Historia Ecclesiastica

συγγνωμονήσει γὰρ ὑμῖν τὸ θεῖον, κἄν ἀληθῆ σέβητε θρησκείαν, οὐκ αὐθαιρέτως ἀλλὰ πρὸς ἀνάγκην τοῦτο πράξασι. τῇ μὲν γὰρ ἀνάγκῃ ἀπολογία περιλείπεται, τῷ δὲ αὐθαι- ρέτῳ ἀκολουθεῖ κατηγορία.

διὸ τοιούτους λογισμοὺς πρὸ ὀφθαλμῶν τιθέμενοι ἥκετε πρόθυμοι μελλησμὸν ἀποθέμενοι πάντα, τῷ Ἀρείου ὐπογράφοντες δόγματι, ὃ νῦν κηρύττει ὀνομαστὶ λέγων Λούκιος, εὖ εἰδότες ὡς πειθαρχοῦντες χρήματα καὶ πόρους καὶ γέρα παρὰ βα- σιλέως ἕξετε, ἀπαναιωόμενοι δὲ εἱρκτῆς καὶ στρεβλῶν καὶ βασάνων καὶ μαστίγων καὶ δαμαστηρίων λήψεσθε, χρημάτων ὁμοῦ καὶ κτημάτων στερηθέντες καὶ τῆς πατρίδος μεταναστάντες, εἰς χαλεποὺς οἰκῆσαι τόπους κατακριθήσεσθε«.

’Αλλ’ οὗτος μὲν ὁ γενναῖος, ἀπάτῃ τὴν ἀπειλὴν κεράσας, μετα- ναστῆναι τῆς εὐσεβοῦς τοὺς πάντας καὶ προὐτρέπετο καὶ κατηνάγκαζε γνώμης. οἱ δὲ πικρότερον βασάνου πάσης τὴν εἰς εὐσέβειαν προδοσίαν ἡγησάμενοι ἔχει γὰρ οὕτω), τοιοῖσδε πρὸς αὐτὸν ἀναγκαζόμενοι ἀπήντησαν ῥήμασιν, ἀρετῇ καὶ γενναίῳ φρονήματι ὁμοῦ τὴν ἀπάτην ναὶ τὰς ἀπειλὰς ὑποτάξαντες· »πέπαυσο λοιπόν, πέπαυσο τούτοις ἡμᾶς ἐκφοβῶν τοῖς ῥήμασιν· ἔπεχε εἰκαῖα προφέρειν ῥήματα·

ἡμεῖς [*](B V2 Ρ HN (n) + GSP [P von 21 μασιν ἀρετῇ an] (s) = r AL (y) W) [*](1 τῆς > n ι 2/3 διὰ τῶν πατέρων > L ι 4 βόλεντα y > n ι 5 und 6 πίσθητε B ι φωνὴ BFW βοῆ V2ry ι 7 σέβητε FHSW, η auf Rasur V2 σέβετε BNy σέβεσθε G, vgl. S. 255, 1; 1; 259, 11 ι 8 περιλείπεται] BN deest Cass. ι 10 ἥκετε πρόθυμοι = Cass. > B ι 11 ὃ] ὅν A ι λέγων λούκιοσ ΒV2 λέγων λέγων FryW ι 12/13 βασιλέως = Cass.] βασιλέων v 13 στρεβλῶν BV-FW στρεβλώσεων ry, s. unten S. 256, 2 ι 15 μεταστάντεσ L I χαλεπωτέρους V2, crudelia Cass. ι 17 ὁ γενναῖος — 18 πάντας am Rand Wr ι 18 πάντας καὶ] ἅπαντας B, vgl. S. 259, 21 ι 19 τὴν εἰσ’ εὐσέβειαν Y2FryW τῆς εὐσεβείας τὴν B, pielatis proditionem Cass. ι 20 ἔχε ι — ἀναγκαζόμενοι > F I nacli γὰρ + δὲ expungiert V2 ι 21/22 τἀς ἀπειλὰς καὶ τὴν ἀπάτην ~ L ι 23 ἐκφοβῶν ἡμᾶς ~ V2 nos terrere Cass. ι εἰκαῖα] εἰκαᾶ] B, rana (verba) Cass. I προσφέρειν L ι ῥήματα] ἐπιχειρήματα V2W ι nach ἡμεῖς + γὰρ FryW, fehlt bei Cass.)

