Commentarium In Evangelium Matthaei (Lib. 12-17)

Cum venissent autem in Capharnaum, accesserunt qui didrachma exigebant ad Petrum et dixerunt: magister vester non solvit didrachma? ait: etiam. et cum intrasset in domum, praevenit eum Iesus dicens: quid tibi videtur Simon? reges terrae a quibus accipiunt tributum vel censum, a filiis suis aut ab extraneis? Dicit ei Petrus: ab alienis. dicit ei Iesus: ergo liberi sunt filii. ut autem non scandalizemus eos, vadens ad mare mitte hamum et eum qui prius ascenderit piscem tolle, et aperiens os eius invenies staterem. Illum accipiens da eis pro me et te.

Sunt ergo aliqui reges terrae et eorum filii, qui non dant tri- [*](12 Hebr. 2, 14 4 οἰ μαθηταὶ <Η 15 Ἐλθόντων] vorher: Περὶ τῶν αἰτούντων τὰ διδραχμα Η 15/16 Καπερναοὺμ] diese Form nur hier, sonst Kαφαρναούμ M H 17 δίδραγμα durchweg M, H meist δίδραχμα 15 venisset ρ 16 usw. didrachma usw. ρ didragma usw. x 24 aut] an L)

<> butum vel censum, et alii praeter filios eorum extranei a regibus terrae, ex quibus accipiunt reges terrae tributum vel censum. et sunt filii quidem eorum liberi apud reges terrae sicut apud patres filii; extranei autem extra terram quiden liberi sunt, propter et deprimunt eos, sicut »Aegytii filios Israel«, servi. propter quos servientes formam servi suscepit filius dei, qui nullum opus fecit luteum et servile. quasi ergo habens formam servi illius tributum et censum dedit non aliud ab eo, quod dedit discipulus eius: ipse enim stater sufficiebat et unum nomisma, quod dabatur pro Iesu et pro discipulo eius. hoc autem nomisma in domo quidem Iesu in ore piscis marini, quem ipsum piscem arbitror adiuvatum ascendisse ad hamum Petri et conprehensum ab eo, qui hominum piscator fuerat factus, in quibus erat qui nunc moraliter [*](11 Εx. 1, 13f – 17. 20 Vgl. Phil. Marc. 1, 17 Parr. 7 <νἱοί> Κl, vgl. lat. 15 δουλεύοντες Μ 20 τέλος] ὡς δοῦλος Μ 25 τοῦ <Μ 27 τοῦ <20 τοῦ <Η 28 ἐτύγχανε Η 33 οἶς Ηu, vgl. lat. ὧ Μ Η 2, 7 – 18f Vgl. Ex. 1, 14 – 32 Vgl. 21 alium G L Pasch 29 adiuvatum R G L adiutum B salvatum Koe, vgl. S. 211, 34) dicitur pisis, ut tollatur ab eo nomisma, quod habebat imaginem »Caesaris«, et fiat inter eos qui piscati sunt eum. qui ergo habet quae sunt »Caesaris« »Caesari« ea reddat, ut post hoc valeat reddere »doe quae dei sunt«. quoniam <autem> Iesus non habuit imaginem »Caesaris« (princeps enim »saeculi huius nihil« habebat in eo) propterea non ex proprio, sed es convenienti loco maris imaginem »Caesaris« accepit eam, ut det regibus terrae pro se et pro discipulo suo, ut nec arbitrentur qui didrachma <eorum et> regum terrae; reddit enim debitum non suscipiens eum neque possidens neque adquirens neque faciens eum sibi possessionem, ut ne sit aliquando imago »Caesaris« apud imaginem »invisibilis dei«.

Ista diximus secundum unum modum, quoniam duplicem sensum habet hic sermo.

[*](2–27 Vgl. Matth. 22, 19–21 Parr. – 11ff Vgl. Orig. hom. XIII, 2 in Ez. (VIII, 445, 19ff): quia non habebat eam »imaginem«, quam petebatur, . . . docet, ubi valeat reppreiri »imago«, quae quaeritur: »uade« inquit »ad mare« etc. – 11. 27f Vgl. Kol. 1, 15 – 13f Vgl. Joh. 14, 30 2 <τὸ> Koe 7/8 ἀποδότω Μ 14f <οὐκ ἀπὸ ἰδίου, ἀλλ’> Kl Koe, vgl. lat. 10 sunt dei L | <autem> Koe, vgl. gr. 21 <eorum et> Diehl Koe, vgl. gr. 22 debitum x* Pasch debitam ρ 26f imaginem–dei] invisibilem deum L)

<><> <> secundum alterum autem talia dici possunt: filiorum sunt quidam filii regum terrae. alii autem propter hoc ipsum, quod alieni sunt a filiis regum terrae, nullius quidem eorum qui sunt super terram filii sunt, sed <id ipsum filii> aut dei aut filii dei aut alicuius filiorum dei. quando ergo salvator interrogat Petrum, dicens: reges terrae a quibus accipiunt tributum vel censum? a filiis suis aut ab estraneis? dicente Petro: non a suis fillis, sed ab extraneis, quod dominus dicit de illis qui extranei sunt a regibus terrae: ergo filii liberi sunt, tale aliquid aestima dictum, quoniam liberi sunt qui filii sunt dei, filli autem regum terrae liberi non sunt, »quoniam omnis, qui facit peccatum, servus est pecati«. liberi autem sunt, qui manent in <veritate> verbi[s] Iesu et propter hoc cognoverunt veritatem, »et [*](28 Joh. 8, 34 – 30ff Vgl. Joh. 8, 31f 2 <ἄν> Kl + <τῶν υἱῶν> Κoe, vgl. lat. 3 υἱοὶ <Μ 4 <τινὲς> Κl 15 ἀπὸ <Μ 7 ἀλλὰ Μ 18 φησὶ ιݲςݲ Η 20 εἰσὶ Η 31 <ἐν> Κl 10 <id ipsum filii> Kl nach Diehl Koe, vgl. gr. 15 aut] an L 17 quod y* tale aliquid existima dictum L 25 tale aliquid aestima dictum y* <L 27 autem] 1. enim ? Kl, vgl. gr. 31 <veritate> verbi[s] Diehl, vgl. gr.)

