Et quid plura dicam? multis et variis adsertionibus huiuscemodi dogmata ab eo summo nisu atque summo studio adfirmabantur. Kam ex anctoritate apostoli Moysi legem legem esse mortis conabatur adserere; Jesu vero legem legem esse vitae, per id quod ait: In quo et idoneos nos fecit deua minisiros novi Icstamenti non liltera, sed spiriiu. [*](8 Matth. 5, 17 — 14 Prov. 22, 2, Matth. 5, 3. Lnk. 6, 20 — 16 Luck. 14, 33 — 17 Exod. 12, 35 — 19 Exod. 21, 24. Matth. 5, 38. Luk. 6, — 21 Num. 15, 32 — 24 Mark. 2, 11 — 85 Matth. 12, 1. Mark. 2, 23. Luk. 6, 1 — 31 11 Kor 3, 6—11) [*](CM) [*](9 mos; C | 7 ei eis C | 13 habest; h übergesch. C | 18 ex] ab M | 20 in lege x003C; M | 25 dieni CM | 26 uelleree C | 87 dod licebat fieri C | 30 moai C | esse mortis ~ Μ | 32 facit C | deus < M)
66
Littera enim occidit, spiritus autem vivifieat Quod si minisi(??)terium mortis in litteris formatum in lapidibus factum, est in gloria, tia ut non possent intendere filii Istrahel in faciem Moysi propter gloriam vultus eiu(??)s, quae destruitur quomodo non magis minislerium spiritus erit in gloria? si enim ministermm damnaOonis gloria est, multo magis abundabit mi(??)nisterium iusHHae ad gloriam. Neque enim glorificatum est quod gloriosum factum est in hae parte, propter cam quae supereminet gloriam; si enim quod destruitur per gloriam, multo magis quod manet in gloria est. Sed haec quidem, sicut ipse uoeti, in secuoda ad Corinthios epistnla. Addit autem ex prima epistuU, terrenos esse dicens discipulos veteris testametiti et animales et ideo carnem et sanguinem regnum dei posaidere non posse. Ipsum quoque Faulum ex propria siia persona dicebat adserere id quod ait: Si ea quae destruxi iterum aedifico, praevaricatorem mt constituo; sed et illud euodem ipsum evidentissime de carnis circumcisione dixisse; non esse ludaeum eum qui <in manifesto est oeque quae> manifesto in canie est circnmcisio neque secundum litteram legem quicquam utilitatis retinere. Et rursum quod Abraham habet gloriam. sed non apud deum; tantammodo agnitionem peccati per legem fieri. Sed et alia multa legi obtrectans inserebat, eo quod lex ipsa peccatum sit, in quibus simpUces quique, dicente eo, movebantur; et uaqve ad lohannem igitur aiebat lex et prrqiketae; aiebat autem lohanuem regnum caelorum praedicare, nam et abscisione capitis eins hoc esse indicatum quod, omnibuB prioribus et saperioribus eius abscisis, posteriora sola servanda sint Ad haec igitur nobis, ο religiosiBBime Archelae, paucis rescribe; audivi enim non mediocre tibi esse in talibus studium; dei enim donum est idcirco quod dognis et amicis suis sibiqne propositi societate coniunctis deus donat haec munera. Xostrum enim est propositum piaeparare et proximos fieri benignae ac diviti menti, et continuo ab ea largissima tuanera consequimur. Quoniam ergo in iis voto et proposito meo aermonis non sufScit eruditio (idiotam enim me esse confiteor) ad te misi, sicut saepius dixi, quaestionis buius exclutionem ple-
[*](2 Exod. 34, 35 — 11 I Kor. 15, 50 — 18 Gal. 2, 18 — 15 öm. 2, 28 — 17 Röm. 4, 2 — 18 öm 3, 20 — 20 Matth. 11, 13. Lnk. 16, 16) [*](CM) [*](1 occidet C | 2 formatum] formamm C | 3 mosi C | destnietnr C | 7 deetraetur C Ι 14 illum gleich in illud corr. C1 | 15 in manifeeto . quae < CM, verbessert von Zaeagni | 16 circumcisione que C | 17 abraam C | 20 moDeantuT M | 22 abBciaiouem CM | 25 mediocre] laediocriter C | praeparare et proximos] prepararet proiimns C | ac] hac C Ι 29 iis] his 30 enim < C) 67
recepturus. Incolumis mihi eatio, pater inconparabilis et honorabilis.
