Refutatio Omnium Haeresium (= Philosophumena)
Hippolytus
Hippolytus. Hippolytus Werke, Volume 3. Wendland, Paul, editor. Leipizg: Hinrichs, 1916.
τὸν δὲ Ἰησοῦν λέγει μὴ ἐκ παρθένου γεγεννῆσθαι, γεγονέναι δὲ αὐτὸν ἐξ Ιωσὴφ καὶ Μαρίας υἱὸν ὁμοίως τοῖς λοιποῖς ἀνθρώποις, καὶ διενηνοχέναι ἐν δικαιοσύνῃ καὶ σωφροσύνῃ καὶ συνέσει ὑπὲρ πάντας τοὺς λοιπούς.
καὶ μετὰ τὸ βάπτισμα κατεληλυθέναι εἰς αὐτὸν ἐκ τῆς ὑπὲρ τὰ ὅλα αὐθεντίας τὸν Χριστὸν ἐν εἴδει περιστερᾶς, καὶ τότε κηρῦξαι τὸν ἄγνωστον πατέρα καὶ δυνάμεις ἐπιτελέσαι, πρὸς δὲ τῷ τέλει τοῦ πάθους ἀποπτῆναι τὸν Χριστὸν ἀπὸ τοῦ Ἰησοῦ· πεπονθέναι τὸν Ἰησοῦν, τὸν δὲ Χριστὸν ἀπαθῆ μεμενηκέναι, πνεῦμα κυρίου ὑπάρχοντα.
Ἐβιωναῖοι δὲ τὸν μὲν κόσμον ὑπὸ τοῦ ὄντως θεοῦ γεγονέναι λέγουσι, τὸν δὲ Χριστὸν ὁμοίως Κηρίνθῳ. ζῶσι δὲ πάντα κατὰ νόμον Μωϋσοῦ, οὕτω φάσκοντες δικαιοῦσθαι.
[*](1f vgl. Matth. 5, 17. Dieser Zug fehlt in Η — denn S. 224, 5f weicht ab —, doch e. Tert. Adv. haer. 6 Ende und Rhodon bei Eus. V 13 — 416 S. 220, 12— 221, 7 benutzt von Theodoret I 3: ἐδίδαξε δὲ οὗτος ἔνα μὲν εἶναι τὸν ὅλων θεόν, οὐκ αὐτὸν δὲ εἶναι τοῦ κόσμου δημιουργόν, ἀλλὰ δυνάμεις τινὰς κεχωρισμένας καὶ παντελῶς αὐτὸν ἀγνοούσας. τὸν Ἰησοῦν δὲ τοῖς Ἑβραίοις (Ἐβιωναίοις ist vermutet worden) παραπλησίως ἔφησε κατὰ φύσιν ἐξ ἀνδρὸς γεγεννῆσθαι καἰ γυναικός, τοῦ Ἰωσὴφ καὶ τῆς Μαρίας, σωφροσύνῃ δὲ καὶ δικαιοσύνῃ καὶ τοῖς ἄλλοις ἀγαθοῖς διαπρέψαι. τὸν δὲ Χριστὸν ἐν εἴδει περιστερᾶς ἄνωθεν εἰς αὐτὸν κατελθεῖν καὶ τηνικαῦτα τὸν ἀγνοούμενον κηρῦξαι θεὸν καὶ τὰς ἀναγράπτους ἐπιτελέσαῖ θαυματουργίας. κατὰ δὲ τὸν τοῦ πάθους καιρὸν ἀποστῆναι μὲν τὸν Χριστόν, τὸ δὲ πάθος ὑπομεῖναι τὸν Ἰησοῦν — 17—19 vgl. S. 221, 811 von Theodoret II 1)[*](1 οὗτος We.: οὕτως Ρ 3 σάρκα? Gö. ἀπόλυσθαι Ρ 4 statt Lücke von 11 Buchst. Ρ 7 αὐθεντίας] ἐξουσίας Η 8 γεγενῆσθαι Ρ 9 