εἰ γὰρ κτίσμα κατὰ τοὺς Ἀρειο- μανίτας ὁ υἱός, οὐχ ὑπάρχων πατρί εἰς τὸ εἶναι συστήσεται καὶ ὁ πατήρ, οὐχ ὑφεστῶτος τοῦ υἱοῦ οὐκ ὤν ποτε κατ’ αὐτοὺς πατήρ. εἰ δὲ ἀεὶ πατήρ ἐστιν, ὑφεστῶτος δηλονότι τοῦ ἐξ αὐτοῦ ἀληθινοῦ καὶ οὐ κατὰ ἀπόρροιαν γεννήματος ἀπαθὴς γὰρ ὁ θεός), πῶς οὐκ ἄφρων καὶ μανιώδης ὁ ὄιν ὅτε οὐκ ἠν« φρονῶν τὸν υἱόν, δι’ οὑ τὰ πάντα εἰς τὸ εἶναι κατὰ χάριν συνέστη; οἱ γοῦν ἡμέτεροι κατὰ πᾶσαν τὴν οἰκουμένην πατέρες, ὧν ἐκπεσόντες οὗτοι εἰκότως ἀπάτορες γεγόνασι, ἐν Νικαίᾳ συνελθόντες, ἀναθεματίσαντες τὴν Ἀρείου κακοδοξίαν, ἦς ὁ νεώτερος οὗτος νῦν προίσταται, οὐχ ἑτεροούσιον, ὃ νῦν ἡμᾶς εἰΠεῖν καταναγκάζεις, τὸν υἱὸν εἰρήκασι τοῦ πατρός, ἀλλ’ ἐκ τῆς αὐτοῦ οὐσίας· ὃ καλῶς μετ’ εὐσεβοῦς διανοίας νοήσαντες, ἐκ πολλῆς τῶν θείων ῥημάτων συλλογῆς ὁμοούσιον ὠμολόγησαν.«

Τὰ δὴ τοιαῦτα καὶ τὰ τούτοις παραπλήσια λέγοντας καθεῖρξεν ὴμερῶν πολλῶν οἰόμενος τῆς εὐσεβοῦς μετακινήσειν γνώμης. οἱ δὲ ψάλλον, ὥσπερ ἐν σταδίῳ τῶν ἀθλητῶν οἱ γενναιότατοι, δειλίαν πᾶσαν ἀποσβέσαντες, ἐπαλείφοντες ἑαυτοὺς τοῖς τῶν πατέρων διὰ [*](1 Psal. 80, 10) [*](B V2 F HN (n) + GSP (s) = r AL (y) W) [*](1 οὔτε νέηλυν > Ρ I σέβοντες] σέβομεν H colimus Cass. ι ἐπαφρίζεισ ΒG ι 2 προσρήσσεισ BN προσρήσεις V2 ι 3 ἐνπολιτευόμεθα B ι 5 Ἀρειανόν] ἄρειον F ἄριον B Arii Cass. ι 6 nach γὰρ + Λαὶ P ι 6/7 ἀρειανοὺσ L ι 7 ὁ1] ἴσθ’ ὁ V2 ι ὁ va, οὐχ ὑπάρχων ’πι εἰσ’ τὸ εἶναι συστήσεται BV2FW ὁ va, οὐχ ὑπάρχων ’πι ὁμοούσιος εἰσ’ τὸ μὴ εἶναι συστήσεται mit Interpolation ry, am Rand ’Wi, ὁμοούσιος fehlt auch bei Cass.; der Sinn ist: »si enim creatura ... est filius, non existens patri (ob οὐχ ὑπάρχων <ἀεὶ σὺν> oder <ἀεὶ vgl. verwandte Stellen Hahn, Bibliothek der Symbole 309, 10 f. 353, 25 f, Marcells Fragm. 129, S. 215, 5 ed. Klostermann und oben S. 114, 1 f), ita ut sit creabitur etiam pater« ι 7, 8. 15 οὐχ] οὐκ B ι 8 ὑπεστώτοσ B ι τοῦ > y ι ποτε κατ’ αὐτοὺς πατήρ] πατὴρ κατὰ τούτους ποτέ V2 ι 9 ἐστιν > B, est Cass. 11 ὁ] τὸ B ι 11/12 τὰ πάντα εἰς τὸ εἶναι] τὸ εἶναι τὰ πάντα B, omnia ut sint — constituta sunt Cass. ι 14 ἀναθεματίζοντες GS ι 16 εἰπεῖν nach καταναγκάζεις ~ GS > B, fateri nos cogis Cass. ι 17 ὃ > V2 quod Cass. 18 nach πολλῆς + τῆς V2 ι 19 τὰ2 > V2FPL ι καθῆρξεν B)

οὕτω τοίνυν ἀγωνιζομένων καὶ θέατρον‘ ὡς ὁ μακάριος ἀπόστολος γράφει γενομένων καὶ ἀγγέλοις καὶ ἀνθρώπος«, ἐπέτρεχεν ἡ πολις ἅπασα, ἀθλητὰς θεασαμένη Χριστοῦ καρτερίᾳ τοῦ βασανίζοντος άσεβείας νικῶντας τὰς μάστιγας καὶ τρόπαια δί’ ὑπομονῆς κατὰ άσεβείας ἐπαίροντας καὶ θριάμβους κατὰ Ἀρειανῶν ἐπιδεικνυμένους· οὃς ὑποτάξας ὁ πικρὸς οὗτος πολέμιος δι’ ἀπειλῶν καὶ ἀπάτης τοῖς εἰς Χριστὸν ἀσεβοῦσιν ἐκδώσειν ἐνόμιζεν.