(XLl). Accepta hoc epistula, Archelana adtoiratus est hominis audaciftm; sed ioterim Diodori allegatiocibus, ut res suadebat celerem dsre responsum, continuo scripsit hoc modo.
Archelaus Diodoro preabytero fitio bonorabili, salutem. Acceptis litteris tuis, valde gavisus snm, dilectissime. Agnovi autem quod vir iste, qui ante hos dies ad me venerat et scientiam aliam praeter eam quae apostolica est et ecclesiastica introducere cupiebat, ad te quoque Tenerit; quem quidem ego non admisi, in praeseoti enim oobia disputastibus confatatus est Et velim quidem omnia quae a me dicta sunt scribere tibi, ut ex bis agnosceres fidem eius; sed quia hoc de Tacanti fieri potent nunc quod instat paucis respondere tibi necessarium duxi ad ea qnae mihi scripsisti quod ab ill dicerentnr. Erat ergo ei summum studium legem Moysi ostendere non esse consonantem legi Christi et haec ex nostris scripturis adseverare temptabat. Noa vero ex eadem ipsa scriptura non solum confirmavimus legem Moysi et omnia quae in ea scripta sunt, verum etiam omne vetus testamentnm convenire novo testamento et consonare probavimus unumque esse testum, tamqoam ai nna vestis videatur ex subtemine atque stamine esse contexta. Hoc solum, quod velut purpnram videmus in veste, novum testamentum in textura veteris testamenti; gloriam enim domioi in eodem speculamur. Ifon ergo abiciendum est speculum, cum nobis ipsam imaginem rerum similem renunque demonstret; quin potius et eo amplius faonorandum est Sed et puerum qui ad doctores a pedagogo perducitur cum adhuc parrulus est, numquid, oum ad aetatem pervenerit, debonorare oportet pedagognm propter quod. iam opera eius non indiget et potest solus iom sine eins adminicnlo ad acolas pergere atque ad auditoria [*](26 vgl. Gal. 3, 23 ff.) [*](Α (von 6 an) CM) [*](3 hac] haec CM | 10 uenerim gleich zu uenerit corr. C1 | 13 agnosceris Α | 12 hoc] nach poterit geschrieben C, durch Zeichen der richtigen Stelle C 2 | 18 potest Α | 14 ea quae] q, Α | 15 studium] das zveite eorr. Α | moay C | 17 nach legem + ei Α | mosy C | 18 scribta | onmeni CM | 20 nnam C | ex x003C; Α | eupiemine Α anbtjmine CM | adquae Α et qua C | 21 ueatem CM | 22 teituram ACM | gtoriam im xu gloria enim eorr. Α | 28 speculum com noble] Bpeculum qaod C nobia speculum quod M | 24 demonstraret Α | 25 doctoies] doctore iis dootorem M | 26 aetate Α | dehoneslare Α | 27 nach oportet + opera] ora CM | 28 ad nuditoriu] plauditoria C)
68
properare? Aut rarsom parvulns qui lacte natritus est, cum profecerit ad validiores cibos, cum iniuria debet abicere atqne exhorrescere nutricis mamillas? quin potius veneratur et colit et beneficii sui debitorem fatetur. Aliud etiam, si videtur, adbibeamus exemplum. Homo qoidam proieetnm in terram cmn vidisset infantem et iam vebementer adflictum, collegit enm et natrire apnd se coepit, nsqnequo ad aetatem adulescentiae perreniret toleraTitqne omnes qui eveaire aoleut nutritoribua labores. Accedit vero post tempus is qui naturalis ei fuerat pater requirere puenim et inTeait eum apud illum qui nutrierat. Quid faciat hic puer, patre oognitoP de iusto enim puero mihi senuo est. Nonoe multis donis munerato eo qui se educaverat, sequitur naturalem patrem prospectu hereditatis? Ita mibi intellegendum est magnificum dei famulum Moysen ioTenisse populum adflictum ab Aegyptiis, quem adsumptum Qutriebat in deserto tamquam pater, edocebat ut magister, regebat ut rector. Conserravit populum usquequo veniret cuiua est, et post aliquantum tempus adTeniens pater proprias oves recepit. Nonne per omnia honorabitur quidem ab eo cui tradidit gregem, gloriEcabitur vero ab iis ipsiB qui ab eo conservati sunt? QuJs igitur ita mentis insanae est, ο dilectissime Diodore, ut alienos a se dicat eos qui inter se coniuncti sunt, qui pro se inTicem propfaetarunt, qui aeqaalia et sibi similia atqne cognata, immo potius germana signa ac prodigia demoDstrarunt? Et primo quidem Mojses ad populum dixit: Prophetam, vobis suscitabit dominus deus veefer sicut me. Deinde lesus ait: De me enim Mojses locutus est Vide qnomodo dexteras sibi invicem tradunt, quam alter propbeta, alter vero filins sit dilectus; alter fidelis famulus, alter vero dominus agnoscatur. Sed et quondam dolens quis sine pedagogo ire ad seolas non suscipitur a magistro dicente: Non eum suscipiam, niai acce- perit pedagogum. Qui sit autem de quo dicimus breviter exponam.
