Oratio 29

Οἱ μὲν βέλτιστοι τῶν ἐν τῇ πόλει καὶ [*](R II 327) φθόνου πλεῖστον ἀπέχοντες κἀν ταῖς εἰς αὐτὴν εὐερ- γεσίαις τοῖς τ’ εὖ πεπονθόσι καὶ τοῖς πεποιηκόσι συγχαίροντες ἐπαινοῦσι τὴν γεγενημένην ὑπ’ ἐμοῦ τῷ σιτοποιῷ βοήθειαν καὶ τό τε δίκαιον ἔχειν αὐτὴν καὶ τὸ κοινῇ συμφέρον ὁμολογοῦσιν, οἱ δ’ αὑτῶν μενοι ζημίαν, εἴ τι δόξαιμι πεποιηκέναι χρηστόν, πο- νηρόν τε εἶναι τὸ πεπραγμένον φασὶ καὶ πονηροῦ τρόπου σημεῖον. ἐγὼ δὲ ἕνεκα μὲν τοῦ τῶν των | ἀνθρώπων καταφρονεῖν οὐδένα ἂν ἐποιη- [*](R II 328) [*](C = Codex Chisianus) [*](Α = Monacensis gr. 483 Augustanus)) [*](Ρ = Palatinus gr. 282) [*](Va = Vaticanus gr. 81) [*](Β = Barberinus II 41) [*](Μ = Marcianus gr. 437) [*](V = Vindobonensis phil. gr. XCIII) [*](U = Urbinas gr. 126) [*](Ι = Marcianus append. XCI 2) [*](Μο = Monacensis gr. 101) [*](Bong = editio Bongionanniana) [*](1 Ὑπὲρ — 2 συνηγορίαν] κατὰ τῶν πλεονεκτούντων λόγ. ιζ Macar fol. 90 λθ΄ ante Ὑπὲρ A, post συνηγορίαν C, λή post συνηγορίαν Va, λόγος τριακοστός V rubr | αὐτοῦ V 6 ὑπ᾿ in ras P3 | τῷ om Bong 8 δὲ Re | αὐτῶν Ρ sed ’ in ‘ corr m2, VaMUIMo)

2. Ἐρῶ δὲ ἃ πάντες ἐπίστασθε καὶ περὶ ὧν οὐκ ἄν τις εἰπεῖν τολμήσειεν ὅτι ψεύδομαι. τοῦ δήμου γὰρ θορύβοις οὐκ ἐννόμοις τὰ θεάματα μὲν τῆς σκη- νῆς ἐξελάσαντος, φόβον δὲ παρέχοντος ὑπὲρ μειζόνων λέγοντος περὶ τὸν ἄρτον ἀδικεῖσθαι τὴν πόλιν ὁ μὲν ἄρχων ἀντὶ τοῦ ταῦτα ἀπειλαῖς ἐπισχεῖν πάνθ’ ἃ βού- λοιντο ποιήσειν εἰπὼν ἀνέστη, τῆς ὑστεραίας δὲ τὸ παρὰ τῶν πολλῶν θράσος εἰς τοῦτο προήγαγε τὰ πράγματα, ὥσθ’ ὁ μὲν ἐνομοθέτει τὰ τοῖς πολλοῖς μὲν ἥδιστα, τὸ δυνατὸν δὲ οὐκ ἔχοντα, δρόμος δὲ ἀνδρῶν καὶ γυναικῶν ἐπὶ τοὺς φαινομένους τῶν ἄρτων οὐκ ὀλίγος. οἱ πολλοὶ δὲ προσῄεσαν <μὲν> κόσιν ἐπ’ ὠνῇ διδόντες ἀργύριον, ἀκούοντες δὲ οὐκ εἶναι καὶ ἅμα καθορῶντες ἀπῄεσαν ποιοῦντες καὶ γοντες ἃ εἰκὸς τοὺς ἀπολεῖσθαι νομίζοντας.

ἡμέρα δευτέρα καὶ πληγαὶ περὶ τοὺς ἄρτους καὶ τοῦ πρίασθαι δυνηθέντος τὸ μὴ δυνηθὲν πλέον. τρίτη καὶ τὸ κακὸν [*](R II 329) χαλεπώτερον, | ὥσθ’ ἡμῖν λελουμένοις ἀπιοῦσι τοὺς πεινῶντας παρακολουθοῦντας λέγειν, ὡς οὐ ροντες δειπνήσομεν· εἶναι γὰρ πῦρ. ἡ τετάρτη λόγον [*](7 Icarius) [*](5 ἐν νόμοις Μ εὐνόμοις Μο | τῆς om Ι 7 λέγοντες Patm sed γρ λέγοντος in marg m2 | μὲν οὖν CMo 11 ἐνουθέτει V 12 δ’ (1) edd 13 ἄρτων scripsi ὄντων libri edd 14 ὀλίγος scripsi auctore Re ὀλίγους libri edd | μὲν scripsi ἢ CA sed in hoc inser m1, PVaV in quo schol. m2 τὸ ἢ ζητεῖ καὶ ἕτερον κῶλον διὰ τοῦ ῆ ἐκφερόμενον, U ἦ Ι οἲ ΒΜ Bong om Μο Re 15 ἐπ’ ὠνῆσι Μο | δόντες Μο 17 ἡμέρᾳ δευτέρα Bong 19 τρίτῃ Bong 21 παρακολουθεῖν καὶ V | οὐ om Ι)

