In Aristotelis Metaphysicorum

Ens pluribus modis dicitur; nos autem, dam entis principia inquirere volumus, substantiae diimtaxat priucipla iuvestigare volumus. nam hoc nomen substajitiae magis debetur quam omnibus, quae existunt. sive euim universum in unum sit redactum, ut membra in covpore huraano et partes in plantae corpore in unitatem coalescunt, sive ex rebus sit compositum, quae se invicem tangant, ut domus et navis, sive coniunctum sit ex segregatis, ut exercitus et civitas: priuceps omnium ipsius partium substantia est obtinetque eundem in universo locum, quem obtinet cor in animalium corpore. sin autem nullo horum modorum fuerit eius constitutio, sed sicut in numero unum prius est, deinde duo, deinde tria, aut sicut in figuris rectarum linearum triangulus prior est, deinde quadrangulus: sic etiam substantia invenitur prima, deinde qualitas et quantitas et reliqua. nam substantia omnibus iis, quae subsequuntur, antecedit, ut unitas ceteros numeros et triangulus ceteras praecedit figuras. non enim omnia genera una et eadera ratione entia dicuntur; sed inter ilia diguior est hoc nomine substantia, cetera autem esse dicimus, propterea quod substantiae insunt; eius namque aut quautitates sunt aut qualitates aut motus aut similia ac entitatem participant, quia ad substantiam referuntur. porro si alia genera dictionibus, quibus esse significatur, nuncupamus, nemomiretur, cum nos illas dictiones <re vera> de substantia solum adhibeamus. e.g. cum dicimus ’hoc lignum album est’, illud ‘album ’ esse significat, sed verbum non albedini, sed ligno ipsi adaptatur. et pari modo cognata his adhibemus, cum negamus quaedam [*](7 sive—figuras (19) laudatur ab Av. p. 291 C sq. et Av. Fr. 57 10 segregatis] et dispersis FCO 13 eius constitutio om. F Av. lat. 16 etiam incertum 17 et] turn F Aristotelem imitatus; quantitas (et) qualitas Av. lat. F inverso ordine 20 cetera] fort, τἆλλα Arist. 22 27. 28 et pari modo] fort. ᾗ καὶ Arist. 22)

Huius dicti veritatem veteres quoque testantur. eorum enim, quae sunt, principia et fundamenta et elemeuta quaereutes substantiae principia et initia indagantur, non qualitatum, quantitatum aliorumque buiuscemodi. ex quo iam perspicuum fit discrimen inter has duas quaestiones, i. e. inter quaestionem de generibus entium, quot sint, et quaestionem, quot sint initia entium. nam substantia tantum initia babet et cuiusque substantiae initia quaeruntur, quatenus est una numero; genera vero in mente tantum existunt perceptis singularibus m ea repositis, quorum unumquodque est sicut aliud. qui igitur bac aetate sunt, quippe qui sint in disserendi facultate exercitati, universalibus tribuendam substantiae dignitatem magis quam singularibus dicunt, immo universalia quasi principia singularium ponunt; nam bominem universalem principium dicunt Socratis et Platonis et equum universalem buius et illius equi. antiquiores vero magis sensum sectabantur — pbilosopbia namque tunc temporis proxime orta fuerat — et singularia digniora substantiae principia esse putabant. idcirco cum terram, ignem, aquam, aerem initium substantiae dicerent, non tamen terram universalem aut ignem universalem aut alia universalia elementa esse aiebant eorum, quae sunt, sed ne corpus quidem commune huius terrae, huius ignis, huius aquae, huius aeris elementum esse asseverabant. saepius vero utra nam harum sectarum rectius sentiat, disputavimus: eane quae universalia ponit priora, an quae particularia. sed eorum opiniones quamvis refutaverimus (??), nihil tamen prohibet nos de hoc edisserere. [*](1 adhibemus—rectum (3) om. F 5 ita—adhibemus (6) om. C 6 nam] 11 pereunt] permutantur BF 25 qui—sunt] isti autem AB 40 refutaverimus bene consider averimus ABD; fort, vertenduin: (opiniones) cum bene consideraverimus, nemo prohibet de hoc] scilicet de substantia)

