Commentariorum Series In Evangelium Matthaei (Mt. 22.34-27.63)

Tamen dico vobis: amodo videbitis filium hominis sedentem a dextris virtutis et venientem super nubihus caeli (26. 64b). Quoniam non est scriptum a dextris dei, sed apud omnes evangelistas ad dextram virtutis (et non est additum dei), dignum est pervidere, quid est ad dextram virtutis sedere filium hominis. item tres evangelistae similiter scribunt: videbitis sedenfem; et simplicibus quidem conceditur, qui nihil altum possunt audire in eo quod dicit sedentem, ac si dicat supra virtutem fundatum. quibus autem possibile est spiritu onmia perscrutari »etiam altitudines dei«, <intellegent quod> quod scriptum est: »qui sedes super cherubin appare« et: »vidi sedentera super sedem excelsam et elevatam« et: »dixit domino meo: sede a dextris meis. donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorumw et alia similia, quae de deo sedente dicta sunt, similiter et de Christo dicuntur. quae conferre oportet cum dicto praesenti, ut ex humili aestimatione et fabulosa videamus, quid significet more humano sessio Christi. videtur autem mihi quoniam fundationem [*](911) quandam et firmitatem regalem significat sessio filii hominis. iuxta virtutem ergo. qui solus est virtus et proprie nominatur, et a dextris fundatus est, [et] qui accepit omnem potestatem a patre sicut »in caelo [*](1. Matth. 4, 3. 6 - 4 Marc. 14, 62 - 10 Vgl. Marc. 14, 62; Luc. 22, 69 - 15 Vpl, I. Cor. 2, 10 - 16 Psal. 79, 2 - Jes. 6, 1 - 17 Psal. 109, 1 — 22ff Vgl. C Xr. 309 (vgl. Β [Matthaei] II, 96, 17) Or.(?): τὴν δόξαν λέγει τὴν ἐξ οὐρανοῦ φανησομένην οὐ σχῆμα σωματικόν. οὐδὲ γὰρ ἔφη καὶ τὸν θεὸν ὀφθήσεσθαι, ἵνα κοὶ ἡ ἐκ δεξιῶν καθέδρα σωματικῶς θεωρεῖσθαι λέγηται. οὐδὲ γὰρ ὁρᾶται ὁ πάντῃ ἀόρατος, ἁλλὰ τὸν ἐν τῇ μεγίστῃ δόξῃ τῇ ὁρατῇ θεωρηθησόμενον ἐκ δεξιῶν εἶπε θεωρηθήσεσθαι, ὡς τῆς ὁρατῆς ταύτης δόξης τῇ ἀοράτῳ συναπτομένης ἐγγύτατα κοὶ ἐντιμότατα. κοὶ ἅμα γὰρ λέγει τὸν ἐρχόμενον ἐπὶ τῶν νεφελῶν, τοῦτο δὲ οὐ οὐ καθέδρας — 24 Vgl. I, Cor. 1, 24 — 25 Vgl. Matth. 28, 18) [*](4 dicet G 4/5 redargutionem B L Pasch 6 doceri 6 docerc x 7 tamen Kl, vgl. S. 234, 6 amen x 8. 9. 18. 24 a] ad G 8 super nubibus x* super nubes ρ 10 f et — virtutis y* ’gl. Pasch) < L 12 et X* < ρ 15 <intellegent quod> Kl 16 f dominum] deum B Pasch 20 conferre < G 25 [et] Kl | qui] quia B)

et in terra«, et hanc fundationem aliquando videbunt etiani postquam cum laetitia viderint eum beati.

Sed secundum Marcum quidem non habet amodo sed puriter, id est: »videbitis filium hominis a dextris sedentem virtutis«; quem nihil erit contrarium his quae tradidimus. secundum Matthaeum autem, qui dicit : amodo videbitis, et secundum Lucam dicentem: »ex hoc erit filius hominisu et cetera, quaerendum est si ex quo haec dixit salvator, inpleta sunt et in eis, qui audierunt quod dixit: amodo videbitis filium hominis sedentem a dextris virtutis. et dicimus quoniam potest inpletum videri, quoniam ex illo, id est a tempore dispen- sationis, filius hominis sedit ad dextram virtutis, et viderunt eum dis- cipuK eius resurgentem a mortuis, et per hoc viderunt eum fundatum ad dextram virtutis, secundum quod tradidimus supra. aut ita: vide si potes horam et diem metiri non secundum brevitatem quae est apud homines horarum atque dierum, sed secundum longitudinem quae est apud dominum sempiternum, cui a constitutione mundi usque ad consummationem eius unus est dies: quod demonstratur parabola, ubi dicit de conductis mane in vineam et tertia hora et sexta et usque ad undecimam. nihil ergo mirum est, quod hic dicit salvator amodo spatium esse brevissimum usque tunc, in quo spatio dicebat: videbUis filium hominis sedentem a dextris virtutis ad illos qui tunc eum audie- bant — forte orte tunc quando »dixit dominus domino meo: sede a dextris meis, donec ponam inimicos tuos scabelkim pedum tuorum«, in erant et illi, ad quos dicebat amodo videbilis; inimicus enim erat et Caiphas qui insidiabatur Christo.

