Neque hoc pro placito habeas, quod ponimus quidem, cui tamen sensus repugnat; nemo namque tarn caecutiens et sensu et mente est, qui non videat ac intellegat primum orbem circumeuntem ceteros orbes semper uniformiter ciere, orbes vero errantium stellarum semper motu vario moveri et unum alterum praecedere, ita ut inter se sint [*](25 continenter] leg. ut vulg. ἀεὶ all 29 istius] non diiudicandum est, utrum vs 15 ἁυτῷ an αὐτῷ legerit 31 momenti AC: permanentiae BF 39 cieri AF: ciere BC)
18
diversi, atque omuia, quae geueratiouem et corruptionem subeunt,
[*](f.12) ab ipsis vecipere motum continuum et motum varium.
Itaque cum hoc pacto res se babeat, quid nobis alia initia quaereuda sunt, ut baec desevanius, convertentes nos ad poëtas, qui generant omnia ex nocte et informi chao et, ut uno verbo dicam, ex eo, quod uatura potentia est, non actu? sed baec missa faciamus et dicamus esse corpus, quod indefesso motu movetur; hic autem est motus circularis. quod non tantum ratione, sed etiam opere perspicuum est. cum vero motus non deficiat, [corpus] quod eo movetur, aeternum erit; id autem est primus orbis. si igitur mobile corpus a motu non vacat. ue quod mo vet quidem a motu unquam desistere aut cessare palam est. iam satis ergo patefecimus [primum motorem] aeternum sempiteruaeque esse continuationis; nunc quod immobilis sit, explicabimus, idque repetendo ea, quae iam praefati sumus. si enim quidpiam ex duabus constet rebus, quarum altera sit seiuncta et per se stare possit, altera itidem per se manebit et seiuncta erit. cum igitur detur mobile et idem movens, et mobile tantummodo non movens, necessario datur et movens non mobile, hoc autem est, quod natura ’istit 71071 immixtum materiae, cuius substantia actus est. sed nemo miretur dari movens immobile, nam omne desiderabile hoc pacto m|ovet et omne intellegibile, cum intellegitur et aliquas functiones movet, hoc pacto movet. at cum desiderabilia et intellegibilia multa sint in nobis et in aliis animalibus, fieri nequit, ut desiderabile et intellegibile simul moveaut; nam desiderabile desiderium movet quidem et manet immotum. eius natura tamen non est in genere intellegibilium. in primis vero principiis materiae non immixtis idem est desiderabile atque intellegibile. nam desiderabile est, <quia> intellegibile est, non e contrario quia desiderabile. et hoc ipsum invenitur in desiderabilibus nobis propinquis, quae videmus indeque appetimus et eligimus. appetimus autem grata et eligimus vere bona. nam quae eligimus, appetimus, quoniam videntur bona; neque talia videntur, quia nos ea appetimus, sed appetimus, quia talia videntur. atqui nobis multa videri contiugit aliter atque sint; sed in primo desiderato atque in primo desiderio nulla est diversitas inter id, quod videtur, et id, quod re vera est; nam idem est, et quod apparet et quod vere est. itacpue quod de eo intellegitur, est in ratione eius, et quod intellegitur esse bonum, id ipsum re vera est bonum.
[*](2 motum—varium F ex emendatione: a motu inquam conlinuo et motu vario 7 ἀεὶ (Arist. 21) deest 11 guod movet] ὅ in ὅ κινεῖ a 23 subiectura esse putat (ut Bonitz p. 495) 15 praefati] Phys. VII 256b20 et Paraphr. Themistii p. 2231 17 cum et sq.] verbatim: ἐπεὶ Γε τὸ μὲν κινούμενον καὶ κινοῦν, τὸ δὲ κινούμενον μόνως μὴ κινοῦν, τοίνυν ἔστι τι ὃ οὐ κινούμενον κινεῖ 29 quia addidi nam—desiderabile (30) om. F)19
Initium autem desiderii est id, quod de prima causa intellegitur, eo modo, quo appetitus nostri initium est imaginatio et cogitatio; omnis autem intellectus ab intellegibili moventur, ut cogitatio movetur a cogitabili atque imaginatio ab imaginabili. species vero intellegibilium plures sunt, omnium tamen prima est substantia et huius substautiae ea, quae simplex est et est actu, aa nulla potentia admiscentur, de qua nihil praedicatur, quae subiectum nullum habet, sed re vera est natura una et simplex, quod autem materiam habet, nee simplex nec unum separatim esse potest; at ubi est potentia, ibi multitudo atque compositio. quod cum unum esse dicatur, nou est quidem, si primariam unius vim acceperis, tametsi saepius unum et simplex dicatur. nam bominem unum dicimus, gentem unam, propositionem simplicem atque elemeutum simplex; sed si quis optime veritatem scrutetur, inveuiet nomina baec in rebus omnibus mentiri praeterquam in prima substantia; nam de hac vere dicitur, quod una sit et simplex, ueque | cum [*](f.13) earn unam esse dicimus, quantitatem significamus, ut cum nationera unam dicimus, digitum unum, bominem unum atque equum unum. in bis namque aliud est id, (piod est, aliud est esse unum; in natura vero bac ens et unum idem suut. ita quoque simplex dicitur, nou quod ex ea possit quicquam componi nee alterius comparatione sic appellatur, sed natura simplex est sine ulla compositione et multiplicitate. et haec natura non tantum est primus motor rerum, sed est perfectio et id gratia cuius.
Nam quod ex se eligibile est et quod in se babet pulchritudinem et summam nobilitatem, id et principium et ex se perfectio existit. et hoc etiam in lege reperitur. nam lex quoque administrationem movet, quae ab ea est. lex euim sua ipsius gratia et per se pulchra est ac eligibilis. nam tunc praestantissimi babentur iustissimeque dicuntur gubernare administrantes, cum legis normam et ordinem speculando perficiunt administrationem eamque custodiunt. [hoc tamen interest, quod] lex non est substantia, sed actio quaedam substautiae, quae quidem desinit esse nee manet nisi per terminatum tempus; at primum desiderabile et primum movens est substautia non immixta materiae, sempiternae contiuuationis, simplex, cuius natura actus est. perinde ac si cogitatione fingeremus legem, qua administratio nititur, vivere et se ipsam intellegere, et intellectioue ilia, ut re vera movet, administrationem movere ad modum rei desideratae. ita summus deus est vigor, lex, causa aequabilitatis et ordinis huius mundi, estque intellectus perfecte [*](6. 7 cui et sq.] hie excidit una pagina in A 27 et hoc et sq.] interpretatio verb, (p. 1072b2) ἔστι γάρ τινι τὸ οὖ ἕνεκα 32 hoc—quod] sed codd. 40 perfecte . veritasque cocld.: vere perfecteque F)
20
primus veritasque. omnis autem operatio, quae ab iutellectu inanat,
[*](f. 13) sapientia est atque meus; cum igitur operatio intellectus sit substantia, necessario substantia priraae quoque causae sapientia erit atque meus, et ab ea ordo et rectituclo entium proveniet, et erit ilia, quam omnia, quae sequuntur, appetunt, quaedam emiuus, quaedam corainus accedentia ad ipsam. ut etiam accidit in civitatum administratione; quidam enim cives acceduut ad perfectionem, quidam vero remotiores sunt, et simile est hoc desiderium homiui iuris peritiam profitenti eamque desideranti, ut secundum ipsam vivat; omnes enim, qui libero arbitrio voluntateque obsequuntur seseque accommodant, id ob amorem agunt ac desiderio eius principii, quod profitentur. qui autem dixerit totum desiderium primae causae esse, ut res ad eam prope accedant et qualis ipsa est evadant, is iam metam hac sua consideratione transiit; perinde ac si quis id esse diceret instar appetentiae, qua animal cibum appetit. at res non ita se habet. sed species quidem desiderii multae sunt, el multa sunt ea ipsa, quae amantur et desiderantur. etenim appetitus alimenti diversus est ab appetitu rei desiderabilis; similiter etiam sanitatis amor diversus est certa ratione ab amore viae rectae. nam cibuin appetimus, ut eo impleamur, desiderabile vero, ut id videamus et ad ipsum accedamus; ita sanitas quoque amatur, ut acquiratur, via autem recta, ut recte agatur; sic exercitus ducem appetit et civitas regem, ut eum imitetur eiusque observet mores, manemus igitur in nostro de prima causa sermoue dicimusque eam immobilem esse; neque mirandum putamus ipsam, cum prima causa sit, substantiam quoque esse et intellectum, quem, dum se intellegit, cetera appetunt, ut profiteantur hunc intellectum, qui est ordo et norma entium, ut homo legi adhaeret atque desiderat ex eius praescripto vivere, et praefectus administrationi rectam assequi gubernandi rationem exoptat.
