Historiae

1. Ita quidem maximae et dubiae inter se potentiae nationes, ut conveuerat, arma deposuerunt, quieteque diutissime manserunt, ita ut neutra pars in alteram quicquam moliretur. Per id tempus Zanni, gens australia ad Euxinum Pontum loca incolens circa urbem Trapezuntem; ex his, iuquam, Zannis, cum ab antiqtio foederati subditique Romanorum fuissent, nonnulli veteribus pactis stabant, neque proterve insolescebant; alii, pristino vitae statu neglecto, praedonum in morem vivebant, locaque Ponto adiacentia hostiliter percurrentes, et agros depraedabantur, et viatoribus crant infesti: quin et in Armeniam transgressi, quoad poterant, praedas agebant, neque aliter se, quam si aperti hostes essent, gerebant. Mittitur itaque in eos Theodorus, eorum popularis, primas inter Romauos ducis partes obtincns, cuius supra frequenter memini. Nam ille, ut suae regionis peritissimus, et e qua parte optime eam invasuri vlderentur, ubi etiam commodissime castra locanda, et quomodo hostes pervestigandi essent, ad unguem norat; merito Imperatoris iussu ad hoe ncgotium conficicndum est missus. Castris itaque e Colchica regione cum iusto exercitu motis, eiusque fines ultra Phasidem occa-

sum versus praetergressus, statim in penitissima hostilis regionis loca pervenit. Castris vero circa Theodoriadem urbem et Rhizaeum dictam locatis, ibique vallo exercitui circumclucto, Zannos, qui adhuc quieti et amici ac nondum aversi erant, accersitos muueribus prosequebatur, eorumque prudentiam moderationemque collaudabat; eos vero, qui iam proterve ruptis foederibus defecerant, punire quam citissime bello apparabat. At illi nihil morati propius ad vallum accesserunt, et in proximum quendam eminentiorem collem magnis copiis collecti, tela et sagittas in Romanos ex editoire loco torquebant, ita ut universus exercitus inopinata illa audacia perturbaretur. Multi tamen vallo erumpentes, stienue in hostes ferebantur, sed incomposite nulloque ordine procedebant, nequc opperiebantur, dum eos in planum apertumque campum evocasscnt, sed ira praepediti et pcrturbatione, transversis scutis supra capita praetensis sensim sese siimmittentes, in arduum collem conscendere nitebantur. Zanni vero assidue ex edito hastas iacientes, saxaque devolventes, facile eos repulerunt, eruptioneque facta viros XL. interfecerunt, reliquos in turpissimam fugam veiterunt. Barbari autem, re feliciter ex insperato gesta, quam proxime ad castra accesserunt,

Ibique acerrima pugna est excitata, Zannis castra perrumpere omnesque proiligare nitentibus, Romanis vero turpe existimantibus, non solum nisi e vestigio hostes propulsarent, sed nisi penitus eos delerent. pulsi itaque inter se mutuo, et renitentes manusque conserentes, nibil omnino de alacritate animorum remiserunt; sed aequo marte diu utrimque pugnabatur, omuiaque erant strepitu et clamore confuso plena et adhuc incerta.

2. Theodorus autem Romanorum dux videns eos duce belli perifo destitutos, neque admodum in tuto proeliantes, neque diversis e partibus vallum obsidentes atque invadentes, sed omues simul in unam quandam partem conglobatos incumbere, nonnullos quidem e suis loco suo manere et adversa fronte cum hoste pugnare iubet, maximam vero copiarnin suarum partem clam mittit, qui in hostem a tergo impetum faciant. Qui quidem occultissime profecti, eum iam Zannis a tergo imminerent, confestim immanem acitossimumque clamorem classicum sonantem excitarunt, adeo ut Zannis perculsis perturbatisque nihil aliud in mentem venerit, quam tur-

pera fugam capessere. Romani vero eos ita fugientεs et prae mεtu extra se quodaininodo positos, facillime trucidarunt; et duo quidcm eorum millia sunt caesa, reliqui, alius alio, sunt dissipati. Theodorus itaque, universa gente domita, Imperatori quae gesta crant nuntiavit, simulque, quid in eos statui vellet, sciscitatus est. Is certum eis tributum annuum, quod deinceps pcnderent, imponi iussit; ut ex eo intelligerent, se subditos et tributarios esse penitusque subactos. Coufestim itaque recensus omnium est habitus, et onus inferendi tributi eis impositum, et exinde in hunc usque diem Romanis sunt vectigales. Iustiniano vero Imperatori factum hoc, tanquam ex maximis rebus gestis, valde placuit. Quocirca etiam in quadam suarum constitutionum, quas novellas appellamus, alias victorias receusens, huius etiam gentis inter primas memiuit. Zannorum itaque proterva insolentia hunc habuit exitum, et Theodorus per Lazicam regionem ad praefectos exercitus rediit.

3. Non raulto vero antea tempore rursus Ryzantii ingens terrae motus fuit, adeo ut parum abfuerit, quin tota urbs subversa corruerit. Nam et per se maximus fuit et qualis ante, ut arbitror, nullus cum vehementia succussionis, tum duratione agitationis; mul-

toque adhuc horribiliorem cum reddebat tempus ipsum, et eorum, quae coincidebant, necessitas. Cum euim illius anni auctumnus tuni essct exactus, ct iam ex Romanorum cousuetudine natalitia convivia agitarentur, frigus erat quale par est esse, sole ad brumales conversiones et ad capricornum vergente, et praecipue sub octavum clima, quod ab Euxino Ponto ab illius artis peritis est appcllatum. Tum vero circa mediam noctis vigiliam, civibus somno et quieti vacantibus, repente hoc malum incidit, omniaque statim ex ipsis fundamentis succutiebantur, motusque ipse, tametsi ab initio violenlissimus esset, in maius tamen adhuc crescebat, veluti per incrementa ad summum tendente malo. Hoc itaque pacto omnibus e somno excitatis, ploratus omni ex parte eiulatusquc audicbautur, et vox, qualis fere in eiuscemodi malis ad Deum proclamari consuevit. Siquidem et sonitus quidam gravis atque immanis vcluti terrestre tonitru e terrae visceribus emissus, ipsam succussionem subsequebatur terroremque duplicabat, aërque tftrrae proxime circumfusus fumosa quadam nebula, nescio unde sublata, offuscabatur, totusque erat caliginosus et quodammodo turbidus. Homines itaque prae metu ac pavore extra se positi et consilii expertes, domibus suis exibant, statimque et plateac et angiportus multitudine impleban-

tur, perinde ac si non etiam ibi, si ita usuveniret, perire possent. Coutinua enim omni ex parte sibique mutuo connexa sunt aedificia, aegreque uspiam locum aliquem subdium et apertum et contigui aedificii expertem conspicias: oculos tamen in altum tollendo coelumque intuendo, atque ita Deum placando, summitti sensim laxarique pavor mentisque perturbatio videbatur, ac tametsi ningore minuto perfunderentur, et algore premerentur, tamen ne ita quidem tecta subibant, nisi forte quotquot ad templa confugienntes, ad aras provolvebantur. Multae vero etiam mulieres, non plebeiae sed honoratiores, viris permistae ferebamtir; omnisque ordo et reverentia, et senum ob aetatem, qua aliis antecedunt, praerogativa et respectus tum temporis perturbabatur et proculeabatur; servi etiam dominos suos contemuentes dictoque obaudientes, ad aedes sacras confugiebant, maiore metu victi; nullum etiam inter plebem et magistratum erat honoris discrimen, utpote communi periculo urgente, onmibusque existimantibus se iamiam perituros. Quamplusrimae itaque aedes ea nocte corrucrunt, ac praeeipue in Regio, (navale id uibis est,) multaque et incrcdibilia contigerunt. Alibi enim tecta, sive e lapidibus sive lignis constructa, a se mutuo divulsa sunt, mentiente compage fatiscentia, ita ut et aether et