veritas liberabit« eos a servitute peccati. si ergo in mysterio quodam reges terrae a filiis dei liberis constitutis exigunt didrachma »Caesaris« habentia imaginem, consequents est intellegere quoniam et quotienscumque exsurgunt quidam, qui per iniusitiam tollant nostra terrena, reaes huius herrae eos transmittunt ut exigant a nobis quae sunt ipsorum. quicumque ergo filus est simpliciter et non filius regum terrae, ille est liber. tamen cum sit liber, sollicite agit ut ne scandalizet vel ipsos reges terrae vel filios eorum vel eos, qui accipiunt didrachma; ideo sic dicit: sed ne scandalizemus eos, vadens ad mare mitte hamum et cetera. et quamvis essent iniqui, tamen sollicite egit Christus, ut ne scandalizaret eos, et suo exemplo prohibet aliquod scandalum fieri etiam huiusmodi hominibus,sive [*](13 ἐστιν + ὁ Η 17f καὶ . . . καὶ . . . καὶ] l. ἤ . . . ἤ . . . ἤ ? Κl, vgl. lat. 24 ἑξῆς] ἐν αὐτῶ Μ 32 φύσεως] φρενῶς Μ 1 liberabit Kl liberavit x 5f didragma Caes. habentia μ didragemas Caes. habentes x 35 huiusmodi] lat. las τοιούτοις für τι αὐτοῖς (Koe)) <> <>, <>

ut ne amplius beccent scandalizati, sive ut salventur suscipientes eum, qui pepercit eis quominus scandalizentur. et sicut in AGRO CONSOLATIONIS (sic enim interpretatur capharnaum) consoltur omnen discipulum et liberum eum et filium esse pronuntiat et dat ei virtutem piscandi priscem primum, ut ascendete eo consollationem accipiat Petrus super eum quem piscatus est, [17.] et propter de ore ipsius aperto, dandus sis quorum proprius est stater, et <qui> exigunt huiusmodi nomisma quasi suum.

<12.> Convenienter poteris uti hoc textu adversus averos, qui nullam habent in ore suo loquelam nisi pecuniae. cum autem voderos jiois,pdo jp,ome, ab a;oqip Pretro correptum, qui abstulit non solum de ore eius verbum becuniae sed et de toto adfectu concupiscentiam pecuniae, dices eiusmodi hominem in famri fujisse et in salsis rebus huius vitae et in fluctibus sollicitudinum avaritiae, et habuisse in ore suo staterem quamdiu infidelis extitit et avarus, ascendisse autem de mari ad humum rationabilem [*](5 Vgl. Wutz, Onom. sacra 40 1 ἁμαρτάνοιευ ἀμαρτάνειν Μ Η | ἥ Κl. Vgl. lat. καὶ Μ Η 3 ἥκοιεν Κoe, vgl. lat. καὶ 8 <ἔσασ> τον Diehl Koe, vgl. lat. 9 <ἀπαυγέλλων> Κl, vgl. lat. 14 <ἐξ—τοῦ> Κl mit Diehl Koe, vgl. lat. 4 sicut x* sic ρ 16 <qui> Koe)

et conprehensum atque salvatum (ab aliquo Petro, qui eum docuit veritatem), ut ne habeat aliquando in ore suo staterem, sed pro eo habeat imaginem dei eloquia dei.

Et signa tibi ex Numbeis, quoniam pro sanctis secumdum legem dei non simpliciter dirachmum sanctum. scriptum est enim: »et accipies quinque siclos secundum <caput, secundum> didrachmum sanctum«. sed et pro omnibus filiis Isreal secundum caput datur didrachmum sanctum. quoniam ergo non licet sanctis dei cum sansctis didrachmis habere dicipientibus non sancta dirachma et interrogantibus Petrum et dicetibus: magister vester non solvit didrachmum ? precepit salvator dari staterem (in quo erant duo ddidrachma), qui inveniebatur in ore piscis ascendentis primum; 588 quod dedit magister et dant semper discipuli eius pro sua salute et gloria Christi, ut longe [*](15 Num. 3, 47 — 17 Vgl. num. 3, 25? — 32ff Vgl. Hieron. in Matth. 137 A: quod saepe monui, etiam nuhc observandum est: causae querendae sunt signulorum domini dictorum atque factorum etc. 6. τὰ λόγια Η 21 ἵνα Μ 28 <> Kl, vgl. lat. 17 <caput, escundum> Kl Koe, vgl.gr. 26 solvet Gl 28/29 (duae) digragmae Gc L (duo) didragmata pasch)

facuabt a se omnia quae imaginem caesaris habent.

