De Specialibus Legibus (lib. i‑iv)

προστάξας μέντοι μὴ διαπονεῖν τοῖς σώμασι κατὰ τὰς ἑβδόμας ἐφῆκε τὰς ἀμείνους πράξεις ἐπιτελεῖν· αὗται δ’ εἰσὶν αἱ διὰ λόγων καὶ δογμάτων τῶν κατ’ ἀρετήν· προτρέπει γὰρ φιλοσοφεῖν τότε βελτιοῦντας τὴν ψυχὴν καὶ τὸν [*](1 ἀποτελοῦνται RM: ἐπιτελοῦνται FN (v) 2 μετεσχηκέναι (sic) R πλανήτας ς΄ (sic) M πελειάδα R: πλειάδας MFN (v) 3 αὐξουμἐνης FN (Hoesch. Mang.) ἀνακυκλώσεις M (Tisch.) 4 διαφοράς M μώσης FN δ’ F 9 ἀνικήτους M δ’ F 11 τελεσφορηθέντ’ FN 13 ἀνεφάνη RM: ἀναφανὲν FN (v) ἐν ἦ προστέτακται πάντων ἀνέχειν ἔργων Nicet.: ἐν ᾗ om. et post ἔργων add. ἐν αὐτῇ codd. (v) ἀνέχειν] ἄν ἔχειν M; ἀπέχειν Tisch. ἔργον M 14 αἰεὶ M (Tisch.) 15 ἐθέλοντας RM (Tisch.): θέλοντας FN (v) διήρηται N αἰ γοῦν] γάρ N 16 ς΄ M ἀτρήτους N 17 κενώσῃ (sic) R, κενώσῃ MN 18 διαπνεύσαντες codd. (Tisch.): ἀναπνεύσαντες v (Hoesch. in textu) 20 πρακτέων] vel δρᾶν addendum vel παθητέων reponendum censuit Mang. 21 ἑβδόμας Mang. (Nicetas?): ἑβδομάδας codd. ἐφῆκε] ἔφη καὶ M 23 προτρέπειν M τότε βελτιοῦντας] τὸ βελτιοῦν M (Tisch.)) [*](16 Exod. 20,9. 23,12. 35,2. Deut. 5,13. 20—23 ι pergit Nicetas l. l.: μέντοι μὴ διαπονεῖν τοῖς σώμασι κτὰ τἀς ἑβδόμας (sic cod. Mon. 33) ἐφῆκε τάς ἀμείνους πράξεις ἐπιτελεῖν τὰς διὰ λόγων καὶ δογμάτων τῶν κατ’ ἀρετήν.)

ἀναπέπταται γοῦν ταῖς ἑβδόμαις μυρία κατὰ πᾶσαν πόλιν διδασκαλεῖα φρονήσεως καὶ σωφροσύνης καὶ ἀνδρείας καὶ δικαιοσύνης καὶ τῶν ἄλλων ἀρετῶν, ἐν οἷς οἱ μὲν ἐν κόσμῳ καθέζονται σὺν ἡσυχίᾳ τὰ ὦτα ἀνωρθιακότες μετὰ προσοχῆς πάσης ἕνεκα τοῦ διψῆν λόγων ποτίμων, ἀναστὰς δέ τις τῶν ἐμπειροτάτων ὑφηγεῖται τὰ ἄριστα καὶ συνοίσοντα, οἷς ἅπας ὁ βίος ἐπιδώσει πρὸς τὸ βέλτιον.

ἔστι δ’ ὡς ἔπος εἰπεῖν τῶν κατὰ μέρος ἀμυθήτων λόγων καὶ δογμάτων δύο τὰ ἀνωτάτω κεφάλαια, τό τε πρὸς θεὸν δι’ εὐσεβείας καὶ ὁσιότητος καὶ τὸ πρὸς ἀνθρώπους διὰ φιλανθρωπίας καὶ δικαιοσύνης· ὧν ἑκάτερον εἰς πολυσχιδεῖς ἰδέας καὶ πάσας ἐπαινετὰς τέμνεται.