ὁ δὲ ἄρτος ἦν περιμάχητος, καὶ ἀλλήλους ἐώθουν καί που καὶ ἔπληττον καὶ ἦν πολλοῦ τότε τὸ ἰσχύειν ἄξιον. ὁ δὲ ἀσθενέστερος ἄρτον μὲν οὐκ ἔφερεν οἴ- καδε, τραύματα δὲ καὶ κατερρωγυῖαν ἐσθῆτα. τοῦτο τῶν πολιτευομένων ἐκένωσε τὴν πόλιν καὶ ἦσαν ἐν ἀγροῖς τὸ μὴ συγκατακαυθῆναι ταῖς αὑτῶν οἰκίαις ἐν κέρδει ποιούμενοι· ταῦτα γὰρ ἠλπίζετο.

5. Ἐν τούτῳ τῷ κλύδωνι κινεῖ μέ τις θεῶν, οὐ γὰρ ἐμόν γε τὸ ἔργον, εἰπεῖν τι πρὸς τὸν ἄρχοντα περὶ τοῦ κατειληφότος πάθους, καὶ κομισθεὶς οἰκετῶν χερσίν, ὁ γὰρ ἵππος ἔτυχεν ἀπών, τὰ μὲν ἐπιτιμήσας, τὰ δὲ παραινέσας, τὰ δὲ φοβήσας, ἔστ·ι δὲ ὅπου καὶ δεηθεὶς μόλις ἀπέστησα τῆς πολλῆς φιλονεικίας ἣν εἶχεν ὑπὲρ τῶν ἀδυνάτων.

οὐ μὴν ἐξήρκει γε τοῦτο πρὸς τὴν ἐπανόρθωσιν, ἀλλ’ ἔδει καὶ τοὺς ἀρτοποιοὺς [*](16 cf. t. I 182, 12 17 cf. t. I 182, 20) [*](19 λέγεται καὶ ἀρτοποιὸς (corr ἀρτοπόπος) ἀπὸ τοῦ πέτ- τειν καὶ ἀρτοκόπος ἀπὸ τοῦ κόπτειν, ἀρχαιότερον δὲ τὸ διὰ τοῦ π B cf. not. ad. p. 28, 13. schol. ad t. II 209, 15 R. Phryn. p. 222 cum nota Lobeckii, p. 22 ed. Bekker Anecd. et lex. Seg. ib. p. 447,25.) [*](1 εἶχε περὶ Ι 3 αὐτὸ — 4 τεθνήξεται citat Plan fol. 104 3 βοῶν Plan 3 εἰ — 4 τεθνήξεται citat praemisso Λιβά- νιος Thom. Mag. s. ν. τεθνήξεται p. 364, 2 R 4 τεθνήξει Α sed in marg γρ τεθνήσει, Ρ sed ξ in ras m3, Va sed τεθνήξε- ται in marg, UMo Thom Plan τεθνήσει C (et Patm sed γρ τε- ος θνήξεται in marg m2) 5 ἄρτι V | καὶ — ἐώθουν et 7 ἄρτον — 8 ἐσθῆτα citat Plan l. l. 8 τραύματα δὲ] ἀλλὰ λιμὸν Plan 10 αὐτῶν VaBMUIMo Bong ἑαυτῶν Re 12 τίς BMI 13 τί Μο om V | τὸν om I 15 ἐτύγχανεν C et γρ in marg Μο)

τοιαῦτα εἰπόντες προσέθεσαν τὸ ἔργον καὶ πρὸς τοσοῦτον ἧκε προθυ- μίας ἕκαστος, ὥστ’ ἀποχρῆσαι νύκτα μίαν πρὸς τηλι- καύτην μεταβολήν. καὶ οὔπω μὲν ἡμέρα, πάντα δὲ ἄρτων ἔμπλεα, ὥσθ’ οἱ μὲν ἐξέκειντο, οἱ δ’ ἄνθρωποι παρῄεσαν τὰς περὶ τὴν ὠνὴν σπουδὰς τοῦ ’κείνων πλήθους ἀνελόντος δόντος θαρρεῖν ἅπασιν, ὡς ὁπόταν τις ἔλθῃ, λαβεῖν ἐξείη.

οἵαν δὲ ἡδονὴν ἥδονται [*](3 cf. t. Ι 182, 22 6 cf. t. I 175, –177, 3 18 cf. t. Ι 183, 4) [*](1 τε om Β | τῶν (2) om Ι 2 αὐτοὺς IMMo 3 μὲν] δὲ διελέχθην in marg, U 7 αὐτοῖς Mo 9 τὸ Ι 11 ὅτι ΒΜ 13 δέοι τοῖς] δέοιτο Ι 14 ἧκεν Α 15 ἀποχρῆναι Bong | τηλικαύτην Patm sed γρ τὴν τοιαύτην in marg m2 τὴν τοιαύ- την V 17 ἔμπλεα ἄρτων Re | ἐξέκειντο scripsi coll. p. 54, 19 et loco Damascii apud Suidam s. ν. χυτρόπους ὥσπερ ἐν πρὸς ὠνὴν ἐκκειμένους) ἐλέλυντο libri edd 18 τοῦ ’κείνων Ρ sed ’ 19 ὁπότ’ ἂν ΑΜΙ 20 τις Β | ἔλθῃ scripsi e C sed η ex o corr, Ρ sed η in ras m5, VI ἔλθοι reliqui libri edd num ὁπόσ’ ἄν τις ἐθέλῃ? | οἴονται Μ Bong)

