De Libero Arbitrio

εἰ δὲ κεχωρίσθαι φήσει τις, ἀνάγκη εἶναί τι τὸ ἀνὰ μέσον άμφοτέρων, ὅπερ καὶ τὸν χ·ωρισμὸν αὐτῶν δείκνθσιν. ἀδύνατον γὰρ ἐν διαστάσει ἐξετάζεσθαί τι ἀπό τινος, οὐκ ὄντος ἑτέρου καθ’ ὃ ἡ διάστασις ἑκατέρου γίνεται.

ὅπερ οὐ μέχρι τούτου ἵσταται καὶ μόνου, ἀλλὰ καὶ πλείστων ὅσων. ὃν γὰρ ἐπὶ τῶν δύο ἀγενήτων εἴπαμεν λόγον, τοῦτον ἐξ ἀνάγκης ὁμοίως προχωρεῖν, εἰ τὰ ἀγένητα [*](3 vgl. Plato Phil. 18 E) [*](F S E C D Ph Ezn 1 οὐκ — συνεστός Ζ. 1 f] ἀγένητον ἀλλ’ οὐκ ἀγένητα ἔσται Ph Ι ἀλλ’ ἕν ἐκ: ὡς οὐδὲ E Ι διαφόροιν — ἔχοντα Z. 2 < E 1 f συνεστῶς u. συνεστώς FD 2. 2 οὐδὲ — λέγειν Ζ. 6 < D Ι ἔχ. διάφ. μέλη: μέρη ἔχοντα Ph Ι μέλη: μέρη (vgl. Ph) 2f κατακερματιξόμενα E 3 γέννητα stets Ε 1i Ι γενητά] μέρη S Ι ἀλλ’ — λέγειν Ζ. 6 < Ph Ι ἀλλ’ εἰ εἰ < Ε 1i) ὡς E: ἀλλ’ ἢ ὡς F ὡς S Ι ἀπαιτεῖ] »zeigt« S 4 πολυμερὲς ξῶον S, πολυμελὲς Jh Ι τοῦ < E Ι γεγονός od. γενόμενον S 5 μὲν < E C S Ι ὁ < Ε10 6 λέγειν εἶναι λέγειν] λέγεσθαι od. λέγεται übersetzt S, aber las schwerlich so, sdr. gletjsja wohl aus glati cornimpiert Ι εἰ δὲ] wieder D Ph 305 a,2 2 . Ι εἰ δὲ — πλησίον S. 159, 2] »Wenn er aber nicht in ihr ist und auch nicht in einem Teil derselben, so ist klar, daβ etwas anderes als Scheideraum zwischen beiden ist, gröβer beide, und es ergeben sich auch demgemäβ nicht blos zwei gleich sondern drei, nämlich Gott, die Materie und der Raum, ja der ist gröβer als beide« Ezn Ι κεχώρισται E 2 p C Ph Ι φησίν. τίς F, ἤ 7 vor ὅπερ + S »zu denen, die sagen, β getrennt sei Gott von der Μaterie« Ι δεικνύει C D Ι ἀδύνατον — ὑπόστασιν S. 159, 4] τοῦτο δὲ ἤτοι ταὐτὸν ὂν ἥνωται θατέρω τῶν δύο, καὶ ἀνάγκη πάλιν ἢ ἕνωσιν ἢ χωρισμὸν πρὸς τὸ ἔτερον ζητεῖν. ἔν(οσιν μὲν ἀδύνατον ἰδεῖν, εἴπερ θατέρῳ ταὐτὸν εἶναι καὶ ἡνῶσθαι δέδοται. ἡνοῦτο γὰρ ἂν οὕτως καὶ τὸ ἐξ ἀρχῆς, ᾧ ταὐτὸν εἶναι τοῦτο ἐδόθη. εἰ δὲ κεχω- ρίσθαι ἀπαιτεῖ ὁ λόγος, πάλιν τὸ χωρίζον ἀπαιτετέον, ἕως ἂν ἀπείρων ἡμῖν ἀγενήτων ἐσμὸς ἀναφανῇ Ph 305 a, 4 — 10: ἀδύνατόν τι χωρίξεσθαι ἀπό τινος, μὴ ὅντος τοῦ χωρίζοντος D S. 146, 7f 9 ὅπερ S 9 Ι καὶ < C S 10 όσον C, ὅσων (war schwer übersetzbar) < S Ι ὅν] »auf welche « S Ι vor ἐπὶ + S Ι δύο ἀγεν.] γενητῶν C 11 εἴπομεν E, so nach Jh stets Plato Ι λόγον < Ε 1i Ι προσχωρεῖν »kommen« S: προχωρεῖ Ausgg. Ι elg τὰ E 10 τὰ C, εἶτα S)