stellae veluti in subdivo loco per tecta conspicerentur, rurrsusque confestim in pristinam compagem coirent; alibi vero columnae in pergula alicuius domus positae, vi succussionis excutiebantur, proximasque domos supervectae, in remotiores aedes veluti funda ex alto emissae, omnia perfringebant; alibi vero alia nonnulla etiam horribiliora acciderunt, quae quidem frequenter antea contigerunt, semperque contingcut, quamdiu et terra erit et naturae peccata; sed tum vel maxime omnia simul accidcrunt. Multa quoque plebeiorum atque obscurorum hominum turba periit; potentiorum vero, quique senatorii ordinis erant, solus Anatolius periit, vir consulari dignitate clarus, quique praetorea regiarum aularum curam gerebat, eiusque facultates administrabat; curatores eos vocant Romaui. Ille itaque Anatolius in consueto sibi cubiculo dormiebat, cum marmor quoddam ex iis, quae proxime toro suo aedificio ipsi infixa erant, ornateque protensa, qualia multa ornatua et magnificentiae ostentationisque causa muris adaptari solent ab iis, qui supernacaneis hisec minimeque necessariis ornaraentis supra modum oblectantur: illud, inquam, marmoreum pondus, abruptum vi succussionis et loco suo

motum, in ipsius caput corruit, totumque confregit. Atque hic quidem cum tantulum temporis plagae illi supervixisset, ut gravem quendam at ex imo pectore ductum gemitum ederet, rursus in lectulo decubuit, morte oppressus.

4. Die vero iam illucescente, libentissime amicissimi ac familiares sese mutuo conspicati sunt, obviam alii aliis facti, et cumploratu ipsos amplexantes exosculabantur, utpote gaudentes simul et diffidentes. Cum autem Anatolii funus efferretur ac sepeliretur, tum vero quidam e turba spargebant in vulgus. eum iustissime e medio sublatum, quippe qui iniustissimus fuisset, multosque suorum amicorum spoliasset; quodque illae scriptae tabellae et subpurpurei panni hunc exitum habuissent, quos ille frequenter opulentiorum domibus imposuit, praetexens benevolentiam erga Imperatorem; eaque ratione omnia sibi corrogabat, convellens impudenter et resignans extremas imortuorum voluntates, legibus longum valere iussis, quae volunt, ut liberi parentum suorum bona haereditate cernant. Talia itaque apud vulgus susurrabantur, tantique mali causa explorata compertaque esse videbatur. Ego vero de his vehementer-

ambigo , neque possum affirmarc , qua rationc contingant. Essct cnini profecto tcrrac motus rcs optabilis magnaque laudc digna, si nosset disccrnere malos a bonis, atque illos quidcm malc pcrdcrel , bis vcro parceret atque indulgerct. Atqui ut maximc hoc dcmus, iniustum illum fuissc, scd crant alii quanipluiiini ci similes, vcl potius multo iniustiorcs : at bic rcpente quiuem abrcptus est , alii indcmncs sunt rclicti. Quocirca ncque clarum nccpic facile intcllectu censuerim, cur solus cx omnibus Anatolius cxstinctus fuerit; cum ctiam ex Platonis sentcntia magis miseri infcliccsquc sint , quotquot possime viventes non in hac vita pocnas pcccatorum luerint, vel violcnta nece, vel alio aliquo modo puniti, sed ita dccesscrint, qucmadmodum scrvi stigmatiae, scelerum notis infccti , priusquam illac expunctae expurgataoquc fuerint. Quocirca si hoc statueudum est, folicior fuerit, qui iam puuitus ost , quam qui punicndus manet. Cotcruni Platonis quidoin sontenliani bominuin animis infixam esse , quain niaximc exoptandum est. Fortassis cnim nonnulli improbi boniincs, mctueutes, nc malo pereant , ail saniorem montoiu rodcanl. Illud vcro est manifcstissimum , quod nequc si quis diutissimc su-

pervivat, et impune prospera ei omnia succedant, hoc sufficiat ad probandam ipsius iustitiam, neque si quis moriatur, et quidem atroci admodum morte, certum argumentum fuerit maioris iniustitiae; sed cerissime nobis explorata cognitaque erit vitae hic actae ratio et punitio quaenam sit, quaudo eo pervenerimus. Sentiant igitur et dicant hisce de rebus alii quidem hoc, alii aliud, prout cuique visum fuerit; mihi vero ad ea, quae narrare coeperam, est redeundum.

5. Tum enim et per plurimos deinceps dies terrae motus est factus, exiguus quidem, neque qualis initio fuerat, sed satis validus ad ea, quae reliqua erant, disturbanda. Prodigia etiam quaedam absurdaeque praedictiones in vtilgus spargebantur, tauquam mundo universo iamiam perituro. Impostores enim quidam ac veluti vates ultronei oberrabant, quae ipsis collibuisset vaticinautes, multoque magis plerosque perterrefaciebant, facile ob panorem, quem iam conceperant, persuasos. Hi porro et furere se atque a daemone exagitari simulantes, graviora ominabantur, tanquam a spectris, quae se ipsis offerebant, futura edocti, et vehementer sua miscria gloriantes. Alii vero astrorum decursus aspectusque expendentes, maiores calamitates et commuuem tautum non rerum omnium subvesionem interpretabantur ac denuntiabant. Solet enim istiusmodi hominum turba difficillimis

temporibus pullulare. Utrumqne vero vaticinium publico bono vanum fuit. Oportebat enim mea sententia etiam impietatis arcessere talium somniorum interpretes, nullamque ampliorem rerum futurarum cognitionem Deo relinquentes. Ceterum uemo tum temporis erat, qui non metu vehemnter perculsus attonitusque esset. Quocirca vota quotidie nuncupabantur, hymnique supplices audieantur, omnibus in unum congregatis; et quae verbis quudem semper laudantur, re autem ipsa raro confirmantur, tum utique promptissime praestabantur. Iusti enim confestim omnes in mutuis contractibus videbantur, adeo ut et principes quaestui renuntiantes, ex legum norma iudicia exercerent, et qui pontentiores essent, quiete modesteque se gerentes, iusta aequaque facerent, et a turpibus factis abstinerent. Nonnulli vero vitae instituto prorsus immutato, solitariam quandam et montanam vitam sunt amplexi, opibus et honoribus omnibusque rebus, quae hominibus solent esse gratissimae, renuntiantes ac valedicentes. Plurima etiam templis donaria offerebantur, et noctu lautiores opulentioresque cives plateas obeuuntes, largo cibo et vestibus donabant egenos miserrimosque homines, qui frequentes claudi aliisque membris mutili humi iacebant, stipem meudicantes. Haec autem omnia ad certum aliquod tempus fiebant, recenti videlicet adhuc et vigente metu. Simulac vero

malum remitti ac cessare coepit, confestim plerique ad pristinos mores redireunt. Vocari autera possit talis animorum motus atque impetus non iustitia revera neque pietas, solida pariter atque efficax, qualis ex recta opinione et constantissimo studio in animis efformari solet, sed machinatio quaedam incomposita, et veluti nundinatio fallacissima, ad subterfugiendum ac propulsandum malum instituta. Rona itaque opera, ita demum necessitate cogente, degustamus, quamdiu metus premit.

