Commentarium In Evangelium Matthaei (Lib. 12-17)

Age nos, qui multum desumus a profunditate para- bolae, quaedam modica quae suspicamur in ea dicamus. et primum quidem videamus de die parabolae, quae sit dies. et vide si possumus totum hoc saeculum praesens dicere unum diem, magnum quidem quantum ad nos. modicum autem et exigui temporis quantum ad dei patris et Christi et sancti spiritus vitam. et quid dico quantum ad vitam patris et fihi et spiritus sancti ? forsitan et quantum ad vitam quarundam beatarum virtutum

[*](4 αἰνίξαιτό <τι> Kl naeh Koe, τὸ (Μ ξε-) H 11 ἀπολϊπόμενοι Μ 13 πραγμάτων] δογμάτων vgl. S. 444, 23f Elt 22 <καὶ> Kl nach Koe, vgl. 25 ὅλον + Jioc lat. 35 τινων Kl, vgl. lat. τισι M Η)[*](10 age] itaque B 22 videamus x * videbimus ρ 25 unum] lat. las ἡμέραν μίαν, vgl. S. 444, 27 Koe)

<>

et sublimium, conparatione generis multorum. nam quantum est una haec dies quantum ad vitam hominum diu viventium, tantum est omne saeculum hoc quantum ad vitam supernarum virtutum. et si tantum est quantum ad vitam supernarum virtutum, iam vide quam nulhus momenti est omne hoc saeculum ciuantum ad vitam dei patris et filii et spiritus sancti. utrum autem aliquod tale mysterium demonstretur in Deuteronomii cantico in quo dicit: »mementote dies saeculi« aut quaerat qui potest. et si tales sunt dies saeculi, consequens erit traditionem similem esse intellegere quae dicit : »et annos aeternos in mente habui et meditatus sum, nocte cum corde meo exercebar, et contribulabam spiritum meum. et dixi: non in saecula proiciet deus « et forte (ut audacter dicam) »in saecula« quidem »non deus« (multum est enim et in saeculo proicere deum), proiciet autem forsitan et in secundo saeculo, quando quaedam pec- [*](16 Deut. 32, 7 - 21. 27 Ps. 76, 7 f. — 31 Matth. 12, 32) [*](2 γένους τῶν ὑποκάτω Kl Koe γενητῶν τὰ κατὰ H γεννητῶν τὰ κατὰ Μ 3 <τοῦτον γὰρ τὸν> Koe, 4 ὄλος ὁ ~ Μ 6 παρὰ Μ 19 ἡμέραιῶνος H | εἰσιν, Kl Koe, vgl. lat., ὡς MH 23 ἔσκαλλε H 31 f ἐν τῷ < H) [*](4 hominum R (G) omnium B L 18 et] 1. ita ? Kl; so oft für gr. 20 intellegere + eorum R G)

<> <>.

cata non remittuntur »nec in hoc saeculo nec in«.

Quis ergo idoneus est sex illos dies et septimum requietionis ad huiusmodi dies referre, et post sabbata et neomenias et in primo mense festivitates et in quarta decima die mensis pascha et in ceteris azymorum ? sic autem sequens quis rationem in abyssum cadet intellectuum, ceteras festivitates aestimans secundum huiusmodi dies et totum septimanalem amium, in quo pauperibus et advenis et bestiis terrae donat deus fructus qui ex prima terrae operatione sunt geniti in tempore, cum iam nemo operabitur terram. abyssum autem dico propter altitudinem dogmatum, ut ascendens quis videat quinquagesimum annum et quae de eo in lege constituuntur et adinplentur. sed quaerentes unam propositae parabolae chem et aestimantes eam esse totum hoc saeculum praesens, intravimus in altitudines, opus habentes spiritu dei qui »omnia

