In Aristotelis Ethica Nicomachea I Commentaria

τῆς φιλοσοφίας εἰς δύο διαιρουμένης, λέγω δὲ τὸ θεωρητικόν τε καὶ πρακτικόν, περὶ ἄμφω ὁ Ἀριστοτέλης ἐσπούδασεν, ὥστε πραγματείας ἐπ’ ἀμφοῖν ἐκθέσθαι τὰς τῶν μετιόντων τεχνούσας καὶ ἐ-ιισ-rιuούσα-́ ψυχὰς κατὰ τὸ ἁρμόδιον ἑκάστῳ ὑποκειμένῳ. τοῦ γοῦν θεωρητικοῦ αὖθις καθ’ ὑποδιαίρεσιν εἰς τρία διαιρουμένου, εἰς τὸ φυσικὸν θεολογικόν τε καὶ μαθηματικόν, ὁ νῦν ἡμῖν ἐνεστηκὼς ἐν τῇ σκέψει λόγος περὶ οὐδενός ἐστι τούτων ἀλλὰ περί τινος τῶν ὑπὸ τὸ πρακτικόν. διαιρουμένου γὰρ καὶ τούτου εἰς τρία, εἰς τὸ ἠθικὸν εἰς τὸ οἰκονομικὸν καὶ εἰς τὸ πολιτικόν, περὶ τοῦ ἠθικοῦ τι συντάξαι σκοπὸν ἐθέμεθα. τὴν πρὸς Νικόμαχόν τινα γενομένην τοῦ’ Αριστοτέλους πραγματείαν προθέμενοι, καί τινα πρὸς αὐτὴν εἰπεῖν ἐθελήσαντες, τινὸς τῶν μάλιστα λόγου ἀξίων ἡμᾶς πρὸς τοὖργον ἀνερεθίσαντος καί τινα ἐκθέσθαι σαφήνειαν τοῦ πρώτου τῶν ’ Αριστοτέλους Ἠθικῶν Νικομαχείων ἐντειλαμένου, ὃν οὐκ ἦν παραιτεῖσθαι <διὰ τὸ ἐν πολλοῖς αὐτὸν ἀναγκαίοις εὑρεῖν ἡμᾶς εὖ ἐργασάμενον· ἀθετεῖν δὲ τὸν οὕτω πρὸς ἡμᾶς διακείμενον καὶ παραιτεῖσθαι) τι τῶν δυνατῶν ἐπιτάττοντα ἄγνωμον ἅμα καὶ ἀφ̔ ιλόσ‘)ὁ̣ον. εἰ γὰρ τοὺς εὐεργέτας ἀξιοῦντας παραιτη- σόμεθα, πότε προῖκά τισιν ὠφελείας αἴτιοι φανησόμεθα, ἢ καὶ ἀγνῶτάς τινας ὀνήσομεν, τῆς θείας ἐντολῆς καὶ τοῖς βλάπτουσιν ἀπαιτούσης ἑτοίμους πρὸς ὄνησιν γίνεσθαι, ἵν’ οὕτως εἴη καθ’ αὑτὸ τὸ φιλάνθρωπον κατορθού- κατορθούμενον, ἅτε καὶ πρὸς τὸν αἴτιον φέρον μίμησιν, ὃ καὶ τῆς ἀληθοῦς φιλοσο- φίας οἰκειότατον μάλιστα. πρῶτον τοίνυν ῥητέον, τί διενήνοχεν ἀλλήλων τὰ τρία εἴδη τοὐ πρακτικοῦ, ἔπειτα τί ἐστιν ἕκαστον τούτων, καὶ τρίτον τίς ἡ ἐκ τούτων ἑκάστου τοῖς ἀνθρώποις ἐπιγινομένη ὠφέλεια, ἵνα τήν τε γνῶσιν αὐτῶν ἔχωμεν καὶ προθυμότεροι γινώμεθα πρὸς τὸ ταῦτα μετέρ- χεσθαι. διαφέρουσι τοιγαροῦν ἀλλήλων τὸ ἠθικὸν τὸ οἰκονομικὸν καὶ τὸ [*](3 δἑ Β : δὴ a 4 ἄμφω Β : ἄμφ’ ω ταῦτα a 5 μετιόντων Β : μετιόντων ἀνθρώπων a 7 φυσικὸν Β: φυσιολογικὸν a 8 ὁ νῦν Β: ὅδε νῦν a 1’) ὃν Β: ὃ a διὰ - πα- ραιτεῖσθι (17) a: om. Β 16 εὖ ἡμᾶς a 22 ἅτε B: om. a Comment. Arist. XX Eustratius in Ethica.)