Substantiae autem universae sunt tres, quarum duas omnes homines fateutur — quoniam sensibiles sunt, subiectae sensui visus — harum altera est perpetua, altera mutabilis. perpetua autem est substantia corporum caelestium, corruptibilis vero substantia humi degentium, plautarum inquam et animalium. atque huius tantum substantiae elementa et fundamenta in praecedeutibus sermonibus sumuutur. palam est autem ex multis constare, nempe ex igue, terra et duobus reliquis et ex aliis praeterea cum simplicioribus tum numero paucioribus, aut saltem ex una re tantum, quae quandoque extenditur et est mollis, quandoque vero concrescit et iuduratur. atque hae quidem sunt duae substantiae ex illis tribus, praeter quas nulla substantia existit. tertia autem substantia immobilis est, aeterna et sempiterna omnisque mutationis expers. neque euim mutatur ut ea, quae in terris sunt, plautae inquam et animalia, quae vel ex uuiversa sui natura exeunt et corrumpuntur, neque mutatiouem localem subit, quam solam corpora haec cum caelestibus communem babent. nam quamvis corpora caelestia variis temporibus nequeant dispositionibus siiis mutari, attamen non dedecet ea diversis temporibus diversos variare locos, et super hoc aedificata est naturae facultas; at substantia, quae immobilis est et cui nihil miscetur corporei, immutabilis est omnino. quapropter separata esse dicitur a sensibili substantia, atqui certe non loco; nam falsum est dicere loco separari substantiam locum penitus non habeutem et ab extremitatibus corporum non ambitam, quibus ambiuntur omnia, quae loco continentur; sed a sensibili separatam dicentes nihil nisi quandam inter eas diversitatem ostendimus. iuspicieutes euim unam earum imraobilem atque immutabilem penitus esse nec ab alio nec a se ipsa omnino mutari, postmodum invenientes haec omnia sensibili substantiae alio et alio modo inesse: iure et merito a sensibili substantia separatam esse intellegibilem asserimus, adeo ut nihil ipsis commune sit, neque quod ad naturam neque quod ad novationem ullam pertiueat. de hac igitur prima et immobili substantia hoc sermone tractaturi sumus et, quae de ea opinati fuerint antiqui, narraturi. nam alii dividebant | hanc primam [*](f. 3) [*](1 nunc om. AD 3 quarum et sq.] dictio ἣν πάντες ὁμολογοῦσιν ut in priore Alexandri interpretatione ad utrumque pertinet rerum sensibilium genus 5 altera (alt.) — est (6) om. F: perpet. (alt.) — est om. C quoque: ambo legunt substantia nimirum corporum caelestium post perpetua (pr.) 6 corruptibilis vero] alia corr. et est F 8 huius et sq.] ἣς ἀνάγκη τὰ στοιχεῖα λαβεῖν ad genus mutabile tantum referri videtur 11 saltem AF: (ex una re) simplicissima BC 13 ex—existit (14) om. 20 dispositionibus suis] forma et specie sua F 29 atque immutabilem om. AF 30 nec—mutari om. A 36 nam] ad verbum: quae autem illi sunt opinati, haec)

Non ens autem tribus modis dicitur, uno modo quod penitus non est, altero ut privatio rei ortae opposita, tertio quod potentia est. duobus igitur prioiibus modis quidquam fieri nequit. quid enim fieri potest ex eo, quod omniuo non est, aut ex privatione, dum ipsa manet? sed ex corpore mutationi subiecto aliquid fieri potest; nam potentia est id, quod fit, actu vero non est. stantibus his non ex quocumque corpore quolibet modo cuiuslibet rei generatio erit. navis enim miuime ex lapillis fabricatur neque ex quacumque re gignitur homo, sed navis ex lignis construitur, domus vero ex lapidibus et homo ex semine humano oritur, non tamen quilibet ex quolibet, sed unusquisque ex semine, ex quo ortum habuit. pari modo equus ex semine equi gignitur. at si corpus, ex quo ea, quae fiunt, originem ducunt, secundum omnem sui rationem unum esset nec primum esset [*](3 post] Ar. 229 ti 9 καὶ ἡ εἰς τὸ ἔμπροσθεν τῇ εἰς τὸ ὄπισθεν 20 non ex et sq.] partim est om. A et C; cf. Alex. 672,28 καὶ οὔτε ἐκ τοῦ μηδαμῇ μηδαμῶς ὄντος γίνεται τὰ γινόμενα . . ἀλλ’ ἐκ τοῦ πῇ μὲν ὄντος πῇ δὲ μὴ ὄντος 22 quod fit actu est non ens BCD: quod actu erit AF; cf. infra)

Insuper in Physicis expositum est neque formam per se solam generari posse, neque recipiens per se solum, rotunditas euim sola per se arte aurificis non fit, neque fit aurum per se; sed aurum fit aurum vena, rotundum autem ab auriflce redditur. qui vero utrumque tamquam rem separatam poneret, eo inducertur, ut generationem infinitam statuercf; etenim si recipiens recipiens generari posset, necessarium esset, ut ex alio rccipiente generaretur; similiter si corrumpi posset, in aliud corpus resolveretur.