[*](14 ff Vgl. Lev. 25, 6f — 20ff Vgl. Lev . 25, 10ff - 32 Vgl. I. Kor. 2, 10)[*](4 ἀναπαύσεως Kl, vgl. lat. ἀναστάσεως M H 6 σάββατα <καὶ> 8 〈τὸ ἐν〉 Kl, vgL lat. 10 καὶ <ἐν> Koe, vgL lat. 14 ἑβδομαδικὸν Ru ἑβδοματικὸν MH 19 γεωργουμένης <τῆς γῆς> Kl nach Hu Koe, vgl. lat. γεωργουμένην Μ H)[*](2 nec in futuro saeculo G L 14 septiraanalem annum y* septimanale magnum L 17 sunt y* sint L 23/24 altitudines y 26 in lege] intellege Ga intellegi (R) Gc 32. spiritum Gc B)

<> » <> <>

scrutatur, etiam altitudines «. ego autem aestimo, quoniam sicut in exitu consummationis anni quaedam dicta sunt fieri oportere, sic (verbi gratia) »in consummatione saeculorum« sive annum aliquem conplentium sive aliud aliquid, »in abiectione peccati apparuit« noster, ut post consumraationem saeculorum quasi anni unius dierum, iterum aliud succedat principium, et »ostendat deus in saeculis supervenientibus supereminentes divitias bonitatis suae« in eos, quos ipse novit ostendere oportere. et haec quidem diximus propter diem qui in parabola nominatur praesenti, quae potest quis confirmare etiam ex loannis epistola ita dicentis: »filioli, novissima hora est, et sicut audistis quoniam antichristus veniet, nunc autem antichristi multi facti sunt ; unde cognoscimus quoniam novissima hora est« . novissima enim hora est post undecimam, in qua homo paterfamilias egressus invenit alios stantes, et clixit eis : quid hic statis tota die otiosi ?

[*](4ff Hebr. 9, 26 — 11 Eph. 2, 7 — 18 I. Joh. 2, 18)[*](3 γενέσθαι Μ 4 <καὶ> Koe, lat. 6 δείποτε Ha 8 <ἑνὸς> Kl vgl.lat. 15 > Diehl Kl Koe, vgl. lat. u. S. 440, 20; 444, 28 17 καὶ < Μ 23 ὥρa + est lat.)[*](13 deus < L 16 <in> vgl. gr. 18 qui] quae y 19 quae Kl Koe, vgl. gr. quem x 25 cognovimus G L)

Post hoc requiramus quomodo non fortuitu paterfamilias quinque ordinibus operariorum tradit opera vineae: primuni quidem quando egressus est mane, secundo quando egressus circa lioram tertiam vidit alios stantes otiosos in foro, tertia vice et quarta quando iterum circa sextam et nonam <horam> similiter fecit, quinto autem circa undecimam <quando> exiens invenit stantes. et vide si potes primum quidem ordinem dicere Adam in principio creationis mundi et eos qui fuerunt in tempore illo, ut operarentur vineam culturae dei, secundum autem ordinem Noe et testamentum quod dispositum fuit ad eum [*](23 ff Vgl. Hier. in Matth. 153 A: sunt qui hanc parabolam aliter edissein rant : prima hora volunt missum esse in vineam Adam et reliquos patriarchas usque ad Noe, tertia ipsum Noe usque ad Abraham et circumcisionem ei datam, sexta ab Abraham usque ad Moysen, quando lex data est etc.) [*](1 1. ζητῶμεν ? Kl, vgl. lat. 5 ὅτι Μ προῒ Η 9 ὅτι Μ —27 ἅμα — Ἀδάμ <H) [*](4 tradidit R Gc | l. primo? Kl, vgl. Ζ.9 10 vidit] et vidit RGc 13 <horam> Koe, vgl. gr. 15 quinto Elt, vgl. gr. quando Μ H 18 <quando> Elt vgl. gr.)

cum eis qui fuerunt in tempore illo, tertium vero Abraham et qui post ipsum fuerunt patres usque ad Moysen, quartum Moysen et eos omnes qui de Aegypto sunt egressi et legislationem quae facta est in deserto, novissimum autem ordinem Christi adventum. tamen unus homo paterfamilias (quantum ad parabolam istam) quinquies est egressus et ad negotia pervenit huius mundi, ut inconfusibiles operarios docentes »verbum veritatis« , mittat in vineam operaturos opera eius.