Et non solum sedentem eum ad dextram virtutis visuros hos prophetabat, sed etiam visuros eum venientem (sicut Matthaeus quidem dicit) super nubibus caeli. quae sunt autem nubes super quibus veniet [*](4 Marc. 14, —6 Luc. 22, 69 — 17 ff Vgl. Matth. 20, Iff — 22 Psal. 109, 1 — 28 ff Vgl. Orig. hom. VIII, 3 in Jer. (III, 58, 17): τὸ γὰρ »ἡ ἀλήθειά σου ἕως τῶν νεφελῶν(‘ οὐ δύναται ἀναφέρεσθαι ἐπὶ τὰς ἀψύχους νεφέλας . . . ὡς οὐσῶν γὰρ νεφελῶν, αἶς ἐντέλλεται ὁ θεὸς μὴ βρέχειν ἢ βρέχειν, γέγραπται »ταῖς νεφέλαις ἐντελοῦμαι κτλ.) [*](1 aliquando R erit quando x 21. eam ? Kl 4 virtutis sedentem B 7 quo X* hoc ρ 8 et < B 9. 21. 22 a] ad G 10 a x* < ρ 11 dexteram B 13 dexteram y 17 demonstratur x* demonstrat μ 19 est] et L 22 tunc] nunc L 24 amodo B L Pasch modo G | enim < B | et2 < y* 26 hos] haec y 28 sint G)

qui fundatus est a dextris virtutis aut cum quibus veniet aut ad quas pertinget veritas dei, secundum quod scriptum est: »et veritas tua usque ad «? hae sunt vivae nubes prophetae dei et apostoli Christi, quibus mandat pluere, cum oportuerit, aut non pluere super vineam sine fructu. si quis autem non vult esse huiusmodi nubes, super quibus et cum quibus veniet filius hominis apparens, ipse sciat. semper enim super illis et cum illis venit, ostendens suum adventum dignis se, deus verbum et sapientia et veritas et iustitia. hae autem, quas tradidimus nubes, quasi portantes »imaginem caelestis« sunt caeli non transeuntis, sede dei et regno dei dignificatae, quasi »heredes dei et coheredes Christic, et conregnant ei.

Tunc princeps sacerdotum conscidit vestimenta sua dicens: hlasphemavit (26, 65*).

Haec domino prophetante iniinicus domini sacerdos ille, quasi qui non erat propinquus ut videret filium hominis et virtutem a cuius dextris sedebat, quasi inclinatus et non potens aspicere sursum, non audiens quae dicebat, conscidit vestimenta sua, ostendens turpitudinem suam et 77317, 4app. (vgl. Theophyl. 456 D) nuditaem animae suae et myste- An.: δεικνὺς αὐτοῦ τὴν ἀσχημοσύ- rium manifestans, conscindendum νην τὴν γύμνωσιν τῆς ψυχῆς) καὶ esse sacerdotium vetus et stolam σύμβολον τοῦ διερρῆχθαι τῆς πα- sacerdotii eius ἀρχιερωσύνης τὸ ἔνδυμα. et culturae, quae secundum litteram fuerat. blasphemiam autem arbitratus est esse magnitudinem verborum Christi, et gloriam aestimavit ludaicam et fabulosam historiam litterae occidentis. et putabat (quasi intellegens) Christi sermones sufficientes esse ad testimonium contra ipsum. qui testes erant divinitatis ipsius (quantum ad eos qui intellegere possunt), et dicit ad eos, qui eadem sapiebant: ecce nunc audistis blasphemiarn eius; quid vobis videtur, donec respondentes et ipsi adversus animam suam pronimtient de lesu, quoniam reus est mortis. quantum putas fuit erroris, ipsam principalem omnium vitam ream mortis pronuntiare et tantorum resurgentium testimonio non aspicere fontem [*](2 Psal. 35, 6 — 3ff Vgl. Jes. 5, 6 - 8 Vgl. Joh. 1, 1; 14, 6; I. Cor. 1, 30 — 9 Vgl. I. Cor. 15, 49 — 10 Vgl. Matth. 5, 34 — 11 Rom. 8, 17 — 15 Vgl.Eph. 2, 13. 17 — 26 Vgl.II.Cor. 3, 6 - 33 Vgl. Apoc. 21, 6; Joh. 4, 14) [*](1. 15 a] ad G 3 haec G 5 fructum G | quis x* quas ρ 10 sede G c sedis G a B L 13 vom Lemma fehlen vv. 65 b. 66 15 qui x* < ρ 29 blasphemiam μ blaspheraias x)

vitae. de quo in omnes viventes vita fluebat, quoniam wsicut pater vitam habet in se, sic et filio dedit vitam habere in semetipso« ?