[*](22 Deot. 18, 15 — 88 Job. 5, 46 — 25 Hebr. 3, 5.) [*](ACM) [*](1 aut] ut Α | 2 validiorefl] cenalidiores c | debeat Α | 3 colet A | debetoren Α | 5 terra CM | 6 colligit Α | ad] a übergesch. Α | que Α | uenire Α | 8 aocidit Α | tempos] t übergesch. Α | is] iis C | requireret Α | 9 inneniret Α | 10 patrem Α | mihi 11 edocanerat Α | 13 intellegendum eatj intellegi Α | 13 uenisse C edocebat] educabat Α docabat C | regebat ut] tegebatur Α | 15 nach + et Α | conseruabit Α | nach et + cum Α | 16 proprias < C | 18 iis ipsis] ipsis A his ipsis M | 20 inuice A | prophetaturi sunt C | qui] quia (a iibergesch.) A | et sibi similia < A | 21 atque] que C | cognita A | 22 dixit < A | suscitauit das xweite i iibergesch. A | 23 deinde iesus ~ CM | 24 vides A | dextras A | quam] quamuis A | 26 quid A | 27 dicentem A | accederit CM) 69
Homo quidam erat dives, gentiliUr viveas, in molta luxuria cotidie degens; alius Tero panper erat yicioiis eius, qui nee cotidianum quidem cibom poterat invenire. Accidit utnimqne vita discedere et io infemnm descendere et panperem mitti in locnm requiei et reliqua qaae nosti. Verum tarnen erant diviti fratres qoioque, ea qnae et ipse egerat agentes. sine dubio quae domi a toli magistro didicissent. Rogavit divee aitnul uno tempore ut ediscerent maiorem doctrioam; Abraham vero scietts quoniam adhnc indigent pedagogo, ait ei: Habent Mojsen et propfaetas. Si euim illos non susceperint, at ab eo velut pedagogo gubementur, non poteruat maioris magistri capere doctrinam.
(XLII). Sed et de aliis aermonibus, ntpotero, exponam; id est qaod non contraria Moyai locutns est Jesus aut fecit Primum quidem quod ait acutum pro oculo, dentem pro dente, hoc iustnm est; qnod antem caesum praestare iubet et atteram maxiUam, hoc bouitas est Numquid institia bonitati contraria estP Absit; profectus autem est de iustitia ad bonitatem. Et nirsua: Dignus est operarius menxde sua. Quod si Toluerit quia fraudem facere, exige ab eo illa quae firande interceperat: iustissimum est, masime com molta sit merces. Hoc autem dico, quando AegTptii adfligebant tilios Istrahel per operum conputsores in fingeudia tateribns, quod cum sappliciis Mooses totum pariter intra nnum momentum temporis exegit, numquid hoc iniquitas appellanda est? Absit. Ula saue bonitatis est abstinentia, cum utitur quis frngaliter, renuntians omnibns quae superflua sunt. Quod vero in veteri testameuto dictum est: Ego diritem facio et pauperem, lesus vero beatificat pauperes, non dixit saeculari substantia pauperes, aed pauperes spiritu, id est qui non [*](1 Luk. 16, 19 — 13 Exod. 21, 24. Mattb. 5. 38. 39. Lnk. 6, 29 — 16 Luk. 10, 7. Matth. 10, 10 — 24 Prov. 22, 2. Matth. 5, 3. Luk. 6, 20) [*](ACM) [*](1 cotidie e aus a corr C 2 | degens] delegena Α | 2 ne C Ι 3 potest Α | uitam A | 4 diacendeie Α | pauperum Α | 5 erat Α | quinque . . . ge a. Ras. Α | nach quinque + et Α | gerat quae . . tnagietr a. Ras. A | 7 ut ediscerent] discere Α ut ediaceret tiaeh doctrinam + ab Α | abnumt C | 8 adbuc] a tunc Α | a. Rat. C | pedagognm Α | moyses C Ι 9 illos] s übergesch. Α | M Ι ut < Α Ι 10 poterint Α Ι rotuores C Ι 12 contrariam C | autem C | quidem < CM | 13 dentem Α | praestare] re a. Ras. M praeatate C | et x003C; Α | bonita Α | Α Ι mercedem suam Α | 17 exige] et eiigi Α | 19 iirahel am iatrahel corr. Α | opnm M | 21 eiigit Α | hoc x003C; Α | 22 leuuntians] enuntiana Α x003C; M | SS yuto] ergo Α | 25 saeculari] secularis Mcularii corr. C2 | substantifl C | spirita] spm A)