Post haec iam expositum est unamquamque rem naturalem tantummodo ex sibi simili ac cognomine oriri, ueque hoc in naturalibus solum, ut si homo generet homiuem, sed etiam in iis, arte hunt, nam non generatur domus nisi domo, domus, inquam, corporea incorporea domo. ars igitur principium est unius in altero, natura vero principium in eodem ipso est. fiunt [*](24 Physicis] p. 192a25 25 rotunditas BC1F: rotunditatis forma AC2 etenim (29)] nam alioqui in infinitum progrederemur, quoniam F 30 ut—generareture] subiectum utique aliquod, ex quo manente et antecedcnte produceretur F 32 posthaec F Aristotelein imitatus expositum] supra Z cap. 7 et 9 33 nec et sq.] Arist. a 5 35 nam et sq.] cf. Arist. 1032b 11 ὥστε συμβαίνει τρόπον τινὰ . . γίνεσθαι καὶ τὴν οἰκίαν)

Tres igitiir universae substantiae sunt, inter qiias una immutabilis peuitus et immobilis est, quae non sensu, sed iutellectu dumtaxat [*](f. 5) apprelieuditur; reliquae duae seusui subiectae sunt, quarum una perenuis, altera corruptibilis existit. sed tuum est sensibilem substantiam corruptioui obnoxiam in tres substantias dirimere: in elementum, scilicet corpus forniam suscipiens, in formam et in id, quod ex his constat, quae tres substantiae in hoc fere conveniunt, ut sint hoc aliquid. hoc autem magis proprium substantiae est quam reliquae eius proprietates. quodsi unumquidque aliorum praedicamentorum <tamquam hoc aliquid> significamus, haec significatio substantiae tantum debetur. inter substantias autem materia remotissimcc ab eo est, ut sit hoc aliquid. nam materia ex sui natura est nisi quod est quodpiam optans, hoc aliquid apparere et inter substantias numerari — veluti si videri renueret, dum forma privatur, ne paupertatem atque egestatem suam ostendat — nec sensus eam percipit, donee formam induat. attamen intellectus analogia quadam materiam forma carere cognoscit et scit ipsam adulterinam esse, speciem scilicet eius praebere, quod non habet; non enim habet formam, qua fulciatur. at cum ipse ab ea omnes formas abstraxerit, tunc convertet se ad eam et semel ad primam materiam conversus invenit aliquando in materia cuilibet rei propiiiqua, quae percipi potest, istam materiam esse hoc aliquid. illa enim enim formam, ut aes statuae et tabulae navis, sed haec magis, cum sit ex rebus separatis et non unitis, ut sunt lateres ac lapides domus. hoc igitur modo ex imbecillitate, abstrusione et remotione convertitur materia, ut hoc aliquid appareat. nihilo minus videri respuit nec permanet ne per momentum quidem temporis, quo percipiatur. Forma vero, (piae quam informat materiam tegit, dignior est hoc aliquid esse; sed quae inter omnes substantias optimo iure hoc aliquid [*](1 conversiones . . laesiones] cf. Alex. 675,26 ἀποτυχίαι et 676,3 ἀποτυχίαι καὶ ἀμαρτήματα 10. 11 elementum codd. F hic et in seq. passim: 1. materiam 14 — debetur (16)] locus diltieilis. F exhibet: accidentibus enim ne per teinporaneum quidem spatiitm signijicatio super hoc suppedilabitur. verba ne—spatium om. BCD 18 — numerari (19)] textus hebr. vix permittit, ut vertas cum F: et substantia numerabilis esse, licet similem invenias sententiam apud Arist. 190b 25 ἡ ὅλη ἀριθμητή. 21 analogia] cf. Arist. 191a8 δ' ὑποκειμένη φύσις ἐπιστητὴ κατ’ ἀναλογίαν et Alex. in Metaph. 465,6 seq. 26 quae — potest] ad verbum: pro propinquitate vis perceptivae. cave constructionem destruas vertendo cum F: agiliorem postmodum comprehensionem in cuiuslibet rei materia proxima invenit. nam materia haec est hoc aliquid. 29 non unitis] Arist. a 10 καὶ μὴ συμύσει)