9. Ἐπαινουμένων δὲ τῶν τε ἄλλων θεῶν καὶ τῆς Τύχης καὶ τῶν ἐκείνοις ὑπηρετηκότων ἀνθρώπων ἐφίστησι τῇ πράσει τῇ τῶν ἄρτων Κάνδιδον τὸν ἡμι- μανῆ τοὺς ὑπ’ ἐκείνου παρασκευασθέντας ἐπαγγεῖλαι τοῦτο νομίσας εἶναι τὴν πόλιν. οἱ δὲ ἦσαν | οἵ [*](R II 331) τε οἰκέται τοῦ Κανδίδου καί τινες ἄλλοι τῶν τὰ νου φαγόντων. ὁ οὖν Κάνδιδος εὑρὼν ἀφορμὴν πτῃ λυσιτελοῦσαν φύλαξ μὲν ὧν ἐπιστεύθη κακὸς ἦν, ἐχθροὺς δὲ ἐχθροῖς προὔπινεν ἀρτοποιοὺς πωλῶν τοῖς ἐχθροῖς τούς τι λελυπηκότας, οἶα τὰ τῶν ἐν τῇ αὐτῇ τέχνῃ.

ἄνθρωπον οὖν συλλαβὼν ἐπιεικῆ γέροντα [*](9 cf. t. I 183, 9) [*](10 ἐπαγγεῖλαι ἤτοι ζητῆσαι, αἴτησαι V) [*](1 inter ναυαγίαν et ἐγγὺς ras 4 litt Ρ 3 τὴν αὐτὴν Μο 6 post ἐκβεβλημένων colon PBMV, comma Ι 8 ἐκείνης Ι 9 ἐφίστησι Ρ sed στησι in ras m4 10 ἐπαγγεῖλαι· CAVa η ε ἐπαγγεῖλαι, BM Bong 11 τὴν πολιν Μ τῆ πόλει Ι 12 τὰ κείνου ΑΡ sed in hoc ` in ras m3 τἀκείνου ΒΜΙ 13 λῃστῆ Re 15 ἐχθροὺς — ἀρτοποιοὺς praemisso Λιβάνιος ἐν τῷ κατὰ Ἰκαρίου citat Thom. Μ. s. ν. ἀρτοπόπος p. 4, 8 | προύπινεν Α sed γρ προύτεινεν in marg προὔτεινεν CP sed in ᾿ m3, (Patm) VaUMo, γρ V2 in marg, Thom πρου cum lacuna 4 litt Β | ἀρτοποιούς ΑΒ sed ambo γρ ἀρτοπόπους in marg, V (et Patm) ποιουσ sed γρ ἀρτοπόπους in marg m2 ἀρτοπόπουσ Ρ sed ποιούσ eras οιους et γρ ἀρτοποιούς in marg m3 ἀρτοπόπους Va ἀρτοπόπους BU Thom ἀρτοποιοῖς post ἀρτοποιοὺς inser coni Re)

Κανδίδῳ δὲ μικρὸν τοῦτ’ ἐφαίνετο καὶ προσέθηκε τὸ καὶ περιάγεσθαι τὸν ταλαίπωρον διὰ τῆς πόλεως ὅλης τό τε ἀπὸ τῶν πληγῶν ἐπιτείνων κακὸν τῇ τῶν φαρμάκων ἀναβολῇ καὶ δευτέραν ἐπάγων δίκην τὴν ἀπὸ τῆς αἰσχύνης. ὡς δ’ ἥλιος μὲν ἦν περὶ δύσιν, ὁ δ’ ὑπὸ τῶν ἀγόντων τοῖς ἑαυτοῦ γείτοσιν ἔμελλεν ὀφθή- σεσθαι, προσπεσοῦσα πρὸς τὰ γόνατα αὐτοῖς ἡ γυνὴ δεῖται τοῦτο γοῦν αὐτῷ χαρίσασθαι τὸ καλύψαι τὰ νῶτα. οἱ δὲ οὐ χαρίζονται μέν, ἀποδίδονται δέ. καὶ παρῆν ἰατρὸς καὶ φόβος περὶ τῇ ψυχῇ.

πολλοῦ [*](R II 332) δὲ ὄντος τούτου τοῦ λόγου πέμπω τινὰ | τὸν εἰσόμενον, εἰ ταῦτά τε οὕτως ἔχοι καὶ εἰ μισθὸς τοῦ τυχεῖν τῆς κλίνης τὸν ἄνθρωπον δέδοται. ὡς δ’ ἧκεν ὁ πεμφθεὶς ἀγγέλλων ἀμφότερα, τὸ μὲν ὡς ἀηδέστατά τε ἐλουσάμην δειπνῆσαί τε οὐκ ἐδυνήθην ἔν τε ὀνεί- [*](8 cf. ad p. 16, 10 10 cf. t. Ι 183, 13) [*](2 καθημέραν VaVMo χρήσεσθαι Μο 7 ξένει ΜΜο Bong | τοιαύτην Μο 9 τοῦτο Μο Bong | φαίνεται Μο ἀνεφαίνετο Bong 13 ὃ δ’ Α ὅδ’ BMV ὁδ᾿ Re 16 γ’ οὖν Α | αὐτὸ VI 20 γε V 21 δὲ Re 22 ἀγγέλων Α sed alterum λ inser m2, Ι 23 ἠδυνήθην Μο)