εἰ μὲν γὰρ ἡνῶσθαί τις εἰπεῖν ἐθέλοι, τὸν αὐτὸν ἀκούσει τῷ πρώτῳ λογον. εἰ δ' αὐ πόλιν κεχωρίσθαι, οὐ φεύξεται τὴν ἐξ ἀνάγκης τοῦ χωρίξοντος ὑπόστασιν.

Ἂν δ’ ἄρα τις καὶ τρίτον εἶναι λέξῃ λόγον ὡς ἁρμόζοντα περὶ τῶν ἀγενήτων λέγεσθαι, τουτέστιν τὸ μήτε κεχωρίσθαι τὸν θεὸν τῆς ὕλης μήτ’ αὖ πόλιν ὡς μέρη ἡνῶσθαι, εἶναι δὲ καθάπερ ἐν τόπῳ <ἐν> τῇ ὕλῃ τὸν θεὸν ἢ καὶ τὴν ὕλην ἐν τῷ θεῷ, τὸ ἀκουέτω, ὅτι ἐὰν τόπον τοῦ θεοῦ τὴν ὕλην εἴπωμεν, ἐξ ἀνάγκης αὐτὸν καὶ κωρητὸν λέγειν δεῖ καὶ πρὸς τῆς ὕλης περιγραφόμενον.

ἀλλὰ μὴν καὶ ὁμοίως αὐτὸν τῇ ὕλῃ ἀτάκτως φέρεσθαι δεῖ, μὴ ἵστασθαι δέ, μηδὲ μένειν αὐτὸν ἐφ’ ἑαυτοῦ ἀνάγκη, τοῦ ἐν ᾦ ἐστιν ἄλλοτε ἄλλως φερομένου. πρὸς δὲ τούτοις καὶ ἐν χείροσι γεγονέναι τὸν θεὸν εἰπεῖν ἀναγκη. εἰ γάρ ποτε ἄκοσμος ἦν ἡ ὕλη, ἐκόσμησεν δὲ [*](F S E C D Ζ. 5 ff0 Ph (Z. 5 ff) Ezn (Z. 11. 14ff)) [*](1 δοθείη] δεήσει C I τρία < C Ι περὶ] ἐπὶ E Ι ἐροῦμεν C, ἐρωτῶμεν ἐρώμεθα S Ι ἂν ἀεὶ κεχ. F Ι ἀπ’ < E 3 εἰπεῖν θέλοι FC, εἴποι Ε 10, εἰπεῖν ἐθέλει Ε 1i Ι ἀκούσοι Ε 10 4 τὴν < C Ι χωρίξ.] πρώτου od. πρώτην τέρου od. προτέραν) + S 5 Ἂν δ' ἄρα] Ph 305a, 11 — 35 Ι Ἂν — τουτέστιν τὸ Ζ. 6] εἰ δέ τίς φησι D 146, 24 Ι δὲ E Ι ἆρα F Ι εἶναι < S Ph Ι λέξοι λέξει ’Pha, »meint« S Ι ὠς — λέγεσθαι Ζ. 6 < Ph | ὡς < F C ἁρμ.] »gleich«, »ähnlich« od. »geeignet« S 6 λέγεσθαι τούτων C Ι μήτε] μὴ E 6 f τῆς ὕλης τὸν θεόν ED 7 μήτε μηδ’ C E 2 D Ph Ι ἐν μέρει F E 10 Ph, μέρει E 1i E 2i Ι ἐπὶ μέρει »zu einem « w. e. seh. S, < D Ι ἡνῶ|σθαι F 197 δὲ < S Ι καθάπαερ] ὡς Ph 8 ἐν < C Ι τόπῳ] τινὶ + S, καθάπερ + ἐν + S Ι τῆς ὕλης D Ι ἢ vor καὶ + FE: ἢ statt καὶ Bh Ι ἐν τῷ: ἐπὶ τῷ Bchwerl. S Ι τὸ συνέχον verb. F C (142 v) D mit dem Vorhergehenden: 9 εἴπωμεν: λέγωμεν F 10 χωρητὸν — φερομένου Ζ. 13 kürzer in Ph Ι — ἀνάγκη Ζ. 12 in D auch S. 150, 12ff; Bh tilgt die Stelle als unecht, weil in diesem Zusammenhang ühftig, obwohl sie sich schon bei Rufin findet Ι χωρητικὸν E 10 nach Giff. 11 ὁμοίως S 9 v Ι τῇ ὕλη] »wie die Materie . . (muB) sie (od. »von »)« S Ι ἀτάκτως < D (aber + D r) u. S. 152, 1 Ι < E Ι μὴ ἵστασθαι — φερομένου Ζ. 13 < D, aber liest es (bis ἀνάγκη S. 152, 2 12 δέ: τε E Ι μήτε Ε 2 Ι ἑαυτοῦ. ἀνάγκη E2 S Ι ἀνάγκῃ Md Ι ἀνάγκη, τοῦ < C, ἀν. καὶ τοῦ w. e. seh. S 12 f ἄλλο ὡς ἄλλοτε S | ἄλλοτ' 13 φερόμενον C | αὶ πρὸς S Ι πρὸς — ἐροίμην S. 160, 2 < Ph Ι S. 148, 4 Ι δὲ: F D E 2? S 14 εἰ γὰρ — θεός S. 160, 2 Ezn Ζ. 336 ff Ι εἰ γὰρ — ὕλη zweimal Ε 10 Ι ἦν ποτὲ ἄκοσμος Λ·αὶ ἄκοσμος Ε Ι ἄτακτος καὶ ἄκοσμος S: »schmucklos und qualitätslos und « Ezn)