Inde ad sciscitaudum venit, utrum detur forma seiuncta a covpore, an omnes formae in corpore sint, adeo ut forma tantum substautiae compositae sit forma, quae cum fortasse separari possit intellectu, nusquam tamen re vera per se sola existat. dicamus artificialium formas hoc modo se habere, id quod ex earum ratione innotescit. nam lectuli forma aut in ligno est aut in artificis mente et sauitatis forma aut in corpore existit aut in mente medici, neque est generatio horum neque corrnptio, sed alio modo sunt et nou sunt, ut saepe dictum est. sed formarum, quacnatura sunt, nonnullas a corpore seiunetas esse veluti animam et intellectum non nego. idcirco ponentes formas [abstractas] esse, formas istas rebus naturalibus tribuebant, artificialibus vero nequaqiiam. plurimas vero formas naturales corpori coniunctas videmus, ut formas ignis et formas carnis, et, ut verbo dicam, dicain, nullius suhstantiue singularis naturalis formae sine corpore existere possunt. moventes autem formae et efficientes non est falsum dicere, quod antecedant ea, quae ab ipsis procreantur, tametsi in corpore sint, et hoc pacto Socratis pater Socratem autecedit et statuarius praecedit statuam, quam efifecerit. at formae substantiarum compositarum simul cum ipsis necessario sunt, non ante eas; Socratis enim sanitas cum Socrate est, non ante ipsum; figura quoque huius pilae et pila simul sunt, non ante ipsam. numquid autem post interitum compositi ulla harum formarum maneat, considerare oportet. in quibusdam nihil prohibere videtur, ne permaneat, veluti si anima talis sit, non tota, sed mens sola, ut enim iota permaneat anima, fieri fortasse non potest.

Si igitur forma praeexistens invenitur, quae agit, quatenus formam sibi similem inducit, ita ut homo generetur ex homine tantum, et equus ex equo, singularis inquam e singulari, — universale namque nee giguit nee gignitur, at id, quod generat et generatur, est hoc et illud — quid in generatione | opus habemus eius forma, [*](f.6) qua Plato dicebat? cur, inquam, forma, quae generatur, indiget altera forma ut exemplari, cum ad ipsius exemplum eftingatur id, quod ab ea gignitur? nam idem nomen eademque detinitio tam generatum quam generans amplectitur formaque utriusque est eadem; eiusmodi enim est natura formae generantis, ut aliam sibi similem formam generare possit. <similiter> ars in omnibus, quae facit, ulla tamquam exemplari minime indiget, ita ut scamnum e.g., quod facere sibi proponat, sine exemplari facere neqtieat. ars enim ipsa est scamni exemplar, quoniam forma scamni est in mente artificis [*](35 altera forma ut AD: om. BGF)

Et hie sermo de reicienda forma perfectus [et absolutus] esset, nisi facesseret negotium animalium multitudo, quae a nou simili nascuutur. eeruimus euim vesparum geuiis ex equorum, apes ex bourn cadaveribus gigui, rauam ex putredine aquae atque genus quoddam rausearum exigui corporis ex vino corrupto neque invenimus naturam produeere ida ex similibus in forma, et nos optime novimus proportionem quandam peculiarem spermati seminibusque cuiuslibet plautarura ac animalium esse, qua generantur, quae gigni debent, certa, iuquam, aniraalia certaeque plantae, non aliae, adeo ut ex humano semine nou generetur equus neque ex equino semine homo fieri possit parique ratione neque ex huiusce plantae semine alia planta efficiatur. nee aliter respondent hae proportiones animalis huiusmodi generationi, nisi quia proportio prius posita in natura est, quae parata atque disposita sit ad novandam omnem viventis speeiem possibilem, dummodo materiam ad proereandam inveniat idoneam, quae nondum erupit in aetum. nee spernas obsecro talium animalium condicionem, sed cogita admirandam magis fore artificis peritiam, si quid ex luto fingat, quam si idem ex auro aut marmore conflasset; quin immo si rationem maioris viventium bene consideraverimus, inveniemus eundem in illo naturae proeessum. itaque fieri non potest, quin proportiones atque formae in natura iam positae sint, secundum quas facit id, quod facit. tametsi euim generatur homo ab homine, pater tamen nihil artificii habet in hac sua compositione, quae talis existit, ut meliore modo se habere nequeat; sed ita fit, quoniam in cuiuseunque substantiae natura proportio atque formae insunt; [proinde] non artificio patris, sed proportione fit. [praeterea] eorpus in sola corporis superficie operatur, natura vero se in corpus universum insinuat. neque mirandum naturam nescientem ea, quae facit, ad finem, qui intenditur, adducere; etenim ipsa nee quid agat intellegit, nee actu pereipit. et hoc indicat proportiones illas numine honorabilioris nobiliorisque causae, quam ipsa sit, atque sublimiore gradu collocatae affiari, nempe anima, quae est in terra, quae secundum Platonem a diis secundis manat, secundum Aristotelem a sole proveuit et a circulo obliquo. et ideo facit illud, quod facit, desiderio intentionis, qua agitur, incensa, licet ipsa non intellegat intentionem; quomodo afflantur homines, ut verba loquantur, cum futura vaticinantur, baud sane percipientes, quid ipsi dicant. in summa fieri non potest, quin adsint in natura proportiones ac formae; nam in rei generatione ipsius similitudinem adesse oportet. sed non [*](3 et seq.] Av. 303 F sq. et AvFr 58 6 genus—corporis] 1. muscas ut 15 proportiol fort, proportiones ut Av.)