13. Τοῖς μὲν οὖν βελτίστοις, ὅπερ ἀρχόμενος ἔφην, ἔδοξά τι πεποιηκέναι καλόν, τοῖς δ’ εἴ τις εὐδοκιμή- σειεν ἐπί τῳ ῥηγνυμένοις κακόν τε καὶ καινὸν καὶ οὐκ ἐμόν. εἰ δὲ δίκαιον μὲν τὸ πεπραγμένον, καινὸν δὲ τοῦτο καὶ οὐκ ἐμόν, οὐδὲν ἕτερον λέγουσιν ἢ ὅτι μετὰ τοῦ τῶν δικαίων ἀμελεῖν εἰς γῆρας ἥκω. καίτοι τίς οὐκ οἶδεν, ὡς ἀεὶ διὰ τῆς πόλεως ἐρχόμενος οὐδένα τῶν κλαιόντων παρέρχομαι, ἀλλ’ ἔστην, ἤλγησα, ἐζή- τησα τὸν ἠδικηκότα, ἐλῶν μὲν ἐπέθηκα δίκην, μὴ δυ- νηθεὶς δὲ ἠχθέσθην; πολλοὶ | δὲ καὶ μείζονος [*](R II 333) ἄξιοι δίκης ὑπὸ τοῖς συνδίκοις ἐμοῦ πέμψαντος ἐγέ- [*](7 Harmodium cf. p. 37,17 11 cf. p. 63, 3 sq.) [*](1 διετέλεσα inserui „aut post ὀνείρασι aut post πληγὰς deest verbum aliquod e. c. ἐθορυβήθην aut ἐταράχθην aut ἐπτοιήθην aut ἀνεπήδων vel tale quid“ Re 2 δὲ Re 3 ΒΜΜο 4 εἰ U 5 ταῦτ’ Μ edd 6 ἄξιον in marg Mo2 7 ταύτῃ Μο 8 αὐτὴν om Μο Bong 9 τοῦτον Μο 10 οὐ Ρ sed ο’ in ras m2 12 εὐδοκιμήσει | sed post ε (2) ras 1 — 2 litt 13 καινὸν scripsi κενὸν V οὐ κενὸν Μο κενὸν reli- qui libri edd 14 εἰ — 15 ἐμόν om I 14 καινὸν scripsi κενὸν V κενὸν reliqui libri edd 15 τοῦτο] „malim ἐν ταυτῷ“ Re 17 ἀρχόμενος Μο 19 ἐλῶν] „fort. καὶ praeponen- dum“ Re 20 δὲ (2) om Μο 21 πέμψοντος Mo)

τῶν μὲν οὖν εἰς ἐμὲ τετολμημένων οἶδα μὴ λαβεῖν δίκην, ἑτέρου δέ τι παθόντος οὐ φέρω. εἰ δὲ καλὸν τὸ μηδένα πώποτε διῶξαι, οὐδὲ ἐνταῦθα κατηγόρουν, ἀλλὰ τὴν τῆς γυναικὸς ἐρημίαν ἠλέουν, ἣν ἡ μὲν φιλανδρία κατήγορον ἐποίει, τὸ δ’ ἀπορεῖν συμ- μάχων ἔπειθέ με βοηθεῖν. πότε γὰρ ἂν ἐτόλμησεν ἐκείνη ῥῆξαι φωνὴν ἢ φανῆναι τὸ πρῶτον ἐν μέσῳ μὴ τοῖς παρ’ ἡμῶν ἀφαιρεθεῖσα τὸν φόβον; ὑπὸ γὰρ δὴ τῶν τῷ Κανδίδῳ συνεστηκότων οὐκ ἄν ποτε αὐ- τοὺς λαθοῦσα ῥᾳδίως ἀπώλλυτ’ ἄν, ἃ καλῶς εἰδυῖα στένουσα ἂν οἴκοι καθῆτο.

τὸ θαρρῆσαι τοίνυν αὐτῇ παρ’ ἡμῶν γεγένηται τῇ ἠδικημένη κατὰ τῶν ἠδικηκότων. ἀλλ’ ὅμως ἤδη τίς με συγκαθήμενος τοῖς αὑτοῦ φίλοις ἐκάλεσε κακοπράγμονα. πῶς, ὦ φίλτατε; εἰ γὰρ ὁ τοῖς κακόν τι πεποιηκόσι χαλεπαίνων τοῦτο ἂν εἰκότως καλοῖτο, τί τοῖς δεδρακόσι καλεῖσθαι προσ- ήκειν φήσομεν;

16. Ὡς τοίνυν οὐδ’ εἰ σφόδρα ἐδέδοκτό μοι νὸς τοιούτου μηδέποτε μηδένα τρόπον ἐφάψασθαι πράγματος, τούτου γε οὐκ ἐνῆν εἰσάπαξ ἀποστῆναι, ἀλλ’ εἰκὸς ἂν ἐποίουν τι καὶ γραφὴν αὐτὸς ἀπενεγκών, ἐκεῖθεν ἂν γνοίη τις.