In illa bora accesserunt ad Iesum discipuli eius dicentes: quiw putas maiior est in regno caelorum! et accipiens puerum statuit eum in medio eorum et dixit: amen dco nobis, nisi conversi fueritis et facti quemadmodum pueri, non intrabitis in regnum caelorum. si quis ergo humiliaverit se sicut pucer iste, ipse est maior in regno caelorum. et qui acceperit puerum talem in nomine meo, me recipit. Cum posset Matthaeus nostrae eruditionis causa hoc colum exponere, quid accedentew discipuli Iesu interrogaverunt eum et quomodo respondit, addiddit secundum quaedam quidem exemplaria in illa hora accedentes dicipuli Iesu, secndum alia autem in illa die. et necesse est, ut non indiscussam voluntatem reliquamus evangeelistae. propter quod exponentes in primis quod ait, in illla die vel in illa hora, videamus si [*](29 ff Vgl. Hieron. in Matth. 137 A: quia viderant pro Petro et domino idem tributum reditum, ex aequalitate pretii arbitrati sunt omnibus apostlis Petrum esse praelatum aui in redditione tributi domino fuerat comparatus, ideo interrogant, quis maior sit in regno caelorum — 29ff Vgl. Hautsch, TU. 34, 2 a, 58 3 Ἐν] vorher: Περὶ τῶν λεγόντων »τίς μείζων« καὶ περὶ τοῦ προσκληθέντος παιδίου ὑπὸ τοῦ Ἰησοῦ Η 5/6 μεῖξον Η 24 τῷ ΜcH αὐτῶ Μα 3 in illa hora] V secundum mathm. In illo tempore L 7 eum <Β 15 recipit + Omelia Origenis de eadem lectione L 16 posset ρ possit x 18 quod Gc B 23 hora x* 29 hora vel in illa die L)

nescessaria est adiectio ista diei vel horae. venerunt enim in »Capharnaum« Iesus cum discipulis suis, ubi et »didrachma exigentes accesserunt ad Petrum et« interogantes »dixerunt: magister vester non solvit didrachma!« ita respondente Petro ad eos et <dicente> »etiam«, faciens verbum dde idrachmis Iesus mit Petrum cum hamo conprehendere »piscem«, in cuius ore dicebat invensiendum esse »staterem«, ut daretur pro se et Petro. arbtror ergo, quoniam makimum hunc aestimantes honorem in petrum a Christo conlatum (quasi per hoc iudicasset eum ceteris discipulis meliorem) cupiebant quod suspicabantur caute cognoscere. simul autem sperabant, quod et causam ipsam Petri elationis interrogantes discerent. hoc ergo ostendere volens Matthaeus adidit propter illud, quod ait: [*](5—18 Vgl. Matth. 17, 24—27 — Matth. 17, 27 1 εἰ <Η 5 ἐληλύθεσαν Μc 10 τελεῖ] δίδώ Μ 12/13 ABBREV ἀπλολογησάμενος Μ 16 εὑρήσεσθαι Μ 21 *** Κl Koe, vgl, vgl. lat. 29 ταῦτα Μ 5 1. venerant? Keo, vgl. gr. 10 respondente Petro ~ L 11 et <dicente> etiam Diehl Kl Koe, vgl. gr. etiam et x 16 se] ihu GL 16/17 ego arbitro L 28 Petri elationis Koe, vgl. gr., revelationis x 29 discerent Diehl indicerent y indicarent L 30/31 adicit L) <> »hunc accipiens da proter me et te«, in illa die vel hora accesserunt discipuli ad Iesum dicentes: quis ptaw maior est in regno caelorum ! forsitan autem et dubtabant etiam propter illud, quod suppeerius tres discipuli magis erant ddignificati, adsumpti in montem cum ipso ut viderent transfigurationem gloriae eius, dubitahant autem quis de tribus illis melior iudicatus esset a Christo. distrabebatur autem aestimatio sensus eorum per vaias caussas. interdum quidem Iohannem forsitan meiorem putabaqnt esse, eo quod reculbuerat super pectus salvatoris in cena et secreta consilia ei prae ceteris fuerant declarata. interdum autem arbitrabantur Petrum maiorem in regno caelorum, vel propter »staterem« hunc, Petrum maiorem in regno caelorum vel propter »staterem« hunc, qui datus est pro Christo et Petro, vel propter illud, quod Petrus dixit ad Iesum prae ceteris: »tu es Christus filius dei vivi« et Christus ad eum: »beataus es, Simon bariona, quia caro et sanguis non revelavit tibi, sed pater meeus qui est in caelis; et ego tibi dico quia tu es Petrus, [*](15 Vgl. Joh. 13, 25 — 23 Vgl. Math. 17, 27 – 27 Matth. 16, 16 (—18) 3 <ἤ ὥρᾳ> Κl, vgl. lat. 8 κατὰ τὴν μεταμόρφωσιν] gekürzter Ausdruck gegenüber lat. 9 δὲ<Μ 15—216, 10 gr. voller Kürzungen 4 putas <G 18 in cena] unrichtige Wiedergabe von δι’ ἀγάπην (Κοe) 18/19 secreta consilia aus ἐξαιρέτου u. σύμβολα mißverstanden? Elt 33 dico tibi L | quia <y) et super hanc petram aedificabo ecclesiam meam, et portae inferorum non praevalebunt ei« et cetera. iterum autem forsitan eorum revocabatur opinio, propter quod dixerat Christus ad Petrum, quod aliis non dixerat discipulis: »vade post me, satana, scandalum mihi es, quia non sapis num«, ne forte non esset maior Petrus, sed unus ex filiis Zebedaei. haec diximus propter quod ait in illa die vel hora, quando de