δικαίως δ' ἂν καὶ τοῦτο ἐροίμην, πότερον ἐπλήρου τὴν ὕλην ὁ θεὸς ἢ ἐν μέρει τινὶ ὑπῆρχεν αὐτῆς. εἰ μὲν γὰρ ἐν μέρει τινὶ τῆς ὕλης εἰπεῖν τις ἐθέλοι τὸν θεόν, πλεῖστον ὅσον μικρότερον αὐτὸν τῆς ὕλης λέγει, εἴ γε δὴ μέρος αὐτῆς ὅλον ἐχώρησεν τὸν θεόν. εἰ δὲ ἐν πάσῃ εἶναι λέγοι καὶ δἰ ὅλης κεχωρηκέναι τῆς ὕλης, πῶς ταύτην ἐδημιούργησεν φρασάτω. ἀνάγκη γὰρ ἢ συστολήν τινα τοῦ θεοῦ λέγειν, ἧς γενομένης ἐδημιούργει ἐκεῖνο ἀφ’ οὗ ὑπεχώρησεν, ἢ καὶ ἑαυτὸν τῇ συνδημιουργεῖν, οὑκ ἔχοντα ὑποχωρήσεως τόπον.

εἰ δὲ τὴν ὕλην ἐν τῷ θεῷ εἶναί τις λέξει, ὁμοίως ἐξετάζειν δεῖ, πότερον ὡς διισταμένου αὐτοῦ ἀφ’ ἑαυτοῦ, καὶ ὤσπερ ἐν ἀέρι ζῴων [*](3 vgl. Iren. Adv. haer. II, 1, 2) [*](F S E C D Ph Ezn 1 ὅτε ED: < C Ι καὶ ἐν Ε 2 1 f ἐν ἀκοσμήτοις καὶ ἀτάκτοις S: »in schmucklosen und unförmigen und gestaltlosen « »gehaltlosen« Schmid) + »und muBte, wie die Materie, auch selbst ungeordnet sich hin und her treiben treiben« ἀτάκτως φέρεσθαι aus Ζ. 159, 11) 2 ἦν < C Ι δικαίως — πότερον: »Wie sie wohl Gott? etwa, daB er in irgend einem Orte« Ezn Ι δικαιον Ε 10 δ’ < D Ι τοῦτο ἐροῦμεν C, τοῦτον ἐροίμην τὸν λόγον E Ι π. δὲ Ph 3 μέρει F Ι τ. ὑπῆρχεν αὐτῆς FC: τ. τῆς ὕλης ἦν E, αὐτῆς ἐτύγχανεν Ph Ι εἰ μὲν — φρασάτω Ζ. 7] »Wenn sie sagen, daß der ganze Gott in der Materie so wird doch, wie groß sie auch Gott nennen, die Materie größer als Denn das, worin jemand ist, dieses, worin er ist, ist größer als der, welcher ihm ist, weil es ihn ganz in