Historia Ecclesiastica

Ὅτι μὲν οὖν οὐ καινή τις ἡ τοῦ ὁμοουσίου πρόσρησις οὐδὲ ὑπὸ τῶν τότε συναθροισθέντων πατέρων ἐξευρεθεῖσα, ἀλλ’ ἄνωθεν ἐκ προγόνων εἰς ἐγγόνους καταγομένη, σαφῶς μεμαρτύρηκεν ὁ Εὐσέβιος· ὅτι δὲ καὶ ἄπαντες οἱ τηνικαῦτα συναθροισθέντες συμφώνως τὴν ἐκτεθεῖσαν κατεδέξαντο πίστιν, κἀνταῦθα ἔφη καὶ πάλιν ἐν ἑτέρῳ συγγράμματι μαρτυρεῖ, τοῦ μεγάλου Κωνσταντίνου τὴν πολιτείαν εὐφημίαις γεραίρων. Λέγει δὲ οὕτως·

» Ὁ μὲν δὴ ταῦτ’ εἰπὼν Ῥωμαίᾳ γλώττῃ, ὑφερμηνεύοντος ἑτέρου, >παρεδίδου τὸν λόγον τοῖς τῆς συνόδου προέδροις. ἐντεῦθεν δ’ >μὲν ἀρξάμενοι κατῃτιῶντο τοὺς πέλας, οἱ δ’ ἀπελογοῦντό τε >ἀντεμέμφοντο. πλείστων δῆτα ὑφ’ ἑκατέρου τάγματος >μένων πολλῆς τε ἀμφιλογίας τὰ πρῶτα συνισταμένης, >ἐπηκροᾶτο ὁ βασιλεὺς τῶν πάντων σχολῇ τε εὐτόνῳ τὰς >ὑπεδέχετο, ἐν μέρει τε ἀντιλαμβανόμενος τῶν παρ’ ἑκάστου >λεγομένων, ἠρέμα συνῆγε τοὺς φιλονείκως ἐνισταμένους, πράως >ποιούμενος τὰς πρὸς ἕκαστον ὁμιλίας ἑλληνίζων τε τῇ φωνῇ, >μηδὲ ταύτης ἀμαθῶς εἶχε, γλυκερός τις ἢν καὶ ἡδύς, τοὺς μὲν >πείθων, τοὺς δὲ καταδυσωπῶν τῷ λόγω, τοὺς δ᾿ εἰ λέγοντας >νῶν, πάντας δὲ εἰς ὁμόνοιαν ἐλαύνων, ἕως ὅτε ὁμογνώμονας [*](11— 55, 4 Euseb. Vit. Const. III 13—14. vgl. Sozomen. I 20, 1 55, 4 bei Socrat. I 8, 21—24. Gelas. Cyzic. II 28) [*](* — S. 55, 1 Georg. Mon. 508, 17) [*](A HN (n) GS (s) DL + FV (v) = z W [bis 3 ὡμολογημένοις]) [*](1 ὅθ᾿] ὅθεν L οὕτως v ι εὐγνωμόνως = Athan. Socr. Gel.] συγγνωμόνως A ι τῶν λόγων εὐγνωμόνως ~ s ι 2 ἐμφανῆ σύμπραξιν (συμπραξίαν z) ἔδοξε Π ἐφάνη συντρέχειν Athan. Socr. Gel. ι 2/3 προσεκτεθείση πίστει ὁμολογουμένοισ s ι 4 ᾗ am Rand HSS ι οὑν #x003E; S, übergeschrieben Ac ι 6 ἐκγόνουσ s 1 8 τεθεῖσαν s ι 10 εὐφημία sz ι 11 εὐσεβίου Am 1 12 δ’ Az Eus. #x003E; ns ι IS πέλας nszEns. τόπους πέλασ ἔλασ’ A ι ἀπολογοῦντο A ι 15 συνισταμένησ τὰ πρώτα L ι 16 ὁ = Socr. Gel. #x003E; S Eus. ι τε ANDL Eus. Socr. Gel. μὲν SV #x003E; mit leerem Raum H ι 17 ἑκάστου Π ἑκατέρου Eus. Soci-. Gel. ι 18 συνῆγε Π Socr. Gel. συνήγαγε Eus. ι ἐνισταμένου = Eus. Socr. Gel.] συνισταμένουσ V ι 20 τις nszEus. Socr. Gel. δέ τις A ι 22 ἐλαύνων nsz Eus. Socr. Gel. ἤλαυνεν A ι ἴωσ’ ὅτε AnsD Gel. εἰσότε Lv εἰσόθ’ Eus.)