Post hoc autem videamus quod ait: et accesserunt discipuli ad Iesum, quasi discipuli ad magistrum, proponentes interrogationem, quis esset maior. in his autem imitatores discipulorum Christi esse debemus, si quando aliquid in nobis quasi dubium quaeritur et non invenitur, ut cum omni consensu accedamus ad Iesum semper praesentem, ubicumdque »dou vel tres« in nomine eius fuerint »congregati«, qui potens est inluminare [*](11 Matth. 16, 23 — 18 Vgl. Matth. 17, 27 — 30 Vgl. Matth. 18, 20 — 31f Vgl. I. Kor. 4, 5?) [*](17 ἐγεγόνει McH, last. las ἐγεγώνει (Diehl) 21 διδασκάλῳ] τοῦ σݲρݲςݲM 30ὅπου <εἰσὶν> Koe | ἢ Kl, vgl. lat. καὶ M H) [*](8 propterea ρ 11 post] retro y Pasch 16 propterea L)

corda omnium, qui ex toto corde discere volunt ab eo, ad intellegendam solutionem omnium dquaestionum. non est autem absurdum ut secundum christi exemplum interrogemus aliquem eorum doetorum qui praepositi habentur ecclesiis. quid ergo iam sciebant discipuli secundum hanc interrogationem, quid autem adhuc ignorabant, videamus. nam quai non est aequalitas sanctorum in regno caelesti, sciebant, et quia (cum non sit aequalitas) est aliquis maior et minor; sed quomodo maior et qualiter vivens minimus, hoc discere cupiebant. nisi forte cautius est dicendum, quoniam quis esset quidem minimus sciebant ex eo, quod alibi docerat mandatis istis minimis et docuerit sic homines, miniumus vocabitur in regno caelorum«. et quis esset maior sciebant ex eo quod ait: »si quis feceri6t et sic docuerit, hic mangus vocabitur«. sed ex multis magnis quis esset maior, hoc eis non erat manifestum. [*](6 ff Vgl. Harnack TU. 42, 4. 135 — 24 Matth. 5, 19 — 30 Matth. 5, 19 9 τι < Μ 18 — 21 gr. voll- ständiger als lat. 19 ὁποταπὸς Hu, vgl. S. 219, 7 22 ἔστιν < Μ 3 omnium] hominum G 6/7 doctorum x* doctorem ρ 20 minimus *** Diehl, vgl. gr. 23 qui GL 29 — 34 et quis — manifestum] lat. kürzt) < > <> et quoniam multi quidem sunt magni, non autem aequaliter magni, indicat nomen magni positum in persona Isaac, »qui proficiens magnus fiebat, donec efficertur magnus valde valde«. scriptum est autem id ipsum etiam in Moyse et in Iohanne baptista et in ipso etiam salvatore. et omnibus constat, quoniam etis omnes hi magni fuerunt secundum scripturas, tamen maior eis erat salvator. ex eo ergo, quod est positum in Isaae »<proficiens magnus fiebat> , donec fieret magnus valde valde« (non simpliciter, sed cum additamento duplici »valde valde«), cognoscere possumus quoniam differentia est magnorum,et alius quidem est magnus alius autem <valde magnuse et alius> magnus valde valde. ergo discipuli quidem quaesierunt quis esset maior, [*](5 Gen. 26, 13 — 7 f vgl. Ex. 2, 11 (Hebr. 11, 24) — 9 Vgl. Luc. 1, 15 — 16 Luc. 7, 28 — 21 Gen. 26, 13 6 <ἕως—ἐγένετο> Kl, vgl. lat. 7 ἐπὶ] + τοῦ Η 10 <εἰ> KL, vgl. lat. | πάντες] οἱ ἄνδρες Μ 27 καὶ < Μ 2 quoniam x* quod μ 4 magni1 <sunt magni> Diehl, vgl. gr. 4,5 inpositum R G 21 positum x* propositum μ 22 <proficiens magnus fiebat> Kl Koe 23 valde2 < G 27 differentiae sunt L 29 <valde — alius> Kl, vgl. gr.) »ipse autem pleniorem facit sermonem demonstrans eis etiam, quomodo quis actibus maior efficiatur in regno caelorum, sicut subsequens sermo demonstrat dicens:

<16.> Et vocans Iesus puerum statuit eum in medio eorum et dixit: amen dico vobis, nisi conversi fueritis ut efficiamini sicut pueri, non intrabitis in regnum caelorum. quicumque ergo humiliaverit se sicut puer iste, hic erit maior in regno caelorum. et qui acceperit puerum talem unum in nomine meo, me accipit.

Primum simpliciter exponamus propositum verbi: hoc est, si quis vir constitutus usque eo mortificaverit viriles concupiscentias suas »in spiritu mortificans corporales actus« et »semper mortem Iesu circumferens in corpore suo«, ut puer qui muliebria nondum temptavit nec [*](23 — 222, 25 Vgl. Cluc Nr. 39 Or. – 30 Vgl. Röm. 8, 13 – 31 II. Kor. 4, 10 7 ὁποταπὸς M H, vgl. S. 217, 19 7/8 τῆς ποιόητος Μ 10/11 l. κατανοήσομεν? Koe 25 κατὰ τὸν ἁπλοῦν ἠγούμενος Μ 19 puer] parvulus L 21 unum < L)

<> <> | sensit motus viriles, iste talis conversus factus est sicut puer. et quanto amplius adpropinquaverit pueris recedens ab huiusmodi motibus, tanto amplius ceteris continentibus et ad perfectum continentiae ascendere non valentibus maior habetur. quod autem propter mulibres passiones de parvulis dictum est, hoc ipsum dicere convenit et in ceteris passionibus et languoribus et infirmitatibus animae, in quase omnes pueri non incurrunt, priusquam incipiant absolutum proferre sermonem; utputa ut conversus quis fiar sicut parvlus puer in ira, cum sit vir, et sicut est pravulus puer ad tristitiam (qui interdum tempore mortui patris vel matris vel alicuius amici ridet et ludit), talis fiat vir habitudinem puerilem circa tristitias repellendas perfectioris animae ratione commutans. similiter dices circa extollentias, quibus inrationabiliter extolluntur homines quinon sunt die, quas pueri non patiuntur nec qui conversi facti fuerint sicut pueri.