sich zu enthalten imstande war« Ezn Ζ. 336ff γὰρ] οἶν ’ 4 τινὶ — θεόν < E 10, — ὅσον < Ph Ι τῆς S, + D (nicht Dr) Ι θέλοι F 4f μ. — λέγει: μικρότερος αὐτῆς Ph 5 αὐτὸν Ε Ι λέγειν C Ι εἴ γε F Ε 2 D r wohl auch S, εἰ Ei, ἅτε C PhD Ι δὴ] δὲ Ε 1i: E2: ὡς S Ι μέρος — ὕλης Ζ. 6: ἐν μέρει αὐτῆς χωρηθείς. εἰ δὲ ἐπλήρου Ph Ι τὸν θεόν: αὐτόν E 6 εἰ δὲ ἐν πάσῃ auch Ezn Ζ. 352 f Ι δ’ E Ι λέγοι εἶναι Ε 10 Ι εἶναι < C Ι λέγοι — ὑπεχώρησεν ἢ Ζ. 8f anders Ezn Ζ. 858 ff Ι κ. δι’ κεχωρ Ε Ι δι’ — ὕλης] »in die ganze Materie räumlich eingehe« S Ι ολην C Ι τῇ ὕλῃ CE 7 ταύτην: αὐτὴν S Ι ἐδημ. φραστέον F, ἐδημ. φρασ. τις S, ἐδημιούργει φρασάτω Ε 1i E2, ἐδημιούργει φραστέον Ε 10, ἐδημιούργησεν Ph Ι ἢ EPh: < FSCD 8 γινομένης F Ι ἐδημιούργησεν Ph 9 ἑαυτὸν — τόπον auch Ezn Ι αὐτὸν F Ph Ι ὑποχ. S 10 10 εἰ δὲ S 10: Ezn Ζ. 360 ff τῷ < D Ι τις λέξει: »sie « Ezn; τ. λέξοι C, λέγοι τις Ph ὁ. ἐ. δεῖ: ῥητέον Ph 11 αὐτοῦ ἀφ' ἑ.: ἀπ' αὐτῆς S, ἀπ' αὐτοῦ D, ὑπ' αὐτοῦ C, ἀφ’ αὐτοῦ Pha Ι καὶ: ἢ S; < Ezn 11 f ζ. ὑπ. γένη: »die Τiere« 11 ζῶον F, ξῶα D)

εἰ μὲν γὰρ εἴποιμεν ὡς ὲν ἀέρι. μεριστὸν ἀνάγκη τὸν θεὸν εἰπεῖν· εἰ δ' ὥσπερ έν γῇ ὕδωρ, ἦν δὲ ἄτακτος ἡ ὕλη καὶ ἀκόσμητος, πρὸς δὲ τούτοις ἔχουσα καὶ κακά, τὸν θεὸν λέγειν ἀνάγκη τόπον εἶναι τῶν ἀκοσμήτων καὶ τῶν κακῶν. ὅπερ οὐκ εὔφημον εἶναί μοι δοκεῖ, ἐπισφαλὲς δὲ μᾶλλον. ὕλην γὰρ εἶναι θέλεις, ἵνα μὴ τῶν κακῶν ποιητὴν εἴπῃς τὸν θεόν, καὶ τοῦτο φεύγειν προαιρούμενος δοχεῖον αὐτὸν τῶν κακῶν εἶναι λέγεις.