Καὶ μετὰ βραχέα πόλιν καὶ ταῦτα προστέθεικεν·

»Οὕτω δὴ συνταξάμενος ἐπὶ τὰ σφῶν οἰκεῖα τοὺς πάντας ἐπανι- >έναι ἠφίει. οἱ δὲ ἐπανῄεσαν σὺν εὐφροσύνῃ, ἐκράτει τε λοιπὸν >παρὰ τοῖς πᾶσι μία γνώμη, παρ’ αὐτῷ βασιλεῖ συμφωνηθεῖσα, >συναπτομένων ὥσπερ ὑφ’ ἑνὶ σώματι τῶν ἐκ μακροῦ διῃρημένων.

χαίρων >δῆτα βασιλεὺς ἐπὶ τῷ κατορθώματι τοῖς μὴ παρατυχοῦσι τῇ συνόδῳ >καρπὸν εὐθαλῆ δι’ ἐπιστολῶν ἐδωρεῖτο, λαοῖς τε ἅπασι τοῖς τε καὶ >ἀγροὺς καὶ τοῖς ἀμφὶ τὰς πόλεις χρημάτων ἀφθόνους διαδόσεις >ποιεῖσθαι παρεκελεύετο, ὡδί πη γεραίρων τὴν ἑορτὴν τῆς >εἰκοσετοῦς.«

Ἔδει μὲν οὖν τοὺς τὰ Ἀρείου φρονοῦντας, εἰ καὶ τοῖς ἄλλοις πατράσιν ἀντιλέγειν οὐκ ἐνόμιζον δυσσεβές, τούτῳ γοῦν πιστεύειν ὃν θαυμάζειν εἰώθασι, σύμφωνον γεγενῆσθαι τὴν ὁμολογίαν ἐκείνην διδάσκοντι ἐπειδὴ δὲ καὶ πρὸς τὰς τῶν οἰκείων πατέρων διαμάχονται δόξας ἐχρῆν τοῦ Ἀρείου τὴν αἰσχίστην μεμαθηκότας καὶ φρίκης γέμουσαν τελευτὴν φυγεῖν παντὶ σθένει τὴν ὑπ’ ἐκείνου τεχθεῖσαν ἀσέβειαν. ἐπειδὴ δὲ εἰκὸς μὴ πάντας εἰδέναι τοῦ θανάτου τὸν τρόπον ἐγὼ καὶ τοῦτον ὡς ἐγένετο διηγήσομαι.

Πλεῖστον οὕτος ἐν Ἀλεξανδρείᾳ διατρίψας χρόνον ἐπικωμάσαι [*](6—14 Euseb. Vit. Const. III 21—22) [*](* 6—14 Gelas. Cyzic. II 36) [*](A HN (n) GS (s) DL + FV(v) = z) [*](4 ἐν γραφῆ δι’ S Eus. ἐνγραφίδι Gz ἐγγραφίδι A aber ἴδι’ auf Rasur Ac ἐγγραφῆ n ἐγγράφως δι’ Socr, Gel. ι 5 καὶ2] κατὰ Α ι 7 ἐπανίεσαν An ι 7 λοιπὸν nszEus. Gel. τὸ λοιπὸν A ι 8 παρ’ αὐτώ SDLEus. Gel.//// παρ’ αὐτῶ //// A παρὰ τῶ Gv ἡ παρὰ τῶ n ι 9/10 χαίρων δῆτα ADLEus. Gel. χαίρων δὴ ἧ καὶ δὴ χαίρων n ι 10 βασιλεὺς AsDvEus. ὁ βασιλεὺς nLGel. ι 11 ἐπιστολῶν nsv Eus. Gel. ἐπιστολῆς ADL ι πᾶσι K ι 12/13 ποεῖσθαι διαδόσεις ~ A, Eus. Gel. wie im Text ι 13 παρεκελεύετο A Eus. Gel. διεκελεύετο nsz ι ὧδ’ ἐπιγεραίρων V 1 ἑορτὴν #x003E; V und 14 nach βασιλείας + ἀρχήν V ι 15 ιδ am Rand sF ι οὑν A #x003E; s ι19 τοῦ An] γοῦν sDv und, nach Ἀρείου ~, L) ι 23 ἰδ’ am Rand AnDL ι vor χρόνον + τὸν A