πολιτικὸν πρῶτον μὲν κατὰ τὰ ὑποκείμενα, ὅτι τοῦ μὲν καθ’ ἕνα ἄνθρωπον 1r ἡ βελτίωσις, ὥστε καλόν τε καὶ ἀγαθὸν γενέσθαι τοῖς ἐν τῇ ἠθικῇ πραγματείᾳ παραδιδομένοις ἑπόμενον, φρονίμως τε ζῶντα καὶ τὸν οἰκεῖον λόγον ἔχοντα θυμοῦ καὶ ἐπιθυμίας ἐπικρατῆ, μέτρον τε ἐπιτιθέντα τῶν ὁρμῶν αὐτοῖς καὶ μηδαμοῦ συγχωροῦντα τούτοις ὡς ἔτυχε φέρεσθαι, ἵν’ ἐν τοιαύτῃ τις ἕξει καθίσταιτο, ὡς ὅπερ ἄν πράξαι ἕτοιμος εἶναι λόγον ἀποδιδόναι ὀρθόν, καθ’ ὃν αὐτῷ τὸ πεπραγμένον τετέλεσται, κἀν μηδεὶς εἴη ὁ τὸν λόγον ζητῶν, αὐτὸν πρὸς ἑαυτὸν ἀπευθύνεσθαι, ἑαυτὸν ὡς ἔχει κρίνοντα καὶ ἑαυτὸν ἐξετάζοντα, ἵν’ ἐν μηδενί ποτε τοῦ εὖ ἀπολείποιτο, ὡς ἐφ’ ἑκάστου λέγειν τῶν πεπραγμένων ὡς Φωκυλίδης “πῇ παρέβην; τί δ’ ἔρεξα; τί δέ μοι δέον οὐκ ἐτελέσθη;” καὶ κρίσει ὀρθῇ ἑαυτὸν εὑρίσκοντα ἐν ταῖς πράξεσι τοῦ εὖ ἀντεχόμενον χαίρειν ἐν τῇ κατορθώσει τοῦ δέοντος· ὡς τοὐναντίον ἀνιᾶσθαι εἴ ποθ’ ἑαυτοῦ ἐκπεπτωκότος ἐπαίσθοιτο ἢ διὰ τὸ τῶν ὑποκειμένων ἀβέβαιον ἢ διὰ τὸ τῶν ὀρέξεων ὀχληρότατόν τε καὶ βίαιον ἢ διὰ τὸ τοῦ λόγου ἴσως ἐνδόσιμον καὶ πρὸς τὰς ἐνστάσεις μαλακὸν καὶ ὑπόχαυνον ἤ τι τοιοῦτον ἕτερον· ὡς τῆς πρακτικῆς ἁπάσης περὶ ἐνδεχόμενα καταγινομένης καὶ οὐκ ἀναγκαίως ἐχούσης κατὰ τὴν ἐξ ἀρχῆς πρόθεσιν τὰ τέλη ἑπόμενα. καὶ περὶ μὲν τοῦ ἠθικοῦ ταῦτα· τῷ δὲ οἰκονομικῷ οἰκίαι καὶ οἱ ἐνοικοῦντες τὰ ὑποκείμενα καὶ ὅσα τούτοις συντελεῖ πρὸς σύστασιν ὁμοῦ καὶ τὴν σὺν κατορθώσει συνοίκησιν, ὡς τυγχάνειν τε ἕκαστον ὧν δεῖ κατὰ τὸ ἀνάλογον καὶ μηδένα ἀποστερεῖσθαί τινος ἀνήκοντος κατὰ τὸ μέτρον τοῦ ἤθους ἢ τῆς τάξεως ἢ τῆς ἕξεως <ἢ τῆς ἐνεργείας> ἢ τῆς ὑπούσης φυσικῆς ἐπιτηδειότητος ἢ τῆς πρὸς τὸν δεσπόζοντα εὐνοίας καὶ σχέσεως. πολλὴ γὰρ διαφορὰ καὶ κατὰ ταύτην τοῖς συνοικοῦσιν ἐν τοῖς ἐνύλως τὸ εἶναι ἔχουσιν ἐπικρατούσης τῆς ἑτερότητος. οὐ γὰρ ἑαυτοῦ δεῖ μόνου φροντίζειν ὡς ἔχῃ καλῶς τὸν ἐν οἰκίᾳ ἐξάρχοντα ἀλλὰ καὶ τῶν οἳ αὐτῶ ὑποτίθενται, ὡς πᾶσι πάντα κατὰ τὸ εὖ διατίθεσθαι, καὶ περὶ ποίων οὐχ ἥκιστα, ὡς μηδενὸς τῶν δεόντων οἱ ἐν οἰκίᾳ λειπόμενοι δύναιντο συντηρεῖν τὴν συνοίκησιν. τοσαῦτα καὶ περὶ τοῦ οἰκονομικοῦ· τῷ δέ γε πολιτικῷ πόλις τὸ ὑποκείμενον καὶ οἱ ἐν αὐτῇ κοινωνοῦντες τῆς κατοικήσεως. ἐκ πολλῶν γὰρ οἰκιῶν ἡ πόλις συνέστηκε· καὶ ὥσπερ τὸν οἰκίας ἐξάρχοντα αὐτὸν εἶναι δεῖ πρῶτον καλόν τε τὸν τρόπον καὶ ἀγαθόν, εἶτα καὶ τοὺς συνοίκους εὖ διατίθεσθαι, ψυχῶν τε αὐτῶν καὶ τῶν σωμάτων ἐπιμελόμενον, οὕτω καὶ τὸν πολιτικὸν ἄνδρα καὶ πόλεως προιστάμενον ἕκαστον τῶν προεστώτων ἐν ταῖς οἰκίαις πολίτην χρὴ ποιεῖν ἀγαθὸν ἐννόμως ζῶντα καὶ τοῦ μετὰ λό|γου ζωῆς ἀντεχόμενον, αὐτὸν [*](1 v) ὄντα πρὸ πάντων τοιοῦτον, οἷον αὐτόν τε καθ’ ἑαυτὸν ταῖς παντοίαις ἀρε- [*](1 τοῦ Β: τῷ a 2 γενέσθαι Β: γίνεσθαι a 5 μηδαμοῦ Β: μηδαμῶς a 6 ὅπερ B: ἅπερ a πράξαι scripsi: πράξῃ Ba 7 κἄν B: ἡ ἄν a εἴη B: ᾖ a 10 Φωκυλίδης] immo Pythagoras carm. aur. 42 cf. Nauck in Iamblichi V. P. p. 222 11 τί δέμοι τίμοι a 13 ἐκπεπτωκότος a: ἐκπεπτωκότα Β 15 βίαιον B βέβαιον a 21 δεῖ B: δὴ a 22. 23 ἡ τῆς ἐνεργείας a: om. B 26 μόνου B: μόνον a ol συνέστηκε B: συνίσταται a 35 τῶν παρεστώτων ἐν ταῖς οἰκείαις πολιτείαις a) ταῖς καλλυνόμενον καὶ ἀγαθυνόμενον καὶ ἱκανὸν εἰσέτι καὶ τοῖς πολιτευομένοις [*](1v) μένοις μεταδιδόναι τῆς ἀγαθότητος, παντοίως κηδόμενον πολιτῶν τε ἅμα καὶ πόλεως ἢ καὶ πόλεων, εἰ πλειόνων τύχοι κρατῶν, εἰδότα καλῶς ὡς ἕκαστος ἄρχων πλειόνων ὁμοφυῶν ἐπίσης ἑαυτῷ φροντίζειν τῶν ὑπὸ χεῖρα ὀφειλέτης ἐστίν, οὐχ ἵνα τῶν ἴσων ἐκείνῳ ἢ ἀλλήλοις ἁπλῶς τυγχάνοιεν ἅπαντες ἀλλ’ ἢ κατὰ τὸ ἀνάλογον. οὕτω γὰρ αἱ πόλεις συνίστανται, τοῦ αὐτῷ ἀνήκοντος ἑκάστου τυγχάνοντος. αἱ γὰρ ἀποστερήσεις τῶν ἀνηκόντων ἀδίκους μὲν τῶν πόλεων <τοὺς> προεστῶτας ἐλέγχουσι, ῥαθύμους δὲ περὶ καλὰ <τοὺς> ὑποκειμένους διατιθέασι, τὰς δὲ πόλεις ἐχούσας κακῶς τοιοῦτον γὰρ καὶ τὸ Εὐριπίδειον “ἐν τούτῳ γὰρ πάσχουσιν αἱ πολλαὶ πόλεις, ὅταν τις ἐσθλὸς καὶ πρόθυμος ὢν ἀνὴρ μηδὲν φέρηται τῶν κακιόνων πλέον”. τέτταρα δὲ πάντα τῆς πολιτείας τὰ μέρη νομοθετικὴ καὶ δικαστική, γυμναστικὴ καὶ ἰατρική. ἐπεὶ γὰρ ἐκ ψυχῆς καὶ σώματος συνέστηκεν ἄνθρωπος ὢν τῶν πολιτῶν ἕκαστος, δεῖ μεθόδους εἶναι πρὸς ἄμφω, δι’ ὧν τῶν μερῶν ἑκατέρων τὸ κατὰ φύσιν καὶ βέλτιον ἢ παρὸν συντηρηθήσεται ἡ ἀπογενόμενον ἐπανακληθήσεται. νομοθετικὴ μὲν δὴ τὰς ψυχὰς κατὰ φύσιν ἐχούσας συντηρεῖ ἐν τῷ ἀγαθῷ, τοῖς ὀρθῶς κειμένοις νόμοις μέτρῳ καὶ κανόνι χρωμένας καὶ κατ’ αὐτοὺς πολιτευομένας. ὁπηνίκα δέ τι διὰ ῥαθυμίαν παρασφαλεῖεν ἢ διά τινα προπέτειαν, ἡ δικαστικὴ ἐφίσταται εὐθύνας τε ἀπαιτοῦσα καὶ διορθουμένη τὰς ἐκτροπάς. οὕτω δὴ κἀπὶ τῶν σωμάτων· κατὰ φύσιν μὲν ὄντων καὶ ἐν ὑγείᾳ διακειμένων γυμναστικὴ προιστᾶται, διὰ τῶν καταλλήλων ἑκάστῳ καὶ συμμέτρων γυμνασίων καὶ διαιτημάτων συντηροῦσα τὸ κατὰ φύσιν αὐτοῖς, ἐπὶ τὸ παρὰ φύσιν δ’ ἐκπεπτωκότων διὰ τὸ τῆς ὕλης ἀβέβαιον ἰατρικὴ παραγίνεται τῇ φύσει ἐπικουροῦσα καὶ ἐφ’ ὑγείαν ὡς ἐνὸν ἀνακαλουμένη τὰ ταύτης ἐκτραπέντα σώματα. ἔστι δὲ ἠθικὸν μὲν εἶδος φιλοσοφίας πρακτικῆς <περὶ κατόρθωσιν ἠθῶν ἀνθρώπου καταγινόμενον οἰκονομικὸν δὲ εἶδος φιλοσοφίας πρακτικῆς περὶ σύστασιν οἴκου καὶ τῶν ἐν αὐτῷ συνοικούντων παντοίαν περιποίησιν τὴν σκέψιν ποιούμενον, πολιτικὸν δὲ εἶδος φιλοσοφίας πρακτικῆς> περὶ πόλεως καὶ πολιτευομένων σύστασίν τε καὶ εὐνομίαν τὴν ἀσχολίαν ἐνδεικνύμενον. ἐκ δὴ τούτων φανερὸν καὶ τί τούτων ἕκαστον ἐν τῷ βίῳ τοὺς ἀνθρώπους ὀνίνησι τὸ ἀγαθὸν κατορθοῦν τὸ μὲν ἑκάστῳ τῶν ἀνθρώπων, τὸ δὲ κοινῶς τοῖς συνοικοῦσιν ἐν τῷ αὐτῷ, τὸ δὲ ἔτι κοινότερον ἐν πόλει ἢ πόλεσιν ἢ καὶ ἔθνει ὅλῳ, ἴσως δέ γε καὶ ἔθνεσιν, εἰ πλείω ποτὲ εἴη ὑπὸ ἑνὸς ἄρχοντος ἐπικράτειαν. καὶ παραδείγματα τούτων πολλά 25 τις εὑρήσει τὰς βίβλους μετιὼν τάς τε καθ’ ἡμᾶς καὶ τὰς θύραθεν. πολλοὶ γὰρ ἀγαθοὶ παρά τε βαρβάροις καὶ Ἕλλησι <καὶ ὡς> καθ’ ἑαυτοὺς ὀρθῶς ζήσαντες καὶ ὡς μεθ’ ἑτέρων ἐν οἴκοις καὶ ὡς ἐν ἔθνεσί τε καὶ [*](6 ἀλλ’ ἡ B: ἀλλ’ ἶνα a 8 et 9 τοὺς a: om. Β 10 Εὐριπίδειον] Hecub. 306 sqq., ubi pro πάσχουσιν legitur κάμνουσιν 12 an τῆς πολιτικῆς? 14 δεῖ καὶ μεθόδους a 15 ἑκατέρων ἑκατέρῳ a, fortasse lecte 18 αὐτοὺς a: αὐτὰς B 21 ὅντων ἐχόντων a 23 αὐτοῖς a: αὐτῶ Β 26 ἠθικὸν Β: ἠθικὴ a 26 27 περὶ κατόρθωσιν ἠθῶν—φιλοσοφίας πρακτικῆς (29) ex libiis interpolatis inserui: om. Ba 37 καὶ ὡς a: lacuna Β ) πόλεσι. καὶ τοὺς μὲν καθ’ ἕκαστον περιττὸν καὶ ἀπαριθμεῖσθαι· ἄπειροι [*](1v) γὰρ ὡς εἰπεῖν βίοι ἀνδρῶν εἰς μίμησιν ἐκτεθειμένοι εὑρίσκονται εὐαρέστως θεῷ ζησάντων καὶ κατορθωσάντων τὰ κράτιστα· Ἀβραὰμ δὲ καὶ Ἰσαὰκ καὶ Ἰακώβ, ἔτι δὲ καὶ Ἰὼβ οἰκονομίας ἀρίστης ἔστωσαν εἰς παράδειγμα, καλῶς ἑαυτούς τε καὶ τὰ περὶ αὑτοὺς διαθέμενοι. Μώσης δὲ πολιτικῆς ὡς εἰπεῖν ὑπόδειγμα πρώτιστον, μετὰ δὲ Ἰησοῦς ὁ τοῦ Ναυῆ καὶ πολλοὶ παρ’ Ἑβραίοις ἕτεροι, εἰ βούλει δὲ καὶ Σόλων παρ’ Ἕλλησιν. ἀλλὰ περὶ μὲν τούτων ἅλις. ἐπεὶ δὲ νῦν ὁ λόγος ἡμῖν περὶ τῶν Νικομαχείων Ἠθικῶν καὶ τούτων τοῦ πρώτου, οὗ καὶ τὴν ἐξήγησιν ἀπῃτήμεθα, ἐροῦμεν ἤδη τίς ὁ σκοπὸς τοῦ Ἀριστοτέλους ἐν τούτῳ. κοινῶς μὲν οὖν ἐν τοῖς δέκα βιβλίοις περὶ τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν διδάξαι πασῶν προέθετο καὶ τεχνικῶς παραδοῦναι περὶ αὐτῶν, ὡς ἂν τοῖς παραδεδομένοις κανόσι χρώμενοι καὶ τούτοις πράξεις ἅμα καὶ λόγους παραμετροῦντες καλῶς καὶ ἀπταίστως ὅσον ἐνδέχεται τὸν οἰκεῖον βίον διεξάγοιμέν τε καὶ διευθύνοιμεν. διὰ τοῦτο καὶ Ἠθικὰ ἐπιγέγραπται ὡς πρὸς βελτίωσιν τῶν ἠθῶν συμβαλλόμενα, ἢ ὡς αὐτὸ τοῦτο παραδιδόντα, πῶς ἄν τις ἀγαθὸς ἀποβαίη τοῖς ἤθεσιν ἀσκῶν δεόντως ἅμα πράξεις καὶ λόγους, Νικομάχεια δέ, διότι πρός τινα Νικόμαχον ἐκπεφώνηται, εἴτε τὸν υἱὸν αὐτοῦ τοῦ Ἀριστοτέλους, ὃς οὕτως ἐκέκλητο, κλητο, εἴτε πρός τινα ἕτερον οὕτως ὀνομαζόμενον· ὥσπερ καὶ Εὐδήμεια ἐκδέδωκεν ἕτερα πρός τινα Εὔδημον ἐκτεθειμένα τὴν αὐτὴν τούτοις ἔχοντα δύναμιν. ἠθικὰ δὲ ὀνομάζονται ἀπὸ τοῦ ἔθους κατὰ τροπὴν τοῦ ἕ εἰς ἡ ὅτι δεῖ ἐθίσαντα ἕκαστον αὑτὸν ἐν ταῖς ἐπαινεταῖς ἐνεργείαις καὶ πράξεσιν οὕτως ἐν ἕξει γενέσθαι τῶν καλῶν καὶ δικαίων καὶ ἄνδρα καταστῆναι ἀγαθόν τε καὶ ἀξιέπαινον. καὶ κοινὸς μὲν οὗτος ἐν τοῖς ἠθικοῖς ὁ σκοπός· ἐν δὲ τῷ πρώτῳ βιβλίῳ τῆς πραγματείας περὶ τοῦ τέλους ζητεῖ πρὸς ὃ αἱ ἀρεταὶ φέρουσι κατορθούμεναι, ὅπερ εὐδαιμονία παρὰ τοῖς πάλαι σοφοῖς ὀνομάζεται. τοῦτο δέ ἐστι καὶ τὸ τέλος τῆς ἀνθρωπίνης ζωῆς, οὗ ἕνεκα ὁ ἄνθρωπος ἐν τῷ παρόντι κόσμῳ παράγεται. ἔστι δὲ τοῦτο ἐξ ἀρχῆς μὲν μετριοπάθεια, τὸ ἀγριαῖνον καὶ ἄμετρον τῶν συνεζευγμένων ἡμῖν ἀλόγων παθῶν καταστέλλουσα καὶ ὡς ἀρχηγῷ τῷ λόγῳ ἄγεσθαί τε καὶ φέρεσθαι πείθουσα, τελευταῖον δὲ καταντᾷ εἰς ἀπάθειαν, ὅπερ μακαριότης παρ’ ἡμῖν λέγεται. δεῖ γὰρ τὸν ζητοῦντα τὸ τέλειον μέχρι τῆς τελευταίας σπεῦσαι νεκρώσεως τῶν ἀλόγων δυνάμεων, ὡς μόνον τὸν λόγον ἐνεργεῖν ἐν αὐτῷ ὑπὸ τῆς ἀλογίας μηδαμῇ ἐνοχλούμενον, οὗ γενομένου ἡ τοῦ ἀνθρώπου ψυχὴ διὰ τῆς συνεχοῦς καὶ ἀδιακόπου ἐνεργείας τοῦ λόγου εἰς νοῦν ἄνεισι καὶ νοοειδὴς γίνεται ἤτοι νοῦς κατὰ μέθεξιν, εἶτα δὲ καὶ θεοειδὴς ὡς θεῷ ἑνωθεῖσα κατὰ τὸ ἐν αὐτῇ ἐγκείμενον ἕν, ὅπερ | ἄνθος [*](2r) τοῦ νοῦ ὁ μέγας ὠνόμασε Διονύσιος. ζητεῖ τοίνυν ὁ Ἀριστοτέλης πρῶτον μὲν εἰ ἔστι τέλος τῶν πρακτῶν, πρὸς ὃ πρᾶξις ἀνθρώπου σπουδαίου ἀπευθύνεται νεται ἅπασα, ἔπειτα τί ἐστι τοῦτο καὶ ἑξῆς τὰ λοιπὰ προβλήματα. τίνος [*](3 δὲ B: om. a 31 καταντᾶν a 32 λέγεται Β: ὀνομάζεται a 34 μηδαμῇ Β: μηδαμῶς a 36 ἄνεισι libri interpolati: om. Ba ’18 Διονύσιος] cf. S. Maximum in Dionys. ep. IX (Patrol, Gr. IV 506 Migne)) δὲ ἕνεκα πρὸ τῶν ἀρετῶν περὶ τοῦ τέλους ζητεῖ; καίτοι πρὸς τέλος αἱ [*](2r) ἀρεταὶ καὶ πρὸς ἐκεῖνο αἰ πράξεις αἱ κατ’ αὐτὰς ἀπευθύνονται καὶ ἔδει περὶ τούτων πρῶτον εἰπεῖν, εἶτ’ ἐπὶ ταύταις τὸν περὶ ἐκείνου λόγον ἐπαγαγεῖν. ἀλλ’ ἐπειδήπερ αἱ ἀραὶ πόνῳ κτᾶσθαι πεφύκασιν, ἔδει πρότερον ὁποσονοῦν εἰδέναι περὶ τοῦ τέλους καὶ τί τὸ ἐκ τῶν πόνου ἐσόμενον ἀγαθόν, ὡς ἄν προθυμότεροι πρὸς τὸ τληπαθεῖν γενησόμεθα τῆς οἰκείας ἐφιέμενοι τελειώσεως, ἔτι δὲ καὶ ἵνα σκοπὸν ἔχωμεν πρὸς ὃν ἀποβλέποντες καὶ ὥσπερ τινὰ βέλη τὰς πράξεις βάλλοντες μᾶλλον ἂν τυγχάνοιμεν τοῦ δέοντος, καθὼς καὶ αὐτὸς ἔφησεν. ἐνταῦθα μὲν οὖν ὁλοσχερέστερον περὶ αὐτῶν παραδίδωσιν, ὕστερον δὲ καθαρώτερόν τε καὶ ἀκριβέστερον ἐπὶ τὸ ἀκριβέστερον παριστῶν τὴν περὶ τῆς εὐδαιμονίας διάρθρωσιν ἐν τῷ δεκάτῳ τῆς παρούσης πραγματείας. εὐδαιμονία δὲ ἡ ἀνθρώπου τελειότης ὠνόμασται παρὰ τὸ εὖ ἔχειν τὸν δαίμονα τοῦ ἐν τελειότητι γενομένου ἀνδρός. δαίμονα μονα δὲ ἐκάλουν ἐν ἡμῖν οἱ παλαιοὶ τὸ νοερὸν τῆς ψυχῆς, καθά φησι καὶ Πλούταρχος ὁ Χαιρωνεὺς ἐν τῷ λόγῳ ᾧ ἐπιγέγραπται Περὶ τοῦ Σωκράτους δαιμονίου· λέγει γὰρ ἐκεῖσε μηδὲν ἄλλο δηλοῦν τὸ Σωκράτους δαιμόνιον ἢ τὸν νοῦν τοῦ σοφοῦ, ὃς καθαρὸς ὢν καὶ ἀκριβὴς περὶ τὸ διακρίνειν τὰ πράγματα ἠδύνατο καὶ ἐκ προφάσεων μικρῶν γιγνώσκειν τὰ συμβήσεσθαι μέλλοντα. περὶ μὲν δὴ τούτων εἰρήσθω τοσαῦτα· ἤδη δὲ τῶν Ἀριστοτέλους ἀρχώμεθα ῥήσεων πρὸς σαφήνειαν τούτων ὁρμώμενοι καὶ τὸν αἴτιον παντὸς ἀγαθοῦ κἀν τούτοις ὡς κἀν τοῖς ἄλλοις ἅπασιν ἐπιβοώμενοι γενέσθαι συλλήπτορα.

[*](p. 1094a)

Πᾶσα τέχνη καὶ πᾶσα μέθοδος, ὁμοίως δὲ καὶ πρᾶξίς τε καὶ προαίρεσις ἀγαθοῦ τινος ἐφίεσθαι δοκεῖ.

Συνήθως ὁ Ἀριστοτέλης Ἀριστοτέλης τὸ καθόλου προτάττει καὶ τῆς παρούσης διδασκαλίας. πολλαχοῦ γὰρ τῶν οἰκείων ἀρχόμενος πραγματειῶν τοῦτο ποιῶν εὕρηται· ἔν τε γὰρ τῇ Ἀποδεικτικῇ “πᾶσα” φησὶ φησὶ “διδασκαλία καὶ πᾶσα μάθησις διανοητικὴ ἐκ προὑπαρχούσης γίνεται γνώσεως”, κἀν τῇ Φυσικῇ Ἀκροάσει “ἐπειδὴ τὸ εἰδέναι καὶ τὸ ἐπίστασθαι συμβαίνει περὶ πάσας τὰς μεθόδους ὧν εἰσὶν ἀρχαὶ ἢ αἴτια ἢ στοιχεῖα, ἐκ τῶν ταῦτα γνωρίζειν”, κἀν τοῖς Μετὰ τὰ φυσικὰ τὸ αὐτὸ ‘‘πάντες ἄνθρωποι τοῦ εἰδέναι ὀρέγονται φύσει”· ἐπεὶ οὖν πρόκειται αὐτῷ περὶ τοῦ ἀνθρωπίνου τέλους ζητῆσαι, εἰ ἔστι τι ἀγαθὸν οἰκεῖον τῆς ἀνθρώπου φύσεως, οὗ ἕνεκεν ὁ ἄνθρωπος τὴν ὕπαρξιν ἔσχηκε καὶ δι’ οὗ πρὸς τὸ κοινὸν πᾶσι τοῖς οὖσιν ἀγαθὸν ἀναφέρεται καὶ τί τοῦτό ἐστι, καὶ ἑξῆς ἐκτίθεται κατ’ εἶδος πᾶσαν ἕξιν καὶ πρᾶξιν ἀνθρωπίνην, οἷον τέχνην καὶ μέθοδον καὶ πρᾶξιν [*](4 ἐπειδήπερ Β: ἐπειδὴ a πόνῳ αἱ ἀρεταὶ a 9 αὐτὸς ἔφησεν] Eth. Nicom. I 1 p. 1094a23 ὁλωσχερέστερον Β: corr. a 15 Πλούταρχος] de gen. Socrat. c. 20 p. 588 e ἐκεῖσε Β: ἐκεῖ a 18 γινώσκειν καὶ τὰ a 23 δὲ καὶ Ba et Arist. codd. HaMbNbOb: δὲ Arist. vulg. 25. 26 τῆς προύσης διδασκαλίας B: ἐν τῇ παρούσῃ διδασκαλίᾳ a 27 φησὶ] Analyt. Poster. I init.)