6. Per id vero tempus variac rursus disceptationes de exhalationibus sunt babitae, frequensque erat Aristotelis in congressibus mentio; modo, tanquam rectissime de his disseruisset, earumque causas intellexisset; modo, tanquam a vero aberrasset. Nonnulli vero ad sententiam Aristotelis confirmandam ac stabiliendam, quod nimirum crassus et fumosus spiritus sub terrae concavitatibus conclusus eiuscemodi motus efficeret, in medium attulerunt tale qiupiam antea ab Anthemio ingeniose excogitatum atque effectim. Anthemio huic patria quidem fuit urbs Tralles, ars vero inventiones machinarum fabricatoribus usitatae, qui linearem speculationem ad materiam traducentes, imitationes quasdam et veluti simulacra rerum vere existentium fabricantur. Excellens vero hac in

arte fuit, et in mathematica scientia eximius, quemadmodum et in iis, qui Grammatici vocantur, frater ipsius Metrodorus. Et certe felicem iudicaverim ipsorum matrem, quae adeo varia eruditione refertam prolem ediderit. Duos enim hosce viros peperit, et Olympium, legum exercitatione et forensium contronersiarum tractatione peritiaque clarum; praeterea Dioscorum et Alexandrum, utrumque medicae artis peritissimum. Atque ex his quidem Dioscorus in patria vixit, et praeclara edidit artis suae documenta; alter vero in veteri Roma habitavit, honorifice admodum evocalus. Athemii, autem et Metrodori gloria ac fama cum longe lateque esset propagata, ad ipsum etiam Imperatorem pervenit. Quocirca Byzantium accersiti venerunt, reliquamque vitam ibi transegerunt, maxima uterque virtutis propriae indicia sive specimina edentes; hic quidem multos iuvenes nobilium filios erudins, et pulcherrimae illius disciplinae participes efficiens; adeo ut litterarum eloquentiaeque desiderium ac studium omnibus, quantum poterat, iniiceret: alter vero summae admirationis fabricas cum in urbe, tum aliis quamplurimis in locis conficiebat; quae, arbitror, etiamsi de iis nihil dicatur, per se ipsae sufficiunt ad perpetuam ei gloriam conciliandam, quamdiu steterint salvaeque fuerint. Ceterum, quam ob causam huius viri mentionem fecerim, id a me

et quidem statim dicetur. Erat Byzantii vir quidam nomine Zeno, rhetorum quidem catalogo adscriptos, clarus alioquin et Imperatori notissimus. Habitabat is iuxta Anthemium, ita ut viderentur utroque domicilio uniti, et uno eodemque termino esse circumseripti. Succedente vero tempore contentio quaedain et simultas inter eos incidit, sive prospectus causa, quod fortassis antea fieri non solebat, sive quod novum aedificium nimis alte elatum lumini officeret, aut alia aliqua de causa, prout multas inter eos, qui quam proxime habitant, controversias suboriri est necesse.

7. Tum itaque Anthemius ab adversario, utpote actore et accusatore, dicendo victus, cum non posset eloquentia gravitateque verborum paria cum ipso facere, ex ea, quam norat, arte hanc illi contra molestiam rependit, Domum quandam excelsam habebat Zeno, valde amplam et pulehram et curiose admodum exornatam, in qua et ipse frequenter versari solebat et amicissimos quosque conviviis excipere. Huius vero inferiora habitacula solo proxima erant ex parte domus Anthemii, ita ut intermedium tectum, altera sui parte ad fastigium, altera ad basim protensum esset. Ibi itaque magnos lebetes aqua plenos per diversa domus spatia constituit, hos vero exterius fistulis

coriaceis circumdedit, inferiori quidem sui parte latioribus, ut totum lebetum ambitiun obstruerent; deinde instar tubae in angustiorem formam redactas et in iustam proportionem desinentes trabibus et tabulia earum extremitates infixit, accurateque infibulavit, ita ut et aër iis fistulis conceptus, libero quidem in altum impetu ferretir, earum cavitatem sursum tendens, et ad nudum tecti fastigium, quad eius fieri poterat, etiam corio circumdatum pertingens, foras autem nequaquam difflueret aut erumperet. His itaque ex occulto ita dispositis, validum ignem lebetum fundis subiecit, et ingentem flamman excitavit. Statim vero fervente atque exacestiante aqua, vapor multus excitatus et in altum sublatus est, rapidus pariter et densus: comque non haberet, diffunderetur, in fistulas efferebatir, angustiaque pressus, maiore vi sursum tendebat, donec in tectum assiduo impetu impingens, totum concussum commotumque fuit, adeo ut tigna sensim tremerent atque striderent. Qui vero Zenoni aderant, metu ac terrore corripiebantur, et in plateas sese proripiebant, obtestabundi et vociferantes, malique gravitate perculsi. Ille vero in regiam et conferens, notos interrogabat, quid ipsis de terrae motu

visum essct, et num aliquo eos damno affecisset? Tum illis verba, ο amice” et „apage" et „absit" dicentibus, et praeterea ipsi, adeo odiosa infaustaque prodigiose narrauti, quid cogitaret ignorabat. Neque enim sibi ipse fidem derogare poterat de iis, quae recenter accidisse sciebat, et pudebat adversus tot viros diutius contendere, et quidem ita ipsum insusantes.

8. Hac itaque fere ratione utebantur, qui terrae motus ab exhalationibus fumosisque spiritibus gigni ceusent. „Nam ille machinarum fabricator", inquiebant, „cognita causa, unde terrae motus gigni contingit, similia effecit, et arte naturam est imitatus”, dixerunt aliquid, non tantum tamen ac putarant. Mihi enim haec talia elegantia quidcm esse videntur, sciteque adinventa, nequaquam vero eviuentes eorum, quae vere fiunt, probationes. Neque enim quia catelli isti Melitenses per solaria inccdentcs ea et agitant et commovent, et quidcm levissimo inccssu, similem fere aliquis rem esse atque hoc veluti idoneo documento utetur. Ceterum Iudicrae machinationes nequaquam despicabiles aut inelegantes sunt censendae, defectuum vero terrac, aliae quaedam, (si modo etiam convenit,) quae rendae sunt causae. Siquidem neque hoc solum Anthemius in Ze-

nonem machinatus est, sed et fulgura et tonitrua in domum torsit. Discuin enim in speculi speciem comparatum modiccque excanatum radiisque solis opposilum splendore implebat; ac deinde aliorsum tranferens, ingentem confestim in domum eiaculabatur splendorem, adeo ut utomnium, in quos ferebatur, obtutum perstringeret atque obtunderet. Corporum etiam quorundam, quae valde essent sonora, collisiones complosionesque excogitans, immanes quosdam et tonitruo similes fragores edebat percellendo sensui aptos; adeo ut Zeno, cum aegre tandem intellexisset, unde singula fierent, palam ad pedes Imperatoris provolutus, vicinum accusarit ut improbum et sceleratum: adeo ut et gratiosum quoddam atque elegans dictum ira ipsi excusserit. Poëticis enim quibusdam verbis alludes coram senatu veluti per ironiam et cavillum: se, homo cum esset, non posseudversus utrumque pariter, Iovem fulminatorem et granitonantem, et adversus Neptunum terrae concussorem puguare. Pulehra quidem igitur sunt huiuscc arlis effecta, quantumvis ludicra; necesse tamen non est, naturam haec sequi iisque exaequair. Ceterum de his rebus quam quisque voluerit sententiam teneat; mihi vero ad priorem narrationem est redeundum.