Sed cum institutum sit primum principium eorum, quae sunt, quaerere, idcirco huiusmodi quaestioni quaedam praemiitere proficiet. et | primo quaerimus, utrum principium omnium, quae sunt, possit esse [*](f.7) unum et idem, ut illud principium sit principium substantiae, eorum, quae sunt ad aliquid, quantitatis et qualitatis, an quodlibet praedicamentorum diversuni principium a principio alterius babeat. cum vero principium variis modis dicatur, tum quod est initium motus, turn id, propter quod est id quod est, tum elementum, decet nos de elementis prius quaerere, sitne idem elementum omnium entium, an quodlibet praedicamentum diversa elementa possideat ab alterius elementis. sed absurdum videtur, si eadem omnium sint, ita ut eadem sint elementa substantiae, relationis, qualitatis et quantitatis. si vero quis hoc affirmare conabitur, quaeremus ab eo, quid hoc elementum sit, si unum est, aut quaeuam haec elementa sint, si plura sunt; utrum extra decem genera, an in aliquo eorum existant. non esse extra decem praedicamenta [in promptu est]; nam esset aliud praedicamentum praeter decem atque illis prius haberetur. nam elementum prius est bisce, quorum est elementiivi. at nullum genus substantiam praecedit, ut ex praedictis liquet, sin vero hoc fugias contendasque ponere elcmentum in praedicamento substantiae, tunc elementum substantiae erit elementum relationis, quantitatis, qualitatis, actionis, passionis atque habitus, praeterea sequetur uecessario id, quod est extra captum intellectus, elementum substantiae esse in substantia; sed elementa priora ac simpliciora sunt his, quae ex eis componuntur, ut literae sunt dictione priores. supponamus igitur elementa non esse in aliquo praedicamento. at in quaestionem venit, num fieri possit, ut sint quicquam universalium omnia comprehendentium, ut unum. si dicatur huiusmodi elementa omnium esse, respondebimus baec nomina <non> magis de simplicibus rebus de compositis praedicari. ex quo sequeretur simpliciora non esse compositorum elementa; cum enim composita his nominibus appellarentur, simpliciorum elementa forent. praeterea si unum atque ens sint priucipia decem praedicamentorum et principia dicersa ab his sint, quorum principia sunt, ut punctum diversum a linea et unitas a numero et producens aliud atque ea, quae ab eo producuntur: tum [*](4 generante BCF Av.: generati AD 16 quantitatis om. C si vero et sq.] abbreviationem expositionis, quae sequitur, invenies apiul Averr. 306 HJ 23 post genus add. BD communius; cf. Ar. b2 κοινόν praedictis] Ar. p. 1038b27 supplevi 39 post producuntur F exhibet: sequitur ens, et unum sine praedicamentis esse posse, sed ens et unum non sunt sine essentia substantiae, quantitatis, qualitatis et reliquorum. nec unum (p, 11,2)..: quae omnia commenticia sunt)