καὶ προαίρεσιν, ἵνα τούτων φανεισῶν ὡς ἑκάστη τέλος ἔχει τι, οὗ ἐφίεται [*](2r) καὶ δι’ ὃ συνέστηκεν, εἴη δῆλον ὅτι καὶ ἁπλῶς ὁ ἄνθρωπος ἔχει τι τέλος οἰκεῖον οὗ ἕνεκα γέγονε καὶ τοῖς οὖσι συντέτακται. καὶ δεῖ πρὸς ἐκεῖνο πᾶσαν αὐτὸν τὴν ἑαυτοῦ ἀπευθύνειν ἐνέργειαν, ὡς ἄν τῆς οἰκείας ἐφίκηται τελειότητος. ἔστι μὲν γὰρ κοινὸν ἀγαθόν, οὗ πάντα ἐφίεται καὶ δι’ ὃ πάντα ἐστὶν ὁμοῦ, τά τε ταπεινότερα τά τε ὑψηλότερα. ἀλλ’ ὅσα μέν ἐστιν ἐγγυτάτω ἐκείνου, δι’ ἐκεῖνό τε ἀπλῶς γέγονε κἀκείνου ἀμέσως ἀπολαύει· τοῦτο δέ ἐστιν ὁ θεός, ἐξ οὗ τὰ πάντα καὶ δι’ ὃ καὶ εἰς ὅ· ὅσα δὲ μὴ μετ’ ἐκεῖνο εὐθύς, ἔχει τι ἕκαστον οἰκεῖον αὐτῷ καὶ προσεχὲς ἀγαθόν, δι’ οὗ μέσου ἀναφέρεται πρὸς ἐκεῖνο. ἡμᾶς τοίνυν ἀνθρώπους ὄντας δεῖ ζητεῖν τί τέ ἐστι καὶ ὁποῖον τὸ ἀνθρώπινον ἀγαθόν, ὡς ἄν πρὸς τοῦτο ζῶντες καὶ τοῦτο εὑρίσκοντες καὶ τούτου ἐπιτυγχάνοντες δι’ αὐτοῦ καὶ πρὸς τὸ κοινὸν τοῖς ἅπασιν ἀγαθὸν καὶ πρῶτον ἀναφερώμεθα. κατ’ εἰκόνα γὰρ θεοῦ πεπλάσμεθα καὶ ὁμοίωσιν, καὶ ἀνάγκη ἑαυτοὺς ἀποξέειν πρὸς τὸ ἀρχέτυπον, τὸ περὶ φύσιν ἅπαν ἀνακαθαίροντας καὶ τὴν ὑλικὴν ἀλογίαν ἀποτινάσσοντας καὶ τὴν πρὸς τὸ θνητοειδὲς σῶμα σχέσιν ἀποδιώκοντας καὶ τὴν οἰκείαν ἑαυτοῖς εὐζωΐαν ἐπισυνάγοντας, εἴπερ ἡμῖν μέλει τῷ ἀναιτίῳ αἰτίῳ ἐπισυνάπτεσθαι. οὕτω γὰρ καὶ ὁ σωτὴρ ἡμῶν καὶ κύριος ἔφησεν “οὐδεὶς” λέγων “εἰσέρχεται πρὸς τὸν πατέρα, εἰ μὴ δι’ ἐμοῦ”, ὡς μὴ ἐνὸν ὅλως τὴν πρὸς τὸν πατέρα εὑρέσθαι οἰκείωσιν εἰ μὴ τὸν ἐν ἡμῖν λόγον πράξεσιν ἀγαθαῖς καὶ θεωρίαις ἀπλανέσι κοσμήσαντες τὸ κατ’ εἰκόνα εὖ διαθήσομεν, καὶ ὅπερ εἶναι λέγεται ἀληθεῦον ἀπεργασόμεθα καὶ οὕτως τῇ ἀπαραλλάκτῳ εἰκόνι τοῦ πατρὸς ὡς ἐνὸν ὁμοιούμενοι καὶ τὴν πρὸς αὐτὸν τὸν πατέρα ὁμοίωσιν ἕξομεν, ἄξιοι καὶ τῆς τοῦ πρώτου λόγου θεωρίας καὶ τῆς τοῦ πατρὸς δι’ αὐτοῦ γενόμενοι.

Πᾶσα τέχνη καὶ πᾶσα μέθοδος. τί μέν ἐστι τέχνη, οὐδεὶς ὅλως λόγου μετειληφὼς ἀγνοεῖ, ὅτι σύστημα ἐκ καταλήψεων ἐγγεγυμνασμενων πρός τι τέλος εὔχρηστον τῶν ἐν τῷ βίῳ. καὶ αὐτὸς γὰρ ὁ ὁρισμὸς παρί- στησι τὴν τέχνην τέλος ἔχουσαν ἀγαθόν τι. τοῦτο δὲ πρὸς τὸν ἀνθρώπινον βίον εὔχρηστον καὶ ὠφέλιμον· ταπεινὸν μὲν δὴ τὸ οἰκεῖον τῆς τέχνης ἀγαθόν, ὅτι τῷ κατ’ αἴσθησιν βίῳ ὑπάρχει ὠφέλιμον, πλὴν οἰκεῖον αὐτῇ καὶ δι’ ἑαυτοῦ πρὸς τὸ πρῶτον ἀγαθὸν ἀναφέρον ὡς ἔνεστι, καὶ διὰ τοῦτο μὴ μικρῷ μέρει τῇ ἀνθρωπίνῃ συντελοῦν φύσει πρὸς τὴν οἰκείαν τελείωσιν. δεῖ γὰρ μὴ ἄχρηστον ἑαυτῷ ὑπάρχειν τὸν ἄνθρωπον ἀνεπιτήδευτον μένοντα καὶ τοῖς χείροσι καὶ ἀχρήστοις τῶν ἀλόγων ἐξομοιούμενον, ἀλλ’ ἑαυτῷ τε καὶ ἄλλοις διὰ τῆς τέχνης τὰ χρήσιμα κατορθοῦν. ἔτι δὲ καὶ μέρη σοφίας αἱ τέχναι, ὡς τὴν φύσιν μιμούμεναι καὶ ὕλαις χρώμεναι καὶ ταύταις εἴδη περιτιθέμεναι, ὡς καὶ διὰ τοῦτο μὴ δεῖν αὐτὰς τὸν φιλόσοφον ἀποπέμπεσθαι· ἔπειτα καὶ σώματι πολυπαθεῖ καὶ πολυμεταβόλῳ συνδεδεμένος ὁ [*](2v) [*](1 τι Β: om. a 2 εἴη Β: ἦ a 5 τὸ κοινὸν ἀγαθόν a 9 αὐτῷ Ba: an αὑτῷ? 12 καὶ (post αὐτοῦ) om. a 13 κατ’ εἰκόνα θεοῦ Genes. 1,27 18 ἐπισυνάπτεσθαι B: συνάπτεσθαι a 19 Evang. sec. lohann. 14,6, ubi ἔρχεται pro εἰσέρχεται 22 διαθήσμεν a 23 παραλλάκτῳ a 32 ἑαυτοῦ Β: αὐτοῦ a)

ἄνθρωπος δεῖται καὶ πολλῶν τῶν ἔξωθεν εἰς βοήθειαν, ἵνα πρὸς τῷ ζῆν [*](2v) ἁπλῶς καὶ τὸ εὖ ζῆν ἀνεμποδίστως αὐτῷ περιγίνοιτο καὶ μὴ διὰ τὴν τῶν χρησίμων ἔνδειαν ἀνακόπτοιτο. εἰ μὲν οὖν τῶν μειζόνων θεωρημάτων αὐτὸς ἐχόμενος οὐκ ἔχει καὶ πρὸς τὰ ἐλάττω καὶ τὰ πρὸς περιποίησιν σώματος καταφέρεσθαι, ὑπηρετήσουσιν αἰ τέχναι αὐτῷ, ὅσαι τὰ τοῖς ἀνθρωπίνοις σώμασιν ἐργάζονται χρήσιμα, ὠφελουμένων τῶν χειρωνακτούντων παρ’ αὐτοῦ πρὸς τὰ τελεώτερα. ταῦτα δὲ λέγω πρὸς τὸ κατὰ φύσιν ἀποβλέπων καὶ τὸ ταῖς τῶν πόλεων εὐνομουμέναις ἁρμοδιώτατον καί, ὥς τις ἄν εἴποι, κοινωνικοῖς ἀνθρώποις καὶ πολιτικοῖς οἰκειότατον. εἰ δ’ ὀρειβατεῖν ἴσως αἱροῖτο καὶ ἐρημοπολεῖν βίον ἑλόμενος τὸν θειότερον καὶ τῇ θείᾳ προνοίᾳ καὶ μονῇ πᾶν τὸ ἑαυτοῦ ἀναθέμενος, ἢ οὐδὲν ἢ πάνυ βραχὺ τέχνης ὑπουργούσης δεήσεται· ταῦτα μὲν δὴ περὶ τέχνης λέγουσι παρεκβατικώτερον εἴρηται. μέθοδος δέ ἐστιν ἕξις ὁδοποιητικὴ μετὰ λόγου· ὥσπερ γὰρ ὁδοῦ τις κατὰ τὴν τοῦ λόγου ἀκολουθίαν ἐχόμενος ὡς εἴς τι κατάλυμα τὴν τοῦ ζητουμένου ἀγούσης εὕρεσιν οὕτω πρόεισιν ἀγαθὸν τέλος ἑαυτῷ προτιθέμενος τὴν τῆς ἀληθείας κατάληψιν, ὑφ’ ἧς ἡ ψυχὴ κοσμουμενη ταῖς κατὰ μέρος τῶν ὄντων εὑρέσεσι τὴν οἰκείαν ἀπολαμβάνει κατὰ θεωρίαν τελείωσιν. ἀλλὰ τί δήποτε περὶ τέχνης καὶ μεθόδου εἰπὼν ὡς ἐφιεμένων τοὐ ἀγαθοῦ τῆς ἐπιστήμης οὐκ ἐμνημόνευσε; πότερον ὡς οὐχὶ καὶ αὐτῆς ἐφιεμένης τοῦ ἀγαθοῦ; καὶ μὴν ὅσον ἀκριβεστέρα τῆς τέχνης ἡ ἐπιστήμη, τοσοῦτον ἂν εἴη καὶ μᾶλλον τοῦ ἀγαθοῦ ἐφιεμένη καὶ ἀπολαύουσα. ἴσως μὲν οὖν καὶ δήλου ὄντος, ὡς εἰ ἡ ἐλάττων εἰς κατάληψιν τοῦ ἀληθοῦς τοῦ ἀγαθοῦ ἐφίεται καὶ τούτου τυγχάνει κατὰ τὴν ἔφεσιν, πολλῷ μᾶλλον ἡ μείζων τε καὶ ἀκροβεστέρα· ἔπειτα καὶ ἐκ τοῦ εἰπεῖν τὴν μέθοδον δῆλός ἐστι παριστῶν καὶ τὴν ἐπιστήμην. αἰ γὰρ ἄγουσαι μέθοδοι πρὸς βεβαίαν τῆς ἀληθείας κατάληψιν καὶ ὑπὸ λόγου παντὸς ἀμετάπειστον ἐπιστημονικαὶ πάντως εἰσίν. εἰ δὲ βούλει καὶ τρίτον· δύο γὰρ τὰ τέλη τοῦ ἀνθρώπου, δι’ ὧν πρὸς τὸ πρῶτον ἀγαθὸν ἀναφέρεται, ἀπάθεια καὶ ἀλήθεια, ὧν τὸ μὲν πρακτόν, τὸ δὲ θεωρητόν ἐστιν. ἐπεὶ δὲ νῦν περὶ τοῦ πρακτοῦ ἀγαθοῦ ὁ λόγος αὐτῷ, ἡ δὲ ἐπιστήμη περὶ τὸ θεωρητὸν καταγίνεται, διὰ τοῦτο ἐνταυθοῖ τῆς ἐπιστήμης οὐκ ἐμνημόνευσε. τέχναι γὰρ καὶ μέθοδοί εἰσι καὶ πρακτικαὶ καὶ θεωρητικαί, ἐπιστῆμαι δὲ πάσαι θεωρητικαί. πρᾶξις δέ ἐστιν ἡ κατὰ προαίρεσιν ἀνθρώπου ἐνέργεια. προαίρεσις ἰὲ ἡ δυοῖν προκειμένοιν κρίσις ἀνθρώπου, τόδε προτιθεῖσα πρὸ τοῦδε καθ’ ὁρμήν τε καὶ ὄρεξιν. τὸ δοκεῖ δὲ εἶπεν ὡς κοινῶς λεγόμενον ἐπί τε τοῦ ἀληθοῦς καὶ τοῦ φαινομένου. ἡ μὲν γὰρ ἔφεσις τοῦ ἀγαθοῦ ἐστιν, οὐ πάντως δὲ πρὸς τὸ ἀληθῶς ἀγαθὸν τείνεται, ἀλλ’ ἔστιν οὗ καὶ πλάνη περὶ αὐτὴν γίνεται, ὡς εἶναι ἁπλῶς μὲν τοῦ ἀγαθοῦ τὴν ἔφεσιν, ἀλλ’ ἢ μετὰ πλάνης τινός. πᾶσι γοῦν οὕτω δοκεῖ, ὡς πᾶσαν ἔφεσιν πρὸς τὸ ἀγαθὸν [*](22 καὶ δήλου B: ὡς δήλου a 29 πρακτόν Β: πρακτικόν a θεωρητόν Β: θεωρητικόν τικόν a 30 πρακτοῦ B: πρακτικοῦ a αὐτῶ B: ἐστίν a θεωρητὸν B: θεωρητικὸν a 32 καὶ πρακτικαὶ ex libris interpol. addidi: om. Ba 35 ὄρεξιν libri interpolati: ἕξιν Ba) ἀποτείνεσθαι. τὸ δὲ τινὸς προσέθηκεν ὅτι ἓν τὸ ἁπλῶς καὶ μὴ κατά [*](2v) τινα μετοχὴν ἀγαθόν, τῶν δ’ ἄλλων ἕκαστον πῇ ἀγαθόν, ὡς ἐκείνου μετεσχηκὸς καὶ ἐν συνθέσει τινὶ θεωρούμενον, διὰ τοῦτο οὐχ ἁπλῶς ἀλλὰ τὶ ἀγαθόν. τῶν δὲ κατὰ μέρος τεχνῶν καὶ μεθόδων καὶ πράξεων ἑκάστη καὶ προαιρέσεων οἰκείου ἀγαθοῦ τινος ἐφίεται προσεχῶς καὶ διὰ μέσου ἐκείνου πρὸς τὸ κοινὸν ἄνεισι. τοίνυν ἐπεξελθὼν πᾶσαν ἔξιν ἀνθρώπου καὶ ἐνέργειαν ὅτι πᾶσα τοῦ ἀγαθοῦ ἐφίεται, ἐπαινεῖ τοὺς τὸ ἀγαθὸν ὑπογράψαντας ὅτι καλῶς ἀπεφήναντο τὸ ἀγαθὸν εἶναι οὗ πάντα ἐφίεται, ὥσπερ ἐξ ἐπαγωγῆς τινος πρότερον τὴν ὑπογραφὴν πιστωσάμενος. ὅτι δὲ οὐχ ὅρος τὸ εἰρημένον ἐστὶν ἀλλ’ ὑπογραφή, δῆλον ἐκ τοῦ ληφθῆναι ἐκ τῶν ὑστέρων. τοῦ γὰρ κοινοῦ ἐφετοῦ πάντα τὰ ἐφιέμενα ὕστερα, ὅτι καὶ ἐξ ἐκείνου πάντα καὶ ἐκεῖνο τοῦ εἶναι τοῖς πᾶσιν αἴτιον. εἰ μή τι δὲ δοκεῖ περιττόν, ῥητέον τι καὶ περὶ τῆς τάξεως, διὰ τί τέχνην μὲν καὶ μέθοδον τῆς πράξεως προέταξε καὶ τῆς προαιρέσεως, αὖθις δὲ τέχνην μὲν μεθόδου, πρᾶξιν δὲ προαιρέσεως. ἢ τάχα διότι ἡ τέχνη καὶ ἡ μέθοδος λόγον καὶ θεωρίαν εἰσάγουσι, καὶ δεῖ τοῖς ἀνθρώποις λογικοῖς οὖσι καὶ ἐν λόγῳ μάλιστα τὸ τέλειον ἔχουσι λόγον ἔχειν καὶ θεωρίαν ἁπανταχοῦ τῶν πράξεων ἡγούμενα καὶ τῶν προαιρέσεων, ἐπεὶ καὶ οὕτως μόνως ἔσται τοῖς κατὰ πρᾶξίν τε καὶ προαίρεσιν ἡ κατόρθωσις, λόγου προηγουμένου καὶ φῶς αὐτοῖς τῆς τοῦ καλοῦ καὶ τοῦ ἀγαθοῦ γνώσεως ὑπανάπτοντος. τέχνη δὲ προτέτακται μεθό δοῦ καὶ πρᾶξις προαιρέσεως κατὰ τὴν τοῦ Ἀριστοτέλους συνήθειαν τὴν φύσιν μιμουμένου, ἀπὸ τῶν ἀτελεστέρων ὡς ἐπίπαν ἀρχομένην ἐν ταῖς γενέσεσι καὶ προβαίνουσαν οὕτως ἐπὶ τὰ τελεώτερα. τελειοτέρα δὲ καὶ κοινοτέρα τῆς τέχνης ἡ μέθοδος, κυριωτέρα δὲ καὶ αἰτιωτέρα προαίρεσις πράξεως. πρότερον γὰρ προαιρούμεθα τόδε τοῦδε τῶν πρακτέων προκρίνοντες καὶ οὕτως ἐπὶ τὴν πρᾶξιν ἐρχόμεθα.