Si enim Christus (qui condescendit hominibus multotiens) vocationem operariorum semper dispensavit,

et si de mundo sensibili et a sensu incipiente opera facere mysterium aliquod habent quinque operariorum ordines introducti, qui potest cognoscat. exerceatur autem, etsi non vult quis suscipere dogmata et quae dicentur a nobis. dict enim aliquis, quoniam tactus est in prima vo- [*](15 ff Vgl. II. Tim. 2,15 — 32-448,17 Vgl. Cluc Xr. 45 Or.) [*](12 εἶς ἄνθρωπος ~ H 14 κοὶ < 19 ἐργασομένους Hu, vgl. lat. ἐργαζομένους Μ H 21 πλεονάκεις H 22/23 ὠκοδόμησεν Μ 28 ἐργ <ατ> ῶν Kl, vgl. lat. 31 λεχθησόμενα + α nobis lat.) [*](3 vero] autem L + <ordinem> ? Kl, vgl. gr. 15 huius mundi] huiusmodi y 20 Si] lat. las εἰ st. εἶς Hu 30 1. <in> dogmata ? Kl. vgl. gr. dicentur Kl, vgl. gr. dicuntur x)

catione — propter quod »dixit mulier serpenti« , quod »dixit deus: non manducabitis ex eo neque tangetis eum« , odoratus autem in secunda — propter quod dictum est de Noe: »odoratus est dominus odorem suavitatis« , gustus vero est in Abrahae vocatione — propter quod et pascens angelos adposuit eis absconditos [vel sicut est in Latino : subcinericios] de similagine et vitulum tenerum, auditus autem in Moyse — quando de caelo audita facta est vox dei, visus autem, qui super omnes sensus honorabilior est, in adventu Christi significatur — quando ocuHs beatis Christum vi- derunt. dicamus autem et haec, sive exercitationis rationabilis gratia sive vult quis accipere quasi dogmata, propter quinque vocationes.

Arbitror autem, quoniam et opera vineae huiusmodi erant, ut opus haberent operariis secun- dum horas. oportebat enim mox

[*](1 Gen. 3, 2 - 2 Gen. 3, 3 - 6 Gen. 8, 21 — 8ff Vgl. Gen. 18, 6ff — 11 Vgl. Ex. 9, 23 u. ö. — 16 Vgl. Matth. 13, 16; Luc. 10, 23 — 27 —449, 32 Vgl. Cluc Nr. 44 or. Ci Nr. 220 Or. ? — 27f Vgl. Gen. 2, 15)[*](2 ὅ〈τι〉 Kl 7 τὸν] τὴν κλῆσιν〉 τοῦ Koe, vgl. lat. 10 σεμιδάλεος Μ 15 ἐπιδημίαν + significatur lat. 19 καὶ δογματικῆς] <λαμβάνειν> ὡς δόγματα vgl. lat.)[*](1/2 mulier dixit L 2 quod Pasch < X 5 in secunda R G Pasch secunda B misericordia μ 11f — subeinericios] Kl, vgl. Pasch 11 vel R Gc Pasch < Ga B L subcinericias G 15 dei vox y 18 oculis beatis R Ga B oculi beati (Gc)L)

mane opera fieri in vinea, et vidit paterfamilias qui vocabat operarios, qui essent apti ad opera quae primo mane fieri oportebat. aliud autem opus circa tertiam horam erat, quod fuit indiebusNoe, quando testamentum disposuit ei. ita decem generationes a Noe usque ad Abraham, qui fuit principium alterius operis eminentioris , et erat operarius vineae tunc incipiens Abraham. et post eum Moyses et qui fuerunt cum ipso <adsumptusest> in vinea. deerat autem vineae aliquod novissimum opus, quod opus habebat nova vocatione, qiiae deerat in vinea breviter operante, quod est opus novi testamenti. cognovimus ergo intervalla vocatorum circa tertiam et sextarn et nonam et undecimam, in qua tantum fuit intervallum a nona Moysi hora usque ad undecimam, in qua est adventus Christi carnalis, quantum fuit a prima Adam usque ad tertiam Noe. convenit autem paterfami cum his qui primo mane vocati sunt, denarium. hunc autem puto nomisma esse salutis, non simul conlatis eis quae sunt secun-