ἐξ ὧν δῆλόν ἐστιν, ὅτι Μωυσῆς οὐδένα καιρὸν ἀπράκτους ἐᾷ τοὺς χρωμένους αὐτοῦ ταῖς ἱεραῖς ὑφηγήσεσιν· ἀλλ’ ἐπειδὴ συνέστημεν ἐκ ψυχῆς καὶ σώματος, ἀπένειμε καὶ τῷ σώματι τὰ οἰκεῖα ἔργα καὶ τῇ ψυχῇ τὰ ἐπιβάλλοντα καὶ ἐφεδρεύειν τὰ ἕτερα τοῖς ἑτέροις ἐσπούδασεν, ἵνα πονοῦντος μὲν τοῦ σώματος ἡ ψυχὴ διαναπαύηται, ἀναπαύλῃ δὲ χρωμένου διαπονῇ, καὶ οἱ ἄριστοι τῶν βίων, ὅ τε θεωρητικὸς καὶ ὁ πρακτικός, ἀμείβωσιν ἀντιπαραχωροῦντες ἀλλήλοις, ὁ μὲν πρακτικὸς λαχὼν ἑξάδα κατὰ τὴν τοῦ σώματος ὑπηρεσίαν, ὁ δὲ θεωρητικὸς ἑβδομάδα πρὸς ἐπιστήμην καὶ τελειότητα διανοίας.

Ἀπείρηται δὲ κατ’ αὐτὴν πῦρ ἐναύειν ὡς ἀρχὴν καὶ σπέρμα τῶν περὶ βίον πραγματειῶν, ἐπειδήπερ ἄνευ πυρὸς οὐδὲν ἔστι τῶν εἰς τὰς πρὸς τὸ ζῆν ἀναγκαίας χρείας ἐργάσασθαι· ὡς δι’ ἑνὸς τοῦ ἀνωτάτω καὶ πρεσβυτάτου τῶν εἰς τὰς τέχνας καὶ μάλιστα τὰς βαναύσους αἰτίου κεκωλῦσθαι καὶ τῶν κατὰ μέρος ὑπηρεσιῶν.

ἀλλ’ ἔοικε διὰ τοὺς [*](1 γοῦν] γὰρ Nicetas ἀωνρθοκότες M (ἀνωρθωκότες ι Tisch.) ἁπάσης 5 ἐμπειροτάτων] ἀριστοτάτων M τ’ ἄριστα F, τὰ om. M 7 τ’ ἀνωτάτω F τό τε] τά τε M 8 τὸ οm. M 10 μώσης F 12 συνέστη μὲν F, συνεστήκαμεν Nicetae cod. Mon. 33 τῷ om. M 13 τῇ om. R τὰ ἐπιβάλλοντα RM Nicet. (Tisch.): τὰ om. F (v) 14 ἡ om. R διαναπαύηται ἡ μυχή transp. M (Tisch.) ’) διαπονεῖ M 16 ὁ πρακτικός Nicet.: ὁ om. codd. (v) 18 πρὸς RM (Tisch.): καὶ πρὸς F (v) 19 κατ’ αὐτὴν RM (Tisch.): κατά ταύτην F (v) σπέρμα] ὄργανον coni. Mang. 21.22 τ’ ante ἀνωτάτω add. M (Tisch.) ἀνωτάτω RM: ἀνωτάτου F 23 καὶ τὰ τῶν Tisch.) [*](1—16 pergit Nicetas: ἀναπέπανται (sic) γὰρ ταῖς ἑβδόμαις μυρία κατὰ πᾶσαν πόλιν διδασκαλεῖα τῶν ἀρετῶν (3), ὧν δύο τὰ ἀνωτάτω κεφάλαια, τό τε πρός θεὸν δι’ ὁσιότητος καὶ εὐσεβείας καὶ τὸ πρὸς ἀνθρώπους διὰ φιλανθρωπίας καὶ δικαιοσύνης (7 — 9)· ι ἐξ ὦν ἐστιν ὅτι Μωυσῆς — τὰ ἐπιβάλλοντα (10 — 13), τίνα οἱ ἄριστοι τῶν βίων, ὅ τε θεωρητικὸς καὶ ὁ πρακτικός, ἀλλήλοις ἀντιπαραχωρῶσιν (15. 16), καὶ πονοῦντος μὲν τοῦ σώματος ἡ ψυχὴ διανπαύηται, ἀναπαύλῃ δὲ χρωμένου διαπονῇ (14. 15). 3. 4 N fol. 162r: τὰ μὲν ὦτα ἀνωρθιακότες — λόγων ποτίμων. 19 Exod. 353.)