9. Per hanc enim hiemem hisce malis civitas premebatur, incolisque omuibus per multos dies concuti adhuc pavimentum videbatur, tametsi quietum iam sedatumque esset. Insederat enim hominum animis hoc malum, et suspicio in eis radices egerat, ratiocinationi tenebras offundens. Imperator vero multa aedilicia, quaepartim vitium fecerant, partim iam corruerant, instaurare admotebatur. Praecipuae autem curae ipsi erat augustissimum illud Dei templum. Hoc vero antea a plebe succensum, valde conspicuum atque admirandiim ab ipsis fundamentis iteiato exstruxerat, magnitudinisque excellentia et formae decore et varietate metallorum ornatius reddens; cinxit vero id ipsum ex latere cocto et calce, quae passim ferro inter se colligarat, lignis nequaquam usus, ne facillime conflagraret. Anthemius vero hic ipse erat, euius paulo ante mentionem feci, qui singula et artificiose excogitabat et exstruxerat. Tum vero mediam maxime ipsius tecti partem collapsam, quaeque altitudine omnia, quac corruerant, superabat, lmperator firmiorem reddodot, et in maiorem altitudinem sustulit. Atque Anthemius quidem iam dudum obierat. Isidorus autem iunior aliique fabricarum structores priorem in senietipsis formam coutcmplantes, et ex eo, quod intogrum manserat, id quod alfectuin erat quale esset, quidque vitii habuisset cognoscentes,

fornicem orientalem et occidentalem suo ut erat loco reliquerunt, septentrionali vero et australi, quae super curvaturam erat structurain, introrsum porrigentes, pauloque latiorem efficientes, ut quam aptissime cum aliis quadraret, aequilateramque compagem prae se ferret, eaque ratione vacuitatis nimietatem coarctare possent, et exiguam aliquam extensionis partem detrahere, in quantum diversae longitudinis figura efficeretur. Atque ita desuper firmarunt, qui in medio est positus, sive orbem, sive hemisphaerium, sive alio quocuuque nomine ab ipsis appellatur. Factusque inde est verisimiliter directior quidem facilcque versatilis, omnique ex parte ad arnussim quadrans; angustior vero et in acutum tendens, quique non ita valde percellat spectatores, ut olim, multo vero tutius obfirmatus. Quorum itaque opertebat in historia de templo meminisse, et ad quae ipsa narrationis series consectancae circumacta pervenerit, ea mihi abunde satis sunt expercata. Laudare enim singula, quae in eo sunt admiranda, et oratione pcrsequi, supervacaneum fuerit, neque huius operis proprium. Si quis autem voluerit procul fortassis ab urbe degens aperte cognoseere omnia, veluti praesens et spectans, perlegat quae Paulus Cyri

Flori filius hexametris versibus conscripsit , qui quidem primicerius exsistens regiorum silentiariorum, et generis gloria clarus, amplissimas- que a maioribus suis opcs adeptus , doctrinae tamen eloquentiaequc magnam operam iinpcnderat, quibus et magis gloriabatur et decora- batur. Scripsit itaque etiam alia quamplurima poemata memoratu digna et laude. Videntur autem mihi quae de templo scripsit, tanto maiore et laborc et scicntia rcferta , quanto et argumentum ipsum cst admirabilius. Comperies enim in iis universum situs concin- naeque dispositionis ordiuem et mctallorum naturas subtilissime ex- ploratas; vcstibulorum etiam tcmpli clegantiam pariter ct utilitatem, inagniliulines quoque et altitudines, quotquot etiam sunt figurac in altum dircctae, ct quotquot orbiculares , quotquot etiam peusiles et j>rotensae. Cognoveris quoque e carminibus , quo pacto argento pari- ter atque auro sacratior locus et mysteriis separatim destinatus sum- ptuosissime sit exornatus , et si quod est aliud magnum aut mini- niuni ornamentum, nihilo minus, quam qui crebro in eo obambulant omniaque iuspectant. Atqui secunda haec tcmpli refectio atque in- stauratio brevi post tcmpore instituta perfectaqne est.

10. Eodcm vcro anno slatini ineuutc vcre pestileutia itcrum urbcin iuvasit, ct iufiuitam multitudiueiu sustulit : quac quidcm uun-

quam penitus cessarat, ex quo primum, circa quintum, inquam, imperii Iustinianei annum, in nostrum orbem irrepserat; frequeater vero alio atque alio se transferens, et locum e loco infestans, atque ita reliquis veluti inducias quasdam concedens, tum rursus Byzantium rediit, veluti antea, uti crediderim, decepta, quaeque citius, quam oportebat, inde migrasset. Moitui itaque sunt repente veluti gravi quadam apoplexia correpti. Qui vero plurimum vitn morbi sustinebant, ultra quintum diem non supervivebant. Morbi autem species veteri erat persimilis. Febres enim cum bubonibus accendebantur continuae, et non quotidianac, nequc vel modicum remittentes, sed solo eius, quem corripuerant, interitu cessantes. Nounulli vero neque aestu febrili, neque alio dolore praecedente, sed quae consueverant angentes et domi et in plateis, ita cogente necessitate corrucbant, repente exanimes facti, veluti ex temporaria morte accersota. Cuiusvis itaque aetatis homines promiscue interibant, praecipue vero iuvenes ac puberes, atque ex his potissimum mares: feminae enim non perinde hisce malis erant obnoxiae. Vetustissma itaque Aegyptiorum oracula, et qui apud Persas coelestium motuum

sunt peiitissimi, temporum quorundam revolutiones in infinito aevo simul ferri asserunt, modo quidem bonas ac felices, modo autem pravas et infaustas: essc vero praesentem revolutionem ex. pessimis illis atque infaustis. Hine ergo et bella passim et seditiones urbibus oriri atque invalescere, et pestilentes morbos per multum tempus durare atque adhaerescere. Alii vero interitus cauiam ad divinam iram referunt, quae bumani generis peccata puniat, multitudinemque succidat. Me vero de utraque opinione iudicare verioremque decernere nibil attinet, vel quod nesciam fortasse, jvel, etiamsi forte sciam, parum tameu necessarium id ceuseam, neque praesenti tractationi consentaneum. Si enim breviter quae acciderunt commemoravi, historiae legi satisfeci.

11. Haec vero cum ita accidissent, alia etiam quaedam per id tempus in urbe evenerunt tumultus ac perturbationis plena, neque minus, quam quae diximus, acerba. Qualia autem haec fuerint, statim dicam, si prius breviter vetustiora quaedam commemoravero. Hunnorum, gens olim quidem habitavit circa eam Maeotidis paludis partem, quae subsolanum ventum versus spectat, erantque Tanai flumine magis septentrionales; quemadmodum et aliae barbarae nationes, quotquot intra Imaum montem in Asia consederuut. Hi vero omues

communiter quidem Scythac et Hunni vocabantur; privatim autcm sccundum nationcs , nounulli coruin Cotriguri , alii IJtiguri, alii vero TJItiziui, alii ctiam Burugundi diccbantur, alii aliter cx patria cuique atque usitata appcllationc nominabantur. Multis autcm postca seculis transicrunt in Europam; sive revcra a ccrvo quodam, nt faina pcrcrc- Jtuit , priinum ducti , sive alia quapiam foituna usi , ct Moeotidcm paludcm, qua parte in Euxinum pontum fcrtur, cum antea traiici ncquaquam posse crcderctur, tunc certc quocunque tandcm modo traiicicntes, et pcr alicna vagantes, innumeris damnis indigcnas alTcc inopinato cos adorti ; adeo ut, prioribus liabitaloribus eicctis, ipsi illorum ditioncm occupariut, in qua tauicn non videbantur diutissimc commoraturi , scd stirpitus , quod aiunt, pcrituri. Tunc it.aquc Ultizori et Euruguudi usque ad Lconcm Iinpcratoicm ct qui per id tcm- pus crant Romanos , cclcbrcs exstiterc , fortcsque sunt liabiti : nos vcro , qui bac actate vivimus, neque eos novimus, ncqiu’ nosccmus, transtulcriiit. Illo ntiquc anno, quo peatilcntia urbcm invasit, reliquac Iluunorum gcutes salvac adlmc et maximi erant nouiinis. Cuiy iUquc dcsccudisscut llunm in loca ad auslium vcrgcntia, uuupro-