Movet igitur prima causa ut res desiderata, primum autem, quod ea movetur et quod propius accedit eamque desiderat et ei assimilari studet, est primum caelum et orbis inerrautium stellarum. et quia proximus est ei, rectitudinem eius, quam optat, quam potest perfectissime acquirit; quemadmodum principis vicarius nonnihil regiae dignitatis sibi acquirit, quippe qui regi propinquus sit, non loco, sed natura. post motum autem caeli, qui | primus motus est, sequitur motus plauetarum, deinde generabilia [*](f.14) et corruptibilia. et natura ipsa multorum est motuum, non modo secundum locum, ut motus est divinorum corporum, sed etiam [*](18 ab—desiberabilis] fort.: a desiderio amati et similiter infra (20) amatum . . ut 19 cerla ratione B: (ab amore) dignitatis ac FC; cf. infra 27 profiteantur] cognoscant FC. hinc rursus incipit A 38 ante planetarum add. inerrantium stellarum et motus AB et C i. m.)
21
ad omnes motuum species; sequitur ergo maximam varietatem in
[*](f. 14) mobilibus esse et aliam alii potentiam. si igitur motus omnia, quae nioventur, comprehendit, potentia vero in motu ipso est, et motus partim in loco, partim in qualitate et substantia et in huiusmodi, idque varie: propter hoc in omnibus bis unam et eandem potentiam non invenimus. at cum corporibus caelestibus, quae loco tantum mutantur, varietatem contingere dicimus, nihil aliud dicere volumus, praeterquam quod ea variis adesse locis contingit, non ita tamen, ut contingat in loco non esse, etenim cum contiugere dicimus, nolumus indicare id, quod hoc vocabulo ostendi solet, nec modum quemdam, qui ad alterutrum extremorum declinare valeat, sed iudicamus ea in loco non esse, in quo necessario colloentur. nam proprie contiugere de hac tantum natura imbecilli ac confusa dicitur, quam potentia ingreditur per ostium contrarietatis. cum igitur potentia de corporibus caelestibus praedicari non possit — ea namque sola prima mutatione, quae in loco est, mutantur absque intriuseca naturae mutatione — ergo qui caelestes globos hoc motu movet, quem saepenumero priorem ceteris mutationibus statuimus, quippe qui immobilis sit omnino nec mutetur nec trausferatur, nec substantia variari poterit nec alio pacto. generatio enim et corruptio valde ab eo distant, pariterque motus incrementi et decrementi; is enim iter est ad interitum. sed et motus localis ab eo remotus est; nam et ipse est una de corporum mutationibus. at ille movet quidem, sed ipse immobilis existit; et id quod primo motu non movetur, nee ullo alio movetur. quamobrem valde distat a potentia.
Necessitate igitur est ens. illud vero initium, quod hoc pacto necessarium est, id vere initium est. nam quod non contingit mntari et non mutari, id necessario est et est ens. necessarium enim tribus modis dicitur. primo id, quod est coactum, propterea quod est praeter voluntatem; secundo id, sine quo res non optime se habet; tertio id, quod aliter se habere omnino non potest, ex tali necessario caelum et natura universi pendet. in summa autem praestautia degere, quod nobis ad exiguum tempus conceditur, huic substantiae perpetuo datur. propter nostram enim constitutionem, quae variis potentiis constet, viam sapientiae vix reperimns. intellectus enim noster fere semper anxius est nec otium habet; quamvis vero de aliis plerumque sollicitus sit et corpore implicitus, quandoque tamen, etsi ad exiguum tempus, iis abiectis, quae ipsum ab intellectione avertere possunt, se ipsum sine ullo impedimeuto intellegit, ex quo gaudium laetitiamque sempiternam consequitur, eamque adeo intentam, ut [*](29 et non mutari om. C 35 substantiae ova. C1 (ἐκεῖνο Ar.)
22
exprimi nequeat. ille veio, qui a sapientia ne punctum quidem teniporis vacat, non habet deleetationem acquisitam, sed ipse delectatio est honorabiliorque est ceteris entibus. quodsi apud nos vigilia est suavior somno, quoniam operari suavius est, quam in otio lauguere, et sensus suavior est eius privatione et intellectus ignorantia, protrabitur excellentia illius intellectus in gloriam et comprehendendi dignitatem infinitam. nam quod actu est, in omnibus suavius est eo, quod potestate, idque naturae est cordi. quapropter spes iucundissima babetur; nam optat, quod potestate est, ad actum reduci; memoria quoque non est potestatis, sed actus, cum igitur id, quod poteutiam et actum habet, maiorem in actu oblectationem consequitur, quamnam habebit proportiouem baetitia eius, quod actu solummodo est et omni potentia caret, dum operatur seque iutellegit? visus quoque cum nobilis|simum et pulcberrimum
[*](f.15) omnium colorum absque molestia cernit, laetatur summeque gaudet; sic et palatus cum praestantiorem et suaviorem saporem gustaverit, itidem auditus suaviorem et iucundiorem ceteris sonum percipiens: ita intellectus quocpie valde laetatur, cum omnium intellegibllium nobilissimum intellegit. nobilissimum vero omnium intellegibilium illud est, quod intellegit se suamque essentiam absque molestia ac sine ullo impedimeuto vel intermissione seusuum, ut in intellegibilibus contingit, quae mente formantur, a sensibilibus seiuncta. quod vero iutellegibile per se est, id materiae non immixtum ac immutabile est, sed existit, quia intellegit atque intellegitur. et initium suae intellectionis est ipsemet; immo idem est. nam si nou esset hoc pacto, non esset ex sua natura intellegibile; sed natura intellegibile est. et haec est ratio intellectus divini, qui praestantissimus est, neque altcrutrum in eo distinguitur, sed utrumque simul inest naturae eius, quod intellegit, inquam, et quod intellegitur. nec nostra gratia intellegibilis dicitur, sed sua ipsius gratia, ut intellectus noster et ipse sua ipsius gratia intellegibilis dicitur, minime nostra gratia. et ut ceteros intellectus antecellit, ita inter cetera intellegibilia excellit; et sicut est intellectus perfectissimus, ita est intellegribile verissimum. cum autem intellectio eius est actus eius, et cum est in actu intellectionis, tunc simul est intellectus et intellegibile. intellectus totus totum amplectitur; non eo modo, quo corpora se mutuo tangunt, ultima tantum superficie, sed eo modo, quo ea, quae commiscentur, quorum unius totum altering totum contingit, hoc pacto intellectus
[*](8.9 quapropter] (διὰ) τοῦτο loco ταῦτα b18 9 optat incertum 24 et sq.] fort, vertendum: et initio suae intellectionis eius essentia adhuc aliud quidpiam est . . (26) sed natura intellegens 31 ut—nostra (32) om. F 36 intellectus—amplectitur] eo manant omnia, vestit omnia F) 23
totus totum amplectitur; et tunc intellectus simul est et intellegibile.