τοὺς μὲν δεσπότας αὐτουργεῖν ἐθίζεσθαι, μὴ ἀναμένοντας τὰς ἀπὸ τῶν οἰκετῶν λατρείας καὶ ὑπηρεσίας, ἵν’, εἴ τινες ἀβούλητοι καιροὶ κατάσχοιεν κατὰ τὰς τῶν ἀνθρωπείων πραγμάτων μεταβολάς, μὴ τῷ ἀήθει τῆς αὐτουργίας προκάμνοντες τοῖς ἐπιτάγμασιν ἀπαγορεύωσιν, ἀλλ’ εὐκινητοτέροις χρώμενοι τοῖς τοῦ σώματος μέρεσιν εὐφόρως καὶ μετὰ ῥᾳστώνης ἐνεργῶσι, τοὺς δ’ οἰκέτας μὴ ἀπογινώσκειν τὰς ἀμείνους ἐλπίδας, ἀλλ’ ἔχοντας τὴν δι’ ἓξ ἡμερῶν ἄνεσιν ἐμπύρευμά τι καὶ ζώπυρον ἐλευθερίας τὴν εἰς τὸ παντελὲς ἄφεσιν, εἰ διαμένοιεν χρηστοὶ καὶ φιλοδέσποτοι, προσδοκᾶν.

ἐκ δὲ τοῦ τοὺς μὲν ἐλευθέρους ὑπομεῖναί ποτε τὰς δούλων ὑπηρεσίας, τοῖς δ’ οἰκέταις ἐγγενέσθαι μετασχεῖν ἀδείας, συμβήσεται τὸν τῶν ἀνθρώπων βίον ἐπιδοῦναι πρὸς ἀρετὴν τελειοτάτην, ὑπομιμνῃσκομένων ἰσότητος καὶ ἀντεκτινόντων ἀλλήλοις χρέος ἀναγκαῖον τῶν τε λαμπρῶν εἶναι δοκούντων καὶ τῶν ἀφανεστέρων.

ἀλλὰ γὰρ οὐ θεράπουσι μόνον ἐκεχειρίαν ἔδωκεν ὁ νόμος ταῖς ἑβδόμαις, ἀλλὰ καὶ κτήνεσι· καίτοι φύσει θεράποντες μὲν ἐλεύθεροι γεγόνασιν — ἄνθρωπος γὰρ ἐκ φύσεως δοῦλος οὐδείς —, τὰ δ’ ἄλογα ζῷα πρὸς τὴν τῶν ἀνθρώπων χρείαν καὶ ὑπηρεσίαν εὐτρεπισθέντα δούλων ἔχει τάξιν· ἀλλ’ ὅμως ἀχθοφορεῖν ὀφείλοντα καὶ τοὺς ὑπὲρ τῶν κεκτημένων ὑπομένειν πόνους τε καὶ καμάτους ἀναπαύλας εὑρίσκει ταῖς ἑβδόμαις.