Αποκακήσας τοιγαροῦν ταῖς τῶν βασάνων δι’ ἐπινοίας χαλεπῆς προσβολαῖς, ἁπάντων τῶν λαῶν ὀδυρομένων ποικίλως διὰ πολλὰ τῶ θρήνῳ, ὁ πικρὸς καὶ πάσης ἀποδέων φιλανθρωπίας, τὰ συνήθη πάλιν πρὸς ἀταξίαν συναθροίσας πλήθη, ἐπὶ κρίσιν αὐτούς, μᾶλλον δὲ ἕωλον κατάκρισιν, καλεῖ πρὸς τῷ θαλάσσης λιμένι, πολυωνήτων συνήθως κατ΄ αὐτῶν ἐπαφιεμένων τῶν βοῶν παρὰ τῶν εἰδωλολατρῶν καὶ τῶν Ἰουδαίων.

καὶ μὴ θελησάντων εἶξαι τῇ προφανεῖ δυσσεβείᾳ τῶν Ἀρειομανιτῶν, ἀποφαίνεται, τῶν λαῶν πρὸ τοῦ δικαστηρίου πάντων ὀδυρομένων, τῆς Ἀλεξανδρείας μεταναστάντας τὴν Ἡλιούπολιν τῆς Φοινίκης οἰκῆσαι, ἔνθα τῶν ἐνοικούντων οὐδεὶς κἂν ἀκοῦσαι τὸ τοῦ Χριστοῦ ἀνέχεται ὄνομα· εἰδωλικοὶ γὰρ οἱ πάντες.

παραυτὰ σκάφους ἐπιβῆναι προστάξας αὐτὸς ἑστηκὼς ἐπὶ τοῦ λιμένος (πλησίον γὰρ ἐν δημοσίῳ λουτρῷ τὴν κατάχρισιν κατ’ αὐτῶν ὥρισε) γυμνὸν ἐπιδεικνύ- μενος τὸ ξίφος, νομίσας ἐκ τούτου φοβεῖν τοὺς τῇ διστόμῳ μαχαίρᾳ τοὺς πολεμίους δαίμονας πολλάκις κατατρώσαντας, οὕτω δὴ οὐ, άποπλεῖν αὐτοὺς κελεύει, οὐκ ἐμβαλλομένους ἐπιτήδεια, οὐ παραμύθιόν ἧι τὸ σύνολον τῆς ἐξορίας ἔχοντας, καὶ τὸ θαυμαστὸν καὶ ἄπιστον, [*](3/4 ι Kor. 4, 9 — 23 vgl. Hebr. 4, 12) [*](B V2 F HN (n) + GSP (s) = r AL (y) W) [*](3 ἀπόστολος BFsyWCass. παῦλοσ V2n ι 5 θεασαμένη Π contemplatura Cass, θεασομένη Val. besser ι 7 ἀσεβείας — κατὰ > s ι 8 οὓς ὑποτάξασ BN2FW οἷσ’ ὑπόταξαι nPy οἷσ’ ὑποτάξαι τούτουσ GS ι οἶτος > GS ι δι’ ἀπειλῶν — 9 ἐκδώσειν] διαπείσειν GS ι ἀπάτης] ἀπὸ τῆς V2 βασάνων H, nicht übersetzt von Cass. ι 10 ἀποκακίσασ B ι χαλεπαῖς B ι 13 αὐτοὺς nach 14 κατάκρισιν ~ V2F, Cass. wie im Text ι αἴωλον B ι 15 ἀφιεμένων B, s. S. 250, 1; 251, 18 I βοών] βοώντων GP ι 16 δυσσεβείᾳ] αἱρέσει H > N, impietatibus Cass. ι 20 παραυτὰ FryW corr. V2 πάραυτα B, s. S. 258, 19 vor σκάφους + δὴ H ι 22 κατ’ αὐτῶν > L ι 22/23 ἐπιδεικνύμενον BV2 ι 24 καταστρώσαντας GS καταστρατώσαντασ P ι 25 ἐμβαλομένουσ B ἐμβαλλόμενοσ Ρ)