[*](f.15) neque proinde sicut seusus non est idem quod sensibile, quandoquidem imprimitur forma eius, substantia autem manet extra, ita intellectus et ipse sese habet ad intellegibilia, quae per se insunt ei; immo ipse fert omnes formas, nee ulla substantia foris remanet, cui misceatur materia, ibi enim non est materia, sed sola forma sine materia, quae consequitur intellegeutem cogitantemque earn, cum neque pars a parte separetur, neque rescindatur, ut sensibilia apud seusum, sed in intellectu firmatur. in sumnui ipse intellectus est et intellegibilis, ut iam saepe diximus. nec similis est intellecturi nostro, qui labente tempore ab alia re ad aliam translatus modo intellegit ea, quae nou noverat prius, [et hoc ei contingit,] quia multum potentiae sibi adnexum habet — huiusmodi [inquam] non est intellectus ille divinus et primus, sed ille intellegit ea, quae penes se habet intellegibilia, per eorum assumptiouem (?) et, ut summatim dicam, ea, quae idem quod ipsemet sunt, quouiam ipse est sua intellegibilia. neque ipse intellegit ea transferens se et convertens ab alia re ad aliam, ut facit intellectus noster, at omnia in vestigio temporis intellegit. proinde palam est ipsum intellegere omnia, quae sunt, eo modo, quo sunt, et eo modo, quo ipse posuit ea entia esse; omnia vero apud eum simul sunt, omnia igitur necessario simul intellegit. quodsi nihil mirum est intellectum nostrum id esse, quod ipse intellegit, eo magis hoc suspicandum est de primo intellectu; nam intellectus noster ideo divinus habetur, quia similis est intellectui diviuo. si igitur perfectam delectationera atque summam dignitatem per cognitionem assequimur, id etiam magis erit in prima causa, nam cernit se in summa dignitate et se intellegit absque adminiculo externae naturae, immo eam naturam, quae requiritur, in se habet. quod autem est in eius opere iucundissimum, id simile non est ei, quod interdum deficit, neque ipsa quidpiam molitur, ut finem suum attingat ex re, quam non habet. nam haec omnia accidentia sunt atque renovationes, quae intellectui nostro contingunt; sed hic ipse est res iucundissima, veluti ipse quoque est res praestantissima.
Si igitur deus semper sic se habet, ut aliquando nos, admirabile quidem est; sin melius, profecto magis | admirabile [*](f. 16) est, et quo melius, eo magis admirabile. perspicuum igitur est, quod separatus ac simplex est, nee ipsum sensus dirimuut aut accidentia, et intellegit omnia, quae sunt, nou eo, quod remanent extra eius naturam, vel sunt ipsi operationes extraueae, immo ipse [*](1 totus—amplectitur] est omnium vestimentum, et ab eo omnia manant F 15 per assumptionem] κατὰ μετάληψιν b20?: perceptionem codd., si levem acceperis emendationem 30 id—ipsa (31)] ipsa addidi: F exhibet: neque id unquam defecturum est, neque is ei est, cui deest aliquid et (locus non integer) 37 et—admirabile C: om. F: AB)
24
ea producit et ipsa id sunt, quod ipse, nam deus est lex et ratio
[*](f.16) causaque rectitudinis entium atque eorundam ordo est. nee est lex ut haec, quae in libris ponitur, sed viva lex. perinde ac si cogitatione depingere posses legem animatam esse ac se cognoscere seque intellegere posse, ut si Lycurgus legislator adhuc viveret et assisteret legi eamque administraret, cognoscens administrationem, cuius ipse auctor est, et in se ipso intellegeret reges, duces, milites, quo adnexa esset talis cognitio funiculo inextricabili. at Lycurgus ex natura sua decessit et administratio quoque, quam produxit, periit. at si lex et legislator perpetuam vitam viverent, adrainistratio itidem continuae esset permausionis. enimvero vita huius legislatoris non solum continua est, initio ac fine carens, sed etiam praestantissiraa est. praestantissima enim vita mens est, et honorabilior est omni re vitam habente. nee quaudoque vivit, quandoque non vivit, nec diverso mode, perinde atque nos; sed ipse est ipsa vita, quoniam est actus, et actus est vita et eius perfectio. et veluti nobilissimam habet actionem, sic etiam nobilior est omni vivo, ac velut ipse est actus perpetuus aeternusque, sic vita quoque perpetua aeternaque. dicamusigitur deum esse vitam aeternam sempiternam ac perfectissimam. quare deo vita aevumque continuum perpetuum sempiternum inest et, ut saepe prius memoravimus, loco ὑπάρχειν potius dicendum est deum esse citam atque esse aevum sempiternum.
At iam aliqui sunt opinati pulcherrimum et optimum non esse in initio rei, ut secta Pythagoreorum et Leucippus opinati sunt principia animalium et plantarum causas quidem esse, ut sint, pulcherrimum autem et perfectissimum minime esse in semine, sed tempore perfectionis. at non verum est, quod opinantur. nam utilitatem iam habent a radicibus. in eo vero, quod simul habet utrumque, actum, inquam, et potentiam, prior est potentia, simpliciter tamen actus potentiam praecedit, ut bomo prior est semine hominis; semen enim ex homine oritur. esse igitur substantiam quandam aeternam [et] immobilem [atque] a sensibus nou solum loco, sed natura separatam, immutabilem, cum neque ipsa mutationem, faciat, neque ulla ratione patiatur mutationem, satis iam demonstratum est. etiam demonstratum est [hanc substantiam] non esse corpus, nec magnitudinem ullam habere [posse], neque desinere, neque dividi. infinite enim tempore movet. non dari autem magnitudinem finitam [*](16 perfectio om. A perfectio—aeternusque (18)] FC post perfectio nou distinguunt exhibent: honorabilior est ceteris operationibus et sic est continua perpetuaque vita 21 et ut—sempiternum (23)] nec nos quicquam aliud habemus, quod dicamus, nisi quod deus est et continuum aevum F falso 35 immutabilem—patiatur (36) om. F 38 mori codd. suspectum)
25
potestatem habeutem, qua in infinitum moveat, iam expositum est in sermonibus nostris natuialibus. nam omnis magnitudo aut est finita aut infinita. vanum autem est dicere infinitam dari; sed finitum infinitas habere posse potentias nemo fatetur neque profitetur, eo minus, si illud, quatenus corpus est, ab ipsis movetur. nam qui solem dicit et cetera astra finita quidern esse, potestates vero habere infinitas, insufficiens utique in sermone suo est, quoniam virtus, quae existit in stellis, et ea quidem, quae infinita hahetur, non insita est eis a natura, neque quatenus corpora sunt, sed aut a prima causa manat, aut anima, quae est in eis, provenit ab ilia virtute incorporea. prima namque causa ea infinito tempore circumfert; quodsi hoc potestate haberent, ut habent corpus et magnitudo, nec perseverassent in actu, et fatigarentur procul dubio et quiete egerent. nam stellarum corpora, ob insitam potestatem, potentias habent finitas; diversis enim temporibus in alio et alio loco sunt, quandoque sunt hic, quandoque illic. haec autem loca quasi motuum termini sunt, impossibile namque est potentiam, quam sequatur actus, quem ipsa appetat, finem ac terminum non habere; sed causa, quae est potentiae omnino expers et actus coutinuus et omni tempore invariabilis, quomodo habere potest magnitudinem et corpus, ut habent haec, in quibus potentia continua cernitur, sive sunt corruptioni obnoxia, | sive non? in summa actus separatus ex se ipso potest
[*](f.17) perpetuari in infinitum cum temporis continuatione; actus vero proveniens ab eo, quod est potentia, ad effectum adducit potentiam, nec animo comprehendere licet hunc actum infinito tempore durare; iam enim praecessit eum potentia. necessario igitur virtus, quae stellas movet, infinita est, stellae namque non acquirunt hanc virtutem per id, quod potentia est. motus vero earum in tali [et tali] loco finitus est, quoniam hoc modo tantum stellis inest potentia.