Ὅτε γὰρ ὁ καιρὸς ἐκεῖνος ὁ δεινὸς καὶ τὸ πολὺ δέος ἐπὶ τὰς τῶν ὀρῶν κορυφὰς τοὺς ἀρτοπόπους ἀνήγαγε καὶ σωτήριον ἒν ἐφαίνετό μοι κατελθεῖν τε ἐκείνους καὶ τὸ πῦρ τὸ πρότερον κάειν, πειθὼ δὲ οὐ- δαμόθεν ἦν οὐδὲ διὰ πάντων ὅρκων ἅπαντας τοὺς θεοὺς τῶν λεγόντων] ἐχόντων, τότε τοῦτ’ ἐδυνήθην ἐγὼ μόνος τῶν | ἐμῶν μόνων ῥημάτων δοξάν- [*](R II 334) τῶν ἀνυπόπτων.

καὶ οὐκ ἂν μὲν φαίην, ὡς κατειλήμμην συνθήκαις ἦ μὴν εἰ κακὸν ἐπίοι, βοη- θήσειν, ὥσπερ ὑπὸ τοῦ μάντεως Ἀχιλλεύς, αὐτὸ δὲ τοῦτο τὸ μηδενὸς αὐτοὺς δεδεῆσθαι τοιούτου μᾶλλον αἰδεῖσθαι δεῖν ἡγούμην ἢ τὰς μετ’ ἰσχυρο- τάτων πίστεων ὁμολογίας. αὐτὸς μὲν οὖν ὁ τὰς πληγὰς εἰληφὼς οὔτ᾿ εἶπεν οὔτε ἐρεῖν ἔμελλεν, ὅτι ταῦτα μέντοι δι’ ἐκεῖνον ὃς οἷς ἔπεισεν ἡ- σθεὶς τῶν πεπεισμένων ὀλιγωρεῖ. καὶ Κάνδι- δος μὲν ἡμᾶς ἀπόλλυσιν, ὁ δ’ εἰδὼς οὐκ ἐπι- στρέφεται.

ἐκεῖνος μὲν οὖν ἀπείχετό μου καὶ στένων, ἐγὼ δὲ ᾐσχυνόμην ἂν προδότης καὶ ὢν καὶ [*](1 cf. t. I 182, 14 sq. 9 cf. t. II 282, 12 sq. 10 II. α 86 sq.) [*](2 ἐπὶ — 3 ἀνήγαγεν praemissis verbis καὶ πάλιν ἐν τῷ αὐτῷ Thom. M. s. ν. ἀρτοπόπος p. 4,9 (cf. ad p. 67, 15 2 ὀρῶν V Re cf. p. 28, 19; 66, 1; t. II 290, 8; ὁρέων reliqui libri Thom Bong | ἀρτοποιοὺς Μο sed ἀρτοπόπους in marg ἀρτοπώλους I et γρ in marg Μ ἀρτοπόπους reliqui libri Thom 3 ἀνή- γαγεν I | σωτηρία C | τε om Μο 4 κᾴειν V Re | δὲ οὐδα- μόθεν P sed δὲ οὐδαμ in ras m2 6 τῶν λεγόντων cancel- lavi cum Re, qui ἐχόντων τῶν λεγόντων ἐλθόντων coni Anim) [*](7 ἐγὼ] αὐτὸς I 9 κατειλημμένην Μ sed ἡμμένην in ras m1 et κατειλήμμην in marg m2, Μο | ἦ ex ἢ corr P3 et Β ἢ AVaMo εἰ V | μή V 10 ὑπὲρ Patm sed γρ ὑπὸ in marg m2 14 οὔτε scripsi ex APBVMo οὔτ᾿ reliqui libri edd 15 ἡσθεὶς Μο sed καθείς in marg καθεὶς Patm sed γρ ἡσθεὶς in marg m2 17 ὅ Ρ sed m3, ὃ A | δὲ Re)

19. Ἤρκει μὲν οὖν εἰς τὸ παρακαλέσαι με πρὸς τὸ τῷ τὰ δεινὰ πεπονθότι βοηθεῖν καὶ ὁ τοῦ δικαίου λογισμός, νῦν δ’ ἦν ἕτερόν τι πρὸς τούτῳ μεγάλην [*](R II 335) ἔχον τὴν ἀνάγκην. τί τοῦτο; φόβος τῶν | ἴσων κακῶν. εἰ γὰρ μὴ ἐγὼ τότε χαλεπῶς ἔσχον τῷ πε- πραγμένῳ καὶ ταῦτα ἐφ’ οἷς οὗτοί με κακῶς λέγουσιν ἐπεποιήκειν καὶ τοῦτο ἔγνωσαν ἅπαντες, Κάνδιδός τε διὰ πάντων <ἂν> ᾔει ὥσπερ χειμάρρους τῶν ἀρτοπόπων [*](2 ἀνέσωσα Ρ sed σ (1) inser m3 ἀνέωσα VaU 5 ἀπῄ- τει; Re 8 ὅτι I | τοῦτ᾿ Re 10 δὲ (2) V 12 ἐν scripsi auctore Re ἂν libri edd 13 num βίος <καὶ> κακὸς ἂν — 15 ἔφευγον; ? | ἦν om Bong 14 ἐφαινόμην Patm sed γρ ἐφοβούμην in marg m2 | ἀνειχόμην Μο ἠνειχόμην V νειχόμην cum lacuna 1 litt ante ν Β 16 με om Bong 17 τὰ om ΒΜ | πεπονθότα Μο | βοηθεῖν om I 18 τοῦτο I 19 ἔχοντι Β 22 τοῦτ’ Va 23 διὰ — ἀρτοπόπων praemissis verbis καὶ ἐν τῷ αὐτῷ πάλιν (cf. ad p. 67, 15) citat Thom. Μ. s. ν. ἀρτοπόπος p. 4, 11 R | ἂν inserui | ἀρτοποιῶν Μο sed ἀρτοπόπων in marg ἀρτοπώλων I ἀρτοκόπων Re Anim)