ὡς δὲ οὔτε τὸν θεῖον Ἀλέξανδρον ἔπεισεν, οὔτε μὴν Ἀθανάσιον τὸν τῆς ἐκείνου καὶ προεδρίας καὶ εὐσεβείας διάδοχον, πάλιν διὰ τῆς Εὐσεβίου τοῦ Νικομηδέως σπουδῆς εἰς τὴν Κωνσταντινούπολιν ἔδραμεν. τὰ δ᾿ ὑπ’ ἐκείνου τυρευθέντα καὶ ὑπὸ τοῦ δικαίου ψηφισθέντα κριτοῦ, ἄμεινον ὁ πάντα ἄριστος Ἀθανάσιος ἐν τοῖς πρὸς Ἀπίωνα διηγήσατο γράμμασιν. ἐγὼ δὲ καὶ τοῦτο τὸ μέρος ἐντάξω τῇ συγγραφῇ.

»Ἐγὼ μὲν οὐ παρήμην ἐν τῇ Κωνσταντινουπόλει ὅτε τετελεύ- >τηκεν ἐκεῖνος, Μακάριος δὲ ὁ πρεσβύτερος παρῆν κἀκείνου λέγοντος ἤκουσα. ἐκέκλητο μὲν παρὰ Κωνσταντίνου τοῦ βασιλέως Ἄρειος ἐκ >σπουδῆς τῶν περὶ Εὐσέβιον. εἰσελθόντα δὲ τὸν Ἄρειον ἀνέκρινεν >ὁ βασιλεὺς εἰ τὴν πίστιν τῆς καθολικῆς ἐκκλησίας ἔχοι. αὐτός τε >οὖν ὤμοσε πιστεύειν ὀρθῶς καὶ ἔγγραφον ἐπιδέδωκε πίστεως, κρύψασ >μὲν ἐφ’ οἷς ἐξεβλήθη τῆς ἐκκλησίας ὑπὸ Ἀλεξάνδρου τοῦ ἐπισκόπου >ὑποκρινόμενος δὲ τὰς ἀπὸ τῶν γραφῶν λέξεις.

ὀμόσαντα τοίνυν αὐτὸν μὴ πεφρονηκέναι ἐφ’ οἶς ἐξέβαλεν αὐτὸν Ἀλέξανδρος, ἀπέ- >λυσεν εἰρηκώς· εἰ ὀρθή σού ἐστιν ἡ πίστις, καλῶς ὤμοσας· εἰ δὲ >ἀσεβής ἐστιν ἡ πίστις σου καὶ ὤμοσας, ὁ θεὸς ἐκ τοῦ οὐρανοῦ κρίναι τὰ κατὰ σεῦ. οὕτω δὴ οὑν αὐτὸν ἐξελθόντα παρὰ τοῦ βασιλέως >ἠθέλησαν εἰσαγαγεῖν εἰς τὴν ἐκκλησίαν οἱ περὶ Εὐσέβιον τῇ συνήθει >αὐτῶν βίᾳ.