cul a ripa Istri fluminis ex animi sui sententia consederunt. Tum itaque vigcntc hiemc fluvius ex more vi frigoris congelatus, ad imum usque vadum ita obdurucrat, ut et pedestribus et equcstribus copiis transiri posset. Zahcrgan vero Hunnorum, qui Cotriguri dicuntur, dux , cum ingentem eqnitatum per flumen perinde atque pcr contincntem traduxisset, facillime in Romanum imperium pervenit, cumque passim vacua ab habitatoribus loca invenisset , nihilque ipsi impedimento cssct, quominus ad ultcriora progrcderetur , statim Mysiam et Scythiam transgressus, in Thraciam irrupit. Ibi vero diviso exercitu, alteram eius partem in Gracciam misit, qui loca omnia nullis praesidiis munita percurrcret atque vastarct: altcram vero exercitus partem in Chersoncsum Thracicam misit.

12. Huius autera Chcrsonesi quae ad oricntcra solem et euronotum ventum vergunt, et ad meridianum usque punctum circa Hellespontum porrigitur ; circumfluit enim totam propcmodum, et flexibus littorum una circumagitur , exigua quadam continentis portione , hoc est solis quadraginta stadiis , exclusus , quominus insulam faciat. ln hac vero isthmi angustia murus in longum continue

ductus est ad utrumque mare porrectus; urbcsque interius ipsi affixae sunt Aphrodisias et Thescos et Ciberis. Ab his vero quam remotissime circa fretum ipsum et littorales flexus Sestus est, urbs celeberima in ësi et nominatissima, non aliam credo ob causam, qtiam ob lucernam Herus illius Sestiadis, et ob Leandri amorem ac mortem. Non procul autem hinc etiam aliud oppidulum situm est, minimum quidem illud et nequaquam pnlchrum, neque qiucquam omnino habens amabile, Callipolis tamen vocatum. Circumiacentem porro regionem exornant et agri et navalia, arborumque variarum et fluentorum potabiliumcopia copia, terraque irrigua admodum et fertilis rebusque necessariis abundans. Talia igituv oppiclula et agram amplissimum murus ille intra se complectitur, ita ut non facilis sit hostibus ad ea aditus. Tum itaque Zabergan bona spe clatus, id secum reputabat, si muro diruto ad interiora loca penetrassct, facilius se etiam mare in potestatem redacturum. Illinc etiam veluti per somnium imaginabatur navium sibi copiam non defitira,; quodque traiiceret in Asiam, fretum intermedium angustissimum per se

exsistcus , neque asperis fluctibus sulcatum facillime transnavigans; quodquc statim Abydum infestaret , et quod in ea erat decimariura portorium vastaret. His igitur temerariis consiliis incitatus , exercitum in Chersonesum misit, quantum ei negotio conficiendo parem fore existimabat , ipse vero cum equituin millibus septem recta Constantinopolim pergens, et agros vastabat, et oppidula tentabat, omniaque passim movebat et perturbabat. Causa vero huius expeditionis atque insultus potissima verissimaque erat barbarica violentia, et plus habendi cupiditas, cui tamen praetextum hostilitatis adversus Utiguros obtendebat. Sandichlus enim quidam nomine, vir Hunnus, gentis illius dux erat, benevolus tamen inprimis et foederatus Romanis. Quocirca Imperator ipsum benevolentia et honore prosequebatur, et frequentia ad eum dona mittebat. Cotriguri vero, utpote similium expertes, sed omnino despecti et manifesto contcmptu provocati, hanc sibi expeditionem suscipiendam censuerant, ut et ipsi terribilcs dignique, quorum ratio haberetur, viderentur, ac tales, qui contemtoribus non concedcrent.

13. Hi itaque , cum nemo ipsis obsisteret aut propulsaturus obviam iret, atrociter populabundi regionem vastarunt, ingenti praeda maximaque captivorum multitudine abducta, in quibus etiara inuli-

eres multae nobiles et castam vitam degentes crudelissime rapiebantur, malo omnium gravissimo obnoxiae, quod immoderatae barbarorum libidini inservire cogebantur: nonnullas vero quac iam inde a pueris et nuptiis et mundanis desideriis et curis occupationibusque huiua vitae renuntiarant, et in remota aliqua divinoque cidtni dicata domuncula delitescebant, liberam plane et immunem ab omni virorum contubernio consuetudineque vitam summo studio colentes: etiam hi sacris virginum coenobiis ereptas contumelia afficiebant, turpiter eas per vim constuprantes. Aliae vero multae, quae a consuetudine virorum nequaquam abhorruerant, et gravidae tum temporis rapicbantur, cum iam pariendi neccessitas urgeret, ita in medio itinere in propatulo pariebant, cum nec verecundos partus dolores obtegere possent, neque complecti fasciisque involvere infantes, uti fas est, et sustollere; sed hae quidem etiain ita protrahebantur, et ne dolere quidem ipsis, immane dictu, permittebatur: miseri vero illi infantes in solitudine relinquebantur, a canibus pariter et carinoris avibus discependi,, perinde ac si eam tantum ob causam in lucem editi essent, et frustra ortus sui primordia degustassent. In

eam enim miseriam res Romanorum redactae erant, ut in ipso regiae urbi circumiecto agro adeo atrocia mala patcrentur a barbaris iisquc perpaucis. Sed neque his terminis eorum conlidentia fuit circumscripta; sed ulterius progressi , longisque (ita dictis) muris facile superatis , munitionibus, quae intus erant, appropinquarunt. Multis enim in partibus prae vetustate et negligentia maximi castclli structura corruerat vitiumque fecerat, nonnullas vero partes etiam ipsi diruerant adeo intrepide ac facile, ac si domos subverterent, nibilque erat quod obstaret, cum neque ullum praesidiinu militare ibi collocatum essct , neque ullac ad propulsandum hostem machinae , neque qui illas movere ac tractare nossct, sed ne canum quidem latratus audicbatur, nisi admodum ridiculum dictu sit, veluti in suilibus aut ovilibus. Romauorum enim exercitus nou tanti , atque olim sub veteribus lmperatoribus fueraut, permanserant , sed ad mininiam quandam portionem redacti, non amplius maguitudini imperii pares crant. Cum enim universae Romanorum vires sexcentis quachaginta quinque bellatorum millibus constare deberent, aegre tum temporis centum quinquaginta millibus constabant , atque harum quidem

copiarum aliac in Italia erant collocatac, aliac inAfrica, aliae inlli- spania , aliae apud Colchos, aliac apud Alexandri urbem et circa Theben Aegyptiam. Consedcrant vero paucae etiam versus oricn- tales Peisaiuin fines. Neque cnim illic plurilnis opus crat , ob ίοc- dera inita induciasqne fiimiter pactas. Ita fcre ad perqnam exiguam portionem redactae crant copiae atquc accisae principum negligcntia.