ὁμοίως Η Gö.: ὅμοιον Ρ 12 τότε Ρ Η (Theodoret): τοῦτον Sauppe Ρ Η: καὶ τὰς Sauppe 14 ἀποστῆναι Η Theodoret (?) Ἰησοῦ Iren. Scott: υἱοῦ Ρ, χριστοῦ Η 14 f <καὶ> πεπονθέναι Η Dräseke, Ζ. für wiss. 15 πνευματικὸν Iren., πατρικὸν Η 17 statt Titel Lücke Ρ εὐιαιωναῖοι ὄντως Η Gö.: ὄντος Ρ 19 μωυσῆ P)Θεόδοτος δὲ ὁ Βυζάντιος εἰσηγήσατο αἵρεσιν τοιάνδε, φάσκων τὰ μὲν ὅλα ὑπὸ τοῦ ὄντως θεοῦ γεγονέναι, τὸν δὲ Χριστὸν τοῖς προειρημένοις γνωστικοῖς φάσκει τοιούτῳ τινὶ τρόπῳ πεφηνέναι· εἶναι δὲ τὸν Χριστὸν κ(οιν)ὸν ἄνθρωπον πᾶσιν, ἐν δὲ τούτῳ δια- φέρειν, ὅτι κατὰ βουλὴν θεοῦ γεγένηται ἐκ παρθένου ἐπισκιάσαντος τοῦ ἁγίου πνεύματος, οὐκ ἐν τῇ παρθένῳ σαρκωθέντα·
ὕστερον ἐπὶ τοῦ βαπτίσματος κατεληλυθέναι τὸν Χριστὸν ἐπὶ τὸν Ἰησοῦν ἐν εἴδει περιστερᾶς, ὅθεν φασὶ μὴ πρότερον τὰς δυνάμεις αὐτῷ ἐνεργηθῆναι. θεὸν δὲ οὐκ εἶναι τὸν Χριστὸν θέλει. καὶ τοιαῦτα Θεόδοτος.
Ἕτεροι δὲ καὶ ἐξ αὐτῶν πάντα τοῖς προειρημένοις <ὁμοίως> λέγουσι, ἓν μόνον ἐνδιαλλάξαντες ἐν τῷ τὸν Μελχισεδὲκ ὡς δύναμίν τινα ὑπειληφέναι, φάσκοντες αὐτὸν ὑπὲρ πᾶσαν δύναμιν ὑπάρχειν· οὗ κατ᾿ εἰκόνα [δὲ] εἶναι τὸν Χριστὸν.
Οἱ δὲ Φρύγες ἐκ Μοντανοῦ τινος καὶ Πρισκίλλης καὶ Μαξιμίλλης τὰς ἀρχὰς τῆς αἱρέσεως λαβόντες, προφήτιδας τὰ γύναια νομίζοντες καὶ προφήτην τὸν Μοντανόν, τὰ δὲ περὶ τῆς τοῦ παντὸς ἀρχῆς καὶ δημιουργίας ὀρθῶς [λέγειν] νομίζουσι, καὶ τὰ περὶ τὸν Χριστὸν οὐκ ἀλλοτρίως προειλήφασιν, ἐν δὲ τοῖς προειρημένοις σφάλλονται· ὡν τοῖς λόγοις ὑπὲρ τὰ εὐαγγέλια προσέχοντες πλανῶνται. νηστείας καινὰς καὶ παραδόξους ὁρίζοντες.
Ἕτεροι δὲ αὐτῶν τῇ τῶν Νοητιανῶν αἱρέσει προσκείμενοι τὰ μὲν περὶ τὰ γύναια καὶ Μοντανὸν ὁμοίως δοκοῦσι, τὰ δὲ περὶ <τὸν> τῶν ὅλων πατέρα δυσφημοῦσιν, αὐτὸν εἶναι υἱὸν καὶ λέγοντες, ὁρατὸν καὶ ἀόρατον, γεννητὸν καὶ ἀγέννητον, θνητὸν καὶ ἀθάνατον· οὗτοι τὰς ἀφορμὰς ἀπὸ Νοητοῦ τινος λαβόντες.