Tunc expuerunt in faciem eius et colaphis eum ceciderunt. alii autem palmas in faciem ei dederunt dicentes: prophetiza nohis, Christe, quis est qui te percussit? (26, 67. 68)

Pessime, sicut arbitror, illi qui audierunt dicentem lesum: »tamen dico vobis, quoniam amodo videbitis filium hominis sedentem a dextris virtutis et venientem in nubibus caeli«, ausi sunt expuere faciem eius. arbitrabantur enim in eo, quod confunderent eum mentientem et quia non sustineret expuitionis opprobrium, qui sedebat »ad dextram virtutis» et venturus erat »in sermones Esaiae prophetae haec eadem prophetantis de eo et dicentis ex persona ipsius domini salvatoris: »quid quoniam veni, et non erat homo ? vocavi, et non erat qui oboediret oboediret? numquid non valet manus mea eruere ? aut non possum eripere ? ecce increpatione mea desertum faciam mare, et ponam flumina deserta, et siccabuntur pisces eorum ex eo quod non habent aquam, et morientur in siti. et induam caeium tenebris, et sicut saccum amictum eius. dominus dat mihi linguam doctrinae, ut sciam quomodo me oporteat dicere verbum; posuit me mane, adposuit mihi aurem ad audiendum, et doctrina domini aperiet aures meas, ego autem non sum incredulus neque contradico. dorsum meum praebui ad flagella, et maxillas meas ad palmas, faciem autem meam non averti a confusione sputamentorum, et dominus deus factus est adiutor meus«. omnes enim, qui confitentur Christum esse, qui dicit: »dominus dominus dedit mihi linguam « et cetera quae exposui.

Ego autem convenienter et ea, quae superius his erant coniuncta exposui, volens ostendere de illo glorioso esse hoc prophetatum, ut expuatur et colaphizetur. cui autem alii convenit dicere: »veni«, nisi Christo qui venit in mundum ? aut quem decebat dicere: »vocavi, [*](1 Joh. 5, 26 - 6 Matth. 26, 64 — 11 ff Vgl. Hieron. in Matth. 225 A: ut compleretur quod scriptum. est: dedi maxillas meas alapis etc. — 13 Jes. 50, —7 — 25 Jes. 50, 4 - 29. 30 Jes. 50, 2 — 29 f Vgl. Joh. 12, 46 u. Ö.) [*](6 sicut] sit ut G B | amen B verumtamen L 7 a] ad G 8 virtutis x* + dei ρ 10 qua non G 11 dexteram B L 14 obaudiret x*, so meist 18 et2 < B 19 dat] L dominiis dedit ? Kl, vgL Ζ. 25 21 apperiret B 24 deus < B 25 dns2 < B 26 linguam] in Hnguam G 27 ego] ea G | et < G 29 et ρ < x)

et non erat qui oboediret«, nisi eum, qui venit ad vocandum ludaeoruin et non est auditus et ideo non eruit populuni neque eripuit eum, sed dereliquit ? Christus est autem, qui dicit: »ecce increpatione mea desertum faciam mare, et ponam flumina desertac, qui consummationem facturus est mundi. ipse est enim qui caelum induet »tenebras« et induet eum »velut saccum«, et accipiens a patre doctrinae« sciebat quomodo »oporteat dicere verbum« ei deus; et »adrosuit ei aurema, ut amplius audiat audientibus cunctis, et »doctriuna« patris aperuit ei aurem, quia non fuit incredulus patri mittenti se neque contradicens, et opere ipso docuit discere cupientes mansuetudinem laudabilemque humilitatem. opus autem erat in eo, quod factis ista docebat, »dorsum« suum exhibens »ad flagella et maxillas ad « et faciem non avertens »a confusione sputamentorum«, ut nos (sicut arbitror) qui digni fueramus omnes has infamias pati, erueret ipse pro nobis patiens eas. non enim »mortuus est pro «, ut non moriamur, sed ut pro nobis non moriamur; et alapis caesus est pro nobis et exputus est, ut ne nos qui digni fueramus omnibus his proiJter nostra peccata patiamur ea, sed ut pro iustitia patientes ea gratanter excipiamus. et Paulus quidem dicit de salvatore, quoniam »humiliavit se factus oboediens usque ad mortem, mortem autem crucisc non enim est indecorum ei, qui vult numerare in quantis se Christus humiliavit, ut dinumeret (extra ea, quae Paulus exposuit dicens: »humiliavit se factus oboediens ’’usque ad <): usque ad »palmas«, usque ad »confusionem sputamentorum« et et mortis, propter quae omnia »exaltavit eum «. nec enim propter mortem solam quam pertulit propter nos exaltavit eum, sed etiam propter palmas et sputamenta et cetera.