[*](3 ὅσον Hu, vgl. lat. ὁσηρ M H 6 <ἄλλων> ΚL mit Diehl Koe, vgl. lat. 7 <οὐκ> Hu, vgl. lat. | [τὸ] Hu τί<πον> Keo 8 μεῖζον Η 10 δὲ] δὴ καὶ M 11 τοῦτο Μ 14 πεδΐα Η 16 ἵνα] + καὶ Η 17 βραχὺ < Η 22 φίλου Kl, vgl. lat. ἀδελφοῦ M H 8 praevalentibus y 11 dictum de parvulis L 14 et x* Pasch et ceteris μ 21/22 tempore y* in tempore L 24 ff gr. z. T. abdicas 27 dicas G 31 facti <L)

<> <>

Et nulla paene passio cadit in pueros, antequam absolute incipient logui; si autem nulla, manifestum est quia nec timor (nisi forte secundum aestimatione ceterarum passionem levis et transitorius). pueri enim mal<or>um timorem non patiuntur, utputa, si quis puero comminetur ne mammam petat vel ne ploret, terretur quidem sed timor eius stabilis non est. si quis autem terreat puerum talem et dicat: nisi hoc feceris occido te, incendo te, aut simile aliquid, numquid timet huiusmodi puer? sicut ergo ceterae passions non sunt in pueris firmae, sic neque timor. [*](1 πρὸς τὸ] τουτο Μ 5 οὔδὲ Koe, vgl. lat. καὶ ὁ ΜΗ 7 <ἄλλοις> Diehl, vgl. lat. 13/14 ὑπερβολῆς C luc Nr. 39 15/16 ἀποδεδειγμένοις Μ 16 νοήσεις Κ Ι νοηθεῖεν Hu νοήσειεν M H 23 μὴ ἀκριβοῦντες Κ Ι nach C luc Nr. 39 διακριβοῦντες M H 26 δὴ K I Koe δὲ ΜΗ 31 τὴν < Μ 16 mal<or>um Koe, vgl. lat. 18–27 entspricht dies noch gr. 22 –28? 26 sicut] sic G 27 firme in pueris L)

<>, <>, | si<c> autem quiset humiliet se sicut puer ***. nec enim magnum aliquid sapere cadit in puerum neque iactantia generis vel divitiarum vel aliarum rerum, quae aestimantur bonae non autem sunt, [cadit in puerum]. unde videmus <quia nimis> infants usque ad tertium vel quartum annum, licet fuerint generosi, similes se praebent pueris degeneribus nec amplius diligent divites puerow quam paupers. si quis ergo vir habitudinem, quam habent pueri ex aetate, in se ratione susceperit expellens ea quae movent insensa tos, <humilis> factus est sicut puer, non se extollens in honoribus neque efferens se in divitiis neque elevans se in claritudine generis. iste talis suscipiendus est et honorandus in nomine Iesu, quoniam praecipue in talibus est Iesus. ideo dicit: si quis susceperit unum talem in nomine neo, me suscipit. [*](23 ff (μάλιστα—ἀποδεκτέον) C luc Nr. 39 ὁ τοιοῦτος γέγονεν ὡς τὰ παιδία (vgl. lat. Z. 26) 2 παρεκαλέσατο Μ 7 τὰ + μὴ λ 8 1. τεσςάρων? 13 παιδεία Η 15/16 <ἀνλάβῃ> Diehl Kl Koe, vgl. lat. 20 οὐδ’ ἐπὶ περιβολῇ < C luc Nr. 39 lat. 21 ἐυγενία Η 23 <τοιούτους> Kl, vgl. C luc Nr. 39 lat. | οὓς Kl ὡς MH 26 τιμητέον Kl, vgl. lat. μιμητέον ΜΗ 30 τοιοῦτον M 1 si<c> Kl 2 *** Diehl Kl Koe, vgl. gr. 6 f [cadit in puerum] Diehl, vgl. gr. 7 f <quia nimis> Kl 17 <humilis> Koe, vgl. gr. 19 offerens G 21 in <GL) <qui autem scandalizaverit unum de pusillis istis credentibus in me, expedite i ut suspendatur mola asinaria in collo eius et demergatur in profundum maris.

Hoc exponere laboriosum est secundum consequentiam praedictorum. dicet enim aliquis: factus est quasi puer et humiliavit seipsum quemadmodum puer (quem statuit Iesus in medio discipulorum). minimus est et potens scandalizari, cum sit scriptum: »pax multa diligentibus legem tuam, et non est illis scandalum.« vide autem si rationabiliter hoc possumus explanare. omnis qui Iesu quasi filio dei credit et conversatur secundum evangelicos actus ad vivendum recte, conversus ambulat quemadmodum puer, <hunc inpossibile est non intrare in regnum caelorum>. qui autem non convertitur ut fiat quemadmdum puer, hunc quidem inpossibile est intrare [*](19 Psal. 118, 165 23 πᾶς Hu, vgl. lat. αῶς MH 28/29 πρὸς τὸ γενέσθαι ὡς τὰ] εἰς τὰ βιῶσαι κατὰ Μ 30 τοῦτο Η 32–224, 1 <ὁ—οὐρανῶν> Kl. vgl. lat. 2 istis <GL> 6 haec y 8 dicit GL 10 quasi] sicut L 30/31 <hone—caelorum> Kl, vgl. gr.)