14. Jmperator cnim posteaquam antea univcrsam Italiain ct Africam in jiote.statem rcdcgcrat, maximaque bclla confecerat , et primus, uf ita dixerim, ex iis , qui Ryzantii rcgnarunt, RoJnanorum lmperator nomine parifcr ct reipsa est declaratus ; Jiaec, inquam , aliaque liis sijuilia cum iuvcnili vcgctaquc actatc pcrfccisset , tum vero sub cxtrcjnum vifae curriculum , (iam cninr conscnuerat,) ccs- sisse et renuutiasse laboribus visus est, magisque ei quodam- modo placnit bostes intcr se committcre, ct donis cos sicubi opus erat demulcere , caque ralionc quodammodo propulsare potius, qnam sibi ipsi confidcre et pcrpctuo bclligerari. Quocirca ct legiojies im- minui collabique facile patiebatur, perindc ac si deinceps nulli necessario usui sibi esscnt fnturae. Ouae qnidem negligentia cum rtiam eos, qui sccundas in administrationc inipcrii partes obtineljant, occupassct, quibus cogcudi a subditis tributa et dcindc cxcrcitibus

necessaria suppeditandi cura imposita erat , hi partim aperte eos defraudabant, partim multo serius, quam oporlebat, persolvebant. Persoluto vero iam, quamquam sero, debito, statim hi in fraudulenta illa et populari supputatoria arte exercitati , fraude eos , qui stipendia militaria cogebant, adoriebantur , et quae iam persoluta erant, reposcebaut. Hic enim eorum honor ac dignitas erat , aliis atquc aliis criminationibus milites lacessere cibariisque eos defraudare; ac quemadmodum in reciproco fluxu refluxuque undarum idem demensum, quod ex tributis ad legiones deferebatur, nescio quo pacto retrorsum derivabatur, redibatque eodem, unde fluxerat. Atquc ita quidem propugnatores et proeliatores negligebantur, et cibariorum penuria pressi, militiam bellicosque labores, in quibus erant enutrili, deserebant, et alii alio dilabebantur, veluti aliud vitae genus amplexuri. In mulieres vero inhonestas maxima ex parte et aurigas et viros parum, ubi res postularet, fortes , secl delitiosos, quique ad civilcs tantum turbas et circi factiones vesano quodain stndio audaciaque feiebantur , et in alios his adhuc inutiliores militaria stipcndia dissipa-

bantur, quo factum est, ut et reliqua Thraciae loca oppidaque regiae urbi circumiecta deserta essent omnique praesidio vacua, atque adeo barbarorum incursionibus opportuna ac pervia. Eo enim illi arrogantiae crant elati, ut et circa Melantiadem vicuni castra locarint, non longius CL. stadiis ab urbe distantem. Circumfluit autem hunc Athyras fluvius, qui quidem ad exiguum quoddam spatium progiessus, et ad Caeciam ventum, sensim se flectens in Propontidem fertur; unde, et quod ad liitus ciusque fluminis fauces protensum est navale, ei est cognomine. Cum itaque adco prope urbem hostes castra posuissent, statim Byzantinorum cinium multitudo ingenti metu ac terrore est perculsa et mala sua, non qualia iam prae oculis erant, sed longe maiora animo agitabant, obsidiones videlicet incendiaque imaginanest, et rerum necessariarum inopiam, moeniumque perfractiones. Quocirca frequenter etiam in interioribus plateis densa fuga fiebat, impulsionesque mutuae, et pavores subitanei, perinde ac si barbari iam irrupissent. Ingens etiam fragor ac strepitus in apud forum excitabalur, foribus violentius collisis. Neque

vero plebem tantum ac vulgus hominum dolor et pavor invaserat, sed etiam omnes urbis primores. Quin et Imperator ipse non parum eo rerum statu commovebatur. Nudabantur itaque suis ornameutis ipsius permissu atque auctoritate templa, quotquot extra urbem erant sita, ad Europaeum latus et loca littori adiacentia, quae quidem e Blachernis et Cornu ita dictis ad Euxinum usque poutum proteusa in Bosporum desinunt. Ex. his itaque omnibus pretiosa donaria reliquumque omnem apparatum auferentes ii, quibus id negotii erat datum, partim plaustris in urbem delata in tuto collocarunt, partim cymbis imposita, et freto intermedio traiecto, in adversam continentem detulerunt ; eratque tum videre sacras iis in locis aedes nudas omnibusque suis ornamentis exutas, perinde ac nihil adhuc sanctimoniae nactas et recenter exstrui coeptas.

15. Adeo vero terribilia maximaque pericula ut omnino futura, animos occupabant, ut vix in muro a ficubus dicto et porta nuncupata aurea, duces quidam et tribuni militares multique armati constiterint, ut fortiter hostes, si forte impetum facerent, propulsarent. Erant vero neque bellicosi revera, sed ne mediocriter quidem in rebus

bellicis exercitati, sed ex illis legionibus, quae ad hoc sunt destinatae, ut interdiu et noctu in aula versentur; quos scholarios appellant. Hi vero milites quidem vocantur, et in catalogo stipendiatorum centantur scntur; sunt autem plerique eorum urbani et splendide vesliti , sed tantum augendae dignitatis regiac causa et magnificentiae, quoties prodiret in publicum. Atque olim quidem non alios quosdam in hunc ordinem adsciscere licebat, quam qui tractandis rebus bellicis erant exercitati, ideoque neque pecuniam ullam pendebant, ut huic ordini adscriberentur , sed gratis citra ullos suos sumptus hoc honor donabantur, utpote digni ex anteactis proeliorum laborihus declarati. Zeno autem Isaurus videtur primus post recuperatum imperium multos tribules hisce legionibus accensuisse, quorum virtus nequaquam in proeliis emicuerat, aut alioquin exercitatos, sed notos sibi ac familiares. Postea cum eo tempore concessum receptumque esset , ut non solum pro laboribus et fortitudine in conflictinis declarata veluti compeusatiouis et praemii inodo accciiscrcutur dLgni , sed et illi , qui plane rudes atque inexpertes belli essent, non ex merito, sed ad gratiam: hoc, inquam, ubi initio concessum fuit, prodiit vcrisimiliter exinde in mediun etiam acceptatio munerum, quae

omnibus, uti videtur, reliquis est potentior et deinceps in nundinationem res abiit, ut non amplius in has legiones accenserentur qui vellent, priusquam aliquam auri portionem deposuissent: quam ubi persolvissent, statim citra ullam inquisitionem inscribebantur reliquoque exercitui accensebantur, etiamsi palne operum bellicorum essent imperiti. Atque ita delectu neglecto, merito utique ad militiae labores non adigebantur, quippe qui venalem eum honorem essent adepti, ignaniamque magno emissent. Tales itaque viri veteranorum militum muris insidentes, custodiam eorum videbantur. Cum vero iam per multos dies urbs in hoc tumultu versaretur, neque barbari obvia quaeque vastare desisterent, demum Belisarius dux iam fractus scuio, manclato tamen Imperatoris in eos mittitur. Hic itaque senex loricam multo iam tempore desitam resumens galeamque capiti adaptans, et omnem, cui a puero assueverat, habitum capessens, praeteritorum memoriam redintegrabat, pristinamque animi alacritatem ac virtutem revocabat. Hoc enim ultimo in vita sua bello confecto non minorem gloriam consequcbatur, quam cum de Vandalis et Gothis victis trophaea erexit.

Nam et eorum, quae iam acciderant, immanitas et summa de futuro desperatio rem ipsam, quam aggrediebatur, maiorem illustrioremque efficiebant, et victoriam iucundissimam. Explicabitur vero a me statim accurate, quonam pacto singula peracta fuerint.