ἴσως δ’ ἂν οὐδὲ διὰ πάντων ἧκεν ὁ Κάνδιδος παίων· ἀπὸ γὰρ τοῦ πρώτου περιοφθέντος αὑτὸν ἂν ἕκαστος ἔσωζε φθάσαντος τοῦ δρασμοῦ τὴν αἰκίαν, καὶ ἦν πάλιν ἂν οἶαπερ καὶ πρότερον ἢ καὶ ἔτι δεινότερα τοῦ καλέσοντος ἐκείνους ἐπὶ τὴν αὐτῶν ἐργασίαν οὐκ ὄντος. οὐδὲ γὰρ αὐτὸς ἔτι πιστὸς ἂν ἦν ἀπὸ τῶν αὐτῶν λόγων τῶν προτέρων ἐξεληλεγ- μένων.

21. Ἆρ’ ἄξιά μοι τὰ πεπραγμένα μέμψεως, ἀλλ’ οὐ μᾶλλον εὐφημιῶν καὶ βελτιόνων ἢ νῦν ῥημάτων; εἰ γάρ τις ἀκριβῶς ἐξετάσειεν, ὀκνῶ μὲν εἰπεῖν, ἀναγκά- ζομαι δέ, δὶς σέσωκα τήνδε τὴν πόλιν ἀποδούς τε τοὺς σιτοποιοὺς αὐτῇ καὶ κατασχών, νῦν μὲν πείσας κατελθεῖν, νῦν δὲ κωλύσας φυγεῖν.

22. Ὑπηρέτουν γάρ, φησίν, ἄρχοντος φωνῇ. ἡ δὲ ἦν πλημμελοῦντά τι περὶ τοὺς ἄρτους ἐκεῖνον νουθετῆσαι. ἐγὼ δὲ εἶχον μὲν <ἄν> τι καὶ του λέγειν, καὶ ὡς μείζων ἦν ἡ παρὰ τοῦ Κανδίδου 20 κατηγορία τοῦ ἔργου καὶ ὡς ὁ σταθμός, ὥσπερ ἐν ἐνίοις ἐλάττων τοῦ δέοντος, οὕτως ἐν ἄλλοις πλείων, [*](3 δ’ ἂν οὐδὲ P sed δ αν ο in ras m2 | δ’ ἂν] δὲ Β | διαπάν- των Μο 5 αὐτὸν Μο | ἔσωζεν ἕκαστος ΒΜ | φθάσαντος Ρ sed σ in ras m2 6 πάλαι A sed γρ πάλιν in marg, ΒΙ Bong | ἂν om V 7 καλέσαντος I Bong | αὐτῶν scripsi e V αὐτὴν reliqui libri edd αὑτῶν coni Re 9 ἐξεληλεγμένων scripsi e BV coll. p. 58,11 et t. II 145,10 ἐξειλεγμένων C (et Patm sed γρ ἐξεληλεγμένων in marg m2) ἐξηλεγμένων APVaM sed in hoc ἐξεληλεγμένων in mar m2, UMo edd 11 ἆρα μοι ἄξια I | μου Μο 14 τήνδε om PVaB 16 καὶ νῦν Μο 16 φυγεῖν Ρ sed φ in ras m4 17 φωνήν V 18 πλημελοῦντα ΡΙΜο 19 ἄν inserui | μέντοι Μ Bong | τοῦ Ι 20 μείζων ἦν ἡ παρὰ Ρ sed praeter μεί in ras 5-6 litt m3 22 ἂν Μο)

ταῦτα οὐκ ἐρῶ πρὸς Κάνδιδον, ἀλλ’ ἔστω τὸ πικρὸν τοῦτο δίκαιον, εἰ διαρρήδην ἤκουσεν, ὅτι δεῖ ταῦτα Ἀντίοχον ἅπαντα παθεῖν ἃ πέπονθεν. ἀλλ’ οὐκ ἂν δύναιτο. οὐκοῦν κύριος ἦν σαφῶς τοῦ γε ἐλάττονος καὶ οὐκ ἔμελλε δώσειν νῦν δίκην τοῦ μὴ ὅσην νῦν δίκην λαβεῖν οὐδ’ ἐρήσεσθαι τοὺς ὑπηρέτας ὁ ἄρχων· πόσαι δὲ αἱ πληγαί; οὐδ’ ὡς οὐ πολλαί, γνοὺς ἢ λόγῳ ἢ ἔργῳ λυπήσειν τὸν Κάνδιδον. καίτοι τὶ τὸ κωλῦον ἦν, εἰ πολλὰς οὕτω γενέσθαι τὰς πληγὰς ἐβούλετο, τὸν ἀριθ- μὸν εἰπεῖν καὶ τὸ τοὺς τύπτοντας εἶναι δεῖν τῶν ῥω- μαλεωτέρων, οἷον Κάνδιδος αὐτῷ τὸν υἱὸν ἐπέστησε τὸν αὑτοῦ;