Quoniam autem ad extremam iniuriam accipitur sputamentorum iniuria, manifestum est etiam in lege, in qua scriptum est ut mulier defuncti, si noluerit frater viri eius accipere eam, accedens ad eum qui noluit eani accipere sibi uxorem, coram senioribus excaciabit »calciamentum eius unum ex pedibus et expuet in faciem eius et dicet: sic facient homini qui non aedificaverit domum fratris «. [*](3 Jes. 50, 2 — 5ff Vgl. Jes. 50, —7 — 15 Vgl. Rom. 5, 8 u. 5. — 20.23 Phil. 2, 8 — 23f Vgl. Jes. 50,6 - 25 Vgl. Phil. 2, 9 - 28 Vgl. Jes. 50, —29 Vgl. Deut. 25, 7ff) [*](1 eum ρ ei X 3 ecce < B | interpraetatione G 6 tenebris B 10 se] sed L < B | ipso x* suo ρ 17 indigni L 22 ea < L 23 ad mortem) Diehl Kl 32 eius x* < ρ 33 faciant B | patris G)

non ergo avertit faciem suam Christus »a confusione sputamentorum«, ut magis glorificetur vultus eius, quam fuit vultus Moysi glorificatus, tanta et tali gloria ut (conparatione glorificationis istius) vultus illius glorificatio destruatur, sicut in conspectu solis lumen lucernae destruitur et sicut scientia, quae ex parte est, destruitur »cum venerit quod perfectum est«. sed et colaphis ceciderunt sanctum caput, propter quod ipsi colaphizantur a satana, non ut non extollantur neque ut virtus eorum perficiatur, sed ut traditi inimico et vindici recipiant, quod fecerunt peccatum colaphizantes lesum. et non contenti tantummodo expuere in faciem eius et colaphis eum caedere, adhuc et palmis eum ceciderunt et deludentes dixerunt: prophetiza nohis, quis te percussit. propter quod receperunt alapam aeternam, et ab omni prophetia privati sunt, percussi et castigati, et nec sic volentes suscipere disciplinam, secundum quod prophetaverat hoo ipsum de eis Hieremias: »flagellasti eos et non doluerunt, et noluerunt suscipere «. et nunc qui iniuriant unum aliquem de ecclesia et faciunt ei haec, in faciem expuunt Christi et Christum colaphis caedentes castigant et palmis.

Petrus vero sedebat foris in atrio; et accessit ad eum una ex ancillis dicens: et tu eras cum lesu Galilaeo. at ille negavit coram omnibus dicens: nescio quid dicis. exeunte autem illo ianuam vidit illum alia ancilla et ait ei ibi: et hic erat cum lesu Nazareno. et iterum negavit cum iuramento, quia non novi hominem. post pusillum autem accedentes, qui stabant, dixerunt Petro: vere ex illis es tu, etenim loquela tua manifestum te facit. tunc coepit devotare et iurare, quia nescio hominem. et continuo gallus cantavit. et rememoratus est Petrus verbi lesu dicentis ei: quia priusquam gallus cantet, ter me negabis; et egressus foras amarissime ploravit (26, 69 — 75). Abundantius considerantes Petri negationem dicimus, quoniam memo potest dicere do- Π 318, 7 An.: εἰ δὲ μηδεὶς δύναται minum lesum, nisi in spiritu εἰπεῖν κύριον Ἱησοῦν, εἰ μὴ ἐν πνεύ- « (sicut Paulus nos docet) ματι ἁγίῳ((, οὔπω(( δὲ »ἦν πνεῦ- [*](1. Jes. 50, 6 — 2 Vgl. II. Cor. 3, 7ff — 5 Vgl. I. Cor. 13, 9 — I. Cor. 13, 10 — 7ff Vgl. II. Cor. 12, 7. 9 — 15 Jer. 5, 3 — 30 I. Cor. 12, 3) [*](2 mose G 5 et] ut L 7 nom2 < B 8 neque virtutes — perficiantur B 11 profeta G 12 receperunt alapam aeternam] alapam aeternam patiuntur B 16 nunc < L 17 exspuunt in faciem L 21/22 ancilla alia B 22 ibi < B | iterum < B 23 novisset R novit L 28 ploravit y* flevit L 29 negationem x* negotiationem ρ)