Inquirendum autem est, utrum substantiarum huiusmodi, quae magnitudinem non habent expertesque materiae sunt, una sit pouenda, an plures. nam qui ante nos immateriales immobilesque substantias posuerunt, nihil certi de earum multitudine, quin etiam nihil proprie de earum numero dixere. qui enim formas induxere, inquiunt formas immateriales esse substantias atque immobiles, nihil tamen aiunt de earum numero et reliquere rem dubiam ad modum numeroruni, quorum additamentum (?) nescitur. nam et ii, qui ideas numeros esse inquiunt, interdum in infinitum eas extendunt, interdum earum finem denarium ponunt numerum. nobis autem est dicendum ex hisce, quae praemissa sunt atque determinata, primum principiura unum esse non permixtum materiae, incornaturalibus] [*](2 Phys. VIII 10 5 nam qui sq.] cf. Averr. 325 E 15. 16 quandoque —illic om. F 32 an] el codd. 37 quorum additamentum corrupta)
26
poreum, primo motu continuo et perpetuo movens, omnis
[*](f.17) motiouis atque mutationis immime. quod autem plures sunt substantiae post hoc primum principium, quae hoc pacto sunt, id invenitur ex ratiocinatione, et sensus attestatur. [nam] omne, quod movetur, a motore movetur, ac causa prima necessario una est et immobilis turn per se, turn per accidens; substantiae vero sequentium corporum motrices necessario multae sunt, pro numero corporum, quae moventur [ab eis], et hae quidem per se immobiles sunt, per accidens tamen moventur, perinde atque anima, nec tantum immobiles ponendae sunt, sed et perpetuae. natura namque stellarum substantia quaedam perpetua est, ac id, quod eas movet, perpetuum est. prius enim est moto; quod autem prius substantia est, substantia necessario est. multitudinem autem virtutum ex ilia scientia, quae philosophiae familiaris [sima] est, ex astrologia, considerare oportet. haec enim de numero motuum, quibus unaquaeque errantium stellarum movetur, ac de numero orbium eas defercntium contemplationem facit. numerus vero orbium deferentium stellas diversus habetur apud Callippum ab eo, qui est apud Eudoxum, [sed haec breviter et summatim a nobis explicanda sunt], illud vero tantum volumus, ut virtutes moventes tot sint, quot sunt corpora, quae moventur, et earum alia prima sit, alia secunda, secundum eum ordinem, quem et orbes habent inter se, ita ut non solum ordine, sed et essentia atque substantia differant. ordine namque inferiores minus nobiles sunt et hac ratione primum habent secundumve gradum; diversitas autem in substantia necessario subsequitur. familiarissimam autem philosophiae astrologiam esse dixi, quoniam haec sola de substantia sensibili perpetua quaerit, reliquae vero mathematicae accidentia contemplantur, quae corporibus contingunt, ut geometria quautitatem continuam, arithmetica discretam. ex astrologia vero vel mediocriter erudito patet unamquamque [vagantium] stellarum pluribus motibus ferri; et quodlibet corpus moveri manifeste cernitur.
At quis numerus uniuscuiusque, item quis numerus omnium motuum planetarum sit, nunc quidem nobis ea, quae mathematicorum nonnulli dicunt, intellegendi gratia dicenda sunt, ut possit intellectu formari numerus determinatus. ceterorum vero, quae sequuntur, quaedam quidem nos ipsos quaerere decet, [*](11 perpetua F: om. codd. 14 virtutum] φορῶν Ar. b4 15 familiaris(sima)] cf. infra 18 deferentium slellas F: qui stellas sustinent numerusque orbium qui eas regunt codd. 19 sed—sunt (20) iure om. codd. 24 ordine—sunt 32 vagantium F: om. codd. et—cernitur (33)] locus non sanus. fort. omnino patet unamquamque stellarum et corporum, quae moventur, unumquodque pluribus motibus ferri 37 ceterorum—sequunter (38)] interpretatio inepta verb, τὸ δὲ λοιπόν)
27
quaedam autem a quaerentibus sciscitari, ac, si quid praestantius invenerimus, quam invenerunt qui haec hactenus scrutati contemplatique sunt, omnia in medium afferemus illique fidem adhibebimus, qui certiorem fecerit inquisitionem. dico igitur Eudoxum lationem utriusque, solis acluuae, in | tribus esse spliaeris
[*](f. 18) posuisse, quarum primam eam esse [dicebat], quae non vagantium est stellarum, secuudam vero [per eum circulum, qui per media signa transit, tertiani per eum, qui est obliquus] in latitudine [ipsorum] siguorum. in latitudine autem maiore circulum eum esse obliquum, per quem luna, quam eum, per quern sol fertur. vagantium vero stellarum uniuscuiusque latiouera in quatuor spbaeris esse ponebat. atque harum quatuor primam quidem et secundam eandem esse ac primam et secundam sphaeram solis et lunae; nam et sphaeram quae non vagantium est stellarum, quae omues defert sphaeras, et earn, quae sub hac collocatur sphaera, signorum inquam sphaeram, quoad motum communem omnibus esse, tertiae vero sphaerae polos alios esse atque reliquarum, in eo quidem <circulo>; qui media signa transit, at quartae lationem per obliquum ad medium circulum huius sphaerae esse, tertiae vero spbaerae polos uniuscuiusque ceterarum quidem stellarum Venere et Mercurio exceptis esse proprios, Veneris autem atque Mercurii eosdem esse, atque haec quidem Eudoxus statult. at Callippus positionem quidem sphaerarum eandem quam et Eudoxus ponebat, id est ordinem distantiae earum, multitudinem quoques sphaerarum quidem lovis atque Saturni eandem quam ille tribuebat; soli autem atque lunae unicuique duas spbaeras addendas esse censebat, ut ea, quae apparent, explicara possint, reliquarum vero vagarum unicuique unam sphaeram esse addendam. necessario vero, si debeant omnes compositae ea, quae apparent, reddere, in unaquaque stellarum vagantium alias spbaeras una pauciores esse, quae revolvunt [itemque restituunt positione primam sphaeram eius stellae semper, quae sub ipsa est collocata]. hoc enim pacto dumtaxat vagarum lationem stellarum omnes facere possunt. cum igitur hae spbaerae, in quibus ipsae feruntur, aliae siut octo, aliae vigintiquinque, earum autem has solas revolvi nou oporteat, in quibus
[*](6 primam—pbliquus (8)] ita F imitantio Arist.: codd. lectionem exhibent vitiosam: sphaera . . est . . secunda sphaera signorum, tertia vero sphaera, quae est obliqua . hie et in iis, quae sequuntur, verba κύκλος et σφαῖρα interdiuu permutaatur dicebat om. codd. 17 codd. add. sphaeris post esse (corr.) 18 circulo addidi 32 itemque—collocata (33) ita F secundum textum: codd. exhibent et revohitur [sphaera B] quaeque inferior, donee eo semper revertatur, ubi prima sphaera incepit 34 vagarum] fixarum codd. falso) 28
infinia stella defertur, hae quiclem sphaerac, quae duas
[*](f.18) primas revolvunt, sex erimt; hae vero, quae posteriores quatuor revolvunt, sedecira eruut. omnium igitur shaerarum numerus, turn earum, quae deferunt, turn earum, quae revolvunt eas, quinque erunt et quinquaginta. quodsi luuae solive quispiam eos non addiderit quos diximus motus, summa spbaeiarum quadraginta erunt et sept em.
Multitudo igitur lationum sit luiiusmodi. quare et substantias et principia moventia immobilia atque etiam substantias sensibiles tot esse existimare oportet. numerus enim motuum secundum numerum sphaerarum motanim necessario debet esse; sic et numerus causaruin moventium secundum numerum motuum. et haec nobis sufficiant. etenim non est nostrum diiudicare, num is sit motuum numerus [an alius], sed neoessarium indicium iis relinquatur, quorum studmm hoc est, qui accuratius de his disserere possunt. quodsi fieri non potest, ut ulla sit latio, quae non ad lationem stellae cuiusdam conducat, ullaque [praetera] natura aut substantia divina otiosa et sine actione esse possit — omnis enim huiusmodi substantia, ut est bona, non cessat in operatione propria et dejinita, <qui est> summus dignitatis gradus, postquam perfectlonem vitae continuae consecuta est — nullum igitur erit aliud corpus immobile praeter haec corpora, sed substantiarum numerus hie esse debet, nam si essent alii motus, alia etiam corpora mota essent. at nou sunt alia corpora praeter haec visibilia. nee igitur erunt alii motus nee aliae moventes causae praeter has. si enim omnis causa, quae defert, est eius gratia, quod defertur, et omnis latio cuiuspiam est, quod fert: nulla latio sane sua gratia erit nee lationis alius, verum stellarum causa, nulla latio, inquam, sua gratia nee lationis alius causa erit; natura enim abhorret nimis in cassum i-anumque ac in infinitum progredi. dari autem lationem sua gratia vanum esset; in infinitum vero progressus esset, si alterius lationis causa esset. cum autem hoc ita sit, quod reliquum est quaeramus oportet.