Εἰ μὲν οὖν τὴν ὕλην ἐκ τῶν ὑποστάντων γενητῶν ὑπονοεῖν ἀγένητον ὑπάρχειν ἔλεγες, πολὺν ἂν περὶ αὐτῆς ἐποιησάμην λόγον εἰς ἀπόδειξιν τοῦ ὅτι ἀδύνατον ὑπάρχειν αὐτὴν ἀγένητον. ἐπεὶ δὲ [*](11 vgl. Plato Phaed. 115 D. Prot. 317 C) [*](F S (bis Ζ. 6) E C D Ph Ezn 1 ὑπάρχειν E C D Ph S Ι εἰς γένη F, < D Ι διαιρ. — αὐτῷ Ζ. 2: »welche ihr sind u. doch von ihr getrennt « Ezn Ι διαιρ. κ. < Ph Ι αὐτοῦ < (wohl ursprünglich razdeljaemu <emu<) 1f PI Tim. 49 A γενέσεως 2 ἐν αὐτῷ] ἀπ' (oder ἐξ) αὐτοῦ S Ι ὡς — τουτ. < Ph Ι τουτέστιν 3 εἰ μὲν — ὕδωρ Ζ. 4 < Ezn Ι μὲν < ? S Ι εἴποιμι C, εἴποι τις D; < Ph Ι τ. λέγειν τ. θ. Ph Ι εἶναι vor od. nach εἰπεῖν + S 4 δὲ ὥσπερ C Ι τὸ ὕδωρ Ε 1i E 2 ὡς ὕδωρ ἐν τῇ γῇ Ph): εἰς τόπον περιγράφεσθαι + S Ι ἦν δὲ: »von (der Mat.) sagen sie, daß Ezn Ι ἄτακτος: »ungeeignet, ätslow« Ezn Ι κ. ἡ ὕλη Ph 4 f πρὸς δὴ Ε 10 Ε 2 D Ph) — κακά Ζ. 5: »und öse« Ezn 5 καὶ] τὰ D I κακά < C S Ι τόπον εἶναι < Ph 6 τῶν ἀκοσμ. aber + »denn das Ungeheure und Qualitätslose war in ihm« Ι τῶν τε D Ι τ. κακῶν] κακῶν τούτων αἴτιον Ph Ι ὅπερ — μᾶλλ. Ζ. 7] κ. ὅρα γὰρ ὡς Ph Ι δοκεῖ] ein Blatt fehlt in S 7 ὕλην C 143. In D vorher Worte des Drosserius S. 148, 24f Ι ὕλν — λέγεις Ζ. 9 anders Ezn, aber hat Z. 8 δοχεῖον — εἶναι Ζ. 9 Ι γὰρ εἶναι θέλῃς D, ὑποτιθέμενος Ph 8 εἴποις D E 10 εἰπὼν Pha, εἰπεῖν Phb b | τὸν θεὸν vor τ. κακῶν C Ι κ. τ. φεύγειν Ph Ι φυγεῖν F, φάσκειν C Ι προαιρούμενος] λόγῳ ψιλῷ μόνον δοκεῖς φεύγειν, ἔργῳ δὲ ἐξεταζομένου τοῦ πράγματος + D 9 αὐτὸν] καὶ δημιουργὸν + D (nicht D r) Ι εἶναι] τὸν θεὸν D Ι λέγεις] θέλεις C, ἀποφαίνει D, ἀποφαίνεις Bh) 10 Εἰ μὲν — δοκεῖ S. 162, 5 < v Ph: εἰ μὲν — ὑπονοίας S. 162, <; Ezn Ι τῶν F τ. ὑποστατῶν καὶ C Ι θέλῃς ὑπονοεῖν καὶ D Ι ὑπονοῶν F 10 f ἀγέν. ὑπον. Ε 2 11 ἔλεγες] αὐτὴν D Ι πολὺν — ἀγένητον Ζ. 12 < D Ι αὐτῆς] ταύτης 12 ὅτι] εῖναι C Ι αὐτὴν ἀδύν. ὑπ. C Ι ἀγένητον < E C Ι ἐπεὶ δὲ] ἐπειδὴ)