καὶ [*](1 προσέχοντας] παρεχομένοις (sic) M προσταττομένοις Mang.: πραττομένοις codd. 2 τὰ ἄλλα RM: τἄλλα F νομοθετεῖν M ἀνέχειν] ἀπέχειν Tisch. ἀξίων (sic) M 3 ἐφεὶς R ut vid. 4 μόνον οὐκ RM: οὐκ om. F προκηρύττων (oin. δι’) ς΄ ἡμερῶν transp, M 7 ἀνθρωπείων R: ἀνθρωπίνων MF (v) 8 προσκάμνοντες M 10.11 μὴ ἀπογινώσκοντας M 11 ἓξ om. M 12 ζώπυρον M (Tisch.): ζωπύρημα RF (v) διαμένειεν F 14 ποτε R: τότε Μ, οm. F (v) δούλων] τῶν δούλων 51 (Tisch.) τοὺς δ’ οἰκέτας μετασχεῖν (om. ἐγγενέσθαι) R 15 τὸν δὲ R 16 ἀντεκτινόντων M: ἀντεκτιννυόντων coni. Tisch. 17 χρέος ἀναγκαῖον] χρείας ἀναγκαίας coni. Mang. 18 ἀλλὰ γὰρ οὐ RM (Tisch.): γὰρ om. F; ἀλλ’ οὐ v ἐκκεχειρίαν F ἐν ταῖς ἑβδόμαις Nicet. 19 καίτοι] καὶ μέντοι M (Tisch.) 20 ἄλογα RM (Tisch.): ἄλλα F (v) 21 τῶν om. RM 23 εὑρίσκει R: εὑρίσκεται M (Tisch.), εὑρίσκεσθαι F (v)) [*](18—19 pergit Nicetas: οὐ θεράπουσι δὲ μόνον ἐκεχειρίαν ἔδωκεν ὁ νόμος ἐν ταῖς ἑβδόμαις, ἀλλὰ καὶ κτήνεσι.)

Τοσούτου δ’ ἀξιοῖ σεβασμοῦ τὴν ἑβδόμην, ὥστε καὶ ἄλλα ὁπόσα ταύτης μετέχει τετίμηται παρ’ αὐτῷ. κατὰ γοῦν ἕβδομον ἐνιαυτὸν ἀεὶ χρεωκοπίαν εἰσηγεῖται πένησιν ἐπικουρῶν καὶ τοὺς πλουσίους ἐπὶ φιλανθρωπίαν προκαλούμενος, ἵνα τῶν ἰδίων μεταδιδόντες ἀπόροις χρηστὰ καὶ περὶ αὑτῶν προσδοκῶσιν, εἰ γένοιτό τι πταῖσμα· πολλὰ δὲ τὰ ἀνθρώπινα καὶ οὐκ ἐπὶ τῶν αὐτῶν ὁ βίος ὁρμεῖ πνεύματος ἀστάτου τρόπον μεταβάλλων πρὸς τὰ ἐναντία.

καλὸν μὲν οὖν τὴν ἀπὸ δανειστῶν χάριν ἐπὶ πάντας φθάνειν χρεώστας· ἐπεὶ δ’ οὐ πάντες πρὸς μεγαλοφροσύνην πεφύκασιν, ἀλλ’ εἰσὶν ἥττους ἔνιοι χρημάτων ἢ οὐ σφόδρα εὔποροι, καὶ τούτους ἐδικαίωσεν εἰσφέρειν ἃ μὴ λυπήσει διδόμενα.

παρὰ γὰρ τῶν ὁμοεθνῶν εἰσπράττειν οὐκ ἐάσας ἐφῆκε παρὰ τῶν ἄλλων κομίζεσθαι, τοὺς μὲν καλέσας εὐθυβόλως „ἀδελφούς“, ἵνα μηδεὶς φθονῇ τῶν ἰδίων ὡς ἂν ἐκ φύσεως συγκληρονόμοις ἀδελφοῖς, τοὺς δὲ μὴ ὁμοεθνεῖς, ὅπερ εἰκός, „ἀλλοτρίους“ ὠνόμασεν.