Dicemus igitur: si plures essent caeli, plura item oporteret esse principia prima, praesertim cum omnes specie iidem sint, ut homines. | [*](1 priwarum stellarum dunrtnn sphaeras et (2) posteriorum quatuor stellarum sphaeras F duce Arist. 8 lationum] φορῶν (cf. Bonitz p. 511): sphaerarum F Arist. imitatus 14 an alius F: om. codd. 20 ut est bona om. CF qui est addidi 28 fert codd.: fertur F duce Aristoteli 29 — erit (30) om. FC per homoeoteleuton 36 principia prima C i. m.: caelum primum AB; C i. t. falso. F exhibet mundum esse unum. nam si plures sint sub una specie perinde atque homines, unumquodque principium specie quidem unum erit (omnino commenticie) homines] homo C (Ar. a35)
29
principia enim et ipsa specie eadem erunt, <numero autem plura>.
[*](f. 19) at iis, quae forma eadem, unmero vero multa sunt, pluralitatis ratio materia est atque elementum. una enim est notio eademque omnium hominum; discrimen vero inter Socratem et Platonem ex materia manat. at prima forma primusque motor immaterialis est et incorporeus; motor ergo primus unus erit et notione et numero itemque id, quod movetur, si contiuenter movetur, umum erit. itaque non solus muudus est unus, ut ex his, quae de natura tradidimus, patet, sed causa etiam movens una est, ut in aliis libris exposuimus. quare extra se neque grave ullum ueque leve corpus <caelum> habebit, ut in Physicis demonstratum est. at cum quae antecessere, rationibus omnino comprobatum sit principia motuum plura esse non posse, verissimum est uaturam primam uuam esse stabilemque in omnibus sphaeris, quae quidem dilectio est, eo modo, quo lex una in civitatum gubernatione aut rex uuus est, cum tota societas movetur cupida, ut imitetur legem illam, cum, id quod saepe diximus, dilectio adest, hoc est, cum propter administrationem, cui obsequuntur, regem ei usque imperium amaut. inveuimus enim et in administratione, quae est apud uos, rem dilectam ab initio unam in omnibus esse, quae est rex aut lex. quod igitur societas accuratius exsequetur maudatum regis, id non erit opere unius dumtaxat eorum, sed alii sunt potestatis administri, alii servi, alii inter utrosque, alii nautae, alii operarii, alii equites, alii pedites, alii sagittarii. ita variae sunt operationes et vitae degendae rationes diversae, motus quoque diversi et quandoque contrarii; omues tamen rem unam perficere conantur omnesque unum appetunt ut dilectum, id autem est, ut perveniant ad id, quod praeceptum atque ordiuatum est ab ipso rege. et hoc unum est et immobile, magnitudinem non habens; cum aliis vero comparatum, multiplex est. nam motus propositi plures sunt operatiouesque multae et substantiae consequeutes illas operationes multae itidem sunt, at ipse est communis omnibus impossibileque esset ipsum ab omnibus desiderari, nisi formae propriae cuiuslibet eorum ac propriae operationes ab eo penderent. omnes vero ab eo pendent, propterea quod ipsum imitantur.
Nos autem vera praedicasse, dicentes dari substantias primas moventes mundum ac caelestia corpora esseque vel ut bonorum concursum, id ostendit, quod accepimus ab antiquis. illi enim attestantur, licet in fabulae tantum formam redactum reliquerint posteris, [*](1 numero—plura scrips!: omnia vero numero eadem codd. (supple negationem) 7 si] (Ar. a 38 ἀεὶ) 8 de natura] de Caelo I 8. 9 9 ut—est (11) om. codex teste C ’] Phys. VII 259a6 sq. 34 omnes—imitantur om. 39 posteris] in prima philosophia F: in Metaphysicis A)
30
corpora deos esse et ipsum diviuum corpus totam continere naturam. reliqua vero fusius allata sunt ad persuasionem vulgiatque ad [usum] legum eiusque quod confert. nam his diis formas tribimut similes quibusdam animalibus, cuiusmodi sunt aries, pisces leo, quos ita vocaut aut secundum virtutes, quas habere putaut, aut ob operatiouem eorum, vel quia similes siut his animalibus. <sin> vero hoc unum [et] primum acceperimus, quod autiqui substantias illas primas motrices esse diviuas, ut est nobis ab ipsis traditum itemque confirmaturm: hunc quidem sermouem divinum esse putabi[mus].
At quoniam diximus primam eausam esse meutem — impossibile euim est meliorem nobilioremque ei vitam attribuere quean praedictam — scrutaudum et quaerendum est, quonam modo (se habens) ipsa talis sit. et in primis de hac causa quaerimus: cum mens sit, untrum agat intellegatque, an non agat neque intellegat, <sed> sicuti sapiens, cum dormit, scientia non utitur, ita quoque primus se habeat ueque intellegat neque agat. sed hoc risu dignum est; etenim si intellectus est, qui nihil intellegit nee quicquam operatur, quidnam excellens, quid egregium erit in primo principio, cum quasi sopore correptum omnia moveat omniaque sibi incliuet eo modo, quo in corporibus videmus a dilectis moveri amatores dilectis ipsis dormientibus? dicere autem primam eausam omnia moventem, a qua omnia, quae sunt, dependent, otiosam esse, nihil agere vacareque ab opere sibi conveniente, est perimere | priucipium [*](f.20) vitae fontemque eius [exsiccare]. manifestum igitur procul dubio est, quod intellegit atque [intellegeudo] operatur, cum sit iutellectus. quaeramus modo et scrutemur, quae sit eius operatio. non evadet enim, quin sit operatio haec aut sese intellegere aut aliud <quodpiam>. quodsi <quodpaim> aliud, aut idem semper atque aliud intellegit. at si quid aliud extra suam ipsius substautiam omnino intellegit, ut visus colores videt, qui sunt extra naturam suam, et auditus sonos audit, neque illud, quod intellegit, est in ipso: id erit causa operationis eius principalis <χύριον>, ut res movet visum ad videndum auditaque auditum; non est ergo, quae intellectus est substantia, ipsa intellectio neque intellectus ipse sui ipsiun est causa principalis, ut antea exposuimus, sed potentiam habet ad intellegendum aliud intellegibile: non erit igitur substantia optima, quia enim est intellectus simul et intellegibile, praestantia ipsi competit et hac tantum de causa excellens quidpiam egregiumque habetur; sin vero id, quod intellegitur, extra est, non in intellectu ipso, certo id erit eo praestantius atque excellentius; id emm principium et causa est, qua fit, ut intellectus intellegat. [*](7 sin supplevi et additlit F 10 putabimus] putalo codd.)