> <> in regnum caelorum. multi enim convertuntur ut fiant quemadmodum puer, sed non omnes, qui convertuntur ut fiant quemadmodum puer, iam perveniunt usque e out fiant similes pueris. sed unusquisque tantum minus habet de similitudine puerorum, quantum longe est de habitudine puerile erga passions carnales. in omni ergo quidam quasi nuper conversi ut fiant quemadmodum pueri. hi propter hoc ipsum, quod sic conversi sun tut fiant quasi pueri, nondum autem sunt facti sed videntur nuper esse conversi, pusilli habentur in Christo et parvuli sunt, scandali receptors, quibus occasionem scandali non debemus praebere. alioquin qui scandalizaverit unum de pusillis, quos Christus ostendit credentibus in se, [*](19–22 Vgl. C v Nr. 19 Or.: ἐπεὶ οἱ μικροὶ εὐσκανδάλιστοί εἰσιν, ἵνα αὐτῶν μὴ καταφρονῶμεν μηδὲ μαρ’ ἡμῶν ἀπόληταί τις τῶν μικρῶν – 19 Vgl. I.Kor. 3, 1? 22 ἄκρως Η 23 <μικροί εἰσι καὶ> Kl Koe, vgl. lat. 2/3 quemadmodum puer< y 7–9 tanto . . . quanto B Pasch) <> » <> <>, expedite i quasi utile ad medelam peccati, ut suspendatur mola asinaring ad collum eius et demergatur in profundum maris. sic enim reddens dignam vindictam in mari (ubi et »draco« habetur, quem »formavit« deus «ad in ludendum 594 ei«) et sic quod expedit passus, qui punitus est, postea erit extra Dolores qui sunt in profundo maris, quos pertulit tractus ab asinaria mola. sunt enim et molarum differentiae, ut sint quaedam earum (ut sic appellem) humanae, aliae autem asinariae. et humanae, aliae autem asinariae. et humana quidem est illa, de qua scriptum est: »duae« erunt »molentes ad «unam »molam, una adsumetur, et altera relinquetur«, asinaria autem quae inponetur scandalizanti unum de pusillis istis in Christo credentibus, ut demergatur in profundum maris. asinaria autem mola non inrationabiliter dici potest corpusgravissimum hominis mali, quod semper deorsum trahit, quod suscipiet in resurrection unusquisque peccator, ut demergatur in abyssum quae dicitur profundum maris. [*](7 Psal. 103, 26 — 18 Math. 24, 41 9 qui < Β 13 enim] autem μ (vgl. Pasch) 14 eorum G L 17 duo G 21 inponetur Diehl inponitur x 23 istis < G L Pasch | in Christum Pasch 24. 31 dimergatur G) 15

Introducimus autem extra quam diximus alteram expositionem, sive dogmatis causa sive exercitationis. quaerimus enim, quem puerum uocans Iesus constituit in medio discipulorum. et vide si possumus puerum hunc intellegere spiritum sanctum, qui seipsum humiliavit. hunc Iesus accepit et posuit in medio sensus discipulorum. vult ergo Iesus omnes nos, ut avertamur ab omnibus et convertamur secundum exemplum < subiectum> spiritus sancti, ut efficiamur sicut [*](1 Psal. 103, 26 — 24—29 Vgl. Π 201, 7 An.: ὅπερ εἰ ἀναφέρεται εἰς τὸ ἅγιον πνεῦμα ζητήσεις. Vgl. Hieron. in Matth. 137 C: alii paruolum interpretantur spiritum sanctum, quem posuerit in cordibus discipulorum, utsuperbiam humilitate mutarent 8 σκανδαλίαωσι H | δεικνυομένων M 9 ἔνα <τῶν> ? Kl 13 ἐαυτὸν H 17 μύλου <τόπῳ> Diehl 20 δόγμα- <τος> Kl, vgl. lat. 25 ἑαυτὸν M 27 accepit] lat. las προσληφθὲν st. προσκληθὲν Koe 31 <subiectum> Diehl, vgl. gr.)