et wnondum erat tunc« in bus »spiritus sanctus quoniam lesus nondum fueiat honorificaturs« (sicut dicit Iohannes), prorterea non erat possibile neque illum talem Petrum tunc lesum confiteri. nec tamen erat reprehendendus non confitens Iesum, quoniam ad confitentes dicitur: citur: mon estis vos qui loquimini, sed spiritus patris vestri qui loquitur in vobis«. μα αγιον, ὅτι Ἰησοῦς οὐδέπω οὐχ οἶόν τε ἦν οὐδέ Πέτρον ὁμολογῆσαι, διὸ οὐδέ ἐγκαλεῖται. πρὸς γοῦν τοὺς ὁμολογοῦντας λέγει ὁ σωτήρ· οὐχ ὑμεῖς ἐστε οί λαλοῦντες, ἀλλὰ τὸ πνεῦμα τοῦ θεοῦ τὸ λαλοῦν ἐν ὑμῖν«. nos autem, cum sit potens spiritus ille patris nostri loqui in nobis et cum in nostra sit potestate »locum« dare in nobis spiritui sancto et non »diabolo«, si denegaverimus, excusationem nullam habebimus.

Forsitan autem et quicumque est in atrio Caiphae »principis sacerdotum«, non confiteri dominum lesum, nisi fuerit egressus ex atrio eius et foris fuerit factus ab omni doctrina contraria lesu et Iudaicas tradente traditiones, et non secundum voluntates scripturarum, sed secundum »mandata hominum et «. considera enim, quoniamPetrus foris sedens, ab lesu Segregatus et in atrio principis constitutus, coram omnibus lesum denegavit, et iterum vice secunda similiter non extra ianuam foris factus, sed volens exire nondum autem egressus ianuam denegavit, Π 318, 3 An.: ἐν δέ τῇ αὐλῇ τοῦ ἀποκτιννύντος γράμματος ἔτι ὢν καὶ ἐν Ἰουδαϊκαῖς παραδόσεσι καὶ ἐντάλμασι καὶ διδασκαλίαις ἀνθρώπων οὐχ ὁμολογεῖ Χριστόν. Π 318. 13 An.: τήρει δέ ὅτι ἡ δευτέρα ἄρνησις οὐκ ἔξω τοῦ πυλῶνος, ἀλλ᾿ ἐν αὐτῶ. [*](1. Joh. 7, 39 — 10 Matth. 10, 20 — 14f Vgl. Eph. 4, 27 II. Cor. 3, 6 — 25 Marc. 7, 7 Par) [*](9 dicitur] 1. dicit salvator, vgl. Π? Diehl 13 nos] non L 15 nullam habebimus y* ullam habemus L 22 et iudaicas tradente x (-dent G -dent et L) nam qui illic sunt, iudaicas tradent μ)

sed et tertia vice, quando qui stahant dixerunt: vere ex illis es et quando coepit se devotare et iurare, quia nescio hominem, adhuc non erat foris. et omnes denegationes factae Π 319,1 An.: ai οὖν τρεῖς ἀρνήσεις sunt ei in nocte et in tenebris, ἐν νυκτὶ καὶ πρὶν ἐπιστῆναι τὸ ση- priusquam veniat dies et signum μεῖον τῆς ἡμέρας τὸ διανιστᾶν ἐξ diei, idestgallicantus qui suscitat ὕπνου πεφυκός. τάχα δὲ εἰ μετ’ volentes a somno. et, ut verbi ἀλεκτοροφωνίαν ἠρνεῖτο, ὅτε λέγεται gratia dicam, si post galli cantum »}η νὺξ προέκοψεν, ἡ δὲ ἡμέρα ἤγγι- Petrus negasset, ut diceretur: κεν((, ἀσύγγνωστος ἦν. »nox promovit, des autem ad- propinquavit, sicut in die honeste ambulemusc, nulla excusatione dignus fuisset Petrus. forsitan autem et omnes homines quando denegant lesum, ita ut peccatum denegationis eorum recipiatmedicinam. antegalli denegare eum videntur, nondum eis nato sole iustitiae nec adpropinquante eis ortu ipsius. si autem post ortum huiusmodi sohs ad animam »volentes peccaverimus postquam accepimus scientiam veritatis, iam non rehnquitur nobis sacrificium pro peccato, sed terribile iudicium et zelus ignis, qui comesturus est inimicos«.