31
ut ergo visus colorum gratia, ut eos cognoscamus, et auditus propter souos, ita intellectus intellegibilis gratia erit; sed omne, quod est alicuius gratia, ignobilius est eo, cuius gratia existit. erit igitur intellectus potentia. continuation igitur intelleetionis eiusque constantia necessario ipsi laboriosa erit, ut visui contiugit ob visibilium frequentiam audituique ob frequeutiam sonorum eorumque constantiam. in omnibus enim, quae de potentia ad actum extrahuntur, et lassitudo contingit et imbecillitas; idcirco necessarius fuit somnus animalibus omnibus. praeterea si intellectus intellegit quidpiam aliud, aut illud intellegit ut magis excellens — e. g. quod est pulcbrum atque bouum — aut ut vile, sed perspicuum est hoc de singulis quibusdam congitare vile esse, multo magis de illo intellegente, cuius intellectus formam rei intellectae praecedit quique plerumque unum et idem fit cum eo, quod intellegitur, quem ad modum diximus statuimusque. itaque manifestum est omuia opera villa ab eo esse abiudicanda. et dicamus eum intellegere res, prout praestaiitissirao convenit, nec mutari; in deterius enim esset ipsa mutatio, atque id ipsum iam motio quaedam esset. in sumraa, si praestantia et dignitas eius ex intellectione esset et si eam ab ignobilibus acquireret, intellectio eius esset intellectio quidem, sed vilissimarum rerum, et diguitas, quam ex intellectione accepit, itidem ab iguobilibus esset. quodsi hoc omne fugiedndum est — rectius enim(??)est non videre quaedam quam videre — substantia igitur nobilissima et dignissima tamquam intellectus simplex haberi non debet, sed intellectus, qui praestantissimum intellegit. hoc pacto enim eius intellectio in rebus dignissimis et divinissimis versatur, cum alia, quae sunt extra ipsum et praeter naturam, non intellegat, at turpe absurdumque est pouere substautiam talem et simul statuere, ut ante se honorabilius quidpiam digniusque habeat. sed hoc dato utrum ponemus dicemusue id, quod ab excelso intellegitur, coutinenter unum et idem esse, an multa? quodsi plura, intellegitne omuia simul, an ab uno ad aliud transit, unum reliuquens et alteram suscipieus? sed omnia haec principia subsequuntur absurda. nam si unum et idem assidue iutellegit, aut ex hoc intellectus eius perficitur aut non; si perficitur, ergo est mancus, si non perticitur, procul dubio non intellegit illud. quodsi multa sunt, quae ab eo intelleguntur, eaque ab uno ad aliud tendeus intellegit, indigebit memoria et acquirere dicetur rem, quam non babebat prius; quodsi ea puncto temporis, quod dimetiri non possumus, intellegit, tunc quaestio revertitur, qua quaerebatur, utrum unum intellegibile perficiat intellectum suum, an non perficiat maneatque imperfecius. praeterea impossible est in natura omnia simul intellegi; in quibus-
[*](42 praeterea et sq.] Aver. p. 336 Μ) 32
dam fieri sane potest, in omnibus vero minime. idcirco ob haec inepta a sermone illo abstinendum est, intellectum primum semper omnia intellegere, ea autem multa esse, sed intellectio eius tantummodo unius rei est, et haec res in summa existit excellentia atque dignitate. cum autem ipsemet sit ilia res, quae in summa est excellentia, proinde sese intellegit. quapropter non contingit ipsum laborare; nam neque aliud intendit nec alium finem habet praeter se ipsum. | neque etiam exit e potentia
[*](f.21) ad actum, quem lassitudo atque defatigatio sequatur; sed ut se ipsum diligere nemo prohibetur, sic intellectione sui inpsius neque defatigatur neque impeditur; et ut quilibet homo se ipsum diligit, ita se habet qui se intellegit, dum intellegit se. et sicut diligens auimam suam in ea est et araat diligitque eam, sic quoque quod intellegitur et se ipsum intellegit idem est atque id, quod intellegit. ac primus intellectus principium est omnium eorum, quae sunt, quae quidem ab eo cognoscuntur, et eius intellectio non est in eo, ut singulas res percurrat, neque in eo, ut hoc quidem relinquat, illud vero aceipiat, sed subito omnia apprehendit. intellectus enim noster ob imbecillitatem uequit simul multa facile intellegere nee potest ad multa simul intendere, quemadmodum debile quoque corpus nequit multa comportare, sed ubi ea separavit, levins fert, neque debilis visus plures simul colores videre patitur — firmior quidem multos simul percipere poterit — at divinus intellectus, propterea quod sunime est perfectus, dum intellegit, tempus non requirit, sed simul omnia subito intellegit; etenim ut oculus acute cernens multa simul videt, ita primus intellectus, multo tamen melius, omnia intellegibilia simul intellegit, cum se ipsum intellegit. cum vero illae in perfectione progrediantur, scientia huius universalis in tempore non est, nam omnia temporis spatia antecellit; tempus enim est meusura motus, ille vero minime fertur, sed immobilis est. et sicut tu cum citbaram pulsas, omnes quidem chordas pulsare nequis; si vero citbara animal esset, acutissimum simul atque gravissimum sonum ederet: ita deus facillime multa simul complectitur, multa simul dividit. praeterea auima currentis nonne potest multa membra simul movere, utramque manum utrumque pedem ac caput? at quodvis borum membrorum simul tota eius anima, non alia alia parte movet. quid igitur obstat, ne bic intellectus, a quo nullus locus in universo vacuus est, totum mundum moveat intellegatque omnia simul, cum admirabilius sit plura simul movere? non est igitur neganda multitudo divitiarum virtutis divinae, nee ille comparaudus est cum intellectu nostro imbecilli. in cognitione enim non eget transitu per singula
[*](9 se—ut (11) om. CF 13. 14 fort, cum B verba intellegitur et 14 idem—id] in se ipso habet codd. 33 dividit CF: intellegit) 33
nec compositione indiget nee ab ignorantia ad scientiam transit
[*](f.21) nee oportet, ut inferat conclusiones ex praemissis manifestis. quin immo sicut acutus visus non requivit tempus in colonun apprehensione, sed, cum aeeedit ad eos, omnes sine mora cernit, sie divinus intelleetus, et multo magis, cum intellegibilia petit, intellegit mundum intellegibilem nullo tempore et absque labore. quodsi imraensam aciem intelleetus divini attingere cupis, intelleetum hominis eiusque corpus considerare oportet. et sicut hic intellectus melius apprehendit atque cognoscit et veloeius movet eitiusque operatur quam hoc corpus, ita promptiorem intelleetum divinum esse ad intellegibilia intellegenda credere debes. quodsi differentiam hanc, quae in excellentia facilitateque intelleetionis existit, ad facilitatem lationis mundi transtuleris, non procul eris a syllogismo neeessario; si vero syllogismum in figura constituas, ut mathematici solent, hoc pacto inquieus ῾sicut hoc corpus splendidius est illo corpore, ita hic intellectus splendidior est illo intellectu’, tune nemo quod multa simul percipere et intellegere potest, neque etiam mirum est hoc primum prineipium a se ipso intellectionem habere, nam cum cogitamus intelleetum divinum nequaquam assimilari materiae et esse causam motus sphaerae: sicut ipsa nullo modo quiescit unquam, sie nec dici potest deum ab operationibus suis unquam desistere. cum autem concedamus dari corpus, cui intellectus continenter assistat, quid impedimento erit intelleetui, quominus ex se ipso agat atque intellegat? ex his igitur perspieuum fit deum esse primum prineipium seque intellegere et omnia simul, quo|rum
[*](f.22) ipse principium est; nam cum se ipsum in sui ditione teneat, itidem quaecunque per eum existunt, ad suam ditionem redigit. quare illud quoque verum est ipsum vigere seque intellegere; hoc enim ceteris rebus honorabilius est atque excellentius.
Atqui scientia semper alterius esse videtur, nempe scibilis, et sensus sensibilis, sic et opinio atque intelleetus, sed intellegibilia per suam substantiam apprehenduntur [una eum cognitione apprehensionis], quippe homo albedinem apprehendens iam animo eoneepit se albedinem pereepisse, pariterque eum intellegit angulos trianguli aequales esse duobus angulis rectis, iam intellect percepitque hoc intellexisse. dicimus quoque seibile ac scientiam in aliquibus idem esse sicut etiam intellegibile et intelleetum. nam scientiae expertes materiae sunt rationes et intelleetus, ita ut id, quod intellegitur, aliud non sit. nee segregantur ratione materiae aut quantitatis aut mensurae, sed forma intellegibilis et intelleetus sunt simul; estque unus intellectus, qui ad se [*](13 lalionis codd.: causae F (rectius) non om. codd. 32. 33 voce, — apprehensionis a F addita videatur (locus non saaus))
34
convertitur, et utrumque simul dicitur intellectum esse atque intellegibile.
[*](f.22) nam intelleetus, qui unus est, nou transit a re intellecta ad aliud, quod sit a natura sua alienum, sed ad se convertitur. id vero quod ex ambobus constat, unum tantuni est sine materia; ut in effectricibus artibus, cum materiam ab arte resciudimus, nil aliud remanet quam artificis forma atque operatio ipsius — ut scamnum nil aliud est quam ars fabri lignarii et sanitas sine corpore nil aliud est quam medendi ars — cum igitur possit in rebus corporeis cognosci formam artis et artem idem esse, nihil probibet in iis, quae non permixta sunt materiae, quae neque partes babent nee copulantur, [nihil inquam prohibet,] quin intelleetus et quod intellegitur et intellectio idem sint. ex hoc igitur sermone optime percepto palam est intellectum primum intellegere mundum. cum enim intellegit sese, intellegit, quid ipse sit, et iam intellegit se esse causam et principium rerum. sed principium de forma dicitur et de eo, cuius gratia quid est, et de eo, quod est principium motus. cuius modi est hominis intellectus; eius enim principium esse tripliciter dicitur. atqui saepenumero hi tres modi, qui quonmdam principium dicuntur, in unum coeuut, ut patet de hominis anima. quodsi deus intellegit se esse formam omnium, ipse quoque est principium rectitudinis entium atque eorundem ordo et procul dubio simul comprehendit sese rerum esse principium earumque rectitudinis et ordinis.