<>, » <> pueri (id est apostoli), qui et ipsi conversi facti sunt similes spiritui sancto, qui positus erat in medio sensus eorum. quos pueros Christo deus pater dedit, secundum quod scriptum est in Esaia dicente: »ecce ego et pueri quos dedit mihi deus«. et non est intrare in regnum caelorum, nisi qui a rebus saecularibus aversus fueris illis, qui spiritum sanctum in se habuerunt. quem spiritum sanctum uocans Iesus, a sua perfectione descendens ad homines, quasi puerum statuit in medio discipulorum suorum, ut unusquisque humiliet se, non simpliciter sicut puer, sed quemadmodum scriptum est sicut puer iste. ita tamen ut propter deum quis humiliet se, sicut et spiritus sanctus propter salutem hominum se humiliavit. quoniam autem et Iesus et spiritus sanctus a patre missi sunt in hunc mundum propter salutem hominum, ma- [*](10 Jes. 8, 18 2/3 τὰ παιδία <τουτέστι τοὺς ἀποστόλους>, Kl nach Koe, vgl. lat. 24 αὐτόν M 27 αὐτὸν M 28/29 <τὸ— καὶ> Kl nach Diehl Koe, vgl. lat. 34 δεδήλωκεν Μ 11 mih i dedit B (L)) nifestum est apud Esaiam prophetam ex persona salvatoris ipsius dicentem: »et nunc dominus misit me et spiritum suum«. [quoniam autem in graeco spiritus sanctus neutri generis est et non masculini, quemadmodum apud nos, et tres casus similes habet, nominativym et accusativum et vocativum, propterea transferentes in latinum sermonem, nominativum pro accusativo gradu transtulerunt et dixerunt: »et nunc dominus misit me et spiritus eius«; cum sit verius sic esse in graeco: »et nunc dominus misit me et spiritum suum«.] tamen si quis violenter contra rationem veritatis defendere vult quod ita sit dictum: »et nunc dominus misit me et spiritus eius«, sine dubio ita intellegemus filium dei missum a spiritus sancto, quemadmodum et due- [*](2. 14. 27 Jes. 48, 16 — 19 ff vgl. Orig. c. Cels. I, 46 (I,96, 22ff) — 31 ff Vgl. Matth.4, 1 Par.; vgl. Phil. 2,7; vgl. Röm. 8, 14 1 σωτῆρος]πρς Μ 2 λέγοντι Koe, vgl. lat. λέγοντος MH 22 ἣ] ἄρ᾿ M 4 me misit L 5—18 [quoniam—suum] Glosse des Übersetzers der damit die parallele Ausführung des gr.für Leser des lat. Textes passend macht Kl 8/9 habet similes L 13 gradu] casu G c. r. 18 suum] sanctum Leser) <> tum a spiritu sancto in desertum secundum humanam naturam, quam Christus suscipiens per omnia imitatus est, ut etiam a spiritu sancto agatur, quemadmodum omnes homines dei. maior ergo est in regno caelorum qui se humiliaverit prae omnibus humiliantibus se secundum imitationem illius pueri. et multi sunt qui volunt se humiliare sicut puer ille, sed qui prae omnibus factus fuerit propinquior puero illi, ipse erit omnibus maior. debemus ergo suscipere puerum talem in nomine Iesu, quoniam in eo habitat Iesus. et quemadmodum Iesum suscipit, qui susceperit unum puerum talem in nomine eius, sic Christum refutat et pellit, qui non vult suscipere puerum talem in nomine Iesu, licet sit minimus, ita ut possit scandalizari propter possit scandalizari propter quod non plenius humilitatem imitatus est puerilem. 7 H 12 M 13 M 18/19 <> Kl, vgl. lat. 20 M, vgl. lat. H 21/22 H 22 H 24 M 33/34 Koe, vgl. lat. [*](7 est ergo B 11 volunt x* nolunt μ 16 ipse] ille L 18. 24 suscipere <unum> Koe, vgl. gr. 24<ex>pellit Diehl)

Et conferamus evangelistarum dicta de capitulo isto, si forte manifestior fiat sensus propter spiritum sanctum quem diximus puerum illum intellegi posse. et Marcus quidem dicit: »et accipiens puerum statuit in medio discipulorum, et conplexus eum dixit eis: si quis unum puerum talem receperit in nomine meo«. [*](15 ff Marc. 9,34f — 26 Marc. 9, 35 — 30 ff Marc. 9,36f — Vgl. Cluc Nr. 40 Or. 9 ἀπὸ] ἐπὶ Koe 14. 29 φησὶ H 15 διελέγχθησαν M 27 ἔστω M 29 καὶ] τῆ M 34 τοιούτων Kl Koe, vgl. lat. τούτων M<H | ἐπὶ]ἐν M 32 dicit B)

» Lucas autem ita: »et accepit puerum et posuit eum« non solum in medio eorum, sicut ait Matthaeus et Marcus, sed »apud se: et dixit discipulis suis« non ita: si quis acceperit unum puerum talem vel »unum de talibus pueris«, sed ita: »si quis acceperit puerum hunc in nomine meo«. secundum Matthaeum ergo et Marcum potest quis dubitare utrum puerum illum spiritum sanctum dicat, quia sic dixerunt: si quis acceperit unum puerum talem. secundum Lucam autem quis ambigit posse intellegi pue- [*](6 Marc. 9, 97 — 9 Luc. 9, 46 — 12 Luc. 9, 47 — 17 Vgl. Luc. 9 , 47f — 18 Marc. 9, 36 — 23f. 33 Marc. 9, 37 — 25. 35ff Luc. 9, 48) [*](6f τῶν παιδίων τούτων Μ 7 παιδίον H | τῶν ἐμῶ ὀνόματι M 11 μεῖζον H 17 ἔλαβεν] ἔλαβε τὸ H) [*](21 — 25 non ita — meo] lat. kürzt 31 illum y* < L 33 unum < ρ) < > <> rum illum spiritum sanctum, cum dicat: »si quis acceperit puerum hunc in nomine meo«? secundum Lucam ergo debemus puerum illum, id est spiritum sanctum, quem accipiens Iesus posuit apud se, suscipere in nomine Iesu. vivit enim puer ille quasi in- nortalis et debemus eum ab ipso Iesu constitutum apud Iesum suscipere in nomine Iesu: quo- niam cum sit Iesus numquam recedens a puero illo, fit apud eum qui receperit puerum »in nomine eius«. et quoniam nec pater recedit a filio, si quis receperit filium, recipit apud se simul et patrem. [*](4ff Vgl. Luc. 9, 47f — 11. 25 Luc. 9, 48 — 14ff Vgl. Luc. 9, 47f — 28—233, 9 Vgl. Clue Nr. 40 Or., mit der Schlubemerkung: ἔοικεν οὗτος εἰς τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον τροπολογεῖν τὸ ταπεινὸν καὶ ἀπόνηρον παιδίον 19—20 <κατασταθὲν — Ἰησοῦ> Κoe, vgl. lat. 25—27 ὡς—δέχεται] lat. kürzt 29 <ὁμοῦ—πατὴρ> Diehl Koe, vgl. lat. 29 receperit L recipit y) »<> qui autem receipt et puerum in nomine Iesu et Iesum in no- mine patris, in omnibus minorem se praebet discipulis Christi seip- sum minorans; et quanto magis se minoraverit, <tanto> maior efficitur ab eo, qui ei minorationis dedit mandatum. [*](1 Luc. 9. 48 — 5.8 Vgl. Luc. 9, 48 — 12 Lue. 9,48 — 15 Vgl. Luc. 1, 15. 32 — 16 Luc. 18, 17 — 19ff Vgl. Luc. 18, 17 5 πᾶσι τοῖς] τοῦ|τοῖς Μ 8 <ὑπ’> Koe <ἀπ’> Diehl, vgl. lat. 9 ἐπι- τέλλοντος Κl nach Koe, vgl. lat. ἐπι- πλεῖον ΜΗ | αὐτὸν ΜΗ ἑαυτὸν ποι- οῦντος Cluc Nr. 40 13 πᾶσι Μ 27 κατὰ Koe καὶ ΜΗ 8 tanto μ < x)