70
superbia inflammantur, seil humilitate se mitigant et inclinant, non plus Bapientes qaam oportet sapere. Quam quidem adveraarins quaestionem non conpetenter aptarit Hie enim video et leaum libenter intuentem divitum muDera, cnm in gazophylacio offeruntur; et parotn hoc est, si a solis divitibuB in gszophylacio munera offernntar; immo vero etiam dio minuta pauperculae viduae libenter auscipiuntur, in qno smplins aliqoid quam quod Uojsea praeceperat de suscipienda pecunia demonstratur. Ille enim ab bis tantummodo qui habebant accipiebat; hie aiitem accipit etiam ab his qai non habent. Sed alt, scriptam est: Nisi quia renuntiaverit omnibus quae possidet, non potest esse meus discipulus. Rursum Video centarionem valde divitem et saecalari praeditum potestate fidem habere plus quam omnem Istrahel; ut si quis fuerit, etiam qui renuntiaverat, a centurione superaretur in fide. Sed dicet nobis quis: Non est ergo bonum rennntiare divitiis? Bonum, inquam, his qui possuntj sed et abuti divitiis ad opus iustitiae atque misericordiae parem gratiam tribuit ac si universis pariter renuntietnr.
De eo autem quod dicit, destructum esse sabbatnm, non plane destnixit; ipse enim dominns erat sabbati; tamquam si sponsi quis custodiens torum diligenter extructum, a nullo alio extraneo vexari Tel conttugi patiatur usquequo ipse sponsua adveniat, et cum advenerit, strato suo sicut libuerit utatur vel bi quos ipse secum iusserit introire. Testimonium etiam dedit his quae dicimns caeleati Toce ipse dominus lesus Christus dicens: Numquid potesUs fUios sponsi faecrc ieiunare, donec cum ipsis est sponmis? Sed circumcisionem non abiecit, quin potius ipse pro nobis in aemet ipsum causam circumcisionb excepit, labore noa relevans et pati nos frustra doloris aliquid non sinens. Quid enim prodest circumcidenti se quidem et adversam proxi- [*](1 öm. 12, 3 — 3 Mark. 12, 41 ff. Luk. 21, 1 ff — 9 Luk. 14, 33 — 11 Matth. 8, 10 — 18 Mutth, 12, 8 — 88 Mark. 2, 19, Lnk. 5, 34. Matth. 9, 15) [*](ACM) [*](1 superbiam Α Ι se x003C; Α | 2 adveraariuB qaaeBtionem ~ M | 4 offerentur CM I parutn] pauperum CM | 5 ofieruntur] das ersee u w, e. sch. aus e eorr. iDfenintur Α | 6 minata] manita Α | 7 eaEcipiendam pecnniam Α | 8 < CM | auscipiebat Α | acoipitur AC | 9 ab his q a. Ras. Μ | esse CM | 11 potestatem Α | 12 istrahel] israhelitam C ieraelitam Μ luifc CM | etiam < Μ | 13 dicit Α | 14 bonum ergo M ~ M2 15 et < CM | dioitia Α | 16 remmtieturj Zaeagni, enuntientur MC | 19 nach sponsi + si Α | extnictum] eitnixit C | 20 patitnt naquequod Α | 21 strato] rrato Α o a. Ras. vielleicht C | hi] hii Α si Μ | Buacepit Α | laborem Α | frustra] das xweile r vbergesck. Α | 27 prudeest circumcidenti se] circurocidentis ae Α circumcidente se C)