At considerandum etiam hoc est, numquid bonum et quod praestantissimum est differant; utrum definitum quiddam unumquodque eorum, separatum ab alio sit, an differentia inter utrumque in ordine tantum consistat. manifesto utroque modo fit perinde atque in exercitu. nam bonum quoque exercitus in ordine atque aequalitate consistit; ita et in quolibet duce (?), sed magis in duce. iste enim non est propter ordinem et aequalitatem, immo ordo atque aequalitas ob ipsum sunt, bonum igitur non est propter ordinem <nec> propter intellectum, sed in utroque simul i. e. propter aequalitatemque et propter causam ordinis, <scilicet> praesentiam deus enim res movet ut lex, quae civitates regit, magistratus movet et mandatum regis suhditos. ordo autem et aequabilitas, quorum deum esse causam asseveramus, talis est: ut mox explicabimus. dico igitur, quod universa sunt aliquo modo, sed non similiter coordinata, natantia, volantia, plantae, et cuncta non ita se habent, ut alterum ad alterum nullo modo referatur, sed invicem referuntur; nam ad unum consulto universa sunt [*](23 numquid sq. locus corruptus 24 utrum emendavit F: ant codd. 25 an scripsi: et codd. 26 manifesto] ad verbum: per deum invisibilem 28 duce scripsi: (cuiuslibei) regionum F: codd. corrupti 31 nee addidi ex 1. subsequente 38 nullo modo] negatioiiem iure supplevit F)
35
ordinata. sed perinde atque in administratione domus liberis miuime licet | qiiidvis facere, servi autem et behiae nonnullae
[*](f.23) pauca saue ad totum conferentia faciunt, pleraque ex accideute [agunt]. natura iiamqiie cuiusque [ipsorum] et principium tale est in mundo; nempe circulatio stellarum et earum perseverantia in certo ordine atque dispositione est et ita caelestia corpora omnia, nee in iis quidpiam incerti atque inordinati habetur; animalia vero, quae sunt in terris, et plantae utilitatem universalem perexiguam praebent, sed quodlibet horum ut plurimum temere agit atque patitur, quoniam corrumpitur et corruptio quidem unius, ut aliud geueretur. ut nutritio eius, quod alimento eget, et pullulatio rei eiusdemque ad statum deductio et tandem decrementum et alia, quae huiusmodi sunt, utilitates praebent universales; quod autem calce petat asellus, ictu noceat serpens, vas aqua plenum a sue dispergatur, plantae quaedam exsiccentur (?), nullo ordine nullaque contingit norma, et hoc confiteri rectius est, quam deum cum materia confundere taliaque cum ipso ponere. praeterea quaerimus iis, quae nec ordinem nec aequabilitatem habere putamus, vilia quaedam alia ignobiliaque, cum natura rerum coacti intellegere potuerimus mundum eiusque gubernationem esse similem gubernationi civitatis, in qua regium mandatum quam optime procedat. nam quemadmodum, si quando mandatur aliquid hominibus huiusce civitatis, non procedit regium mandatum aequaliter secundum quamque ipsius civitatis partium nee omnes pari modo subeunt mandatum illud — nam alios primaries statuit, alios primariis praeficit, alios ipsis servire iubet, alios vilioribus operis, quibus administratio expletur, addicit, alii propius accedunt ad regem in ordine regio, alii longius distant — sic quoque muudus eiusque procuratio civitati similis est, in qua rex unus regnat; eius partes invicem sunt ordinatae atque aequabilitatem habent, sic animalia sunt, sic plantae. omnium vero generationem esse ob unam causam hoc ostendit, quod omnia, cum hoc modo esse appetant, quo nunc existunt, id appetunt et desiderant, quod vere est, et hoc unum imitantur et peculiariter quaerunt et ad id accedunt nee ullum eorum, quae sunt, in plura dividi vult nec exire ab eo, quod nunc est, ad contrarium; et id quoque, quod ex multis generatur, quaerit unum et ad unum accedit. ita civitas quoque, licet multitudo sit, ad unum intendit, et exercitus ad id tantum intendit, quod videtur duci, et conventus ad principem convertit animum; sic etiam artis opera se habet in his, quae ex multis componuntur, cuiusmodi sunt domus et navis; nam utraque harum, dum efficitur, in hoc esse habet, quod omnes partes in unum
[*](2 minime F Aristotelem secutus: non . . praeter modum (facere) codd.) 36
caalescunt. similiter ii quoque, qui veluti rex vel tyrannus multitudinem
[*](f.23) appetunt, earn ideo tantum appetunt, ut in unura congregent.
Nemo autem antiquorum quicquam opportunum asseverasse reperitur de primo priucipio, quod quidem vere primum est; sed maneut dumtaxat in piincipio materiae permixto omnesque ex coutraviis omnia generari consentiunt. at duplici modo peccant, non omnium namque est generatio; nam quae rebus mundanis excelsiora sunt, generationem non habent. nee omnium generatio, quae procul dubio generantur, ex contratiis est; pati namque a se mutuo contraria nequeunt, sed, ut saepe diximus, tertium aliquid requiritur, materia, at antiqui alterum contrariorum materiam faciunt, ut ii, qui inaequale aequali, aut uni multa supponunt. sed id quoque eadem ratione solvitur; materies enim minime contraria est his, quae generantur ex ea, sed novatur forma rerum ex privatione, quae in illa inest, et ex eo, quod informe est. alii vero principia dividunt in bonum atque malum et malum in materia ponunt, bonum autem in forma; materiam vero ponunt subiectam omnibus excepto uno i. e. prima forma, licet notum sit apud omnes bo|num esse formam primi principii. alii recte bonum [*](f.24) primum principium dixere, at quonam pacto sit principium, non explicant; utrum ut finis, an ut id, quod movet, an ut forma, absurde et Empedocles censet concordiam bonum esse; hoc autem principium est ut movens (congregat enim) [et,] ut sonant eius verba, est ut materies; est enim pars eius, quod congestum est. neque solvitur hoc placitum, cum, ponamus principium, quod ut materia est, esse et ipsum principium movens; definitio enim et notio principii, quod est tamquam materia, et principii moventis non erunt eaedem. quaerendum, igitur erit, quid sit id, quod est concordia, et utrum liorum ’? absurdum est etiam discordiam omnino [non] subire corruptionem, cum eius natura sit violenti natura. Anaxagoras autem bonum esse principium ut movens ponebat; mens enim apud ipsum movet. sed turn quaerendum nobis est, cuius gratia moveat; nam cuius gratia movet, id ipsum erit principium et alterum erit praeter id, quod movet, nee potest alicuius gratia movere, nisi ea ratione, qua nos dicimus. est enim facultas ipsa medendi principium quoddam movens, sed sanitatis gratia movet et sanitas quoque quodam modo est facultas medendi. nihil igitur prohibet primum movere et sui ipsius gratia movere, ut ostendunt rationes appositae; causa enim utriuscque horum <eadem> est. sed adhuc absurdius [*](18 ante licet una linea excidisse videtur 24 et add. F; fort, tota sententia ut— est ab interprete adiecta est. 30 post etiam add. CF censere non om. codd. 40 eadem addidi Anaxagoras et sq.] ita A recte: quam Anaxagoras dicunt ii, qui . . putavere BCF)
37
principium boni et mali idem esse posuit, licet intellectum moventem,