At proportione quaclam nihil prohibet, si id, quod supira statutum erat, pro eerto habemus. principia enim omnium tria sint, forma, materia atque privatio — e. g. in sensibilibus substantiis calidum quidem ut forma est, frigidum vero ut privatio, materia autem illud, quod est potentia haec duo] in praedicamento vero qualitatis album habet locum formae, nigrum locum privationis, superficies vero supposita his est ut materia quaedam; sic etiam lumen loco formae, tenebrae loco privationis habeutur et corpus recipiens lumen utrique supponitur. impossibile est igitur elementa dari, quae communia omnino omnibus sint, at reperiuntur proportione et analogia (piadam. sed nunc non quaerimus eleinentuni eorum, quae sunt; nam eorum principium quaerere propositum fuit. sane utrumque causa est. sed principium potest esse extraneum ut causa movens, elementa vero nequeunt esse nisi in iis, quae ex ipsis fiunt. quod igitur elementum est, id et iam principium dici potest, quod vero principium est, elementum procul dubio non est; nam movens potest esse extra rem motam. at proximum movens in naturalibus simile est formae; homo namque hominem geuerat. in artificialibus vero, quae meute fiunt, forma est aut privatio. exemplo sit medicina aut ipsius ignoratio, aedificatoria ars aut imperitia eius. in midtis vero rehus movens causa simul et forma est; medicina namque sanitas quodam | modo est, quoniam [*](f.8) movens, et aedificandi facultas quodam modo aedium est forma, homo vero generatur ab homine. at nostrum non est nunc proximum movens iuvestigare, sed quaerimus primum movens, quo omnia moventur.

Et est manifestum, quod est substantia, nam est initium substantiae; at nihil initium est substantiae nisi substantia, et ipsuni turn substantiae initium sine dubio, turn principium erit omnium eorum, quae sunt; cetera namque entia nisi aftectus qualitates motusque substantiae non existunt, ut superius probatum est. at quaerendum de hac substantia, quae universum hoc corpus movet, quid sit. utrum anima ponenda est an intellectus an quid aliud ab his ambobus diversum? sed cauti esse debemus, ne accidens aliquod de primo principio praedicemus ex his, inquam, quae cetera entia necessario consequuntur; reliquis vero entibus inest potestas et [*](2 non emendavi: duo ABCF 3 immo—esse add. F 6 sensibilibus substantiis F: sensibili substantia ABD: sensibilium substantia C 27 at et sq.] cf. Av. 309 G 33 sunt BCF: segregantur AD 34 superius] Z 1 36 anima—intellectus] ponendum est aut anima C2 37 sed F: aut BC: cum AC; ad verbum: cum cauli providique simus 39 post potestas inserit atque actus F)

Quae vero actu et potentia sunt, quandoque non solum per elementa variantur, quae sunt in rebus, i. e. per formam et materiam, ex quibus constant, sed per res etiam, quae sunt extra, ut earum motrices, quarum materia fortasse non cadem est ac rerum inde generatarum quarumque forma non cadem est, sed diversa. quod mente servandum puto in quaestione primae causae, nam aliquae moventes causae in forma convenientes sunt rei motae ipsique proximae, quas sequuntur remotiores. proxima causa est ut pater, sol vero remotior est, sole adhuc remotior est circulus declivis. quae quidem causae non sunt ad modum materiae rei generabilis aut formae aut privationis, sed motrices sunt; uec conveniunt in forma neque proximae sunt ut pater, sed remotiores et in agendo fortiores. nam principia proximarum quoque causarum sunt.

Amplius, dum quaerimus de prima causa, cernere oportet causarum alias universales, alias singulares particulares [dici posse]. vera principia non sunt universalia, sed singularia particularia, ut hoc singulare initium est huius singularis et hie homo huius hominis, non universalis, quoniam non existit, sed hie est pater huius et haec aqua (sic!) est causa huiusce aquae, universale enim, si causa esse dicatur, est causa universalis, ut substantia est causa substantiae et quantitas causa quantitatis; at principia, quae vere principia sunt, in singularibus quaeri debent. nam materia non est absolute materia homiuis, sed materia inea est mea materia et materia tua est tua materia, veluti alia forma tua est, alia mea, [*](1 variis temporihus] ἄλλοτε loco ἄλλα τε Ar. a5 8 forma] exspectes actu intellego —aut] namque, si separabilis est, actu est: sic et F ex emendatione. in sequentibus στέρησις omittitur 24 nec—forma (25)] οὔτε ὁμοειδές Ar. 17; verba οὔτε ὅλη ὄντα et ad solom et circulum declivem tantum referuntur. 33 aqua . . aquae] depravatum ex B et BA (ABBREV ex ABBREV))