71
mum suam pessima cogitsnti? Voluit autem magis largissimae viae spatia coDpendioso nobis tramite demonstrare, ne fprte. dum longa apatia circuimus, ante nobis dies claudatur in noctem et dum deforia quidem spleodidi bomitiibus adparemus, intrinsecus lupis rapacibua conparemur aiit sepulchris conferamur dealbatis. Multo enim ille huic praefereodus est qui Teste squalida ac detrita circumdatus nihil mali in corde suo coDclusum retinet adversum proximum suum. Cordis enim circumcisio sola salutem confert; nihil praestat eis ista carnalis, nisi forte spirituali circumcisione muniaatur. Audi etiam quid dicit scriptura: Beati mundi corde, quid ipsi deutn videbunt. Quid ergo mihi opus est laborare, cum cognoveriiQ conpendia viae, si possum mundus esse corde sicnt et si quis praevaleat in duobus mandatis omnem legem inplere et prophetas? Post haec vero omnia edocet apostolorum maximus Paulus dicena: Aut ezpfnmentum quaeritis eius qui in me hquititr Christus? Quid ergo mihi opus est circumcisione, cum possim et in praeputio iustificari? Et scriptum est: Si quis circumeisus esl, non adducat praeputium, aut si quis in praeputio est non circumcidntur. Utrumque enim nihil est, nisi observatio maiulaterum dei. Cum ergo nullum possit salvare circumcisio, nee magno opere reqiiirenda est; maxime cum si quis in praeputio vocatus fuerit et circumcidi volnerit, continiio praevaricator legis effficiatur. Si enim circumcidor et mandata legis adinpleo, ut sahari posaim, incircumcisus et in praeputio positus, multo magis mandata custodiens. habebo vitam. In spiritu enim circumcisiunem cordis accepi, non iam litterae per atramentum, in quo laus non ex hominibus, sed ei deo est. Non ergo referatur ad me buiuscemodi incusatio. Sicut enim aliquis dives multis auri atque argenti talentis, ita ut omne domestici usus ministerinm ex buiuscemodi metallis babeat structum, in nullo vasis fictilis speciem requirit, sed non propterea tignli opus et ars aut fictilium vaso-
[*](3 Matth. 23, 27 und 7, 15. Luk. 11, 30 — 7 Rom. 2, 29 – 9 Matth. 5, 8 — 12 Matth. 22, 40 — 13 ΙΙ Kor. 13, 3 — 16 Ι Kor. 7, 18. 19 — 28 Rom. 2, 29) [*](ACM) [*](2 sptitk x003C; Α | oonpendioaae Α | dum] cnm Α | 5 sepurclis Α | muttum Α | 6 veate] uere Α | oircDinddatur C Ι 7 enim) ergo Α | 8 praestat eis ista] praestn tenta Α | spiritali Α spiritualis C | 9 Α | scripta M | mundo Α | 11 conpendium Α | et] est M | 12 von einem Btichsf, C | 15 circumcisio Α | 17 praeputio] ο aus um 18 siilvura) salutare Α | circumcisio nec] circumcisio Α circumcirionem magnopere CM | 19 qui C | 20 praeraricator] praedicator Α | 21 salvari Militari Α | 22 in übergesch. C | 23 ciicumoitione Α | 25 aliquis] CM | 26 jtaeh talentia + repletus Α | nt x003C; A | omnea CM | 27 vasis] uas Α uasi C) 72
rum ab eo detestanda est: ita etiam ego gratia dei dives factus sum, et cordis circunicisionem coDsecntus nequaquam viUssimae illius circumcisionis indigeo; nee tarnen malam esse dico. Absit. Qnod si diligentius de bis Yoluerit aliquis edoeeri, inveniet baec in prima epistula apostoli plenissime pertractata.