ἀλλ’ ὁ τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἐπίσκοπος, ὁ μακα- [*](3—6 vgl. Socrat. ι 37, 1—3. Sozomen. II 18, 2. II 29, 1. Rufin. H. E. (S. 978, 1—3) und 13 —5 — S. 58, 12 vgl. Theodoret. Haeret. Fabul. IV 1 83, 413 D f. — — S. 58, 12 Athanas. Epist. ad Serapionem 2—4) [*](* — S. 57, 18 Nicetas Thesaur. V 11 PG 139, 1372 A) [*](A HN(n) GS(s) DL + FV(v) = z) [*](3 οὔτε1] οὐδὲ nsv I nach θεῖον + ἐκεῖνον A ι 4 καὶ1 #x003E; A ι nach προεδρίας + καὶ ἀνδρείας Gaisford aus Versehen ι 8 ἀπίωνα Π ἀππίωνα Cod. Nicet. Σεραπίωνα Athan. ι 10 μὲν AnsD Athan. Nicet. μὲν οὖν Lv οὖν übergeschrieben Ac ι 13 τῶν] τὸν AD 1 εἰσελθόντα — 14 βασιλεὺς #x003E; V ι τὸν ὄρειον AnsDFAthan. αὐτὸν LAc Cod. Nicet. ι 14 ἔχοι AnsDL Cod Nicet. ἔχει V Athan. ι 16 οἶσ’ auf Rasur Ac ι 17 ὑποκρινόμενος Nsv Athan. ὑποκρινάμενος AHDL Cod. Nicet., aber in A scheint α aus ο corr. von Ac ι 19 ἐστιν ἧ πίστις = Athan.] ἡ πίστισ ἐστὶν A, β und α von Ac ι καλώς — 20 σου am Rand Ac ι 20 οὐρανοῦ Π Cod. Nicet. ὅρκου Athan. ι 22 vor εἰς + αὐτὸν A, fehlt iit Athan. ι 23 ὁ2 übergeschrieben Ac)

>Ὁ τοίνυν ἐπίσκοπος Ἀλέξανδρος, ἀκούσας ταῦτα καὶ πάνυ λυπη- >θεὶς εἰσελθὼν εἰς τὴν ἐκκλησίαν, τὰς χεῖρας ἄρας πρὸς τὸν θεὸν >ἀπωδύρετο, καὶ ῥίψας ἑαυτὸν ἐπὶ πρόσωπον ἐν τῷ ἱερατείῳ, κείμενος >ἐπὶ τοῦ ἐδάφους ηὔχετο. παρῆν δὲ καὶ Μακάριος εὐχόμενος σὺν >αὐτῷ καὶ ἀκούων τῆς φωνῆς αὐτοῦ.

παρεκάλει δὲ δύο ταῦτα λέγων· >»εἰ Ἄρειος αὔριον συνάγεται, ἀπόλυσον ἐμὲ τὸν δοῦλόν σου καὶ μὴ >συναπολέσῃς εὐσεβῆ μετὰ ἀσεβοῦς· εἰ δὲ φείδῃ τῆς ἐκκλησίας σου >(οἶδα δὲ ὅτι φείδῃ), ἔπιδε ἐπὶ τὰ ῥήματα τῶν περὶ Εὐσέβιον καὶ μὴ >δῷς εἰς ἀφανισμὸν καὶ ὄνειδος τὴν κληρονομίαν σου καὶ ἆρον >Ἄρειον, ἵνα μὴ εἰσελθόντος αὐτοῦ εἰς τὴν ἐκκλησίαν δόξῃ καὶ ἡ >αἵρεσις συνεισέρχεσθαι αὐτῷ καὶ λοιπὸν ἡ ἀσέβεια νομισθῇ ὡς >εὐσέβεια«. ταῦτα εὐξάμενος, ὁ ἐπίσκοπος ἀνεχώρησε πάνυ φροντίζων >καὶ γέγονέ τι θαυμαστὸν καὶ παράδοξον.

τῶν γὰρ περὶ Εὐσέβιον >ἀπειλησάντων, ὁ μὲν ἐπίσκοπος προσηύξατο, ὁ δὲ Ἄρειος ἐθάρρει >τοῖς περὶ Εὐσέβιον· Πόλλα τε φλυαρῶν εἰσῆλθεν εἰς καθέδρας, ὡς >διὰ χρεία, τῆς γαστρός, καὶ ἐξαίφνης, κατὰ τὸ γεγραμμένον πρηνὴς γενόμενος ἐλάκησε μέσος«, καὶ πεσὼν εὐθὺς ἀπέψυξεν >ἀμφοτέρων τε τῆς κοινωνίας καὶ τοῦ ζῆν ἀπιστερήθη.

>Τὸ μὲν οὖν τέλος τοῦ Ἀρείου τοιοῦτον γέγονε. καὶ οἱ περὶ >Εὐσέβιον μεγάλως αἰσχυνθέντες ἔθαψαν τὸν ὁμόφρονα ἑαυτῶν· ὁ >μακαρίτης Ἀλέξανδρος χαιρούσης τῆς ἐκκλησίας τὴν σύναξιν >λεσεν ἐν εὐσεβείᾳ καὶ ὀρθοδοξίᾳ, σὺν πᾶσι τοῖς ἀδελφοῖς >καὶ δοξάζων μεγάλως τὸν θεόν, οὐχ ὡς ἐπιχαίρων τῷ θανάτω. >γένοιτο· πᾶσι γὰρ »ἀπόκειται τοῖς ἀνθρώποις ἅπαξ >νεῖν«, ἀλλ’ ὅτι τοῦτο ὑπὲρ τὰς ἀνθρώπων κρίσεις ἐδείχθη.