Et in Petro quidem tunc Π 318, 12 An.: τάχα δὲ κοὶ denegante non conveniebat dicere: »quomodo non putatis peiora mereri supplicia qui filium dei conculcaverint et sanguinem testamenti commuhem aestimaverint, unde sanctificati sunt, et spiri- ὁ τὸ πνεῦμα τῆς χάριτος« ἐνυβρίσας tum gratiae iniuriaverint «; non- οὐχ ἁρμόζει Πέτρῳ· dum enim sanctificatus fuerat Petrus sanguine Christi (qui fue- rat sanguis novi testamenti) nec iniuriavit spiritum gratiae quem [*](10 Rom. 13, 12f — 16 Vgl. Mal. 4, 2 — 17ff Hebr. 10, 26f — 23 Hebr. 10, 29) [*](2 devotare se B 7 ut < B 15 cantum B cantus G L 21 qui- dem < G 23 quomodo non y* quomodo ne L (der Ubers. las πῶς οὐ st. πόσῳ) 24/25 conculcaverunt L 26 estimaverunt L 27 sanctificati ficati BL sancti sanctificati R G 28 iniuriaverunt L (B vac.) 32 spiritum gratiae < G)

a principio nec acceperat, qno- niam »Iesus nondiini fuerat honorificatus«, »nec erat« in homi- οὐ γὰρ ἦν nibus »spiritus sanctus« si autem in nobis hoc impium fuerit factum denegationis peccatum, omnia haec dicere convenit, quoniam et sanguine testamenti sanctificati sumus et »spiritum gratiae« suscepimus. propterea putare »sanguinem « pretiosissimum et iniuriare spiritum gratiae omnibus peccatis deterius est, ita ut »nec in hoc saeculo nec in « remissionem possimus accipere, si dei filium denegemus. quoniam ergo nobis »nox promovit, dies autem « et signum diei galli cantus insonuit nobis, propterea »usque ad sanguinem« stemus Mcontra peccatum certantes« et propter caritatem excidentem omnia sufferamus, ut cum perfectis in ea consequamur hereditatem. et hoc adtende, quoniam ante galli cantum et ante spiritum sanctum et in tempore noctis profundae, etiamsi frequenter denegaverit quis, vivere potest; quod manifestum est ex eo quod ter denegavit Petrus. si autem post galli cantum vel semel in quocumque periculo constitutus denegaverit quis, »impossibile est eum renovari in paenitentiam, ut iterum crucifigat sibi filium «. qui autem in huiusmodi denegationis peccato fuerit conjDrehensus, aspiciat illud quod scriptum est: »vae his qui adtrahunt peccata sua sicut funem longum, et sicut iugi lorum vituli iniquitates«, et non dicat: nostra in nobis sunt, et quomodo vivemus ? vivo, inquit dominus, quoniam nolo mortem peccatoris, sicut paenitentiam«. ipse scit deus, de quo scriptum est: »et ipse sapiens adducet super eos mala«, qualia mala adducet super denegantes et non paenitentes qualia super denegantes et poenitentes, et qualia bona super eos qui numquam denegaverunt neque verbo »coram hominibus« neque longe autem efficiamur a priori ancilla et altera et ab omnibus qui stant in atrio eius vel in ianua eius, ut ne in proximo existamus facientibus denegare eum, qui fuerit iuxta eis.

[*](2 Joh. 7, 39 — 6f Hebr. 10, —9 Matth. 12, 32 32— 11 Rom. 13, 12 — 12 Hebr. 12, 4 —13 Vgl. I. Cor. 13, 8—19 Hebr. 6, 4. 6 — 22 Jes. 5, 18 — 23 Ez. 33, lOf — 26 Jes. 31, 2 — 29 Matth. 10, 33)[*](17. 19 denegaverit x* denegavit ρ 18 negavit B 20 paeniten- tiam X* poenitentia ρ 23 iuge lorum B L 28 qualia*] + mala adducet B 30 et2 < B)