Jam diximus substantias esse tres, duas | naturales, tertiam vero [*](f.9) immobilem. duae illae naturales in praecedentibus dilucidatae sunt et iam uberius de iis antea disputavimus. nunc sermonem habemus de substantia immobili et aetevna, et in primis quaerimus, numquid reperiatur substantia, quae tempore non attingatur neque sit obnoxia alterationi aut mutationi, sed continuo in suo statu permaneat. et saepe diximus hoc principium non posse demonstratione cognosci. demonstratio enim ex principiis et causis constat, prima autem causa, hoc est primum principium, nee causam ante se nee principium habet. sed quod volumus, hoc pacto fortasse consequemur, considerando duo necessario inesse primo omnium principio: unum quod est aeternum, alterum quod est immobile, separemus igitur haec et de utroque singillatim disputemus. et primo numquid detur substantia aeterna, postea numquid aliqua substantia sit immobilis; tunc sic procedendo voti compotes facile erimus. nam quod facere solent infirmiores baiuli, quibus si quod grave suscipiendum est onus, illud imrtiuutur itaque facillime perferunt, id nos imitabimur in hac nostra perscrutatione. dico igitur: si omnes substautiae corruptibiles sunt, substautiae autem omnes ceteris entihus priores sunt, omnia corruptibilia erunt. cum enim verum sit, ut a principio dictum est, uuiversitatis, sive ad unum redacta sit sive in recta continuatione serieque constet, radicem elementumque nec principium partium ipsius substantiam esse: substantia corrupta nihil remauebit eorum, quae ab ipsa pendent, quod si quis vel leviter intueatur, inveniet non posse fieri, ut substautiae et cetera, quae sunt, non habeant perpetuam substantiam, per quam esse suum obtiueant. neu mireris inter ea, quae sunt, dari substantiam aeternam. nam inveniuntur quaedam in natura accidentium, quae aeterna et incorruptibilia sunt, motus enim est aliquid inseparabile, per se non existens, cum sine duhio corpori insit aut substantiae; atque multo magis tempus huiusmodi est. nam tempus finitimum habetur [*](16 sed—permaneat om. F 19 hoc—principium om. CD oi huius libri)

Sed ex motu ipso hoc eruamus. contendimus motum necessario aut aeternum esse aut genitum. si genitus, iam praecessit motor, at quonam modo licet animo comprehendere motorem aeternum esse, a quo motus non semper manet; nihil enim prohibet, quominus inde fluat, neque novatum quippiam est, quod aliquo modo motorem ad motum excitaverit. nam quidquid fit, ab eo tantum fit, nihil externum impedit eum, nihil iocitat. neque possumus dicere: prius non poterat movere et mox potuit; nam sequeretur eum mutationem subire et aliquid praeter eum existere, quod mutaret. quodsi quis contendat eum impeditum esse, praeterquam quod vilipendit, dum aliud praeter ipsum inducit, adhuc eum magis vilipendit, | cum necessario [*](f.10) hoc impediens sit eo valentius. praeterea qui fieri potest, ut haec causa infinito tempore inhibuerit, tandem vero eum absolverit? hoc certe esse nequit, nisi aut diversa sit, aut ipsa quoque mutetur nee se possit eodem modo semper habere, motor igitur aliquando se abstineret a motu, aliquando moveret. cum vero novatio motus absque motu non fiat, motus erit ergo ante motum. nam variare, alternare, sistere sunt motus species eumque sectantur. amplius impossibile est hoc, quod motu cietur, non esse corpus quodpiam. quod quidem si ingenitum ponatur, sed post quietem moveri, tunc cogimur causam dare, qua [*](5 Auditu nat.] VIII 1 14 appellat.] κατηγορήματα Them, ad Phys. 41223 38 impossibile—quodpiam (39)] ad verbum: fieri non potest, quin corpus aliquod existat, movetur)

Cum vero hoc pacto sit, movebit necessario motu continenti actionemque peraget. nam si motor esset et motus eius non esset continuus, ne ipse quidem aeterno tempore moveret. hoc autem impossibile esse iam demonstratum est. nulla ergo prorsus erit utilitas, si substantias sempiternas induxerimus, perinde atque illi, qui form as separatas quiescentes veluti ideas quiescentes commenti sunt, at si naturales sint ac aeternae prioresque sensibilibus, non decet naturam hanc nihil agentem supponere, sed potius oportet, ut mutare aut movere sit potens. cum vero dico potens, baud inferre volo, quod a potentia ad actum extrahatur, sed potentiam ab ea omnino removendam esse censeo. nee hanc substantiam puto numerari inter substantias, quae quandoque actu, quandoque potentia sunt; fieri enim non potest, ut aliquando principium primum potentia existat. [*](17 Auscultatione] VIII 8 18 minime—esse (19) om. A 20 separahilem] eicitur CF 26 vilius—nobilioris (27) om. B 34 veluti—quiescentes 41 fieri—existat om)