[*](p. 194a3)

Διαφορὰ δέ τις φαίνεται τῶν τελῶν· τὰ μὲν γάρ εἰσιν ἐνέργειαι, τὰ δὲ παρὰ ταύτας ἔργα τινά.

Ἁρμοδίως μὲν τῷ προκειμένῳ σκοπῷ παρέλαβεν εὐθὺς ἐξ ἀρχῆς τὰ κατὰ μόνον τὸν ἄνθρωπον τοῦ ἀγαθοῦ ἐφιέμενα μόνου γὰρ ἀνθρώπου τέχνη καὶ ἐπιστήμη, πρᾶξίς τε καὶ προαίρεσις), ἐπεὶ καὶ περὶ τοῦ ἀνθρωπίνου τέλους καὶ ἀγαθοῦ ἡ προκειμένη σκέψις· οἰκείως δὲ καὶ νῦν τὴν διαφορὰν παραδίδωσι τῶν τελῶν. τῶν γὰρ τεχνῶν φησι καὶ μεθόδων διττὴ φαίνεται τῶν τελῶν ἡ διαφορά, ὡς τὰ μὲν εἶναι τούτων ἐνεργείας τὰ δὲ ἔργα· ἔργα δέ φησι τὰ ἀποτελέσματα, ἃ καὶ τῶν ἐνεργειῶν παυομένων μένει τε καὶ ὑφίσταται, οἷον τοῦ μὲν μουσικοῦ ἐνεργοῦντος κατὰ μὲν μουσικὴν ἤτοι ᾄδοντος ἢ τῷ κατὰ μουσικὴν χρωμένου ὀργάνῳ καὶ ἐνεργοῦντος δι’ αὐτοῦ εἶτα παυσαμένου οὐδὲν ἔργον αὐτοῦ ὑπολείπεται, τέκτονος δὲ τὰ τῆς τέκτονικῆς [*](3r) καὶ ἐνεργοῦντος καὶ παυομένου ἔργον τι παρὰ τὴν ἐνέργειαν ὑφε- [*](3 τὶ Β: τινὶ a 6 ἐπεξελθὼν τοίνυν a)

στηκὸς ὑπολείπεται, θρόνος ἢ τράπεζα τυχόν. τοῦ μὲν γὰρ μουσικοῦ τέλος [*](3r) τὸ ᾆσαι ἐμμελῶς ἢ τῷ ὀργάνῳ χρήσασθαι ἐναρμονίως κατὰ τοὺς παραδε- δομένους λόγους ἀπὸ τῆς μουσικῆς· ταῦτα δὲ ἐνέργειαι· τοῦ δὲ τέκτονος τὰ ῥηθέντα ἀποτελέσματα καὶ τὰ λοιπὰ ὅσα ἡ τεκτονικὴ τέχνη κατασκευάζειν δύναται. ταῦτα δὲ προέθετο εἰπεῖν ἐπειδὴ τῆς ἀνθρώπου φύσεως ἐνέργεια τὸ τέλος, ὡς αὐτὸς ἀποφανεῖ προιών. καὶ ἵνα μή τις ἐρεῖ πλέον ἔχειν τι τὰς τέχνας καὶ τὰς μεθόδους τὰς ἔργον ἐχούσας τέλος παρὰ τὰς ἐχούσας μόνην ἐνέργειαν, ὥς τινος ἀποτελέσματος ὑπομένοντος ἐν ἐκείναις μετὰ τὸ παυθῆναι τὸν κατ’ αὐτὰς ἐνεργοῦντα τοῦ ἐνεργεῖν, κἀντεῦθεν δόξει ἡ εὐδαιμονία ἀτελεστέρα εἶναί τινος τῶν τελῶν ὡς οὖσα ἐνέργεια καὶ μετὰ τὸ παυθῆναι τὸν κατ’ αὐτὴν ἐνεργοῦντα μὴ ὑπομένουσα, διὰ τοῦτο ταῦτά φησι, διδάσκων ὅτι ἀδιάφορόν ἐστι κἄν τε ἔργον εἴη τὸ τέλος κἄν τε ἐνέργεια.

[*](p. 1094a5)

Ὧν δ’ εἰσὶ τέλη τινὰ παρὰ τὰς πράξεις, ἐν τούτοις βελτίω πέφυκε τῶν ἐνεργειῶν τὰ ἔργα.

Ἀλλ᾿ εἰ καὶ ἀδιάφορόν ἐστι, φησίν, ὡς ἐφεξῆς ἐρεῖ, εἴτε ἔργον εἴη τὸ τέλος εἴτε ἐνέργεια, ὅμως ἐν αἷς τῶν τεχνῶν ἔργα εἴη τὰ τέλη τῆς ἐνερ- γείας ἕτερα, ἐν ταύταις βελτίω ἐστὶ τῶν ἐνεργειῶν τὰ ἔργα. ἐν ταῖς τοιαύταις αὐταῖς γὰρ διὰ τὰ ἔργα αἱ ἐνέργειαι καὶ αὗται μὲν ἕνεκά του, ἐκεῖνα δὲ ὧν ἕνεκα. βέλτιον δ’ ἀεὶ τὸ οὗ ἕνεκα τοῦ ἕνεκα ὄντος αὐτοῦ. εἶπε δὲ τὸ ὧ καὶ τὸ ἐν τούτοις, ὡς ἐπὶ τοὺς τεχνίτας ἢ ἀπλῶς ἐνεργοῦντας ἀπάγων τὸν λόγον.

[*](p. 1094a6)

Πολλῶν δὲ πράξεων οὐσῶν καὶ τεχνῶν καὶ ἐπιστημῶν πολλὰ γίνεται καὶ τὰ τέλη.

Τὸ προκείμενον ἐνταῦθα δεῖξαι τῆν’ πολιτικὴν εἶναι πασῶν ὑπερκειμένην τεχνῶν καὶ κυρίαν πασῶν τῶν ἐν ταῖς ἀνθρωπίναις κοινωνίαις ἐπιτηδεύσεων ὡς ἀρχιτεκτονικὴν προ·ισταμένην πασῶν καὶ πάσαις ἐπιτάττουσαν, ὡς εἶναι καὶ τὸ ταύτης τέλος τῶν ἄλλων ἀπάντων, ἃ ταῖς ἄλλαις τέλη ἐστὶ σκοπιμώτατόν τε καὶ τελικώτατον, ὡς τούτου ὑπάρχειν προσεχῶς καὶ τὸν ἄνθρωπον ἕνεκα ᾗ ἄνθρωπός ἐστι, ζῶον ὄντα φύσει κοινωνικὸν καὶ συναγελαστικόν. καὶ τοῦτο παρίστησιν ἀπὸ τῶν κατ’ εἶδος τεχνῶν ἀρχόμενος καὶ ἀνάγων μὲν πολλὰς εἰς μίαν καὶ τὰ τέλη αὐτῶν εἰς τὸ τέλος αὐτῆς καὶ τοῦτο τιθεὶς ἐκείνων τελικώτερον, εἶτα καὶ πολλὰς τοιαύτας εἰς μίαν ἑτέραν κυριωτέραν τουτωνί, ἧς καὶ τὸ τέλος τῶν τελῶν τῶν ὑπ’ αὐτὴν τελικώτερον, καὶ οὕτω προβαίνων ὁδῷ καὶ ἀεὶ πολλὰς ὑπὸ μίαν ποιούμενος καὶ τὰ πολλὰ τέλη ἐκείνων ὑπὸ ἓν τὸ αὐτῆς τελευταῖον ἀνάγει πάσας ὑπὸ μίαν ἀρ·χιτεκτονικὴν πασῶν τὴν πολιτικὴν καὶ ταύτην δείκνυσιν [*](6 ἐρεῖ Β: ἐρῇ a 9 δόξει scripsi: δόξη Ba 17 βέλτιον—αὐτοῦ (19) a: om. B 30 τεχνῶν B: τελῶν a)

ἀπάσαις ἐφισταμένην καὶ πάσαις ἐπιτάττουσαν, ὡς εἶναι καὶ τὸ ταύτης τέλος [*](3r) πάντων τῶν τελῶν ἃ ταῖς τέχναις τέλη ἐστὶν αἱρετώτερόν τε καὶ τελικώτερον καὶ τοῦτο ὑπάρχειν τὸ τέλος τὸ ἀνθρώπινον, ὡς εἰρήκαμεν, ὅπερ ἐὰν εὕρωμεν, εἴημεν ἄν τὴν εὐδαιμονίαν εὑρόντες.

Τὰ μέχρι μὲν τοῦδε ἀποφαινόμενα οὐδεμιᾶς ἠξίωσε παραμυθίας πρὸς πίστωσιν ἀλλ’ ὡς αὐτόπιστα ἔθετο ἀξιώματα. τότε γὰρ πρῶτον δῆλόν ἐστιν, ὡς μηδεμίαν τέχνην ἢ μέθοδον ἡ πρᾶξιν ἢ προαίρεσιν ἁπλῶς λέγεσθαι ὅπερ λέγεται, ᾗ μὴ ἀγαθοῦ τινος καὶ τέλους πρόσεστιν ἔφεσις, ἀλλ’ ὡς συντεθειμένον αὐτῇ καὶ τὸ μάταιον. ὡς γὰρ ὁ νεκρὸς ἄνθρωπος ἢ ὁ εὐνοῦχος ἀνὴρ οὐκ ἄν ῥηθεῖεν ἁπλῶς ὁ μὲν ἄνθρωπος ὁ δ᾿ ἀνήρ, ἀλλ’ ὁ μὲν νεκρὸς ἄνθρωπος ὁ δ’ εὐνοῦχος ἀνὴρ διὰ τὸ ἀντίφασιν ἕπεσθαι ταῖς ἁπλαῖς κατηγορίαις, ἐὰν λόγοι ἀντ’ ὀνομάτων λέγωνται. ἄνθρωπος μὲν γὰρ ζῶόν ἐστι λογικὸν θνητόν, τὸ δὲ ζῶν ἀντικείμενον τῷ νεκρῷ, ὅτι μὴ ζῶν ὁ νεκρός· καὶ αὖθις ὁ ἀνὴρ ἄνθρωπός ἐστιν ἐν ἑτέρῳ γεννᾶν πεφυκώς, ὁ δ’ εὐνοῦχος τοῦτο οὐ πέφυκεν. οὕτως οὐδὲ τέχνη ἂν εἴη ἥτις μὴ εὔχρηστος ἀλλ’ ἢ ματαιοτεχνία, ὅτι μηδέν τι τέλος αὐτῇ, ἢ κακοτεχνία, ὅτι κακὸν τὸ τέλος αὐτῆς, ὡς ἔχουσιν ἥ τε ἱμαντοπαικτικὴ καὶ ἡ κλεπτική, ὧν τῇ μὲν τέλος οὐδέν, τῇ δὲ κακόν, ἡ βλάβη καὶ ἀποστέρησις τῶν οἰκείων τοῦ κλεπτομένου. τὸ αὐτὸ δ’ ἄν ἐρεῖς ἐπί τε μεθόδου καὶ πράξεως καὶ προαιρέσεως, ὥστε οὐκ ἔδει λόγου τινὸς τὴν πρώτην συνιστῶντος ἀπόφανσιν· φάνσιν· μᾶλλον μέντοι ἐξ αὐτῆς ὡς δήλης οὔσης καὶ αὐτοπίστου τὸν ἀποδεδομένον λόγον περὶ τοῦ ἀγαθοῦ ὡς ὀρθῶς ἔχοντα ἐπιστώσατο διὰ τοῦτο φήσας καλῶς ἀποφανθῆναι παρὰ τῶν ἀρχαιοτέρων τὸ ἀγαθὸν οὗ πάντα ἐφίεται; τοιαύτη δέ τίς ἐστι καὶ ἡ δευτέρα καὶ ἡ τρίτη ἀπόφανσις. τίς γὰρ ἀγνοεῖ, ὅτι αἱ μὲν τῶν τεχνῶν ἐνεργείας ἔχουσι τέλη, αἱ δὲ ἔργα παρὰ τὰς ἐνεργείας ἕτερα, καὶ ὅτι διάφορά ἐστι τῷ γένει ἔργον τε καὶ ἐνέργεια; τίς δὲ οὐκ οἶδεν ἐκ τῆς ἐναργείας, ὅτι ἐν αἷς τῶν τεχνῶν τέ,λη εἰσὶν ἔργα τῶν πράξεων ἕτερα, ἐν ταύταις βελτίω τῶν ἐνεργειῶν τὰ ἔργα ἐστίν, ὡς τῶν πράξεων ἤτοι ἐνεργειῶν ἕνεκα τῶν ἔργων οὐσῶν. ταῦτα δὲ πάντα εἴρηκεν εὐθὺς ἐξ ἀρχῆς, πρὸς τὴν εὕρεσιν ἀφορῶν τοῦ κοινοῦ τέλους τῆς καθ’ ἡμᾶς φύσεως, ὡς πάντων τῶν τελῶν ἑκάστης τέχνης καὶ μεθόδου καὶ πράξεως καὶ προαιρέσεως ἀναγομένων εἰς τὸ κοινὸν καὶ δι’ ἐκεῖνο πάντων ὄντων. ὡς εἰ μὴ ἐκεῖνό ἐστι, πάντα εἶναι μάταια τοῦ κοινοῦ τέλους ἐκπίπτοντα. [*](5 τὰ μέχρι μὲν τοῦδε] autea Aristotelia πολλῶν—καὶ τὰ τέλη 1094 a 6—8 iteriim in libris τὰ μέχρι μὲν δὲ τοῦδε a, neque tameu in omnibus exemplaribus 7 ἀλλῶς οἷόν τε λέγεσθαι a 9 ἀλλ’ ὡς Β: ἀλλ’ ἔχει a 14 ἄνθρωπος Β: ὁ ἄνθρωπος a 19 ἐρεῖς B: ἐροῖς a 20. 21 ἀπόφασιν a 22 περὶ om. a 26 ἐναργείας a: ἐνεργείας Β 30 εἴρηκεν εὐθὺς om. a)