[*](1—10 vgl. S. 222, 1—13 — 11—14 vgl. S. 222, 14—17 — S. 238, 4—25)[*](1 statt Titel Lücke von 9 Buchst. Ρ εἰσηγήσατο Miller: ἐξηγήσατο εἰσήγαγεν Η 2 ὄντως Gö., vgl. S. 281, 17: ὄντος Ρ 4 δὲ] δὴ? vgl. βιώσαντα δὲ κοινῶς πᾶσιν ἀνθρώποις Η ἀνθρώποις? Gö. (vgl. 11 statt Titel Lücke von 11 Buchst. Ρ ἐξ αὐτῶν Ρ: ὡσαύτως Sauppe ταὐτὰ Volkmar, Hippolytus S. 32 + ὁμοίως We. (vor τοῖς ~ Cruice) vgl. Η 13 τινα <μεγίστην> ? Gö. (H) 14 οὐ Η: οὐ Ρ > Scott Η) 15 Titel Lücke Ρ Μοντᾶνον Ρ δὲ] τε Gö. 18 λέγειν > Miller 19 προειλήφασιν We.: προσειλήφασιν Ρ ἐν] οὺν Sauppe 21 καινὰς Volkmar, Hippolytus, Zürich 1855 S. 43 4: κενὰς Ρ παραδόξους παραδόσεις Ρ 22 statt Titel Lücke von 8 Buchst. Ρ 23 Μοντᾶνον 24 + τὸν Volkmar S. 45 1 Sauppe <τὸν> αὐτὸν Volkmar 26 οὐτοι] We. <εἰσὶν> λαβόντες Volkmar S. 53)Ὁμοίως δὲ καὶ Νοητός, τῷ μὲν γένει ὢν Σμυρναῖος, ἀνὴρ ἀκριτόμυθος καὶ ποικίλος, εἰσηγήσατο τοιάνδε αἵρεσιν, ἐξ Ἐπιγόνου τινὸς εἰς Κλεομένην χωρήσασαν καὶ οὕτως ἕως νῦν ἐπὶ τοὺς διαδόχους διαμείνασαν, λέγων ἕνα τὸν πατέρα καὶ θεὸν τῶν ὅλων· τοῦτον πάντα πεποιηκότα ἀφανῆ μὲν τοῖς οὖσι γεγονέναι ὅτε ἠβούλετο, φανῆναι δὲ τότε ὅτε ἠθέλησε·
καὶ τοῦτον εἶναι ἀόρατον, ὅταν μὴ ὁρᾶται, ὁρατὸν ὅταν ὅταν ὁρᾶται· ἀγέννητον δέ, ὅταν μὴ γεννᾶται, γεννητὸν δέ, ὅταν γεννᾶται ἐκ παρθένου· ἀπαθῆ καὶ ἀθάνατον, ὅταν μὴ πάσχῃ μήτε θνῄσκῃ· ἐπὰν δὲ πάθει προσέλθῃ, πάσχειν καὶ θνῄσκειν. τοῦτον τὸν πατέρα αὐτὸν υἱὸν νομίζουσι κατὰ καιροὺς καλούμενον πρὸς τὰ συμβαίνοντα.
Τούτων τὴν αἵρεσιν ἐκράτυνε Κάλλιστος, οὗ τὸν βίον ἐκτεθείμεθα ἀσφαλῶς, ὃς καὶ αὐτὸς αἵρεσιν ἀπεγέννησεν· ἐξ ὡν ἀφορμὰς λαβὼν καὶ αὐτὸς ὁμολογῶν ἕνα εἶναι τὸν πατέρα καὶ θεὸν τοῦτον δημιουργὸν τοῦ παντός, τοῦτον δὲ εἶναι υἱὸν ὀνόματι μὲν λεγόμενον καὶ ὀνομαζόμενον, οὐσίᾳ <ἓν> εἶναι <πνεῦμα>· πνεῦμα ὁ θεὸς οὐχ ἕτερόν ἐστι παρὰ τὸν λόγον ἢ ὁ λόγος παρὰ τὸν θεόν.