ἡ δ’ ἀλλοτριότης ἀκοινώνητον, εἰ μὴ καὶ ταύτην τις ὑπερβολαῖς ἀρετῶν μεθαρμόσαιτο πρὸς συγγενικὴν οἰκειότητα· συνόλως γὰρ ἐν ἀρεταῖς ἡ πολιτεία καὶ νόμοις, οἳ [*](1 οὐδὲ] οὔτε M τὰ ἀναγκαιότατα RM: τἀναγκαιότατα F (v) 1.2 καὶ χρησιμώτατα τῶν ἐν om. M 2 ἄροτον Mang.: ἄροτρον RF, om. M (Tisch.) 3 συγκομισθέντων M (Tisch.): εἰσκομισθέντων RF (v) ἀλοητὸν om. M (Tisch.) 3.4 εἰς καρποὺς καθαίρειν (sic) M 4 καταζεύγνηται Hoesch. γενέθλιον R: γενέθλιον ἡμέραν F (v), γενομένην ἡμέραν M 5 αὐτῆς] αὐτῶν M πεφοίτηκεν R, πεφοίτηκε M (Tisch.): πεφοίτηται F (v) 6 δ’ om. M ἄλλα R: τἄλλα MF Nicet. (v) 7 ὁπόσα ταύτης μετέχει RF Nicet.: ὅσα μετέχει ταύτης M (Tisch.) 8 ἐπικούρων F 9 ἐπὶ] εἰς R προσεπικαλούμενος R 10 περὶ αὐτῶν codd. αὑτῶν scripsi): παρ’ αὐτῶν coni. Hoesch. et Mang. (recepit Tisch.) tit. περὶ τοκιστῶν hoc loco add. mg M δὲ] γὰρ coni. Mang. 11 τὰ ἀνθρώπινα RM: τἀνθρώπινα Γ’ 12 τὰ ἐναντία RM: τἀναντία F 14 σφόδρ’ F 15 καὶ — εἰσφέρειν om. M 16 ἐφῆκε] ἔφη καὶ M παρὰ τῶν ἄλλων MF: παρ’ αὐτῶν R ut vid.: παρὰ τῶν ἀλλοτρίων coni. Mang. (recepit Tisch.) 18 τοῖς ἰδίοις M 19 ὠνόμασεν] ὀνομάσας fort. corrigendum 21 ἐν ἀρεταῖς M (Tisch.): ἐνάρετος F (v), ενανειερωσ (sic) R) [*](6—9 ἡ pergit Νicetas: τοσούτου δὲ ἀξιοῖ σεβασμοῦ — προκαλούμενος. 7 Deut. 15,1. 2 16 Deut. 153.)

σοὶ δ’ εἴποιμ’ ἄν, ὦ δανειστά· τί κοινωνίᾳ τρόπον ἀκοινώνητον συσκιάζεις; τί δὲ τῷ μὲν δοκεῖν εἶναι χρηστὸς καὶ φιλάνθρωπος προσποιῇ, ἐν δὲ τοῖς ἔργοις ἀπανθρωπίαν ἐπιδείκνυσαι καὶ δεινὴν σκαιότητα, πλείω ὧν ἔδωκας ἀναπράττων καὶ ἔστιν ὅπου διπλάσιον, πενιχρότερον ἀπεργαζόμενος τὸν πένητα;

τοιγάρτοι συναλγεῖ μὲν οὐδείς, ὅταν ὀρεχθεὶς πλειόνων προσσυναποβάλῃς καὶ τὰ ὄντα, πάντες δ’ ἐφήδονται τοκογλύφον καὶ ὀβολοστάτην καὶ τὰ τοιαῦτα ὀνομάζοντες, ὡς ἔφεδρον ἀλλοτρίων κακῶν καὶ τὴν ἑτέρων ἀτυχίαν ἰδίαν κρίνοντα εὐτυχίαν.

ἀλλὰ πηρόν, ὡς ἔφη τις, ἡ κακία, καὶ ὁ δανείζων τυφλός, τὸν χρόνον τῆς ἀποδόσεως οὐ βλέπων, ἐν ᾧ μόλις ἢ οὐδ’ ὅλως ὧν ἐκ πλεονεξίας τεύξεσθαι προσεδόκησεν ἐφίξεται.