At possit aliquis hie logice obviani ire inquiens nullum | potentia [*](f.11) existens ullo pacto villus esse eo, quod actu est, immo ea, quae potentia sunt, ad ea, quae actu, tamquam prius adposterius se habere; etenim aliquid natura ad actum progressum procul dubio habere potentiam priorem in esse, neque necesse esse, ut omnis potestas ad actum reducatur. sed hoc tantum in rebus sensibilibus verum est, eae namque et potestatem et actum possideutes potentiam semper prius habent. simpliciter tamen actum cum potentia comparantes actum natura priorem inveniemus; ipse namque potentiam extrahit atque movet. potentiam autem praecedere actum statuerunt autiqui theologi, qui generabant muudum ex tenebris et aere — ut dicebat Hesiodus — itemque physici, qui materiam omnia procedere asseverabant — veluti qui ponehant omnia simul esse vel particulas illas insectiles atque infinitas dari raultaque alia — communis vero error eorum est, quod adscribunt materiam huic honorabili ac universali principio. sed quomodo materies movebitur, nisi sit praecedens aliqua causa, quae moveat eam? nullam enim invenimus materiam ex se ad formam moveri. at sicut liguum non ex se movetur ad formam lecticae, sed artificis opera, sic et menstruus sanguis; terra quoque ex se nee plantam producit nee semen ullum; at sol movet terram ceteraque elementa et semina ad plantam geuerandam. hinc veritatis vi convincitur ponentes materiam omnia praecedere, velint nolint, causam actu existentem adesse fateri, ut Leucippus commiscuit sempiteruum motum suis illis particulis indivisibilibus, ut Plato posuit inordinatum motum ante opus dei, Empedocles statuit litem et amicitiam et Anaxagoras mentem. sed par erat eos potius de causa huius aeterni motus verba facere quidque aeternum intellegant [explicare]. nullum enim perpetuum motum nisi solum localem, qui [*](5 praeterea—flectere (6)] BC exhibent: fieri vero potest quodammodo, ut in actu non sit; quod potentia est, ad — se flectit 7 nihil—habere FC: necessario tamen habet 8 substantiam] conicio potentiam 21 aere] luce C i. t.; i. m. laudatur Av., qui iure chao exhibet; cf. initium cap. 7 22 Hesiodus] Sinodes sive Sudes codd.: Dinodes Av. 30 ex se—generandam (32)] locus vix integer 34 commiscuit CF: instituit . . (in suis))

Sed diligentius senteutias illorum scrutantes iuveuiemus ipsos ponere primum motum confusum atqne inordinatum; post quem ponunt ordinatum motum cum anima et orbe et cum ordiue eorum, quae sunt, at rationem mdlam invenimus, cur inordinatum rem ordinatam praecedat, sed videmus ordinatum rem inordinatam praecedere. atqui videmus sphaeram omniaque caelestia corpora circulo cieri continuis conversionibus partim diuturni temporis. partim brevis, et reverti ad punctum, a quo initium sumpsere; et hoc aequissimis revolutionibus atque perfectissimis. quod autem habet continuum ac uniformem motum iure et merito causam habere debet, quae comparata cum corporibus motis sit uniformis. si quid vero variis temporibus varium in modum movetur, causa motrix pro varietate temporum eandem rationem, quam id, quod movetur, habebit. at nihil inexistens corporibus generationi corruptionique obnoxiis unquam eodem modo se habere potest, habent igitur liaec corpora aliquam causam variam secundum ipsorum variationem. cum autem generatio atque corruptio semper sint nec unquam deficiant, consentaneum estearum quidem causam efficientem variari, continenter tamen perseverare. ex se quidem necessario haec causa varia est, continuationem autem accipit ab alia causa; hoc igitur a prima causa aut ab alia causa, quod autem cogit hoc esse a prima causa, est, quoniam causa est tum istius permansionis, tum permansionis secundae causae, et hac ratione praestantior est maiorisque momenti. nam ceterae causae nee permansionem nee continuationem habent perinde atque causa prima; proprium enim [*](f.12) secundae causae est variare, primae vero perseverare. necessario igitur hae omnes (?) causae erunt perseverantiae et varietatis.