αὐτὸς >γὰρ ὁ κύριος, δικάσας ταῖς ἀπειλαῖς τῶν περὶ Εὐσέβιον καὶ τῇ Ἀλεξάνδρου, κατέκρινε τὴν Ἀρειανὴν αἵρεσιν δείξας αὐτὴν ἀναξίαν >οὐσαν τῆς ἐκκλησιαστικῆς κοινωνίας καὶ πᾶσι φανερώσας ὅτι, παρὰ βασιλέως καὶ πάντων ἀνθρώπων ἔχῃ τὴν μαρτυρίαν καὶ τὴν προστασίαν, ἀλλὰ παρ’ αὐτῆς τῆς ἀληθείας κατεκρίθη.«

Τοιαῦτα τῶν πονηρῶν σπερμάτων ὁ Ἄρειος δρεψάμενος δράγ- μάτα καὶ τῶν ἐσομένων κολαστηρίων ἰδὼν τὰ προαύλια, τῆς οἰκείας ἀσεβείας διὰ τῆς τιμωρίας κατηγόρει.

Ἐγὼ δὲ ἐπὶ τὴν τῆς βασιλικῆς εὐσεβείας διήγησιν τρέψομαι.

πᾶσι γὰρ τοῖς ὑπὸ τὴν Ῥωμαίων τελοῦσιν ἡγεμονίαν ἐπέστειλε δήμοις, τῆς μὲν προτέρας αὐτοὺς ἐξαπάτης ἀπαλλαγῆναι παρεγγυῶν τὴν δὲ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν μεταμαθεῖν διδασκαλίαν προτρέπων καὶ ἐπὶ ταύτην ἅπαντας τὴν ἀλήθειαν ξεναγῶν·. τοὺς δέ γε κατὰ πόλιν ἐπισκόπους ἐπὶ τὰς τῶν ἐκκλησιῶν οἰκοδομίας διήγειρεν, οὐ γράμμασι μόνοις ἐπὶ τοῦτο προτρέπων, ἀλλὰ καὶ χρήματα φιλοτίμως δωρούμενος καὶ τὰ τῆς οἰκοδομίας δαπανήματα χορηγῶν. δηλοῖ δὲ καὶ τὰ γραφέντα. τοῦτον ἔχοντα τὸν τρόπον·

»Νικητὴς κωνσταντῖνος Μέγιστος Σεβαστὸς Εὐσεβίῳ.

>Ἕως τοῦ παρόντος χρόνου τῆς ἀνοσίου βουλήσεως καὶ >δος τοὺς ὑπηρέτας τοῦ σωτῆρος θεοῦ διωκούσης, πεπίστευκα >ἀκριβῶς ἐμαυτὸν πέπεικα πασῶν τῶν ἐκκλησιῶν τὰ ἔργα ἢ >ἀμελείας διεφθάρθαι ἢ φόβῳ τῆς ἐπικειμένης ἀδικίας ἐλάττονα >ἀξίας γεγενῆσθαι, ἀδελφὲ προσφιλέστατε. νυνὶ δὲ τῆς >ἀποδοθείσης καὶ τοῦ δράκοντος ἐκείνου ἀπὸ τῆς τῶν κοινῶν >κήσεως θεοῦ τοῦ μεγίστου προνοίᾳ ἡμετέρᾳ δὲ ὑπηρεοίᾳ >ἡγοῦμαι καὶ πᾶσι φανερὰν γεγενῆσθαι τὴν θείαν δύναμιν, καὶ >ἢ φόβῳ ἢ ἀπιστίᾳ ἢ ἁμαρτήμασί τισι περιπεσόντας ἐπιγνόντας >τὸν ὄντως ὄντα ἥξειν ἐπὶ τὴν ἀληθῆ καὶ ὀρθὴν τοῦ βίου >στασιν.