οὗτος μὲν οὖν διδότω δίκας τῆς φιλαργυρίας, ἃ προήκατο μόνα κομιζόμενος, ἵνα μὴ ἀτυχίας ἀνθρώπων ἐργάζηται προσοδευόμενος ἐξ ὧν οὐ προσῆκεν· οἱ δὲ χρεῶσται τῆς ἀπὸ τῶν νόμων φιλανθρωπίας ἀξιούσθωσαν, τόκους καὶ ἐπιτοκίας μὴ τελοῦντες, αὐτὸ δὲ μόνον τὸ ἀρχαῖον ἀποτινύντες· πάλιν [*](1 μόνον τὸ καλὸν RF: τὸ καλὸν μόνοι M (τὸ καλὸν μόνον Tisch.) ἀγαθὸν RF: καὶ ἀγαθὸν M (Tisch.) δὲ om. RM 2 δανείζεται M (Tisch.): δανιεῖται R, δανειεῖται FN; δανεῖται v περιουσία ζῶν RFN: περιουσιάζων M (Tisch.) δηλονότι codd.: δῆλον ὅτι v ὃς Mang.: ὡς RFN, om. M (Tisch.) 3 προσαποτείνειν MF ἀπορώτατος γὰρ N 4 ἂν γένοιτο R: γίνεται MFN (v) ὠφελῆσθαι M ἔτι οm. M (Tisch.) ὀλιγόφωνα M 5 τῶ παρόντι δελέατι R: τῶ παρόντι δελεασθείς M (Tisch), τῶ δελέατι τῶ παρόντι FN (v) ἂν εἴποιμ’ R 6 τῶ μὲν δοκεῖν RM: λόγω μὲν δοκεῖν FN (v) εἶναι χρηστός] χρῆ (sic) M 7 καὶ — ἐν δὲ om. M ἐπιδείκνυσαι M (Tisch): ἐπιδεικνύεις R, δεικνύεις FN (v) 8 πλείω RM (Tisch): πλεῖον FN (v) 8. 9 ἔστιν ὅπου διπλάσιον M (Tisch): ἔστιν ὅτε διπλασιάσας RFN (v) 9 πενιχρώτερον R 10 προσσυναποβάλης M (Tisch.): προσαποβάλης RF (-βάλλῃς ι v), συναποβάλης 11 δεφειδονται (sic) R 12 ἀλλοτρίων M (Tisch.): ἀνθρωπίνων RFN (v) 13 κρίνοντες FN (Hoesch. in textu) πηρόν Mang.: πονηρόν codd. 14 ἢ οὐδ’ ὅλως om. R 16 μόνα κομιζόμενος scripsi (coni. etiam Treitel): μὴ κομιζόμενος RFN (v), μὴ om. M 17 ἐργάζηται RFN: ἐνεργάζηται M (Tisch.) 19 ἀποτιννύντες codd. (Tisch.; ἀποτινύντες scripsi): ἐπιτιννὐντες v) [*](1 Exod.. Lev. — 37. Deut. 23,19. 1—19 ι Ν fol. 162r: ὑπαίτιον ἀποτιννύντες. 16 cf. L. Treitel Monatsschr. f. Gesch. u. Wissensch. d. Judent. 47 (1903) p. 401 sq.)

Τοιαῦτα διαταξάμενος ἑξῆς ἀναγράφει νόμον ἡμερότητος καὶ φιλανθρωπίας μεστόν. ἐάν, φησί, πραθῇ σοί τις τῶν ἀδελφῶν, ἓξ ἔτη δουλευέτω, τῷ δὲ ἑβδόμῳ προῖκα ἐλεύθερος ἀφιέσθω.

πάλιν "ἀδελφὸν" τὸν ὁμόφυλον εἶπεν ὑποσπείρων τῇ τοῦ κεκτημένου ψυχῇ διὰ τῆς προσρήσεως τὴν πρὸς τὸν ὑπήκοον συγγένειαν, ἵνα μὴ ὡς ξένου, πρὸς ὃν οὐδὲν φίλτρον ἐστὶν εὐνοίας, κατολιγωρῇ, φιλοίκειον δέ τι προπεπονθὼς πάθος ἐκ διδασκαλίας, ἣν ὁ ἱερὸς λόγος ὑπηχεῖ, μὴ ἀγανακτῇ μέλλοντος ἐλευθεροῦσθαι.