[*](p. 1094a9) Ὅσαι δ᾿ εἰσὶ τῶν τοιούτων ὑπὸ μίαν τινὰ δύναμιν, καθάπερ [*](3v) ὑπὸ τὴν ἱππικὴν χαλινοποιητικὴ καὶ ὅσαι ἄλλαι τῶν ἱππικῶν ὀργάνων εἰσίν, αὕτη δὲ καὶ πᾶσα πολεμικὴ πρᾶξις ὑπὸ τὴν στρατηγικήν, τὸν αὐτὸν δὴ τρόπον ἄλλαι ὑφ’ ἑτέρας, ἐν ἀπάσαις δὲ τὰ τῶν ἀρχιτεκτονικῶν τέλη πάντων αἱρετώτερα τῶν ὑπ’ αὐτά. τούτων γὰρ χάριν κἀκεῖνα διώκεται. ταῦτα προετοιμασία ἐστὶ πρὸς τὸ κοινὸν τέλος τῆς ἀνθρώπου φύσεως ᾗ ἄνθρωπός ἐστι. πάντα γὰρ τὰ τέλη τῶν εἰρημένων ἕξεων ἢ ἐνεργειῶν ἀνθρώπου μέν εἰσι καὶ αὐτά, πλὴν οὐχ ἁπλῶς ἀλλὰ τινά, ὡς ἀνθρώπου μὲν οὐσῶν ἰδίων τῶν τεχνῶν τε καὶ μεθόδων καὶ πράξεων καὶ προαιρέσεων, κατανειμαμένων δὲ ἑκάστης τέλος τι, οὗ ἕνεκά ἐστιν ἢ γίνεται, καὶ ὡς οἰκεῖον ἐχούσης αὐτό, οὔπω δὲ οὐδενὸς τούτων τοῦ κοινοῦ ὄντος τέλοσς, δι’ ὃ γέγονεν ἄνθρωπος, ἐκείνου δὲ ὄντος ὑφ’ ὃ πάντα ἀνάγεται, τούτων δὲ πασῶν ὑπηρετουσῶν τῇ δυνάμει ἐκείνῃ, ἧς τέλος ἐστίν, ὅπερ καὶ τοῦ ἀνθρώπου ἐστὶν ᾗ ἐστιν ἄνθρωπος. ὅτι δὲ οὕτως ἔχει καὶ μία τις δύναμις, ὑφ’ ἣν πᾶσαι ἀνάγοντι καὶ ἧς τὸ τέλος τῶν λοιπῶν ἐστι τελικώτατόν τε καὶ σκοπιμώτατον καὶ διὰ τοῦτο καὶ αἱρετώτατον, δῆλον ἂν εἴη ἐξ ὧν εὑρίσκονται πολλαὶ τέχναι καὶ δυνάμεις ὑπὸ μίαν ἀναγόμεναι τέχνην ἢ δύναμιν καὶ ἔχουσαι ἐκείνην ἀρχιτεκτονικὴν ἑαυτῶν ἤτοι ἐπιτακτικὴν καὶ προστάτιδα, ἐπιτάττουσαν αὐταῖς οἷα χρὴ τὰ ἑαυτῶν κατασκευάζειν ἀποτελέσματα, ὥστε αὐτῇ εὔχρηστα γίνεσθαι. ἔχει δὲ οὕτως ἡ ἱππικὴ πρός τε τὴν χαλινοποιητικὴν καὶ τὰς λοιπάς, ὅσαι ὄργανα τοῖς ἱππαζομένοις κατασκευάζουσι πρὸς τὴν ἱππικὴν χρησιμεύοντα· οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ αἱ πρὸς θλᾶς οὖσαι ἀρχιτεκτονικαὶ ὑφ’ ἑτέρας πολλάκις κυριωτέρας ἀνάγονται ἐπιταττούσας αὐταῖς καὶ τὰ τέλη ἐχούσας τῶν ἐκείνων τελῶν τελικώτερα, ὥσπερ ἔχει ἡ στρατηγικὴ πρὸς τὴν ἱππικὴν ἢ τὰς ἄλλας ὅσαι πολεμικαὶ ἕξεις ἢ πράξεις εἰσίν, οἷον τὴν τοξευτικὴν τὴν ἀσπιδοφορικὴν τὰς τοιαύτας. πασῶν γὰρ τούτων ἡ στρατηγικὴ τυγχάνει ἀρχιτεκτονική ὡς πάσαις αὐταῖς ἐπιτάττουσα, πῶς μὲν δεῖ ἱππάζεσθαι, πῶς δὲ τοξεύειν, πῶς ἀκοντίζειν, πῶς παρατάττεσθαι, πῶς τοῖς πολεμίοις ἐπέρχεσθαι, τὰ τοιαῦτα πάντα· καὶ οὕτως ἄλλαι ὑπ’ ἄλλας. καὶ οὐκ ἐπ’ ἄπειρον πάντως ἡ ἄνοδος, ἀλλὰ δεῖ τινα μίαν εἶναι, ἥτις αὐτή τε πασῶν προίσταται καὶ τὸ τέλος αὐτῆς πάντων ἐστὶ τῶν τελῶν αἱρετώτατόν τε καὶ τελικώτατον. δύναμιν δὲ τὴν τέχνην ὠνόμασε διὰ τὸ ἔνυλον. ἡ γὰρ ἐν ὕλῃ δύναμις ὡς ἐν τῷ δυνάμει [*](2 χαλινοποιητικὴ Ba omisso ἡ articulo cum libris Aristotelicis praeter unum Lb et Aspasio p. 4,26, χαλινοποιικὴ Arist. vulg. secundum cod. Kb ;3 πολεμικὴ a: πολιτικὴ Β 4 δὴ B: δὲ a 5 ἐστιν post πάντα Arist. vulg. (et Eustrat. Vat. 269), εἰσιν Arist. libri LbNb 6 ὑπ’ αὐτά Ba et Arist. Kb; ὑφ’ ἑαυτά Eustr. Vat. 269: ὑφ’ αὐτά libri Arist. praeter Kb 7 ἀνθρώπου Β: ἀνθρωπίνης a 9 τινα a: τι . . Β 10 ἰδίων Β: ἴδια a 12 τούτων a: τούτου Β 13 ὑφ’ Β: ἐφ’ a 30 πολεμίοις Β: πολέμοις a 31 ἄλλαι Β: ἄλλα a 34 ἐν ὕλῃ B: ὕλῃ a) θεωρουμένη ἥ τε ἁπλῶς καὶ ἡ πῇ, δι’ ἣν καὶ αἱ τέχναι δυνάμεις, ὡς [*](3v) ἐνδεχόμεναι καὶ τὸ ἐπαμφοτερίζειν ἔχουσαι περί τε ἀπότευξιν καὶ κατόρθωσιν· ἀπλῶς δὲ ὕλην λέγομεν τὴν πᾶσι τοῖς γινομένοις κοινήν, πῇ δὲ τὴν προσεχῆ ἑκάστου.

[*](p. 1094a16)

Διαφέρει δ’ οὐδὲν τὰς ἐνεργείας αὐτὰς εἶναι τὰ τέλη τῶν πράξεων ἢ παρὰ ταύτας ἔργα τινά.

Ἐπειδὴ εἶπε διάφορα ὄρα κατὰ γένος εἶναι τὰ τέλη τῶν τεχνῶν, ὡς τῶν μὲν εἶναι ἐνεργείας, τῶν δὲ παρὰ τὰς ἐνεργείας ἔργα τινά, καὶ ὅτι ἐν αἷς ἔργα εἰσίν, ἐν ταύταις τὰ ἔργα τῶν ἐνεργειῶν αἱρετώτερα, ἵνα μή τις οἰηθῇ ὅτι καὶ αἱ τέχναι κρείττους καὶ τελειότεραι αἱ ἔχουσαι ἔργα τῶν μὴ ἐχουσῶν, ὡς εἶναι καὶ τὰ τέλη ἐκείνων ὧν ἔργα τὰ τέλη αἱρετώτερα, καὶ κινδυνέυειν καὶ τῆς σκυτοτομικῆς, εἰ τύχοι, τὸ ἔργον τελειότερον εἶναι καὶ αἱρετώτερον τῆς εὐδαιμονίας, ἐνεργείας οὔσης καὶ οὐκ ἔργου, καὶ τὴν τέ χνην ἧς τέλος τὸ ὑπόδημα ἔργον ὂν τῆς τέχνης ἧς ἡ εὐδαιμονία τέλος, ἐνέργεια ὡς εἴρηται καὶ οὐκ ἔργον ὑπάρχουσα, διὰ τοῦτο ταῦτα προστίθησι φάσκων δυνάμει πρὸς τὸν μετερχόμενον τὰ λεγόμενα, ὅτι † γε μὴ οἴου διαφοράν τινα εἶναι πρὸς τὸ τέλος καὶ τὸ τέλειον τῶν τεχνῶν καὶ τὸ αἱρετώτερον ἢ μὴ τῶν τελῶν, τῷ τῶν μὲν εἶναι ἐνεργείας τὰ τέλη τῶν κατὰ τὰς τέχνας πράξεων, τῶν δὲ ἔργα παρὰ τὰς ἐνεργείας τινά. παρ’ αὐτῇ μὲν γὰρ τῇ τέχνῃ ἧς τέλος ἔργον τι παρὰ τὴν ἐνέργειαν, αἱρετώτερον τὸ ἔργον, ὅτι γε καὶ δι’ αὐτὸ ἡ ἐνέργεια. οὐ μὴν δὲ καὶ πρὸς τὰς ἄλλας τὸ αὐτό. ἐνδέχεται γὰρ τέχνας τέλη ἐνεργείας ἐχούσας κρείττους εἶναι καὶ τελεωτέρας πολλῷ τῶν ἔργα ἐχουσῶν παρὰ τὰς ἐνεργείας τὰ τέλη, ὡς ἔστιν ἰδεῖν ἐπί τε τῆς χαλινοποιητικῆς καὶ τῶν λοιπῶν, ὅσαι ποιητικαὶ τῶν ἱππικῶν ὀργάνων εἰσί, καὶ αὐτῆς τῆς ἱππικῆς. τὸ μὲν γὰρ αὐτῆς τέλος τὸ ἱππάζεσθαι εὖ, ὅπερ ἐνεργεῖν ἐστι, τὰ δὲ ἐκείνων τέλη, τῆς μὲν χαλινός, τῆς δὲ σελίς, τῆς δὲ πλῆκτρον, τῆς δὲ <ἕτερον, ὧν> ἕκαστον ἔργον ἐστὶν παρὰ τὴν ἐνέργειαν. ἀλλ’ ἥ τε ἱππικὴ κρείττων ἁπασῶν ἐκείνων καὶ τὸ τέλος αὐτῆς αἱρετώτερον πάντων, ἃ τέλη ἐστὶ τῶν ὑπ’ αὐτὴν τεχνῶν, αἷς αὐτὴ διατάττει καὶ ὧν ἀρχιτεκτονική ἐστιν.

[*](p. 1094a18)

Εἰ δή τι τέλος ἐστὶ τῶν πρακτῶν, ὃ δι’ αὑτὸ βουλόμεθα, τἆλλα δὲ διὰ τοῦτο, καὶ μὴ πάντα δι’ ἕτερον αἱρούμεθα (πρόεισι γὰρ οὕτως εἰς ἄπειρον, ὥστ’ εἷναι κενὴν καὶ ματαίαν τὴν ὄρεξιν), δῆλον ὡς τοῦτ’ ἄν εἴη τἀγαθὸν καὶ τὸ ἀρὶ ’στὸν.

Ὅτι μὲν δὴ πᾶσα ἕξις ἀνθρώπου αἱρετὴ καὶ πᾶσα πρᾶξις ἀγαθοῦ ἐφίεται καὶ ὅτι τούτων αἱ μέν εἰσι τελειότεραι, αἱ δὲ ἀτελέστεραι, ὡς εἶναι [*](4 ἑκάστου Β: ἑκάστω a 6 ἔργα τινά Β: ἄλλο τι, καθάπερ ἐπὶ τῶν λεχθεισῶν ἐπιστημῶν a ex Aristotele 12 τύχοι a: τύχη Β 14 ὑπόδημα B: ὑπ’ ἄλλο a 16 ὅτι γε a: ὅτι καὶ Β 22 τελειοτέρας a 27 ἕτερον ὧν a: om. Β ἐστὶν ἔργον a 29 διατάττει Β: ἐπιτάττει a 33 οὕτως] οὕτω γ’ Arist. codd. HaKb)