16. Dux itaque paululum extra urbem progressus, ad oppidum dictum Chettivicus locatis, summam suam et bellicae rei peritiam declaravit et audaciam longe maiorem actate. Erat enim iam admodum senex, magnaque uti par erat virium imbecillitate laborabat; nullis tamen laboribus cedere, neque alioqui vitae cupidus esse videbatur. Sequebantur eum loricati praestanti robore viri, quique in nonnullis cum ipso proeliis decei decertarant, quae in occidcntis terris eonfeeerat, non multo plures trecentis; lnultiludo erat et plane inermis et imbellis, ideoque tantum, quod inexperti essent, dulce bellum existimantes, quique spectandi potius, quam in acie confligondi causa accesserant. Confluxerat etiam ad eum agrestium e vicinis locis turba. Cum enim iam ipsis agri a Larbaris essent vastati, non habentes quo se verterent, ad Belisarim statim confugerant. Is vero turba agrestium suis copiis adiuncta commode opportuneque usus, amplam fossam circumduxit, explortores crebro emisit, qui hostium copias observarent, quantum fieri

posset, et dinumerarent, et si quid aliud rescire possent, coque in statu mansit, singula pensitans et cum animo suo revolvens, multosque in speculis longe lateque per agrum ignes accendit, ut hostes eos conspicati, maximum esse putarent, ex ignium accensorum multitudine eum metientes. quidem ita plane putabant, ideoque metuentes sibi, quieti substiterunt. Ceterum non dudum hoc militari astu elusi conquierunt. Audierant enim iam quam minimum esse Romanum exercitum, neque parem, qui cum ipsis proelio decernere posset. Belisarii milites interea valde erant alacres, hostemque contemnebant, etiamsi copiis in se impetum faceret; virtute sua bellica praecipue freti, quippe quod Romani essent, et maximorum periculorum experientia in re bellica exercitatisimi. Belisarius vero, animadversa illa animorum elatione, quodque magis quam oporteret de laboribus gloriantes, praesentia contemnerent, verebatue, ne nimis suis spebus habenas laxarent, quae ipsos transversos quocunque vellent abriperent, eo quod faeiles admodum rerum, quas aggrediebantur, eventus sibi fingebant: quod quidem ne ita eveniret, omnibus in unum coactis, veluti proelio iam imminente, ipse in medium progressus, in huuc modum verba fecit.

17. „Non tanquam e metu vos, o viri, ad audendum erecturus, (quod quidem ante proelia fieri solet,) venio, consuetis usurus verbis. Viderer enim profecto eorum, quae olim exerientia ipsa mihi cognita sunt, oblitus, si apud milites Romanos in proeliis semper educatos, quieque maximarum prope dixerim gentium res publicas everterunt, nunc vero adversus vagos barbaros, atque hos quidem Hunnos et Cotriguros, exhortatione quadam ad excutiendum metum accommodata uterer. Sed cum in vobis magnam animorum elationem confidentiamque animadvertam modum omnem excedentem, non abs re facturus mihi sum visus, si vos veteris vestrae modestiae commonefacerem. Omne enim immoderatum quacunque in re vitandum est viris cordatis, etiamsi ad laudabilem aliquem finem tendat, et nimia auimi elatio gloriatioque de rebus antea bene gestis, qua similem perpetuo successum certo nobis pollicemur, prudentiam ex animis profligare consuevit, et ad superbiam arrogantiamque concitare. Qui vero eo vesaniae venerunt, ut nihil moderatum animo concipiant, ii vel ad Deum ipsum oppugnandum sunt evasuri. Adhaec considerare etiam oportet, quod tametsi barbari virtute bellica et fortitudine longe

nobis sunt inferiores, multitudine tamen superant: et si quae utrimque excedunt, inter se conferautur atque expendantur, excessus ad aequalitatem redigetur. Quo pacto igitur non turpe fuerit, nos, qui aequo apparatu sumus conflicturi, adeo praecipites atque effrenes ferri, ut neque temporis, neque ordinis, neque temerariorum fortunae momentorum rationem ullam habeamus? Neque enim quisquam, uti arbitror, manuum vi hostes superaverit, nisi adsit iudicii consiliique rectitudo. Quo enim pacto fieri poset, ut ego, qui ad tantam canitiem perveni, ut propemodum vietus belloque ineptus sim, in conflictibus proeliisque versarer, nisi me consiliorum bonitate prudcntiaque susteutarem? Quocirca si etiam senectutis imbecillitatem mens recta ac firma et quae par est appetens corroborat, et ad res bene gerendas exsuscitat, aetatis defectum prudentia compensans; quomodo non multo amplius vobis utilis sit futura iuventuti corporisque robori coniuncta? Siuistros enim e fortuito aliquo casu vel manus vitio profectos eventus fortasse recta cogitatio, quaeque se casibus accommodare norit, in melius transferre enatumque corrigere possit: ubi vero mentis vitio, quod inconsultius, quam oportet, res aggrediamur, adversi aliquid evenerit, unde, quaeso, remedium ac salus petentur, si primum illud, quod haec gignere sit depravatum atque subversum? Atqui mirabitur forsitau aliquis

18. „Ceterum mihi quidem etiam hoc incundum ac volupe esse videtur, bonamque spem mihi concitat, quod cum talibus viris ad proelium accedo, quibus si persuasero, ut tantillum de acrimonia et mctus , et clubias spes faciens.

18.„Ceterum mibi quiclcm ctiam hoc iucunclum ac volupe esse vicletur, bonamque spem mihi concitat, quod cum talibus viris ad proelium accedo , quibus si persuasero, ut tantlillum de acrimonia animorum remittant, multum dicendo valuisse videar. Hoc vero sibi quisque vestrum persuadeat, conatus actionesque prudentia destitutas non esse adscribendas fortitudini, sed audaciae et temeritati et praevaricationi varicationi officii. Quocirca acrimonia quidem animorum in vobis maneat, immo et magis magisque vigeat; moderata vero castigataque cogitatione, atque intra oflicii limites se continente , nimia audacia arrogantiam secum trahens succidatur. Neque enim metum ac timifoysyr, infert cogitare et considerare , quo pacto rebus praesentibus sit utendum, immo vero dignitatem atque fidentiam. Ita enim rebus, quae ex usu sunt, perpensis, consectaneum est omnino, ut iustam audaciam concipiamus, quippe quae non ad incerta fortunae temere efferatur, sed iudicio sit confirmata et stabilita. Sed dicet forsitan aliquis ve-

strum, non posse naturam generosam et impetu rationi consentanco concitatam, et laboris perpetuo appetentem, nunc confestim inhiberi, et cogi ad quietem et remissionem et moras ac deliberationes longiores, quam necessitas postulet, praecipue cum aegerrime ferat, barbaros adeo contumeliose nobis insultare, omniaque promiscue agere ac ferre, adeo ut ad ipsam usque regiam urbem excursiones facere audeant. Haec quidem ita se habent, et experientia ipsa comprobatur merita vos hostes ira inflammatos. Lenitate enim patientiaque vestra nequaquam moderate usi sunt. Verumtamen valde etiam facile iudicarim, viris cordatis compescere et submovere ab ira furorem et perturbationem, et inconsultum ad res, quae nobis sese offerunt, impetum, tantumque ex ea animi magnitudinem constantiamque retinere, et adversantibus obsistore: nam ex animae motibus, quicunque pure atque sincere sunt cum honestate officioque congruentes et expetendi, ii utique absolute sunt amplectendi: qui vero etiam in contraria nutant ac vergunt, iis non perpetuo est utendum, nisi quatenus utilitatem adferunt. Prudentiam itaque purum minimeque adulterinum bonum esse, non negaveritis, credo. In ira vero acrimonia quidem et strenuitas est laudabilis: audacia vero fugieuda, ut damno non vacans.