θαυμάζω δὲ ὅπως οὐδ’ αὐτοῦ τοῦ ματος ᾐσχύνθη τὴν φιλανθρωπίαν· οὐ γὰρ ἀγριαίνον- τος ἦν οὐδὲ ζέοντος, ἀλλ’ οἷον δεδοικότος μή τι σφο- [*](1 ἀλλ’ — ἀφείς citat Plan fol. 104 | ἐκεῖνο A sed o ex α corr | ἀφείς· PBMVI Bong | ἔχοι M Bong | τίς ΒΙΜο) [*](2 εἰρημένον om V 3 τοσοῦτον Μο | ὃς Μο sed ὅσος in marg) [*](5 γενόμενος scripsi e CP sed in hoc ε (1) ex Ι corr, I γινόμενος reliqui libri edd | πραότερος BMIMo 7 ὅτ᾿ ἂν Α) [*](9 ἤδη — λελωφηκότος citat Plan l. l. | ταῦτα] „malim ἀλλὰ “ Re 13 τε U 14 δώσει Ι 17 κωλῦον? cf. ad t. I 166, 13 18 post οὕτω ras 4 litt M 20 num αὐτοῖς? | συνέστησε coni Re 21 αὐτοῦ V 23 δεδιότος V)

25. Δῆλοί δὲ αὐτὸς ὁ ἄρχων οἷς εἰς ἕτερον ἔπρα- ξεν ἔξω ταῦτ’ εἶναι τῆς γνώμης τῆς ἑαυτοῦ. τῆς τῆς γὰρ αἰτίας ἐπ’ ἄλλον ἡκούσης λαβὼν τὸ σῶμα τοῦ κεκακουργηκέναι δοκοῦντος τοὺς ἡμερωτέρους τῶν τὰ γράμματα διδασκόντων μιμησάμενος ἀφῆκε δείξας οἷς περὶ ἕτερον ἐποίησεν, ἅπερ ἂν ἐποίησεν, εἰ καὶ τὸν πρότερον ἦν τις εἰσηχὼς αὐτῷ.

26. Ὃ δὲ μεῖζον εἰς ἔλεγχον τῆς Κανδίδου σκή- ψεως, εἰς τί γάρ, εἰπέ μοι, βλέπων, εἰς ποῖον λόγον, εἰς ποῖον ῥῆμα, εἰς ποίαν συλλαβήν, εἰς ποῖον νεῦμα τὰ πολλῷ βαρύτερα τῶν πληγῶν ἐκεῖνα προσέθηκας; ἐν οἷς ἦν ἰατρῶν τε ἐστερῆσθαι τὸν ἄνθρωπον καὶ θέαμα εἶναι τοῖς ἐν τῇ πόλει πᾶσιν ἐλεεινὸν ὥσπερ τι τῶν βοσκημάτων ἐλαυνόμενον. εἰ δ’ ἐν τῷ τῆς νουθεσίας ὀνόματι πάντα ταῦτα εἶναι φής, καὶ ἀπο- τυμπανίσας τὸν ἄνθρωπον εἰς ταὐτό μοι δοκεῖς ἂν καταφυγεῖν. ἀλλ᾿ οὔτε τότε οὐδεὶς ἠνέσχετ᾿ ἂν οὔτε νῦν. οὐ γὰρ ὁ ἄρχων οὐδ’ ἅπερ ἐκεῖνος ἔφησεν, ἀπώλλυ τὸν Ἀντίοχον, ἀλλὰ τό τε χρήματα ἐπ’ Ἀν- τιόχῳ παρὰ τῶν ἐχθρῶν τῶν Ἀντιόχου δεδόσθαι τό τε τὴν Ἀντιόχου γυναῖκα μὴ δυνηθῆναι πρὸ τῶν πλη- γῶν δοῦναι τούτῳ χρυσίον ὁπόσον ἐβούλετο, ἐπεὶ καὶ μετὰ τὰς πληγὰς οὐ τοσοῦτον μέν, ἐδόθη δ’ οὖν.

27. Ὑπὲρ Ἀντιόχου οὖν, ἐρεῖ τις, ἔδει λυπεῖν Κάνδιδον, ὑπὲρ τοῦ σιτοποιοῦ τῶν γνωριμω- τάτων ἔνα; ἐγὼ δὲ τὸ μέσον μὲν τῆς ἀμφοῖν τύχης οὐκ ἠγνόουν οὐδ’ ὡς ὁ μὲν οἰκίαν κέκτηται μεγάλην, 5 ὁ δὲ μισθὸν τῶν οἰκημάτων ἐν οἷς οἰκεῖ τίθησιν οὐδ’ ὡς ὁ μὲν γῆν ἔχει πολλήν τε καὶ ἀγαθήν, ὁ δὲ μύλην [*](R II 338) οὐδ’ | ὡς ὁ μὲν τῇ γαστρὶ χαρίζεται, ὁ δὲ οὐ δύναται οὐδ’ ὡς τῷ μὲν ἀργεῖν ἔξεστι, τῷ δ’ ἀνάγκη πονεῖν. οἶδα ταῦτα καὶ πολλὰ πρὸς τούτοις ἕτερα.