τὰς μὲν προϊσταμένας, τὰς δὲ ὑπ’ ἐκείνας, καὶ ὡς τῶν τελειοτέρων τὰ [*](3v) τέλη αἱρετώτερά ἐστιν ἐκείνων, ἃ ταῖς ὑπ’ αὐτὰς τέλη ἐστίν, δῆλον ἐκ τῶν εἰρημένων. ζητεῖται δὲ ἐνταῦθα, εἰ ἔστι τέλος ἕν, ὑφ’ ὃ πάντα τὰ τέλη ἀνάγονται, ὡς εἶναι ἐκεῖνο τοῦ ἀνθρώπου τέλος ᾗ ἄνθρωπός ἐστι. τὸ μὲν γὰρ κοι|νὸν τέλος πάντων τῶν ὄντων ᾗ ὄντα ἐστί τὸ κοινόν ἐστιν [*](4r) ἀγαθόν, ὅπερ ἐστὶν ὁ θεός. δεῖ δὲ καὶ ἕκαστον τῶν ὄντων ἔχειν τι ἀγαθὸν ἰδιαίτατον τῆς οἰκείας κατ’ εἶδος ὀντότητος, οὗ προσεχῶς ἐφίεται, καὶ διὰ τῆς αὐτοῦ ἐπιτεύξεως τῷ ὁλικωτάτῳ οἰκειοῦται καὶ κοινοτάτῳ ἀγαθῷ κατὰ τὸ ἀνάλογον. ὡς γὰρ διὰ τῆς οἰκείας ὀντότητος, ἥτις τὸ εἶδός ἐστιν, εἰς τὸ κοινὸν ὃν ἕκαστον ἀναφέρεται, ἐκπῖπτον δ’ αὐτῆς καὶ τοῦ ὄντος ἐκπίπτει ἁπλῶς εἰς τὸ μὴ εἶναι χωροῦν, οὕτως καὶ διὰ τοῦ οἰκείου εὖ εἰς τὸ ἁπλῶς εὖ ἀναφέρεται· ἐκπῖπτον δὲ τοῦ οἰκείου ἐκπίπτει καὶ τοῦ ἀπλῶς. ζητεῖ τοίνυν εἰ ἔστι τέλος τοιοῦτον τῶν πρακτῶν ἀγαθῶν, ὃ τῶν λοιπῶν ἐστι τελικώτατόν τε καὶ σκοπιμώτατον, ὃ καθ’ αὑτό τέ ἐστιν ἐν ταῖς πράξεσιν αἱρετὸν καὶ δι’ ἑαυτό. καὶ τοῦτο δείκνυσι διὰ τῆς εἰς ἀδύνατον ἀπαγωγῆς. εἰ μὴ ἔστι τέλος τῶν πραακτῶν, ὃ δι’ αὑτὸ αἱρετὸν ὡς ἐν πρακτοῖς καὶ μὴ δι’ ἕτερον, εἰς ἄπειρον πρόεισιν ἡ ὄρεξις· εἰ εἰς ἄπειρον πρόεισιν ἡ ὄρεξις, οὐκ ἐφικνεῖται τελικωτάτου τινός· εἰ τοῦτο, κενὴ καὶ ματαία ἐστίν. εἰ μὴ ἔστιν ἄρα τῶν πρακτῶν τέλος δι’ δι᾿ ἑαυτὸ αἱρετόν, κενὴ ἔσται καὶ ματαία ἡ ἀνθρώπου ὄρεξις· ὅπερ ἄτοπον. τὸ γὰρ ματαίως ὀρεγόμενον οὐδενὸς ἐφικνεῖται ἀγαθοῦ, τὸ δὲ μηδενὸς ἐφικνούμενον ἀγαθοῦ ἔκπτωτόν ἐστι παντὸς ἄγα θοῦ· τὸ ἄρα ματαίως ὀρεγόμενον ἔκπτωτόν ἐστι παντὸς ἀγαθοῦ. ἔστιν ἄρα τέλος τῶν πρακτῶν ὃ δι’ ἑαυτὸ αἱρετὸν καὶ οὐ δι’ ἕτερον, ὡς ἐν πρακτοῖς. ἡ δὲ διάθεσις τῆς λέξεως ληφθεῖσα μεθ’ ὑπερβάσεως ἀσάφειαν ἀπετέλεσε καὶ δέον αὐτὴν ἐπὶ τὸ σαφέστερον ἀμειφθῆναι. εἰ δή τι τέλος ἐστὶ τῶν πρακτῶν ὃ δι᾿ αὑτὸ βουλόμεθα, τἆλλα δὲ διὰ τοῦτο, καὶ μὴ πάντα δι’ ἕτερον αἱρούμεθα, δῆλον ὅτι τοῦτ’ ἄν εἴη τὸ ἀγαθὸν καὶ τὸ ἄριστον. πρακτὰ δέ εἰσιν ἐκεῖνα ὅσα πράττουσιν ἡμῖν περιγίνεται· ταῦτα δέ ἐστί τινα ἀγαθά, ἃ διὰ τῶν τεχνῶν καὶ τῶν μεθόδων καὶ τῶν τούτοις συστοίχων κτώμεθα· ταῦτα δὲ ἀτελῆ ὄντα ὡς μὴ τῆς ἀνθρωπίνης ἐφικνούμενα τελειότητος λειότητος δεῖ ἔχειν τέλος τι ὅν, εἰς ὃ γεγονὼς ὁ ἄνθρωπος τέλειος ἄνθρωπος γίνεται. καὶ εἴη ἄν τοῦτο τὸ ἀγαθὸν τοῦ ἀνθρώπου ᾗ ἄνθρωπος, καὶ ἄριστον τῶν πρακτῶν ἀγαθῶν ἃ πράττων ὡς ἄνθρωπος κατορθοῖ, ὡς πάντα τὰ ἄλλα πρὸς αὐτὸ ἀναφέρεσθαι καὶ δι’ ἐκεῖνο εἶναι ἀγαθά. καὶ οὕτως ἔσται ἡ λέξις τὸ σαφὲς ἔχουσα, τὰ δὲ μεταξὺ ἐμβεβλημένα κατασκευαστικά ἐστι τῆς ἐπινοουμένης προσλήψεως, τῆς ‘ἀλλὰ μὴν ἔστι τι τέλος τῶν πρακτῶν, ὃ δι᾿ αὑτὸ βουλόμεθα καὶ οὐ πάντα δι᾿ ἕτερον αἱρούμεθα᾿. ταῦτα δὲ λέγεται περὶ τῆς καλουμένης εὐδαι- μονίας.

[*](8 ἐπιτάξεως a 31 κτώμεθα a: χρώμεθα Β)[*](p. 1094a22)

Ἄρ’ οὖν πρὸς τὸν βίον ἡ γνῶσις αὐτοῦ μεγάλην ἔχει [*](4r) ῥοπὴν καὶ καθάπερ τοξόται σκοπὸν ἔχοντες μᾶλλον ἄν τυγχάνοιμεν τοῦ δέοντος;

ταῦτα προτρεπτικά εἰσι πρὸς τὴν τοῦ ἀγαθοῦ τούτου ζήτησιν. ὡς γὰρ ἤδη δείξας ὅτι ἔστι, προτρέπεται νὺν τί ἐστιν ἐξετάσαι. ἐπεὶ οὖν, φησίν, ἔστι τι τοιοῦτον, ὃ κοινόν ἐστι τέλος πάντων τῶν ἐκ πράξεως κατορθουμένων, συντελοίη ἄν ἡ γνῶσις αὐτοῦ μεγάλως πρὸς τὸν βίον τὸν ἡμέτερον, ὥστε ἔχειν αὐτὸν εὖ. εἴτε γὰρ οὐκ ἔστι τοιοῦτόν τι, μάταιον περὶ τοῦ μὴ ὄντος ζητεῖν, εἴτε ἔστι μέν, οὐδὲν δὲ ἡμῖν ἡ αὐτοῦ γνῶσις λυσιτελεῖ, καὶ οὕτως περιττὸν τὸ ζητεῖν περὶ πράγματος, οὗ ἡ γνῶσις οὐδεμίαν ἡμῖν παρέχεται λυσιτέλειαν. εἰ δὲ καὶ ἔστι καὶ ἡ γνῶσις αὐτοῦ μεγάλην ἡμῖν ῥοπὴν δίδωσι πρὸς κατόρθωσιν, δεῖ δὴ σπουδὴν ἐνδείξασθαι πρὸς τὸ γνῶναι τί ἐστι· ῥοπὴν γὰρ τὴν λυσιτέλειαν φησὶ καὶ βοήθειαν. εἴρηται δὲ οὕτως ἀπὸ μεταφορᾶς τῶν ζυγῶν, οἷς ἐν τοῖς βάρεσι χρώμεθα. ὥσπερ γὰρ ἐπ’ ἐκείνων τὰ ἐπὶ θάτερα ῥέποντα τῶν ζυγοστατουμένων τῶν κουφοτέρων προτίθεται ὡς λυσιτελοῦντα τοῖς τὰς ῥοπὰς ἐξετάζουσιν, οὕτω καὶ πανταχοῦ τὰ λυσιτελέστερα καὶ ὠφελιμώτερα ῥοπὴν ἔχειν πρὸς ἐκεῖνα λέγεται πρὸς ἅπερ συμβάλλεται. ὅτι δὲ οὕτως ἔχει καὶ ῥοπὴν πρὸς τὸν βίον μεγάλην ἡ γνωριμότης τοῦ τέλους παρέχεται, δείκνυσιν ἐκ παραβολῆς. καθάπερ γὰρ τοξόται, φησί, σκοπὸν ἔχοντες μᾶλλον ἄν τυγχάνοιμεν τοῦ δέοντος. ὥσπερ γὰρ οἱ τοξόται ἀπλῶς μὲν βάλλοντες καὶ πρὸς μηδὲν ἐπισκοποῦντες οὗ ἐπιτεύξονται, οὐκ ἄν ἀγαθοί ποτε τὰ τοξικὰ γένοιντο, οὕτω καὶ οἱ σπουδαίως καὶ ἐναγωνίως ζῆν προαιρούμενοι, εἰ μὴ τέλος ἔχουσί τι, πρὸς ὃ τὴν σπουδὴν ἐπιδείκνυνται, οὐκ ἄν ποτε ἀγαθοὶ ταῖς κατὰ τὴν πρᾶξιν ἕξεσι γένοιντο. σκοποῦ δ’ ἑκατέροις καὶ τέλους προκειμένου ὡς πρὸς αὐτὸ τὰς ἐνεργείας καὶ τὰς σπουδὰς ἀπευθύνεσθαι, ῥᾷον πρὸς τὴν κατόρθωσιν ἕξουσιν.

[*](p. 1094a24)

Εἰ δ’ οὕτω, πειρατέον τύπῳ περιλαβεἰν αὐτὸ τί ποτέ 45 ἐστι καὶ τίνος τῶν ἐπιστημῶν ἢ δυνάμεων.

Εἰ οὕτω, φησίν, ἀναγκαία ἡ γνῶσις τούτου τοῦ τέλους ἐστί, δεῖ ποιήσασθαι ἀπόπειραν, εἴ πὼς γένηται δυνατόν, ὡς πρὸς τοὺς μηδεμίαν περὶ αὐτοῦ εἴδησιν ἔχοντας ὁλοσχερῆ τινα καὶ οἷον τυπωτικὴν περίληψιν ποιήσασθαι, τί ποτέ ἐστι παραδιδόντας καὶ τίνος τῶν ἐπιστημῶν ἢ δυνάμεων. ὅτι μὲν γὰρ ἔστι, διὰ τῶν εἰρημένων δέδεικται, καὶ ὅτι μεγάλως ἡ γνῶσις αὐτοῦ πρὸς τὸν βίον λυσιτελεῖ. πῶς δ’ ἄν αὕτη ἡμῖν περιγένοιτο μὴ τὴν οὐσίαν μαθοῦσιν αὐτοῦ; τὴν δὲ δήλην τὸ τί ἐστι τίθησι. τοῦτο δέ [*](1 ἆρ’ οὖν καὶ πρὸς a cum Aristotele 9 λυσιτελεῖ B: συντελεῖ a 28 τύπῳ γε περιλαβεῖν Arist. et Eustrat. Vat. 269 30 εἰ δ’ οὕτω a)

ἐστιν ὁ τὸ τί ἦν εἶναι δηλῶν τοῦ πράγματος λόγος. ἐπεὶ δὲ τέλος τοῦτό [*](4r) ἐστι τὸ τῶν πρακτικῶν ἀγαθῶν τελικώτατον, ἀνάγκη καὶ ἐπιστήμην εἶναι ἢ δύναμίν τινα ἧς τέλος αὐτό ἐστι. διαφέρει δὲ ἐπιστήμη δυνάμεως, ὅτι ἡ μὲν γνῶσίς ἐστιν ἐξ ἀναγκαίων προτάσεων τὴν σύστασιν ἔχουσα καὶ καθ’ αὑτὸ καὶ ᾗ αὐτὸ καὶ πρώτων καὶ ἀμέσων καὶ αἰτίων τοῦ συμπεράσματος· ἢ ἐκ συμπερασμάτων ἃ ἐκ τοιούτων συνάγεται ὡς μὴ ἐνδέχεσθαί ποτε [*](4v) ἄλλο καὶ ἄλλο συμπέρασμα τοῖς· προηγουμένοις ἐπιστημονικῶς ἕπεσθαι ἀλλ’ ἀεὶ τὸ αὐτό, ἡ δὲ ἐκ τῶν ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ καὶ μὴ ἀεὶ θάτερον μόριον ἀποβαῖνον τῆς ἀντιφάσεως ἔχουσα, ἀλλ’ ἔστιν ὅτε καὶ ἕτερον, δύναμις λεγομένη διὰ τὸ ἐπαμφοτερίζειν. ὡς γὰρ ἐπὶ τῶν ἐναντίων ἡ δεκτικὴ αὐτῶν ὕλη δύναμις λέγεται διὰ τὸ ἑκάτερον ἀνὰ μέρος δυνατὴ εἶναι δέχεσθαι, οὕτω καὶ αἱ τοιαῦται τῶν τεχνῶν δυνάμεις λέγονται, ὅτι οὐκ ἐξ ἀνάγκης ἀποβαῖνον θάτερον μόριον ἔχουσιν ἀλλ’ ἔστιν οὗ καὶ τὸ ἕτερον. τοιαῦται δέ εἰσιν ἥ τε διαλεκτικὴ καὶ ἡ ῥητορική· ἐφ’ ἑκάτερά τε γὰρ καὶ ἄμφω ἐπιχειροῦσι τὰ τῆς ἀντιφάσεως μόρια ἐν τῷ προκειμένῳ προβλήματι, καὶ οὐδὲ πείθουσιν ἐξ ἀνάγκης κατὰ τὸ ἕτερον, ἀλλὰ πείθονταί ποτε καὶ κατὰ τὸ ἀντικείμενον· καὶ αἱ στοχαστικαὶ δὲ τῶν τεχνῶν ὡσαύτως, οἷον ἡ κυβερνητικὴ καὶ ἡ ἰατρική. ἐνίοτε γὰρ ἃ πρὸς σωτηρίαν ἐπιτηδεύουσιν οἱ κατ’ αὐτὰς ἐνεργοῦντες εἰς κίνδυνον ἀποβαίνουσι, καὶ πάντα πληροῦντες ἔστιν οὗ τὰ τῶν τεχνῶν παραγγέλματα τοῦ οἰκείου τέλους ἐκπίπτουσιν. ἀλλὰ καὶ ταῖς τέχναις πρὸς ἄμφω τἀναντία χρῆσθαι δύνανται τῶν ἐναντίων ὄντες εἰδήμονες καὶ πρὸς ἅπερ βούλονται χρώμενοι, ὡς μὴ μόνον σωτῆρες ἀλλ’ ἔστιν οὗ καὶ ἐπίβουλοι κακούργως τῶν ὑποκειμένων γινόμενοι.

[*](p. 1094a26)

Δόξειε δ’ ἂν τῆς κυριωτάτης εἶναι καὶ μάλιστα ἀρχι- τεκτονικῆς· τοιαύτη δ’ ἡ πολιτικὴ φαίνεται.

Εἰ γὰρ τοῦτο τῶν πράξεσι σί’ τελῶν πάντων ἐστὶ τελικώτατον καὶ τῶν πρακτῶν πάντων ἀγαθῶν ὑπερέχον, εἴη ἂν καὶ ἡ τέχνη ἧς τέλος τοῦτό ἐστι, κυριωτάτη τε τῶν λοιπῶν καὶ ἀρχιτεκτονική, ὡς καὶ ταῖς λοιπαῖς ἐπιτάττουσα πάσαις καὶ τέλος ἔχουσα τῶν λοιπῶν αἱρετώτερον, ὅσα τέλη ταῖς ἄλλαις ἐστίν. οὐκ εἶπεν ‘ἐστίν’ ἀλλὰ φαίνεται· ἤδη δὲ ἀποδείκνυσιν ἐξ αὐτῶν τῶν ἐνεργημάτων αὐτῆς. τοιαύτη δὲ ἡ πολιτική.