[*](f.24) materiam vero oboedientem et consentientem ipsi intellectui statuerit. a quouam igitur malum proveniet? an dicet malum proveuire ab imbecillitate materiae et a privatione ipsi inhaerente, uti nos diximus? omues autem, qui posuerunt principia coutraria, ut est raritas et deusitas, cougregatio et separatio, his contrariis pro rectitudine, quam videmus, et ordine moventis uti nequeunt. nulla euim materia sufficit ad generanda ea, quae nascuntur ex ipsa, sed eget causa movente, quae quidem formet et in ordinem redigat res illas. omnium autem placitorum, quae ab antiquis in naiuralibus tradita sunt, turpissimum est illud, quod omnia ex iisdem elementis fieri posuerunt, et quae corruptioni obnoxia sunt et quae non sunt, cum ea, quae generantur, turn quae non generantur. nos vero iam distinximus: cum principiis corporum caelestium non conveniunt in materia corpora, quae circa terram habitant; sed stellae et earum motus causae sunt efficientes, motrices materiae, a qua generatio provenit, et magis hoc praestant erraticae stellae et sol et luna, basque dicendum est aut materiam prorsus non habere, aut diversam materiam habere a materia generabilium et corruptibilium, ut intellectus etiam movens corpus non habet eaudera materiam quam corpus, praeterea inter antiquos nemo dixit, cur generatio et corruptio non desinant, perinde atque uos, qui diximus ex accessu et recessu caelestium corporum hoc fieri, opinantes causam continu antem variam pendere a causa uno et eodem modo semper se habeute. adhuc quidam intellegibilia atque omnibus uota transcendentes aiunt ea, quae sunt, aut ex eo, quod non est, fieri aut ex eo, quod actu est. insecabilia namque Anaxagorae et Empedoclis elementa ea, quae sunt, ex eo, quod actu est, fieri cogunt; quod quidem absurdum est. absurdius autem putant qui plura principia pouunt, sive tria sunt sive quatuor sive duo. potest enim quispiam dicere, quo modo omnia coniungi possint? cur principia hoc tautum numero sint, non alio? quodsi aliqua agunt et alia patiuntur, quid congregavit ea simulque iunxit et consentientia fecit? fateri ergo cogitur aliud nobilius principium reperiri, licet duo tantum principia sint, ut deus et materia aut densitas et raritas. nequeunt enim ex se ipsis congregari et consentire, ut alterum mutatiouem subeat, alterum agat. nos vero quia posuimus principium primum cum materia non mixtum et incorporeum, quod more amati et desiderati movens caelestia movet corpora, ortum autem atque iuteritum cpiia ex | horum corporum motu nasci scimus,
[*](f.25) ex hac dubitatione evadimus. nam materiam non pouimus aequalem
[*](11 turpissimuin scripsi: apertissimum codd. 24 verba variam—causa et semper habente om. A 38 primum F: unum codd.) 38
dignitate principatuque esse primo principio nee iungimus nulla re
[*](f.25) mteriecta ultimam naturam primae naturae; at materiam ut obsequentem ponimus, corpora vero caelestia moveri propter primam causam, ut ei adsimilentur, posuimusque locum, qui circa terram est, necessario esse medium — nam impossibile est id, quod circulo cietur, non habere quidpiam natura stabile ut terram — et quoniam quae in medio sunt non eodera uumero semper manere possunt, absolvit quidem deus et perfecit mundum, sed instituit perpetuam generationem. ut materia sequatur primam causam. nee solum ex boc diluitur opinio ponentium plura principia corporea, aut deum et materiam principia esse, sed etiam ponentium for mas tamquam rerum principia; nam ad foronas quoque aliud praestantius principium adhiberi oportet, quo producantur quodque singulas inter se et cum generabilibus ac corruptibilibus componat. omnes igitur, qui in his sunt sententiis, potissmumque ii, qui ex contrariis res generant, coguntur ponere principium aliud his oppositum; nam contraria opponuntur, calidum frigido et rarum denso et unum pluribus. nos soli immunes huius sumus absurdi; nihil enim contrarium primae causae ponimus; nam omnia, quae contraria sunt, materiae sunt commixta et potentia eadem, quia invicem trausmutantur. qui vero primum principium illis contrarium esse posuit, non solum in hoc absurdum incidit, ut ipsum tamquam primum principium non ponat, immo cum eo aliud principium aeque primum atque aeque nobile ponat, sed etiam concedere oportet banc scientiam sapienter institutam habere aliam scientiam contrariam, quae quidem est scientia rerum, quae his contrariae sunt, nam ut calidum est contrarium frigido, sic quoque sensus frigidi sensui caloris; species enim sensibilium imprimuntur sensibus. at ignoratio scientiae contraria est, non alia scientia. ad summam si non ponatur alia substantia praeter res sensibiles sensu praestantior, numquam poterit inveniri primum principium — nam omnia sensibilia sunt composita — neque intellegi poterit ordo neque generatio, neque etiam ratio, qua corpora caelestia a principio necessario pendeant, sed quocunque principio corporeo dato sequeretur dari aliud. ut theologis contingit, qui generant ea, quae sunt, ex inani; necessario enim quaerere debent essentiam inanis. similiter physicis accidit, qui ponebant rerum generationem ex aere aut ex aqua; aer enim et aqua corpora composita sunt, non simplicissima. si quis vero praeter sensibilia et corpora principium aliud dari contendat materiae expers et intellegibile, ut formae vel numeri, tunc
[*](7 absolvit—generationem (8)] ita A levi meudo sublato: alio modo perficiuntur, scilicet generationem F et similiter BC; post generationem add. et corruptionem F 20 eadem = ταὐτά AD: om. BF) 39
hoc placito eo delapsus erit, ut principia otiosa et superflua poncit.
[*](f.25) nam formae sunt exemplaria; sed non movetur ferrum ad exemplar neque lapis, nisi arte movetur. praeterea in aliud absindum incurrit qui numeros ponit; nam sequeretur, ut magnitudo ex non hahentibus magnitudinem et continuum ex discreto emergeret. sed Που solum de movente causa anquirendum est, sed etiam de causa formali nec putaudum est numeros formam generare; etenim nequit discreta natura producere formam coutiuuae naturae [atque speciem eius.] et, ut summatim dicam, inconveniens est ponere principia contraria; nam, ubicunque fuerit contrarietas, ibi erit etiam potentia, actus autem est posterior eam consequens. ea ergo, quae sunt, aeterna non erunt, ut saepius declaravimus. tollenda igitur est coutrarietas e principiis. et iam satis de refutatione horum <placitorum> disseruimus et qua ratione ea fieri possit. universalis autem dubitatio, quae omnibus opponitur et maxime his, qui plura principia ponunt, talis est. quaerendum nimirum est, quomodo ex unitate pluralitas fiat, hoc quidem in numeris saepe invenitur; nam trias ex uno fit, sic et tetras et decas, et quaecunque fit numerorum coniuuctio, in plura|litate eorum vides formam unitatis.
[*](f.26) sic etiam anima et corpus nisi haberent priucipium unum, non haberent actionem unam, nee quicquam ex iis simul fieret; insumma forma et materia coniungi non possent, ut unum quidquam producer etur, sive fuit planta sive animal, nisi unum esset principium singulare, quatenus unum est, non quatenus multa. neque quisquam antiquorum locutus est de hac re nee mea quidem sententia aliter dicere potest atque diximus nos, quod prima natura movens munda sincera partium expers materiae immunis individua vere una movet omnia ordine perpetuo sempiternoque motu, quae quidem omnia ad banc unam intenduut ordinemque ab ipsa habent. et unitas eius posuit mundum unum et quodvis animal in mundo unum eumque incolumi ipsius imitate existentem etiam posuit; finis enim in quacunque re est, quatenus est una. qui vero numerum mathematicum primum priucipium statuere ac demum ex eo superficiem et ex superficie corpus confecerunt, adventicia profecto hoc placito faciunt principia entium; alia enim aliis non mutantur neque ullam societatem ineunt. qui vero hoc dicit, universi substantiam adventiciam ponit; sin aliter, quid erit, quod coniungat principia numerorum cum priucipiis continuorum corporum vel principia horum corporum cum priucipiis formarum? sed nihil eorum, quae sunt, male guberuari vult, nee multonmi principatus bonus est.
[*](8 atque—eius (9) om. A 21 quicquam] animal)