ἐποιούμην δὲ τότε οὐ πρὸ τοῦ Κανδίδου τὸν Ἀντίοχον, ἀλλὰ πρὸ τοῦ ἀδίκου τὸ δίκαιον· τοῦτο μὲν γὰρ ὑπῆρχεν Ἀντιόχῳ, τοῦ Κανδίδου δὲ ἦν ἐκεῖνο. οὐδεὶς δὲ οὐδὲ τῶν ἀδικωτάτων ἀνθρώπων τολμήσειεν ἂν εἰπεῖν, ὡς οὐκ αἰδέσιμον ἡ τοῦ δικαίου τάξις. διὰ τοῦτο κἀκ τῶν ἀπράτων δικαστηρίων ἀπιόντας ὁρῶμεν νενικηκότας οὐκ ἀεὶ τοὺς εὐπόρους, ἀλλά ποτε μὲν τούτους, ποτὲ δὲ τοὺς πενεστέρους τῶν δικαίων ποι- ούντων ἑκάτερον.

σὺ δὲ οἷος ἂν ἦσθα καὶ πρὸς ἐκείνους λέγων· οὐ καλῶς, ὦ ἄνθρωποι, πεποιή- κατε τοῦ μὲν ἡττωμένου παρ᾿ ὑμῖν τὴν δύνα- μιν ἀτιμάσαντες, τοῦ δὲ κεκρατηκότος τὴν ἀσθένειαν τιμήσαντες ἐξὸν πεποιηκέναι ναντίον; εἰ δ’ οὐκ ἂν πρὸς δικαστὴν τοῦτο ἐποίεις, διὰ τί πρὸς ἐμέ; πανταχοῦ γὰρ ἔγωγε νομίζω προσή- [*](2 γνωριμωτέρων I 3 ἀμφοῖν τῆς Β 6 καὶ inser Α2 8 ὁ inter ὡς et τῷ inser Μο τῶ Ι sed ῶ ex ὸ corr m2 | ἔξε- στιν Μο ἐστι Bong | τῶν Μο | δὲ edd 9 ποιεῖν C 15 δια- τοῦτο PBMIMo | ἀπράκτων VI sed in hoc κ eras 18 οἶ- σθα Β 19 λέγειν Re οἶος ἂν ἦσθα λέγειν idem significare statuens atque ἐδύνασο ἂν λέγειν | ἄνδρες Μο 20 ἡμῖν VaV sed in hoc η in u corr, U 24 διατί MVI | προσήκειν om Bong)

ἐγὼ δὲ οὔτ’ ἄλλοτε πώποτε προηκάμην τοῖς ἀδι- κοῦσι τοὺς ἀδικουμένους διὰ τὸ τοὺς μὲν εἶναι τῶν λαμπροτέρων, τοὺς δὲ τῶν καταδεεστέρων οὔτε νῦν τοῦτ’ ἔμελλον πείσεσθαι. μὴ γὰρ ὅτι Κάνδιδον, ἀλλ’ οὐδ’ ἂν τὸν ἐμαυτοῦ πατέρα ταὐτὰ Κανδίδῳ πεποιη- κότα πρότερον ἂν ἤγαγον τοῦ | τοιαῦτα παθόντος [*](R II 339) σιτοποιοῦ, ἀλλ’ οὐδ’ ἂν ἄλλου τινὸς τῶν ἐν ἐλάττονι τέχνῃ οὐδ’ ἄν, μὰ τοὺς θεούς, τυροπώλου οὐδέ γε ὀξοπώλου οὐδὲ ἰσχαδοπώλου οὐδέ γε νευρορράφου. μὴ οὖν μοι λεγέτω τις ἅρματα ἢ ἀθλητὰς ἢ ἄρ- κτους ἢ κυνηγέτας· τούτοις γὰρ ἅπασιν ἀντιτεταγ- μένον τὸ δίκαιον μᾶλλον αὑτῷ πείθει προσέχειν ἢ ’κείνοις.

πείθει δὲ καὶ τὰ ἀπὸ τῆς ἔχθρας τῆς ἐσομένης φέρειν. ὅτι μὲν γὰρ δυσμενὴς ἐπὶ τού- τοις ἐκεῖνος καὶ πάντα ἐπιβουλεύσει τρόπον καὶ συν- εργῶν οὐκ ἀπορήσει, καὶ σφόδρα ἐπίσταμαι. οὐ μὴν φόβῳ γε τοῦ τοιούτου πολέμου προδότης ἂν εἱλόμην τῶν δικαίων καὶ γενέσθαι καὶ νομισθῆναι. οὐδὲ γὰρ [*](3 τἀνθρώπεια Re 7 μᾶλλον] om Bong 8 ἄλλοτέ ποτε Β 12 αὖ Β 13 πότερον Μο | ἦγον ΒΜ Bong | τοιαῦτα Ρ sed οι in ras m2 15 γε ὀξοπώλου οὐδὲ om V 16 οὐδ’ edd) [*](19 ἀυτῶ ἁ αὐτὸ Μ αὐτῷ reliqui libri | προσέχειν πείθει ΒΜ) [*](20 ’κείνοις Ρ sed ’ eras ἐκείνοις V κείνοις I | τὰ om τὰ | ἔχθρας Ρ sed θρ in ras m2 25 καὶ (1) om V)