Cognoscenius autem quae sit Π 318, 5 An.: λλὰ καὶ ό γνοὺς ancilla principis, si intellexeri- τὸ» ἐγὼ δοῦλος σὸς σὸς υἱὸς τῆς nai- mus quae sit ancilla dei, de qua δίσκης σου(( ἔξω γίνεται τῆς ἀρνεῖ- scriptum est: »ego servus tuus et σθαι Χριστὸν ποιούσης παιδίσκης. filius ancillae «. quae sint autem atria principis poteris scire, si intellexeris quae sint atria do- Π 319, 5 An.: ὁ τοίνυν ἀκούσας τὸ mus dei, de quibus scriptum est: ἰδοὺ δὴ εὐλογεῖτε τὸν κύριον πάντες »ecce nunc benedicite dominum, οἱ δοῦλοι κυρίου οἱ ἑστῶτες ἐν omnes servi «, »qui statis οἴκῳ κυρίου, ἐν αὐλαῖς οἴκου θεοῦ in domo domini, in atriis domus ἡμῶν(( κτλ. dei «. si autem et de altera ancilla debemus aliquid dicere, ut Π 318, 14 An.: ἵνα δέ καὶ τῆς ἄλλης etiamab illarecedamus, intellega- παιδίσκης ἀποστῶμεν, νοήσωμεν τό mus quod scriptum est: wsicut »ὡς ὀφθαλμοὶ παιδίσκης εἰς χεῖρας oculi ancillae in manibus dominae τῆς κυρίας αὐτῆς, οὕτως οἱ ὀφθαλ- suae, ita oculi nostri ad dominum μοὶ ἡμῶν πρὸς κύριον τὸν θεὸν deum nostrum, ἡμῶν((. donec misereatur nostri((. puto primam ancillam intellegi principis facientem denegare discipulos Christi synagogam esse ludaeorum »secundum «, qui denegare frequenter conpulerunt fideles; secundam autem ancillam congregationem gentium, qui et ipsi persequentes Christianos denegare cogebant; tertios autem stantes in atriis ministros esse haeresium diversarum, qui et ipsi veritatem Christi denegare conpellunt. in nocte autem non solum ter denegat Petrus, sed etiam devotat seipsum et iurat quia nescio hoinem. et quidem tunc adhuc »secundum « Christum sciebat, nec adhuc poterat dicere: »etsi Christum cognovimus aliquando secundum carnem [cognovimus], sed nunc iam non «; quamdiu enim signum diei non existebat, denegans Petrus verborum lesu non fuit memor, [*](4. Psal. 115, 7 - 9 Psal. 133, 1; 134, If - 10 Vgl. Hieron. tract. de ps. CXXXIII (Anecdota Maredsolana III, 2, 10): »in atriis domus dei nostrin in hebraicis voluminihus non habetur: sed in sequenti psabno est; Hilar. tract. in ps. CXXXIII § 2 u. Ö. — 15 Psal. 122, 2 — 19ff Vgl. Har- nack TU. 42, 4, 82 — 21. 27 Vgl. II. Cor. 5, 16 - 28 II. Cor. 5, 16) [*](1f cognosces — intellexeris B (vgl. Ζ. 7) 8 dei] domini L 11 in domum G 12/13 ancilla altera L 20 esse zu str. ? Kl 22 gentilium λ 28 cognovimus x* < ρ 29 cognovimus R G L (vac. B) str. KI)

postquam autem angelus diei clamavit ei, tunc recordatus est verbum lesu dicentis ad se: antequam gallus cantet, ter me negahis. et quando recordattis est verbum Christi, iam non erat in atrio principis sacer- dotum nec iuxta ianuam eius sed foris; alioquin nequaquam plorasset, sic enim scriptum est: egressus foras amarissime ploravit. ergo et se- cundum Lucam »peccatrix mulieru iuxta domini pedes paenitens »flevit«, et hic Petrus egressus atrium Π 319,11 An.: ἐν τούτοις ὁ Πέτρος principis ad ianuam eius plorat ἐξελθὼν ἀπὸ τῶν ἀρνεῖσθαι ποιούν- ex amaritudine peccati, examari- των αὐτὸν ἐκ τῆς ἐν τῷ ἡμαρτηκέναι cans in paenitentia fletum suum. πικρότητος πικροποιὸν ἐποιήσατο ἐν τῇ jueravoia τὸν κλαυθμόν.

Mane autem facto consilium acceperunt omnes principes sacerdotum et seniores plebis adversus lesum, ut eum morti traderent; et vincium eum abduxerunt et tradiderunt Pontio Pilato praesidi (27, 1. 2). Qui in tenebris et nocte offen- Π 319, 14 An.: οἱ μέν Χριστοῦ μα- dit venia dignus est, qui autem in θηταὶ νυκτὸς σκανδαλίζονται, οὗτοι dieclaraoffenditnumquampotest δἐ οὐκ ἐν σκότει προσέχοντες (1. culpare errorem quasi continen- προσκόπτοντες KI) διὰ τὸ περιέχον, tem se (maxime quando habens ἀρχομένης δὲ αὐτοῖς ἡμέρας ἐν in se »lucernam corporisa offendit) ἀπροσεξίᾳ ἁμαρτάνοντες οὐ συγ- sed incontinentiam suam. hoc γνωστοί. autem diximus ostendentes quoniam Christi quidem discipuli in nocte scandaHzantur, secundum quod dominus eis praedicit: »omnes vos scandalum patiemini in me in hac mpvyr«, et quia Petrus ante galli cantum ter qui autem consilium accipiunt contra lesum omnes principes et seniores plebis mane facto, in lumine peccant id est scientes, secundum quod scriptum est de hoc consiho, quod consiliati sunt ex consensu »in unum« sicut scriptum est in Psalmis, ut morti traderent [*](2ff Vgl. Hieron. in Matth. 226 A: in atrio Caiphae sedens non poterat agere paenitentiam — 6 Luc. 7, 37 f — 20 Vgl. Matth. 6, 22 — 25 Matth. 26, 31 — 28 f Vgl. Psal. 2, 2) [*](1 diei X* dei ρ | verbum R G L verbi B verborum μ 5 sic y* sicut L a 6 pedes domini B L 14 abduxerunt λ adduxerunt x*, vgl. S. 217, 16ff 15 in nocte ρ (in notis) 17 clara die B 21 hoc x haec R 25 vos < B)