[*](5f Vgl. Gen. 9, 9)[*](7 l. ἐπὶ τὸν Ἀβραὰμ] ? Kl, vgl. lat. 9 ὐπερβαλλούσης Kl, vgl. lat. ὑπέβαλλον Μ ὐπέβαλον H 18 βραχὺ Μ 22 τῷ] Τὸ Μ 23 ἀρχῆς + Adam lat. | τρίτην + Noe lat. 27 <δοάστημα> vgl. lat.)[*](1 et vidit Ga B L ut videret R Gc 7 ita] per R Gc 13 <adsumptus sumptus est> Kl nach Diehl, vgl. 18 deerant Diehl deerat x 20 cognovimus] lat. las ἴσμεν st. ἴσα μὲν Diehl 29 cum his < G L 31 novissima B L)

dum gloriam. salutis enim arbitror nomen esse denarium, gloriae autem quae sunt super denarium, si[c] alicubi nominata sunt nomismata eius, qui datam sibi mnam amplificavit in quinque mnas vel in decem. qui autem dicit his qui circa tertiam erant vocati: quod iustum fuerit dabo vobis, invitavit quideni operarios tertiae horae ad totum, quidquid [autem] potuerint operari; sibi <autem> iudicium reservavit opus quod fuerit factum, ut iustam reddat mercedem. quoniam autem similiter fecit etiam eis, qui circa, sextam et nonam venerunt, manifestum est quoniam et ipsis dixit : quod fuerit iustum dabo vobis. poterant autem aequale opus facere in vinea eis, qui ex mane sunt operati, quicumque in tempore <ori> volebant operantem virtutem ad opus extendere, quod ante non fuerant operati. sed quaeret aliquis, quare sic dicit [*](2ff Vgl. Matth. 25, 28) [*](1 δόξης Kl, vgl. lat. δόξει ό Μ H 2 τὸ1 < Μ 3 ὠνομάσθη Kl, vgl. lat. ὀνομασθῆ Μ Η 4 μᾶν Μ προετρίματο Μ 18 ὥραν + (qui) venerunt lat. 20 <ἴσον> Hu, vgl. 22 ἐργαζομένοις Μ 25 προκαμόντες Kl, vgl. lat. προκαμοῦσιν Μ H 29 ζητήσει Kl, vgl. lat. ζητήσαι MH) [*](4 si[c] KI, vgl. gr. 7 qui y* quid L 10 1. incitavit ? Kl 12/13 [autem] . . . <autem> Kl, gr. 23 brevi<ori> Koe, vgl. 25 quod Koe qui Diehl quae x 26 fuerat G L | operati Kl ope- rata X)

ad eos, quasi iion solum fuissent otiosi, sed etiam tota die stetissent, id est per totuin tenipus quod fuit ante undecimam horam, secundum quod scriptum est, quia egrecliens paterfamilias circa undecimam horam, dixit ad eos : quidi hic statis tota, die otiosi ? ego autem suspicor de anima etiam in istis secretam esse absconditam rationem. quomodo autem otiabantur tota die usque ad undecimam horam volentes quidem operari, non autem adsumebantur in vineam, qui fiduciahter se excusabant dicentes: quia nemo nos conduxit? nos autem ausi fuimus talia quaedam, et de multis scripturis suspicionem accipientes et de praesenti cjuoque parabola, dicere ut ostendamus quomodo tota, die otiosi steterunt, propter quod nullus eos conduceret, qui circa undecimam horam sunt vocati.

Quibus autem non placent dogmata ista, interpretentur nobis diern illam totam et eos, qui stabant tota die otiosi volentes quidem operari, non autem vocabantur in vineam, et quod fiducialiter se excusantes dixerunt: nemo nos conduxit. si enim consemtinata esset anima corpori, quomodo tota die steterunt otiosi ? aut dicant nobis, quae sit dies illa tota et in ea diversae secun-

[*](10 ὅτε] lat. las πῶς δὲ (nach Ζ. 20. 33) Diehl Koe 12 μὲν + γὰρ H 29 <μὲν> Kl, vgl. lat. 30 > Koe, vgl. lat.)[*](2 Kl, vgl. gr. ibi Χ 10 esse Kl, vgl. gr. et x 15 fideliter L 23/24 horam undecimam L 34 1. steterant ? Diehl, vgl. gr. 35/36 illa dies L)