ἓν οὖν τοῦτο πρόσωπον, ὀνόματι μὲν μεριζόμενον, οὐσίᾳ δὲ οὔ. τοῦτον τὸν λόγον ἴνα εἶναι θεὸν ὀνομάζει καὶ σεσαρκῶσθαι λέγει. καὶ τὸν μὲν κατὰ σάρκα ὁρώμενον καὶ κρατούμενον υἱὸν εἶναι θέλει, [*](1—4 vgl. S. 240, 16—20. 26 — 1—13 Theodoret III 3 ὁ μὲν ἦν τὸ γένος, ἀνενεώσατο δὲ τὴν αἵρεσιν, ἣν Ἐπίγονος μέν τις οὕτω καλούμενος ἀπεκύησε πρῶτος, Κλεομένης δὲ παραλαβὼν ἐβεβαίωσε (das Mißverständnis, durch das Th. die Schüler des Noetos zu Vorgängern sich nur aus unserer Stelle, nicht aus H) . . . . ἔνα φασὶν εἶναι θεὸν καὶ πατέρα τῶν ὅλων δημιουργόν· ἀφανῆ μὲν ὅταν ἐθέλῃ, φαινόμενον δὲ ἡνίκα ἂν βούληται· καὶ τὸν αὐτὸν ἀόρατον εἶναι καὶ δρώμενον καὶ γεννητὸν καὶ ἀγέννητον, ἀγέννητον μὲν ἐξ ἀρχῆς, γεννητὸν δὲ ὅτε ἐκ παρθένου γεννηθῆναι ἠθέλησε ἀπαθῆ καὶ ἀθά- νατον καὶ πάλιν αὖ παθητὸν καὶ θνητόν. ἀπαθὴς γὰρ ὤν, φησί, τὸ τοῦ σταυροῦ πάθος ἐθελήσας ὑπέμεινε. τοῦτον καὶ υἱὸν ὀνομάζουσι καὶ πατέρα, πρὸς τὰς χρείας τοῦτο κἀκεῖνο καλούμενον . . . . ταίτης (d. h. τῆς αἱρέσεως) ὑπερήσπισε Κάλλιστος . . . . — 4—11 vgl. S. 244, 12—245, 2 — 15— S. 284, 3) [*](1 statt Titel Lücke von 9 Buchst. Ρ 4 θεὸν 〈τὸν δημιουργὸν> Ζ. 14f und Theodoret 6 ὅταν We.: ὅτε Ρ 9 ὅταν Sauppe: ὅτε Ρ μήτε] μηδὲ We. πά θ Ρ (πάθη Miller) 10 αὐτὸν <καὶ> Sauppe, αὐτὸν S. Η 13 ἀσφαλῶς] σαφῶς? Miller 14 τοῦτον] τὸν Sauppe, s. zu Ζ. 4 15 τοῦτον] τὸν αὐτὸν We., größere Lücke Gö. nach Η 16 + ἓν Η Η Gö. 17 θεὸς <ὢν> Holl 20 καὶ σταυρούμενον Scott θέλεεν P)
Ἑρμογένης δέ τις καὶ αὐτὸς θελήσας τι λέγειν, ἴφη τὸν θεὸν ἐξ ὕλης συγχρόνου καὶ ὑποκειμένης τὰ πάντα πεποιηκέναι· ἀδυνάτως γὰρ ἔχειν τὸν θεὸν μὴ οὐχὶ ἐξ ὄντων τὰ γενόμενα ποιεῖν.
Ἕτεροι δέ τινες ὡς καινόν τι παρεισάγοντες ἐκ πασῶν αἱρέσεων ἐρανισάμενοι. ξένην βίβλον σκευάσαντες Ἠλχασαΐ ἐπονομαζομένην, οὗτοι τὰς μὲν ἀρχὰς τοῦ παντὸς ὁμοίως ὁμολογοῦσιν ὑπὸ τοῦ θεοῦ γεγονέναι.
Χριστὸν δὲ δὲ ἕνα οὐχ ὁμολογοῦσιν, ἀλλ’ εἶναι τὸν μὲν ἂνω ἕνα, αὐτὸν δὲ μεταγγιζόμενον ἐν σώμασι πολλοῖς πολλάκις καὶ νῦν δὲ ἐν τῷ Ἰησοῦ, ὁμοίως (π)οτὲ μὲν ἐκ τοῦ θεοῦ γεγενῆσθαι, ποτὲ δὲ πνεῦμα γεγονέναι, ποτὲ δὲ ἐκ παρθένου, ποτὲ δὲ οἱ· καὶ τοῦτον δὲ μετέπειτα ἀεὶ ἐν σώμασι μεταγγίζεσθαι καὶ ἐν πολλοῖς κατὰ καιροὺς δείκνυσθαι.