[*](p. 1094a28)

Τίνας γάρ φησιν εἶναι χρεὼν τῶν ἐπιστημῶν ἐν ταῖς πόλεσι, καὶ ποίας ἑκάστους μὰν θανεῖν, καὶ μέχρι τίνος, αὕτη διατάττει.

Εἰ γὰρ τὸ εἶναι ἢ μὴ εἶναι ἁπλῶς τάσδε ἢ τάσδε τὰς ἐπιστήμας ἐν ταῖς πόλεσι, καὶ ποίας ὑπὸ ποίων μανθάνεσθαι, αὕτη διορίζεται καὶ μέτρον αὐταῖς [*](24 εἶναι Ba: om. Vat. 269 et libri Arist. 25 δ’ ἡ Ba: δὲ καὶ ἡ Val. 1(;22 el Arist. liber Lb 32 τοιαύτη δὲ ἡ πολιτική ailiecto φαίνεται leminatis iustar a 33 φησιν cum libri omnes manuscrr. praebeant (omittat a) nolui exterminare)

ἐπιτίθησι, πῶς οὐκ εἴη πασῶν ἀρχιτεκτονική; αἱ μὲν γὰρ ἄλλαι ἀρχιτεκτονικαὶ ταῖς ὑπ’ αὐτὰς τέχναις οὔσαις ἤδη χρῶνται καὶ ἐπιτάττουσι, μήτε εἰ δεῖ εἶναι ἢ μὴ εἶναι αὐτὰς ἐξετάζουσαι. μήτε μέχρι τίνος δεῖ προβαίνειν ἐν τοῖς ἔργοις αὐτάς, μήτε μὴν ὁποῖον δεῖ εἶναι τῶν τεχνιτῶν ἕκαστον, ἵν’ εἴη τῇ τέχνῃ κατάλληλος. ἡ δέ γε πολιτικὴ πολλὴν ποιεῖται καὶ περὶ τούτων φροντίδα, πῇ μὲν σκοποῦσα μὴ ματαιοτεχνίαι τινὲς ἐπιτηδεύωνται ἐν ταῖς πόλεσι μηδὲν σπουδαῖον δυνάμεναι κατορθοῦν ἐν αὐταῖς κἀντεῦθεν τὰ ἤθη τῶν πολιτῶν διαφθείρουσαι, τῷ εἰς παιδιάς τινας καὶ ἀνονήτους ἐργασίας ἀπασχολεῖν τοὺς αὐτῶν λογισμούς, οἵα ἐστὶν ἥ τε ἱμαντοπαικτικὴ καὶ ὀρχηστικὴ καὶ πολλαὶ ἕτεραι, τῇ δὲ περὶ κακοτεχνιῶν ἐξετάζουσα, μήπου τινὲς φιλομόχθηροι ὄντες εἰς βλάβην τῶν πολιτῶν ἔπι. τηδεύωσί τινα, νύκτωρ ταῖς οἰκίαις αὐτῶν ἐπεμβαίνοντες καὶ τοιχωρυχοῦντες τυχὸν ἢ διαιροῦντες στέγας ἢ ἱερὰ συλῶντες ἢ πῦρ ὑφάπτοντες οἰκίαις καὶ ἀνθρώποις ὀλέθριον ἢ ἕτερ’ ἄττα δρῶντες φθορᾶς καὶ ἀπωλείας παραίτια. ἀλλὰ κἄν τινες εἶεν τέχναι αἰ ἀνθρώποις ὠφέλιμοι, οὐδὲ ταύτας ἀβασανίστους ἀφίησιν ἡ πολιτική· μετρεῖ δὲ μᾶλλον καὶ ταύτας, μή πῃ πέρα πολὺ τοῦ χρειώδους προβαίνουσαι εἰς περιττά τινα καὶ ἀνόνητα παρεκκλίνωσι, παιδιώδη τινὰ καὶ μηδὲν ἔχοντα σπουδαῖον ἐπιτηδεύουσαι, ὡς ἡ τεκτονικὴ τὰς ἁλλομένας ξυλίνους ἐλάφους ἢ μύας τρέχοντας ἡ ὄφεις ἕρποντας ἤ τι τοιοῦτον, οἷσπερ ἂν τέρπωνται ψυχαὶ παιδιαῖς εὐφραινόμεναι καὶ σπουδῆς ἀπεχόμεναι.

[*](p. 1094b2)

Ὁρῶμεν δὲ καὶ τὰς ἐντι μοτάτας τῶν δυνάμεων ὑπὸ ταύτην οὔσας, οἷον στρατηγικὴν οἰκονομικὴν ῥητορικήν.

τὴν ὑπεροχὴν τῆς πολιτικῆς ἐκ τούτων παρίστησι καὶ ὡς ἀρχιτεκτονικωτάτη ἐστὶν αὕτη τῶν ἐν ταῖς πόλεσιν ἐπιστημῶν καὶ δυνάμεων. τοῦτο δὲ δείκνυσι διχῶς, πῶς τε ἔχουσι λέγων αἱ τούτων ἐντιμόταται πρὸς αὐτήν, ἤγουν ὅτι ὑπόκεινται αὐτῇ ὡς ἐπιταττόμεναι παρ’ αὐτῆς οἷον στρατηγικὴ ῥητορικὴ οἰκονομική· τοῦ πολιτικοῦ γὰρ διορίσασθαι στρατηγῷ τε πῶς χρηστέον τῷ στρατοπέδῳ καὶ ῥήτορι πῶς καὶ μέχρι τίνος τοῖς λόγοις ἔν τε βουλαῖς καὶ δίκαις καὶ πανηγύρεσι καὶ οἰκονομικῷ πῶς ἂν καλῶς καὶ δικαίως καὶ σωτηρίως τὸν οἶκον καὶ τοὺς αὐτῷ συνοικοῦντας διάθηται· καὶ αὖθις πῶς ἡ πολιτικὴ πρὸς αὐτάς.

[*](p. 1094b4)

Χρωμένης γὰρ ταύτης ταῖς λοιπαῖς πρακτικαῖς τῶν ἐπιστημῶν, ἔτι δὲ νομοθετούσης τί δεῖ πράττειν καὶ τίνων ἀπέχεσθαι, τὸ ταύτης τέλος περιέχοι ἂν τὰ τῶν ἄλλων. ὥστε τοῦτ᾿ ἂν εἴη τὸ ἀνθρώπινον ἀγαθόν.

Εἰ γὰρ αἵ τε ἐντιμόταται τῶν δυνάμεων ταύτῃ ὑπόκεινται μετρούμεναι παρ’ αὐτῆς καὶ ἐπιταττόμεναι, καὶ αἱ πρακτικαὶ ἐπιστῆμαι τὸ εἶναι ἔχουσιν [*](3 αὐτὰς a: αὐταῖς Β 8 διαφθείρουσαι Β: διαφθείρωσι a 9 ἀνοήτους a 9. 10 ἱμκντοπαικτικὴ a: ἱμαντοποιητικὴ Β 11. 12 ἐπιτηδεύωσι a 17 ἀνόῃτα ητα a 20 καὶ σπουδῆς ἀπεχόμεναι Β: om. a 32 γὰρ] δὲ Arist.)

ὡς αὐτῇ χρησιμεύουσαι, καὶ αὕτη ἐστὶν ἡ περὶ τῶν καλῶν καὶ δικαίων ἐν [*](4v) ταῖς πόλεσι διατάττουσα, ὡς αὐτὴν μὲν πρὸ τῶν ἄλλων εἶναι τὰς τῶν ἀνθρώπων κοινωνίας καὶ πολιτείας συνέχουσαν ἐν τοῖς δέουσι, μηδεμίαν δὲ πρὸ αὐτῆς, ἅτε καὶ αὐτῆς μὲν ἐπιταττούσης καὶ προεχούσης, τῶν δ’ [*](5r) ἄλλων ὑποκειμένων αὐτῇ, πῶς οὐχὶ καὶ τὰ τῶν ἄλλων τέλη τῷ ταύτης ἂν ὑποκέοιτο καὶ ὑπ’ αὐτὸ ἀναφέροιτο, καὶ εἴη ἂν τοῦτο τὸ ἀνθρώπινον ἀφαθόν.

[*](p. 1094b7)

Εἰ γὰρ καὶ ταὐτόν ἐστιν ἑνὶ καὶ πόλει, μεῖζόν γε καὶ θειότερον τὸ τῆς πόλεως φαίνεται καὶ λαβεῖν καὶ σώζειν.

Τὴν ἢν ταὐτότητα καὶ τὴν διαφορὰν ἔοικε τιθέναι διὰ τούτων, ἣν αὐτὴ πρὸς ἑαυτὴν ἀναδέχεται ἡ εὐδαιμονία, ὡς τέλος οὖσα πολιτικῆς τινος, ἤγουν ἠθικῆς ἅμα καὶ πολιτικῆς ἁπλῶς, ταὐτὸν μὲν γάρ ἐστι τὸ τέλος ἀμφοῖν ὅπερ ἐστὶ τὸ ἐν ἀρεταῖς τέλειον ὡς οὕτως εἰπεῖν ἐν τῷ παρόντι, ἀλλὰ τὸ μὲν μεῖζον καὶ θειότερον, τὸ δὲ ἔλαττον καὶ ἀνυρωπικώτερον· καὶ τοῦτο κατασκευάζει δι’ ὧν ἐπιφέρει.

[*](p. 1094b9)

Ἀγαπητὸν γάρ φησι καὶ ἑνὶ μόνῳ, κάλλιον δὲ καὶ θειότερον ἔθνει καὶ πόλεσιν.

Καὶ τὸ ἐν ἑνὶ μὲν γὰρ τὸ ἀγαθὸν κατορθοῦν ἄξιον ἀγάπης ἐστὶν ὡς καλόν, εἴτε ἐν ἑαυτῷ τοῦτό τις εἴτε ἐν ἑτέρῳ κατορθοῖ· ἀλλὰ κάλλιον ἐστὶ καὶ θειότερον εἰ ἐν ἔθνει καὶ πόλεσιν ἡ τοῦ ἀγαθοῦ κατόρθωσις γί- νεται· κάλλιον μέν, ὡς ἐπὶ πλειόνων ἐξαπλουμένης τῆς καλλονῆς καὶ πλείονος γινομένης τῆς κοσμιότητος, ὥσπερ εἴ τις ἐρεῖ φωτεινότερον εἶναι φῶς τὸ εἰς πλεῖον διάστημα ἐξαπλούμενον τοῦ ἐξαπλουμένου εἰς ἔλαττον· θειότερον δέ, ὅτι τὸ ἀγαθοποιεῖν θεῖον ἔργον ἐστίν. ὅσῳ οὖν πλείω τὰ ἀγαθοποιούμενά τε καὶ βελτιούμενα, τοσούτῳ πλείων ἡ ἀγαθοποίησις· καὶ διὰ τοῦτο καὶ τὸ ἔργον θειότερον.

[*](p. 1094b10)

Ἡ μὲν οὖν μέθοδος τούτων ἐφίεται πολιτική τις οὖσα. λέγοιτο δ’ ἄν ἱκανῶς, εἰ κατὰ τὴν ὑποκειμένην ὕλην διασαφηθείη. θείη.

Μέχρι μὲν τῶν εἰρημένων τὸ πρῶτον προοίμιον πεπλήρωται, τριῶν 21 ὄντων ἁπάντων, ἅπερ ἐν τῷ παρόντι βιβλίῳ προτέτακται. δέδεικται δὲ ἐν τούτῳ, ὅτι τέ ἐστί τι τῶν πρακτῶν ἀγαθῶν ἁπάντων τελικώτατόν τε καὶ σκοπιμώτατον, ὑφ’ ὃ πάντα ἀνάγεται· καὶ ὅτι δεῖ τοῦτο ζητεῖν ὡς συντε- λοῦν μεγάλως ἡμῖν εἰς τὴν ἐν βίῳ κατόρθωσιν· καὶ ὅτι τῆς ἀρίστης ἂν εἴη τοῦτο τῶν ἐπιστημῶν καὶ δυνάμεων, ἥτις ἐστὶν ἡ πολιτική· καὶ ὅτι 25 [*](9 θειότερον Ba et Arist. cod. Lb: τελεώτερον Arist. vulg. Ki ἀγαπητὸν γάρ B, ut Arist. Kb: ἀγαπητὸν μὲν γὰρ a et Arist. vulg. φησι om. a cf. p. 15,33 27 addunt verba Aristotelia τό γὰρ ἀκριβὲς—δημιουργουμένοις Ba 32 ὑφ’ ὃ a: ὑφ’ ὧ Β Comment. Arist. XX Eustratius in Ethica.)