<>

dum diversas horas operariorum vocationes. utrum autem beati quidem, qui secundum parabolam a patrefamilias sunt conducti (erant autem et alii operatores qui conducebantur, sive ab aliis patribusfamilias sive ab ipso) et sive non beati aut non sic beati, supra nos est hoc intellegere digne aut secundum quod intellegimus <scripturae quae inteleigimus> credere. ego quaero et quae extra vineam sunt, ubi et inventiuntur operarii ab eo, qui exivit conducere eos. et considera ne forte locus est animarum ante corpus, qui est extra vineam locus, vinea autem non solum hic in corpore est, sed etiam extra corpus, ubi operantur operatores; nec enim in otio sunt animae operariorum a patrefamilias conductorum <in agrum>, cum a corpore fuerint liberatae. et Samuel ergo extracorpus operabatur prophetans et Hieremias orans »pro populo« . propter quod contendimus et operamur vineam, »sive constituti in corpore sive exeuntes a corpore«, accepturi fuerit iustum. et nemo est (quantum ad parabolam istam) qui non est operatus opera vineae,

[*](23f Vgl. I. Regn. 28 — 24f Vgl. II. Macc. 15, 14 - 27 Vgl. II. Kor. 5, 9)[*](1 τὰς < Ha 12 <καὶ> Koe, lat. 18 τοῦ < Μ 26 lat. las φιλοτιμούμεθα . . . ἐργαζόμεθα)[*](3/4 parabolam + istam L 11f <scripturae —int.> Kl, vgl. gr. 14 exiit L 15 considera] lat. las ἐπισκοποῦ Koe 16 animarum est L 22 <in agrum> Diehl, vgl. gr. 23 sunt L 32 lat. las ἐργασάμενος)

qui tamen transmissus fuit in eam; neminem enim quasi qui minus fecerit opera paterfamilias reprehendit, quamquam de mercede maiore vel minore sperata culpavit. et forsitan locus, qui extra vinecim est, forum est, ubi erant stantes otiosi, magnam excusationem habentes ad hoc ut digni efficiantur totius diei mercede, secundum quod excusaverunt se ipsos dicentes : nemo nos conduxit. propter quod et paterfamilias libenter conduxit eos et (ut ita dicam) reddidit eis mercedem pro eo. quod magnanimiter tota die steterunt et expectaverunt usque ad vesperam conductorem.

Post haec vesperefacto, id est saeculi consummatione et diei illius quae in parabola ista refertur, dicit dominus vineae procuratori suo, sive alicui angelo qui super mercedes tribuendas positus est, sive alicui ex multis procuratoribus procuratori, secundum quod scriptum est »sub curatoribus et actoribus« esse heredem in tempore quo »parvulus est«. secundum praeceptum ergo patrisfamilias vocantur operato-

[*](21-454, 15 Vgl. C luc Nr. 45 Or. - 28f Vgl. Gal. 4, 2. 1)[*](5 τῷ] τὸ H 9 δὴ Koe δ᾿ ἡ MH 14 — 16 διόπερ — ἐμισθώσοτο <Μ 26 μισθῶν οἴτε H 26 — 28 ἀγ- γέλῳ . . . ἐπιτρόπῳ Kl, vgl. lat. ἀγ- γέλων . . . ἐπιτρόπων MH | μισθῶν <τεταγμένῳ> Koe, vgl. lat. 30 παρὰ τὸν χρόνον <Μ)[*]( 6 maiore vel L aut maiore aut y | minore] lat. las μείονα ? 8 est1 <y 15/16 libenter conduxit eos paterfamilias y 21 haec y* <L 25 angelorum R 27 lat. las τινὶ st. ἑνὶ Koe)