Quocirca id quod in ira est optimum deligentes, prudentiaque res gerendas temperantes, ita demum fidenter in hostem eamus, quippe qui nihil eorum, quae necessaria sunt, neglexerimus. Hoc tantum sciamus oportet, decertandum nobis esse cum hominibus barbaris, qui praedonum in morem adoriri occultosque insultus facere consuenerunt, ad aperta vero proelia non admodum sunt exercitati, neque in conflictibus perdurare docti. Nunc autem cernentes statariam pugnam in se apparari, et extra vallum propugnacula et muros vim omnem obsistendi ac propulsandi in exercitu constitutam, deposituri sunt verisimiliter veterem suam consuetudinem, eoque adducentur, ut nobiscum misceantur et collato pede armis decernant, docente ipsos necessitate. Vobis vero prudenter rem gerentibus patrioque ordine ac disciplina utentibus actionesque nostras recto consilio moderantibus, cognoscent reipsa, quanto id, quod exercitationenostraque voluntate et studio est acquisitum, ex temporario et coacto semper sit praestantius.“

19. His dictis Belisarius finem fecit. Romani vero resipiscentes, retinuerunt quidem etiam ita fortitudinem, plusculum tamen quid eis inerat circumspectionis, quam iactantiae, et tali fere ani-

morum strenuitate pariter et modestia erant praediti, (ut minima comparemus magnis,) quales olim qui circa Leonidam erant Lacedaemonii fuisse commemorant, cum ad Thermopylas Xerxes eis immineret. Sed illi quidem ad internecionem omnes caesi sunt, eo solo celebres, quod non turpiter periissent, sed multis antea Persis interfectis. Qui vero Belisario aderant Romani, audacia quidem usi sunt Laconica, universos autem hostes fortiter fugarunt, et quamplurimos eorum trucidarunt, ipai nullo singulari incommodo ab illis affecti. Cum euim ex barbaris duo equituni millia a reliquo exercitu separata confestim cum clamore procurrerent, veluti facillime hostes deleturi, et speculatores ad Belisarium venissent eos indicantes, et iamiam adfuturos dicentcs, suas contra copias duxit, simulans quamtum fieri poterat paueitatem atque occultans. Selectos enim equites ducentos scutatos et iaculatores in silva utrimque in insidiis colocavit, qua parte barbaros impetum facturos putabat, praemonitos, ut simul atque ipse signo dato mandasset, confestim in hostile agmen iaculantes proruerent, ut nimirum iaculorum vi pressi in arctum se contraherent, et multitudo ipsis inutilis redderetur, neque laxare ac

dilatare aciem possent, sed in seipsos convoluti implicatique essent Agrestes vero et qui e civibus erant bello apti, iussit, ut ingenti elamore et fragore armorum edito, se, quo iret, sequerentur: cum reliquis enim in medio constiterat, tanquain hostium impetum aperte excepturus. Cum autem iam venirent barbari, ulteriusque progredientes intra insidias plerique pervenissent, Belisarius statim cum iis, qui ipsi aderant, adversa fronte occurrens, valiclissimum in eos impetum fecit, et agrestes omnisque reliqua multitudo clamore et lignorum, quae eum in usum gestabant, complostione ac fragore pugnantibus animos addebant. Dato vero signo, etiam alii ex insidiis prosilientes, utrimque transversim in hostes ruuut; clamorque et tumultus maior quam pro proelii magnitudine est excitatus. Tum barbari omni ex parte iaculis icti, (id quod Belisarius praecogitarat,) in se ipsos conglomerati et in arctum redacti ac compressi, tueri se bellando non poterant. Neque enim sagittare commode poterant, cum neque locus esset telis, neque excursiones equis et alarum circumductiones facere poterant; videbanturque veluti maximo exercitu circumventi et in orbem cincti. Nam et qui a tergo magno ulutatu et fragore eos urgebant, terrorem incutiebant, et pulvis in altum elatus

obstabat, quominus de mimero eorum, qui in conflictu erant, iudicare possent. Primus autem Belisarius, multis ex adversa acie caesis ac profligatis, in fugam eos conipulit; deinde vero aliis ctiam universis impressionem facientibus, barbari terga vertentes incomposite fugerunt sparsim dissipati, nullis sibi mutuo a tergo custodiis caventes, sed quo cuique visum erat, effusissimo cursu aufugicntes. Romani vero acie instructa eos insectantes, extremos quosque facillime trucidant ; magnaque barbarorum caedes est edita, citra ullam cum equis retroversionem fugicntibus. Nam et habenas omnes equis laxarant, et praeterea flagella assidue urgentia praeripiebant celeritatis remissionem. Defecerat autem ipsos prae pavore etiam ars ipsa, qua magnopere gloriari soient. Fugientes enim hi barbari magis propulsaut eos, qui sese acriter insectantur, retroversim sagittantes. Tunc enim etiam violcntius sagittae scopo, quem petunt, infiguntur, quando illae quidem magno impetu recta feruntur in persequentes, et hi ex adverso occurrentes in sagittas proruunt contraque ferimtur, gravioremque sibi ipsis plagam efficiunt occurrendo et sagittas e proximo excipiendo.

20. At tum temporis omnia Hunnis desperata esse videbantur, neque illis artem ullam propulsandi hostes attentare in mentem veniene-

bat. Caesi itaque sunt ex iis circiter quadringenti, e Romanis nemo desideratus; pauci tantum vulnerati : aegre vero et Zabergan Hunnorum praefectus, et qui cum eo effugerant, laeti in castra pervenerunt. Romanorum enim equi insectando defatigati, maxima eis causa salutis fuere: alioquin ad unum omnes eo die trucidassent. Nunc vero cum hi in vallum munitionesque suas magno cum tumultu proruissent, reliquum universum exercitum vehementer conturbarunt , veluti certissimo exitio iamiam immineute. Ingens itaque barbarorum eiulatiis exaudiebatur: cultris enim geuas lacerantes , patrio more lugebant. Roniani autem cum Belisario ad sua redierunt , re melius quam sperarant gesta, digno tamen prudentia ducis eventu. Barbari vero hac cladc accepta, motis statim e Melantiade castris, retrorsum trepidi cessere. Belisarius autem, tametsi verisimiliter eos abcuntes mariore strage ac damno afficere potuisset, utpote homines iam metu perculsos inscctans, cum fugac similem discessionem facerent, nihilominus tamen statim in urbem rediit ; idque non tam ex animi sui senteutia, quam Imperatoris iussu. Cum

enim populus universus, victoria hac ipsis nuntiata, eum decantaret et in convontibus summis laudibus efferret, veluti ab illo conservatus, momordit vero id pessimeque habuit plerosque primores urbis, invidia et livore occupatos, vitiis adeo atrocibus et semper optima quacque labefactantibus. Calumniati itaque sunt virum, ut arrogantem et popularis aurae blanditiis insolescentem, aliasque spes animo agitantem; quibus quidem de causis citissimeque eo ventum est, ut non absolutissimam gloriam reportaret, neque ob res praeclare a se gestas debito honore afliceretur; sed omnis victorie laus ei quodammodo e mauibus effluxit, quantum in illis erat, oblitterata praemiique expers et in universum silentio involuta. Porro quod praestantissimorum animorum acrimonia obtundatur, cum non collaudantur neque debito honore afficiuntur, quodque ex hoc res publicae detrimentum accipiant, quod non recte curentur et decorentur ea. quae contemta iacent, sive bellici siut labores, sive litmomenti, disciplinae, sive aliud quippiam eorum, quae maximi sunt momenti, dictum iam antca est a veteribus sapientibus et demonstratum ; facileque a quovis ex quotidianis eventibus intelligi potest. Hunni vero primum quidom insectationem quandam suspicati, et multo cum tumultu longis quos vocant muris egressi, posteaquam Relisarium revocatum fuisse cognorunt, neque alius quisquam in ipsos moveret, lentius rursum procedebant.