putantes per mortem extinguere πεπλάνηνται δὲ δὲ οἰόμενοι θανα- eius doctrinam et fidem eius apud τώσαντες τὸν Ἰησοῦν σβέσαι αὐτοῦ eos, qui crediderunt in euni quasi τὴν διδασκαλίαν κοὶ παύσειν τοὺς in filium dei. πιστεύοντας. talia autem contra eum consiliantes principes culturae litterae occi- dentis, et ministerii damnationis seniores alligaverunt lesum solventem a αὐτοὶ μέν οὖν ἔδησαν τὸν »λέγοντα vinculis et »dicentem eis qui sunt τοῖς ἐν δεσμοῖς ἐξέλθετε« καὶ τοῖς in vinculis: exite« et conpeditos πεπεδημένοις »λύεσθε«, solventem τὴν λέγουσαν προφητείαν »δήσωμεν τὸν δίκαιον ὅτι δύσχρηστος ἡμῖν atque dicentem: »disrumpamus ἐστιν(( (Jes. 3, 10). αὐτὸς δέ εἰπὼν vincula eorum, et proiciamus a »διαρρήξωμεν τοὺς δεσμοὺς αὐτῶν(( nobis iugum «, λέγει καὶ τὰ ἑξῆς ἐν τῷ φαλμῷ. et qui »filiam « ligatam a satana »decem et octo « a vinculis solverat, ut iam nequaquam sit inclinata quae »non poterat penitus sursum aspicere «. et alligaverunt eum volentem et in eo quod alligaretur vinculis ipsis insidiantem <et> disrumpentem ea, ut non habeant principes sacerdotum et seniores ludaeorum adversus homines vincula, domino ea videlicet disrumpente in se.

Si quis autem exigit a me scripturam haec de disrumpendis vinculis ostendentem, quibus alligaverunt lesum principes sacerdotum et seniores, intellegat quod propter hoc ipsum dicit ipse lesus per pro- phetam: »disrumpamus vincula eorum«, tamquam si dicat sacerdotum et seniorum, aut multo magis eorum principum qui sunt operati in eis, et regum terrae illorum qui »adstiterunt«, et principum qui »convenerunt in unum adversus dominum et adversus Christum «, quorum et »iugum proiciamus a nobis«. adhuc autem te placabit, ut suscipias quoniam, etsi alligantes lesum duxerunt qui consilium fecerunt adversus eum, tamen disrupit lesus vincula, si intellexeris quae scripta sunt de Samson, qui frequenter fuit ligatus [*](5f Vgl. II. Cor. 3, 6. 9 — 8 Jes. 49, 9 — 12. 24. 28 Psal. 2, 3 — loff Vgl. Luc. 13, 16. 11 — 26 Vgl. Psal. 2, 2 — 31 ff Vgl. Jud. 16) [*](5 consiliantes contra eum L 11. 24 dirumpamus B c L 13f et — ipsorum < G L 15 qui] quia B | alligatam L 1 satan G 16 penitus x* Pasch < μ 18 insidiantem Χ* insidias μ | > Kl 18 dirumpen- tem L | ea X* < μ 20 f. 30 dirumpente etc. L c 21 de < B L 23 ipsum hoc L 28 et < B 29 duxerunt y* induxerunt L)

et disrupit alienigenarum vincula, quoniam Nazaraeus fuerat dei et habebat comam plenam virtutis. si ergo ille propter comae virtutem, quam habebat in capite, potuit rumpere vincula alienigenarum, quibus alligaverant eum frequenter, quanto magis Christus, qui post tanta prodigia et virtutes quas fecit volens tradidit se ad vincula (soporans in se divinitatis virtutem et adquiescens, ut alligaretur), sine dubio disrupit vincula circumdantia se! quorum vinculorum mysteria vincula Samsonis fuerunt.