Ἕστι γοῦν ἀληθῶς εἰπεῖν· »ἐξέστη ὁ οὐρανὸς ἐπὶ τούτῳ‘. ἐστέναξε γὰρ ἡ πόλις ἅπασα καὶ μέχρι δὲ νῦν θρηνεῖ καὶ οἱ μὲν ἀλλεπάλλῃ τῇ χειρὶ κτύπον ἐκ στηθῶν μακρὸν ἀπέπεμπον, οἱ δὲ τὰς χεῖρας ὁμοῦ καὶ τοὺς ὀφθαλμοὺς εἰς οὐρανὸν ἀνέτεινον τὴν βίαν διαμαρτυρόμενοι, μόνον οὐχὶ λέγοντες· ἄκουε, οὐρανέ, καὶ ἐνω- τίζου, γῆ«, ὅτι παράνομα τὰ γιγνόμενα. καὶ ὅλως οἰμωγῆς τὸ πᾶν ἐπεπλήρωτο, καὶ μέλη καὶ θρῆνος ἦν ἐν πάσῃ τῇ πόλει χορεύων, τοῖς ποταμὸς ἐκ δακρύων σχεδὸν καλύπτων πλημμύρᾳ τὴν θάλατταν τοῖς ἅπασιν ἄφνω προσεγίνετο.

ὅτε τοίνυν ὁ προειρημένος ἐπὶ τοῦ λιμένος παρὼν τοῖς ἐρέσσουσιν ὑψοῦν τὰ ἱστία προσέταττε, τότε οἰμωγὴ οἰμωγὴ παρθένων καὶ γυναικῶν, πρεσβυτῶν καὶ νέων, καὶ θρῆνοι προσπεπλεγμένοι δάκρυσιν ὀξέσιν, αἱ τῶν ἁπάντων βοαὶ τῆς ἐπαφριζούσης θαλάσσης † τὸν προσρησσόμενον σωρὸν τῷ κύματι κτύ- πον ἐκάλυπτον.

Αλλ οὕτω τῶν προειρημένων ἀποπλεόντων εἰς τὴν Ἠλιούπολιν, ἄνθα δεισιδαιμονῶν πᾶς, ἔνθα τοῦ διαβόλου τὰ πρὸς ἡδονὴν ἐπιτη- Δεύματα, ἔνθα θηρίων ἐφέστια φοβερά ὄρη γὰρ κύκλῳ πανταχόθεν οὐρανῷ προσπελάζοντα), οἱ πάντες λοιπὸν μέσῃ τῇ πόλει, κοινῇ καὶ [*](1 u. 17 vgl. Judas 13 — 5 Jerem. 2, 12 — 9/10 Jes. 1, 2) [*](B V2 F HN(n) + GSP(s) = r AL (y) W) [*](1 θαλάττησ B θαλάσσης die übr. HSS, s. Z. 12, 17 u. S. 258, 14 ι δι’ αὐτὸ τοῦτο] διὰ τοῦτο ry, nicht übersetzt von Cass. ι 3 καὶ > V2 ι 4 καὶ > FH, besser? κρίναντος] κρείττονος B ι 5 ἔστιν οὑν B ι vor ἐξέστη + καὶ F ι 7 ἄλλε ἀλλεπάλλη BP ἀλλ’ ἐπαλλη V2G ἄλλ’ ἐπ’ ἄλλη FNL ἀλλ’ ἐπάλλη W ἐπάλλη ἀλλεν Ac) A ἄλλο ἐπ’ ἄλλω S ἀλλεπαλλήλῳ H ι μακρὸν] μακρόθεν B μακρὰν B P 8 nach εἰς + τὸν V2 + τοὺς Ρ ι οὐρανοὺς r, coelum Cass. ι 10 ἧ γῆ d i II ἁπάσῃ V2 ι 12 ἐκ > Ρ ι 13 προσεγίνετο FNsW προσεγείνετο B προσε- γίγνετο V2 προσεγένετο Hy, currebatque fluvius lacrymarum Cass. ι 14 ἐρέσσουσιν V2Fw αἰρέσσουσιν B ἐρέταισ ry ι 15 πρεσβυτῶν BV2 senionim Cass. πρεσβυτέρων FryW ι 16 θρίνοισ πεπλεγμένοι L ι 17/18 τὸν προσρησσόμενον σωρὸν (σορὸν P) τῶ κύματι κτύματι F) κτύπον BV2FNsyW τὸν προσρησσόμενον τοῖσ’ κύμασι κτύπον H, nicht übersetzt von Cass.; τῶν προσρησσομένων ὀρῶν (oder ἀνέμων s. S. 255, 2) τοῖς κύμασι κτύπον Val.; ob τὸν προσρησσομένων σωρηδὸν σχεδὸν τῶν statt σωρηδὸν vermutet Jülicher) κυμάτων κτύπον? ι 20 ἔνθα εἰσὶ δαιμόνων P ι 21 κύκλῳ] ἢν A ι 22 vor μέσῃ + ἐν A)