ᾧ λόγῳ τινὲς παραβάλλοντές φασι· “τοὺς σοφοὺς ἄν τις εὐλόγως τιμῴη· τοὺς δὲ μὴ ὄντας οὐκ ἄν τις εὐλόγως τιμῴη· εἰσὶν ἄρα σοφοί.” ὅπερ οὐκ ἤρεσκε τοῖς ἀπὸ τῆς Στοᾶς, μέχρι τοῦ νῦν ἀνευρέτου ὄντος τοῦ κατ᾿ αὐτούς [τοῦ] σοφοῦ.

ἀπαντῶν δὲ πρὸς τὴν παραβολὴν Διογενὴς ὁ Βαβυλώνιος (fr. 32 Arn.) τὸ δεύτερόν φησι λῆμμα τοῦ Ζήνωνος λόγου τοιοῦτον εἶναι τῇ δυνάμει· “τοὺς δὲ μὴ πεφυκότας εἶναι οὐκ ἄν τις εὐλόγως τιμῴη” τοιούτου γὰρ λαμβανομένου δῆλον ὧς πεφύκασιν εἶναι θεοί. εἰ δὲ τοῦτο, καὶ εἰσὶν ἤδη.

εἰ γὰρ ἅπαξ ποτὲ ἦσαν, καὶ νῦν εἰσίν, ὥσπερ εἰ ἄτομοι ἦσαν, καὶ νῦν εἰσίν· ἄφθαρτα γὰρ καὶ ἀγένητα τὰ τοιαῦτά ἐστι κατὰ τὴν [*]( 4 Heintz et Rüstow 5 τι om. N 9 ἀνθρώπων om. N spatium 6 fere litt vacuum relinquens 16 λογικὴ G: θυτικὴ Fabr.: τερατολογικὴ vel γοητικὴ Kayser 17/18 πεπιστευμένων L: πεπιστευμένον NEς 20 τοὺς—21 τιμῴη add. Fabr.: τοὺς δὲ μὴ ὄντας E sed exp. 22 et 23 τιμῶν N 26 τοῦ alt. om. ς 26 ὁ Gen.: ὢν NE: ὢν ὁ Lς φασι ς 28/29 τιμὲν N (cf. ad vv. 22 et 23) 29 an λαμβανομένου <τοῦ λόγου>?)

ἄλλοι δέ φασι τὸ πρῶτον λῆμμα τοῦ Ζήνωνος, τὸ ‘‘τοὺς θεοὺς εὐλόγως ἄν τις τιμῴη”, ἀμφίβολον εἶναι· ‘ὲν μὲν γὰρ σημαίνει ‘‘τοὺς θεοὺς εὐλόγως ἄν τις τιμῴη”, ἕτερον δὲ ‘‘τιμητικῶς ἔχοι”. λαμβάνεσθαι δὲ τὸ πρῶτον, ὅπερ ψεῦδος ἔσται ἐπὶ τῶν σοφῶν.

Οἱ μὲν οὖν κομιζόμενοι λόγοι παρά τε τοῖς Στωικοῖς καὶ παρὰ τοῖς ἀπὸ τῶν ἄλλων αἱρέσεων εἰς τὸ ὑπάρχειν θεοὺς τοιοῦτοί τινές εἰσι κατὰ τὸν χαρακτῆρα· ὅτι δὲ οὐ λείπονται τούτων ἕνεκα τῆς περὶ τὸ πείθειν ἰσοσθενείας καὶ οἱ τὸ μὴ εἶναι θεοὺς διδάσκοντες, παρακειμένως ὑποδεικτέον.

εἴπερ τοίνυν εἰσὶ θεοί, ζῷά εἰσιν· καὶ ᾧ λόγῳ οἱ ἀπὸ τῆς Στοᾶς ἐδίδασκον (§ 104), ὅτι ζῷόν ἐστιν ὁ τῷ αὐτῷ χρησάμενος ἄν τις κατασκευάζοι, ὅτι καὶ ὁ θεός ἐστι ζῷον. τὸ γὰρ ζῷον τοῦ μὴ ζῴου κρεῖττόν ἐστιν, οὐδὲν δὲ κρεῖττόν ἐστι θεοῦ· ζῷον ἄρα ἐστὶν ὁ θεός, συμπαραλαμβανομένης τούτῳ τῷ λόγῳ καὶ τῆς κοινῆς τῶν ἀνθρώπων ἐννοίας, εἴγε κοὶ ὁ βίος καὶ οἱ ποιηταὶ καὶ ἡ τῶν ἀρίστων φιλοσόφων πληθὺς μαρτυρεῖ τῷ ζῷον εἶναι τὸν θεόν. ὥστε σῴζεσθαι τὰ τῆς ἀκολουθίας.

εἰ γὰρ εἰσὶ θεοί, ζῷά εἰσιν. εἰ δὲ ζῷά εἰσιν, αἰσθάνονται· πᾶν γὰρ ζῷον αἰσθήσεως μετοχῇ νοεῖται ζῷον. εἰ δὲ αἰσθάνονται, καὶ πικράζονται καὶ γλυκάζονται· οὐ γὰρ δι’ ἄλλης μέν τινος αἰσθήσεως ἀντιλαμβάνονται τῶν αἰσθητῶν, οὐχὶ δὲ καὶ διὰ τῆς γεύσεως. ὅθεν καὶ τὸ περικόπτειν ταύτην ἤ τινα αἴσθησιν ἄλλην ἁπλῶς τοῦ θεοῦ παντελῶς ἐστιν ἀπίθανον·

περιττοτέρας γὰρ αἰσθήσεις ἔχων ὁ ἄνθρωπος ἀμείνων αὐτοῦ γενήσεται, δέον μᾶλλον, ὡς ἔλεγεν ὁ Καρνεάδης, σὺν ταῖς πᾶσιν ὑπαρχούσαις πέντε ταύταις αἰσθήσεσι καὶ ἄλλας αὐτῷ περισσοτέρας προσμαρτυρεῖν, ἱν ἔχῃ πλειόνων ἀντιλαμβάνεσθαι πραγμάτων, ἀλλὰ μὴ τῶν πέντε [*](1 κατὰ fort. delendum; an κατακόλ.? 4 τιμῶν N (cf. ad p. 420, 28/29) 5 σημαίνει G: σημαίνειν Bekk. 10 δὲ οὐ NLE: οὐδὲ ς 11 ἕνεκα <καὶ> τῆς Gen. 13 ζῷα εἰσί N: ζῷά 26 #x003E; διὰ ς 28 ὁ ἄνθρωπος del. Bekk. 29 αὐτοῦ αὐτοῦ edd. (codices discrepant) 30 πᾶσιν Bekk.: πάσαις G 31 αὐτῷ G: melius τῷ θεῷ προσομαρτεῖν éguier)