χρῶνται δὲ ἐπα(οι)δαῖς καὶ βαπτίσμασιν ἐπὶ τῇ τῶν στοιχείων ὁμολογίᾳ. σεσόβηνται δὲ περὶ (ἀστρ)ολογίαν καὶ μαθηματικὴν καὶ μαγικήν. προγνωστικοὺς δὲ λέγουσιν.
[*](4—6 vgl. S. 236, 12—14 (s. dort Theodoret) — 7—18 vgl. S. 20—253, 3 — 9—18 benutzt Theodoret III 7: οἱ δὲ Ἐλκεσαῖοι . . . αἱρέσεων μύθους ἐρανισάμενοι τὴν οἰκείαν συντεθείκασι πλάνην. καὶ περὶ μὲν τὴν τῶν ὅλων ἀρχὴν συμφωνοῦσιν ἡμῖν· ἔνα γὰρ ἀγέννητον λέγουσι καὶ τοῦτον τῶν ἁπάντων καλοῦσι δημιουργόν. Χριστὸν δὲ οὐχ· ἔνα λέγουσιν, ἀλλὰ τὸν μὲν ἄνω, τὸν δὲ κάτω· καὶ τοῦτον πάλαι πολλοῖς ἐνῳκηκέναι, ὕστερον δὲ κατεληλυθέναι. τὸν δὲ Ἰησοῦν ποτὲ μὲν ἐκ τοῦ θεοῦ εἶναί φησι, ποτὲ δὲ πνεῦμα καλεῖ, ποτὲ δὲ παρθένον ἐσχηκέναι μητέρα· ἐν ἄλλοις δὲ συγγράμμασιν οὐδὲ τοῦτο. καὶ τοῦτον δὲ πάλιν μετενσωματοῦσθαι καὶ εἰς ἄλλα ἰέναι σώματα λέγει καὶ καθ᾿ ἕκαστον καιρὸν διαφόρως δείκνυσθαι. ἐπῳδαῖς δὲ καὶ δαιμόνων ἐπικλήσεσι καὶ οὖτοι κέχρηνται καὶ βαπτίσμασιν ἐπὶ τῇ τῶν στοιχείων ὁμολογίᾳ. ἀστρολογίαν δὲ καὶ μαγικὴν καὶ μαθηματικὴν ἠσπάζοντο πλάνην καὶ προγνωστικοὺς ἑαυτοὺς προσηγόρευον Fortsetzung aus Eus. KG VI 38 — 16 bezieht sich nach Brandt, Elchesai, Lpz. 1912 S. 15 nicht auf die in H, sondern auf die von Epiph. XIX 1 S. 325. 10. 6 S. 330, 8 Dind. erwähnten)[*](1 νοητῶ Ρ 1f περιρηγ(νύ)μενος Ρ 6 γενόμενα, Spatium von 2 Buchet, hinter γε Ρ: γινόμενα Η 7 Titel ἠλχασαΐται rot Ρ 17 μαγικήν (Theodoret): μαγικοῖς Ρ, μαγικοῖς <προσέχουσι> Cruice 18 nach Volkraar S. 40. 53 folgt zunächst der zu S. 251, 9 citierte Satz des Theodoret, in Th.s Exemplar; aber hinter λέγουσιν zwei Kreuze P, der Rest der Zeile ist leer, also fehlt von diesem Abschnitt nichts.)* * * τοῦ θεοῦ μετοικεῖ ἐκ Μεσοποταμίας πόλεως Χαρρὰν εἰς τὴν νῦν μὲν Παλαιστίνην καὶ Ἰουδαίαν προσαγορευομένην χώραν, τότε δὲ Χαναανῖτιν, περὶ ἧς καὶ κατὰ τοῦτο τὸ μέρος τὸν λόγον οὐκ ἀμελῶς παρεδώκαμεν ἐν ἑτέροις λόγοις.