res a procuratore, ut merces novissimis detur in primis; primi enim operarii »testimonium habentes per fidem non acceperunt dei promissionem, pro nobis melius aliquid prospiciente« patrefamilias (qui vocati fuinius undecima hora), »ut non sine nobis perficiantur«. et misericordiam consecuti sumus, pro eo quod tota clie stetimus et voluimus conductorem nobis venire, otiati autem fuimus et cum excusatione ad opus adsumpti, et misericordiam consecuti primi mercedem speramus accipere, qui noti sumus Christi. post nos autem dabit mercedem eis qui ante nos operati sunt, et sic etiam eis qui fuerunt ante illos et sic usque ad pritnos. videns autem quis locum illum ubi commorabatur Samuel et qui consequenter consideravit de eis. qui ante undecimam horam sunt conducti, videbit quomodo portaverunt primi pondus diei et aestum; nos autem qui undecima sumus vocati, sicut illi quidem non portavimus pondus diei et aestiLm. portavimus autem pon-

[*](3 Hebr. 11, 39f - 19f Vgl. I. Regn. 28)[*](1 πρώτοις] in primis lat. 6 <τοῦ οἰκοδεσπότου> Koe, vgl. lat. | ἐν <H 19 διέτριφε Μ 21 <πρὸ> Kl, vgl. lat. 24 f Οἱ πρΌΤεροι-οἱ ἐν- unleserlich in M 24 — 28 οἱ πρότεροι — καύσωνα < Η 25 — 28 <ἡμεῖς> . . . ἐβοστάσα〈με〉ν . . . ἐβοστάσα〈με〉ν Kl, vgl. lat. 30 [οὖν] . . . 〈οἰκο〉- Koe, vgl. lat.)[*](7 fuimus] sumus L 13 fuimus] sumus B 17 Christo B)

<> <> <>

dus eo quod stetimus otiosi, antequam paterfamilias veniret ad nos, qui dixit nobis : »ventite ad me omnes qui laboratis, et onerati estis«. onus enim erat otiositas ipsa et quod non iudicabantur interim ad opera vineae digni. aestum autem portaverunt, qui ante undecimam erant vocati, unusquisque secundum aestimationem vocationis. non autem scientes pa- trisfamilias dignitatem primi et quoniam non debebant murmurare adversus eum, amplius aliquid salutis quam novissimi accipiunt accipere putaverunt et murmuraverunt contra patremfamilias invidentes nobis novissimis, qui unam horam usque ad consummationem fecimus et similes facti sumus eis. qui a principio diei ad divinam vineam sunt vocati. sed paterfamilias uni eorum dixit (forsitan Adae) : amice, non facio iibi iniuriam ; nonne denarium conveni tecum 1 accipe quod tuum est (tuum est enim salus, quod [*](1 Matth. 11, 28 — 22ff Vgl. Hier. in Matth. 153 D: legi in cuitisdam libro amicum iitum, qui increpahir a patrefamilias, primae horae operarium, protoplastum intellegi etc.) [*](2f H. i. m. τί κείμενον ? 7 <αὐτὴ> Diehl Koe, vgl. lat. 9 γε] autem lat. 10 <κληθέντες> Diehl Koe, vgl. lat. 11 κατὰ Μ 12 <δὲ> Koe, vgl. lat. 14 οὐ < H 26f καὶ ὕπαγε stellt Koe hinter δηνάριον, vgl.lat. 27 γὰρ < Ηa) [*](8 indicabamur B 16 adversus eum murmurare L 18 accipere <se> ? Diehl 29 enim < R G)

est denarium) et vade; volo autem et isti novissimo dare sicut et tibi. et non dixit: istis novissimis, sed ostendit aliquem secundum exi- <mium meri> tum unum; quem temeritatis quidem est dicere, tamen non incredibiliter potest quis arbitrari apostolum Paulum, qui una hora est operatus et forsitan super omnes, qui ante fuerunt, sicut ipse testatur dicens: «sed plus omnibus illis laboravi«. si autem oportet et de vinea dicere aliquid, accipiendo occasionem ab eo ipso, qui interpretatus est in alia parabola de vinea, <dicemus> quoniam vinea regnum dei. sic enim ipse dixit: »auferetur a vobis regnum dei et dabitur genti facienti fructum eius« . omnes ergo, qui operantur opera vineae, opera regni dei et salute digna perficientes, denarium consequentur .