Vae huic mundo a scan- dalis. necesse est enim venire scandal, verumtamen vae homini illi per quem scandalum venit. Digna est res quaerere in hoc loco, quid dicit esse mundum cui promittitur vae, cui Omnia scandal afferent vae. intellegere autem aliquid poterimus, si con- gregemus scripturarum exempla in quibus nominator mundus. [*](18 Joh.1, 10—22 Deut. 4, 19 — 26ff Vgl. Hieron. hom. in Matth. 18, 7ff (Anecdota Maredsolana III, 2, 373, 13ff): mundum istum terrenum locum dicit, τὸν περισςὸν (l. περίγειον) τόπον λέγει: neque vero de caelo et terra intellegere debemus mundum etc. — 29 Esther 4, 17 (14, 2) und Judith 10, 4! 1 ἐπιδεικνυμένης Ηu ἐπιδεικνυ- μένοις Μ Η 16 καθ’ αὐτὴν Μ 17 τοῦ < Η | <ἐν τῷ> Ηu 30 ὁ < Μ 9 res est B)

» <> arbitror ergo quia non caeli et terrae spatium secundum scri- pturas dininas dicitur mundus, sed terrenus iste tantummod locus vel homines qui sunt habitaatores loci istius. sic enim intellegitur illud quod ait: »et mundus per ipsum factus est«, id est orbis terrae, »et mundus eum non cognovit«, id est homines habitatores terrae istius. incongruum enim est »et mundus eum non cognovit« referre ad elementa caeli et terrae; ut dicat aliquis, quoniam sol et luna et stellae vel aqua vel terra vel angeli, qui sunt in universe hoc mundo, lumen illud verum non cognoverunt et non cogno- scentes eum conservaverunt a deo sibi ordinem constitutum. se- cundum hunc enim sensum intel- legitur etiam illud: »et nunc ho- norifica me, tu pater, eo honore quem habui antequam mundus [*](13ff Vgl. Joh. 1, 9f — 18 Joh. 1, 10 — 30 Joh. 1, 9 — 35 Joh. 17, 5f 3 οὐ τὸ] ἐν τῶ Μ 15 <οἰκου- μένην> Kl Keo, vgl. lat. 32/33 a deo Diehl Koe, vgl. gr. ab eo x) 2 » esset apud te. manifestavinomen tuum hominibus, quos dedisti mihi de mundo«. et post pauca: »ego (inquit) pro eis rogo, non pro mundo rogo, sed pro eis quos dedisti mihi«. item post pauca: » et hi in mundo sunt, et hi in mundo sunt, et ego ad te nenio. et iam non sum in mundo, et isti in mundo sunt«. item post pauca: »et ego ad te venio, et haec loquor in mundo, ut habeant gaudium meum plenum in se«. ergo mundus dicitur vel locus iste terrenus vel homines qui sunt in eo. ex hoc enim mundo dedit filio homines pater, pro quibus rogat filius patrem solis, et non pro omnium hominum mundo. nam ubi magis necessarium est ut servemur a patre quam in mundo, quem dicit Iohannes: »et mundus totus positus est in maligno« ? [*](6 Joh. 17, 9 — 11. 17 Joh. 17, 11 (vgl. var. lect.) — 20 Joh. 17, 13f — 29f Vgl. Joh. 17, 9 — 32 I. Joh. 5, 19 — 35 Joh. 17, 14 13 ἐν τῷ] ἔγνω Η 20 καὶ < Μ 24 τοῦτον < Η 26—30 ἀπὸ—ἀνθρώπων] hier mit Diehl nach lat., hinter Z. 5 in M H) item in sequentibus: »ut mundus credat quia tu me misisti«. ergo locus iste et homines qui sunt in eo dicuntur mundus, quibus vae a scandalis. omnibus enim hominibus, quos tamen scandala vincere possunt, vae est a scandalis. quod non procedit ut de elementis mundi intellegamus.