τοῦτό ἐστι τὸ ἴδιον ἀγαθὸν ἀνθρώπου ᾗ ἄνθρωπος· καὶ ὅτι καὶ ἐν ἀνθρώπῳ [*](5r) μὲν ἑνὶ καλόν ἐστι τοῦτο κατορθοῦν, κρεῖττον δὲ τοῦτο πολλῷ, εἰ ἐν ἔθνει τις τοῦτο καὶ ἐν πόλεσι κατορθώσειεν, ἐπὶ πλεῖον ἐξαπλῶν τὴν μετάδοσιν τοῦ ἀγαθοῦ. μεταβαίνει δὲ νῦν ἐπὶ προοίμιον ἕτερον, ἐν ᾧ διδάσκει τὸν ἀκροατὴν τῶν λεγομένων ὁποίους δεῖ τοὺς λόγους ἐκδέχεσθαι. λέγει τοίνυν καθιστῶν ὥσπερ τὸ πρῶτον προοίμιον, ὡς ἡ μὲν προκειμένη μέθοδος τούτων ἐφίεται πολιτική τις οὖσα. τούτων, τίνων; καὶ μὴν ὡς περὶ ἑνὸς τέλους ἔφατο, λέγω δὲ τοῦ ἀνθρωπίνου ἀγαθοῦ. πῶς οὖν οὐχὶ τούτου φησὶν ἀλλὰ τούτων ὡς περὶ πολλῶν; ἢ τάχα, ἐπειδὴ τοῦτο τὸ τελικώτατόν ἐστι καὶ πολλά εἰσι τέλη τὰ ὑπ’ αὐτοῦ περιεχόμενα καὶ ὑπ’ αὐτὸ ἀναγόμενα, καὶ δεῖ κατὰ τὴν ἑαυτοῦ τάξιν ἕκαστον τὰ ἀνήκοντα αὑτῷ πάντα κεκτημένον δι’ ἐκείνων εἰς αὐτὸ ἀναφέρεσθαι, διὰ τοῦτο πληθυντικῶς εἴρηκεν. ἢ εἰ δεῖ καὶ τοῦτο εἰπεῖν, ἐπεὶ ἄλλως μὲν τοῦτο κατὰ τὴν ἠθικήν ἐστι κατορθούμενον, ἥτις πολιτική τίς ἐστι, καθ’ ἑνὸς θεωρουμένη βελτίωσιν, ἄλλως δὲ κατὰ τὴν πολιτικὴν ἐξαπλουμένην κοινότερον, διὰ τοῦθ’ ὡς εἰπεῖν πολλῶν εἴρηκε. πῶς δὲ πολιτική τις ἡ ἠθικὴ ὠνόμασται ὠνόμασται; ἐπειδὴ πολιτικὴ ἁπλῶς ἡ ἐν ἔθνει καὶ πόλεσι κατορθοῦσα τὸ ἀγαθόν, πολιτικὴ δέ τις οὐχ ἀπλῶς, καθ’ ἣν ἐν ἑνί τινι τοῦτο κατορθούμενον φαίνεται. νεται. καὶ πολίτης γὰρ ἀγαθὸς ἄνθρωπος λέγεται, ὅς γε τοῖς εὔφροσι πειθόμενος τὴν ἀρετὴν κατορθοῖ, πολιτικὸς δὲ ἀνὴρ ὁ τὰ καλὰ καὶ τὰ δίκαια αὐτός τε εἰδὼς ἀφ’ ἑαυτοῦ καὶ διδάσκων ἐν πόλεσι καὶ τῆς τελειότητος ἐν πολλοῖς ἐφικνούμενος. πολίτῃ δὲ ἱκανὸν ᾗ πολίτης ἐστίν, εἰ καθ’ ἑαυτὸν εἴη τὰ δέοντα κατορθῶν καὶ κοινωνὸς ἀγαθὸς τοῖς πολιτευομένοις γινόμενος. Λέγοιτο δ’ ἄν ἱκανῶς εἰ κατὰ τὴν ὑποκειμένην ὕλην διασαφηθείη. θείη. ἐντεῦθεν τοῦ δευτέρου προοιμίου ἀπάρχεται, διδάσκων ὡς οὐκ ἀκριβῆ τινα χρὴ καὶ ἀπαράθραυστον οὐδ’ ὡς ἐξ ἀναγκαίων τινῶν συνισταμένην τὴν διδασκαλίαν ἐκδέχεσθαι, ἀλλ’ ἱκανῶς ἔχειν αὐτήν, εἰ κατὰ τὴν ὑποκειμένην ὕλην διασαφηθείη, ἤγουν τὴν ἑρμηνείαν καὶ τὴν δήλωσιν δέξαιτο. ὕλη δὲ ἐφ’ ἑκάστης μεθόδου καὶ τέχνης λέγεται 30 τὸ ὑποκείμενον αὐτῆς, περὶ ὃ καταγίνεται. ὑποκείμενον δὲ τῇ ἠθικῇ καὶ πολιτικῇ τὰ ἐν βίῳ ἐστὶ πράγματα καὶ αἱ περὶ ταῦτα τῶν ἀνθρώπων πράξεις τε καὶ ἐνέργειαι, ἅτινα τῶν ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ ἐνδεχομένων εἰσὶ καὶ οὐκ ἀεὶ ὡσαύτως ἔχοντα, ἀλλ’ ἔστιν οὗ κἀπὶ τὸ ἀντικείμενον ἀποπίπτοντα. καὶ ἐπεὶ τοιοῦτον τὸ ὑποκείμενον τῶν ὡς ἐπὶ τὸ πολύ, καὶ οἱ λόγοι οἱ ὦ· παραδιδόντες περὶ αὐτοῦ. διὸ οὐδὲ χρὴ ἀναγκαίας τινὰς ἀποδείξεις περὶ τῶν οὕτως ἐνδεχομένων ἀπαιτεῖν· ὥσπερ γὰρ μέτρον οἱ λόγοι τῶν πραγμάτων εἰσί, περὶ ὧν λέγονται, καὶ δεῖ τὸ μέτρον ἐφαρμόζον εἶναι πρὸς τὸ μετρούμενον· οὐ δύναται δὲ τὸ ἀεὶ ἔχον ὡσαύτως τῷ ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ οὕτως ἔχοντι ἐφαρμόζεσθαι. ὑπερβαλεῖται γὰρ τὸ ἀεὶ ὂν τὸ ποτὲ τοῦ εἶναι ἀνακοπτόμενον. εἰ οὖν κατὰ τὴν ὑποκειμένην ὕλην, ἤτοι τὰ παρὰ ἀνθρώποις καλά τε καὶ δίκαια ἡ | διὰ τῶν λόγων διασάφησις, ἤτοι παράτοῦτο [*](5v) [*](2 (post δὲ) Β: om. a 25 προοιμίου a: προοίμιον Β) στάσις καὶ δήλωσις γένοιτο, ἱκανῶς ἄν λέγοιτο. οὐκ ἄν δὲ δικαίως τὴν [*](5v) ἠθικήν τις καὶ πολιτικὴν ἀποπέμψαιτο μέθοδον εἰ τοιαῦτα περὶ αὐτῆς ἐπαγγέλλεται, ἐπεί γε οὗτος καὶ τὰς χαριεστάτας πάσας τῶν τεχνῶν ὡς μὴ καλῶς ἐχούσας ἀποβδελύξεται, οἷον ῥητορικὴν γραμματικὴν διαλεκτικὴν ἰατρικὴν καὶ ἁπλῶς ἁπάσας ὅσαι περὶ τὰ ἔνυλα καταγίνονται, καὶ αὐτὴν τὴν φύσιν ὅση περὶ ὕλην ἐστὶ καὶ τὰ ἔνυλα, ὅτι μὴ ἀπταίστως ἀεὶ ἐνεργοῦσιν, ἀλλ’ ἔστιν οὗ καὶ ἀποτυγχάνουσιν.

[*](p. 1094b12)

Τὸ γὰρ ἀκριβὲς οὐχ ὁμοίως ἐφ’ ἑκάστου γένους ἐπιζητητέον, ὥσπερ οὐδὲ ἐν τοῖς δημιουργουμένοις.

τοῦτο κατασκευαστικόν ἐστι τοῦ μὴ δεῖν ἀκριβεῖς καὶ ἀναγκαίους ἀπαιτεῖν τοὺς παραδιδομένους λόγους ἐν τοῖς ἠθικοῖς καὶ πολιτικοῖς, ὅτι μηδὲ πᾶς λόγος τεχνικὸς ἀκριβής ἐστιν, οὐδὲ ὁμοίως τεχνίτης ἕκαστος ἀπατεῖται κατὰ τὴν ἑαυτοῦ τέχνην τὸ ἀκριβὲς ἐπιδείκνυσθαι. καὶ τοῦτο παρίστησιν ἀπὸ τῶν δημιουργικῶν τεχνῶν καὶ τῶν κατ’ αὐτὰς δημιουργουμένων. δημιουργικαὶ δὲ λέγονται τέχναι αἱ ποιητικαί, καὶ δημιουργούμενα τὰ ὑπ’ αὐτῶν ἀποτελούμενα ἔργα. εἰς τρία τοιγαροῦν τῶν τεχνῶν διῃρημένων, εἰς θεωρητικὸν εἰς πρακτικὸν εἰς ποιητικόν, ἐκ τῶν ποιητικῶν παρίστησι τὸ λεγόμενον, φημὶ δὴ τὸ μὴ δεῖν ἐπὶ πάντων ὁμοίως ζητεῖν τὴν ἀκρίβειαν. ἐναργέστερον γὰρ τοῦτο μάλιστα ἐπὶ τῶν τοιούτων φαίνεται τεχνῶν, διὰ τὸ τὰ ὑποκείμενα αὐταῖς καὶ τὰ ἔργα αἰσθήσει εἶναι γνωστά, τίνα τε καὶ ὁποῖά εἰσιν· ἴδε γὰρ ὅτι ἓν εἶδός ἐστι τέχνης τὸ μιμητικὸν ἀνθρώπου μορφῆς ᾗ ἄνθρωπος· διαιρεῖται δὲ εἰς εἴδη διάφορα κατὰ τὰς τῶν ὑποκειμένων διαφοράς· καὶ πρῶτον μὲν εἰς ζωγραφικὴν καὶ ἀνδριαντοποιητικήν· ἡ δὲ εἰς κηροπλαστικὴν τηκτικὴν γλυφικὴν τεκτονικὴν λιθοξοικήν, ἀλλ’ ὁ μὲν γράφ’ ἰκὸς πλεῖον ἀπαιτεῖται τὸ ἀκριβὲς τῆς μιμήσεως διὰ τὸ τῆς ὑποκειμένης αὐτῷ ὕλης εὔεικτον, ὁ δὲ κηροπλάστης κηρῷ καὶ πηλῷ καὶ τοῖς τοιούτοις χρώμενος ἧττον μὲν ἐκείνου, μᾶλλον δὲ τῶν λοιπῶν, ὁ δὲ τέκτων καὶ γλύπτης λιθοξόου μᾶλλον, τῶν προτέρων λειπόμενος εἰς ἀκρίβειαν, ὁ δὲ λιθοξόος τῶν λοιπῶν ἔχει πάντων δυσμεταχειριστότερον τὸ αὐτῷ ὑποκείμενον κἀντεῦθεν ἕξει τὸ ἀκριβὲς ἧττον κατορθούμενον ἅμα καὶ ἀπαιτούμενον. ἱκανὸν οὖν ἑκάστῳ εἰ κατὰ τὴν ὑποκειμένην μένην ὕλην κατορθοῖ. γένος δὲ ἐνταῦθα ὁ Ἀριστοτέλης τὸ ὑποκείμενον ἐκάλεσε καὶ ἐν ἄλλοις πολλοῖς· τὸ γὰρ γένος ὕλῃ ἀναλογεῖ τῇ τῶν διαφορῶν ἐπεισελεύσει εἰδοποιούμενον, ἥ τε ὕλη γένει συγκεχυμένη καθ’ ἑαυτὴν οὖσα καὶ ἀδιάρθρωτος καὶ ὑπὸ τῶν εἰδῶν μορφουμένη ὥς τινων διαφορῶν. καὶ ὡς τὸ γένος δυνάμει τὰ εἴδη, καὶ ἐκ τοῦ δυνάμει προιὸν εἰς ἐνέργειαν, οὕτω καὶ ἡ ὕλη δυνάμει τὰ ἐξ αὐτῆς, καὶ ἐκ τῆς στερήσεως προ·ἰοῦσα εἰς εἰδοποίησιν.

[*](3 οὗτος B: οὕτως a 4 διαλεκτικὴν Β: om. a 8 ἐφ’ ἑκάστου γένους Ba: ἐν ἅπασι τοῖς λόγοις Aiist. 21 ὁποῖα B: ποῖα a 24 τηκτικὴν B: om. a 29 ἔχει B: ἔχων a 30 ἕξει a: ἥξει B)[*](p. 1094b14)

Ta δὲ καλὰ καὶ τὰ δίκαια, περὶ ὧν ἡ πολιτικὴ σκοπεῖται, 5v τὸ σαυτὴν ἔχει διαφορὰν καὶ πλάνην, ὥστε δοκεῖν νόμῳ μόνον εἶναι, φύσει δὲ μή.

Περὶ τῶν ἑξῆς ῥηθησομένων λόγων εἰπὼν ὁποῖοί ποτ’ ἔσονται, καὶ ὅτι ἱκανὸν αὐτοῖς εἰ κατὰ τὴν ὑποκειμένην ὕλην ἡ ἐξ αὐτῶν διασάφησις γένηται, εἶτ’ ἐπὶ τὸ καθόλου τὸν λόγον ἀνενεγκὼν ὡς οὐ πάντες οἱ λόγοι τὴν αὐτὴν ἀκρίβειαν ἐπιδέχονται, κατάγει αὐτὸν ἐπὶ τὰ προκείμενα, καί φησιν ὅτι τὰ παρὰ ἀνθρώποις καλὰ καὶ δίκαια, περὶ ὧν ἡ πολιτικὴ σκοπεῖ, πεῖ, πολλὴν ἔχει κατὰ τὴν δόξαν παρὰ τοῖς ἀνθρώποις διαφορὰν καὶ πλάνην, καὶ τοσαύτην, ὡς δοκεῖν νομίσει μόνῃ καὶ ὑπολήψει ταῦτα καὶ μηδὲν εἶναι κατὰ τὴν φύσιν διὰ τὸ ἄλλοις ἄλλως δοκεῖν καὶ ἄλλα παρ’ ἄλλοις εἰσάγεσθαι καλά τε καὶ δίκαια, ὡς τῶν φύσει παρὰ πᾶσιν ὄντων τῶν αὐτῶν. καὶ ἔστι τὸ καθολικώτερον τῷ μερικωτέρῳ συνθέμενον οὕτω συλλογίσασθαι· τὰ παρὰ ἀνθρώποις καλὰ καὶ δίκαια διάφορα καὶ πεπλανημένα· περὶ τῶν διαφόρων καὶ πεπλανημένων οὐκ ἔστι παραδοῦναι λόγους ἀκριβεῖς· περὶ τῶν ἀνθρωπίνων ἄρα καλῶν καὶ δικαίων οὐκ ἔστι παραδοῦναι λόγους ἀκριβεῖς.

[*](p. 1094b16)

τοιαύτην δέ τινα πλάνην ἔχει καὶ τὰ ἀγαθὰ ἕως τοὐ ἕτεροι δὲ δι’ ἀνδρείαν.

Ὁ μὲν τοῦ πρώτου τούτου βιβλίου σκοπὸς περὶ ἀνθρωπίνου ἀγαθοῦ, ἐνταῦθα δ’ ὁ Ἀριστοτέλης ὁποῖοι ἔσονται οἱ λόγοι εἰπεῖν προθέμενος καὶ ἀνενεχθεὶς ἐπὶ τὸ κοινότερον ὡς πάντα περιλαβεῖν τὰ καλὰ καὶ δίκαια περὶ ὧν ἡ πολιτικὴ ζητεῖ, κατηνέχθη πάλιν ἐπὶ τὸ ζητούμενον ἀνθρώπινον ἀγαθόν, καί φησιν ὅτι ὡς ἀπλῶς ἐπὶ τῶν καλῶν καὶ δικαίων περὶ ἃ ἡ πολιτικὴ ἔχει, πολλὴ τοῖς ἀνθρώποις διαφορά, οὕτω καὶ ἐπὶ τῶν παρ’ αὐτοῖς ἀγαθῶν. διὰ τί; διότι συμβαίνει πολλοὺς ἐκ τῶν δοκούντων αὐτοῖς ἀγαθῶν βλάπτεσθαι· πλοῦτος γὰρ καὶ ὑγεία καὶ ἀνδρεία καὶ τοιαῦτα ἕτερα ἀγαθὰ δοκοῦντα τοῖς ἀνθρώποις ἀπώλεσάν τινας. οὐκ ὀλίγοι γὰρ ἀνῃρέθησαν διὰ πλοῦτον, ἄλλοι δὲ δι’ ἀνδρείαν. ἀνδρείαν δὲ ἐνταῦθα οὐ τὴν ψυχικήν φησιν ἀρετὴν ἐν συμμέτρῳ θεωρουμένην τῆς τοῦ θυμικοῦ ὁρμῆς καὶ ὀρέξεως, ἀλλὰ τὴν κατὰ τὸ σῶμα λαμβανομένην, ἣ καὶ ἰσχὺς κυρίως ὠνόμασται, πρὸς τὴν ἐν τῇ ψυχῇ ἀνδρείαν ἀναλογοῦσα. ὡς γὰρ ἐν τῇ ψυχῇ τέσσαρες αἱ γενικαὶ ἀρεταί, φρόνησις ἀνδρεία σωφροσύνη δικαι- οσύνη, οὕτως ἐν τῷ σώματι ταῦτα τέτταρα, εὐαισθησία ἰσχὺς κάλλος ὑγεία, ἡ μὲν φρονήσει ἀναλογοῦσα, ὡς γνῶσίς τις οὖσα ἐν ζῴου θεωρουμένη [*](6 γένηται B: γένοιτο a ἀνεγκὼν a 10 ταῦτα εἶναι καὶ a 13 τῶν μερικωτέρων a 18 ἕως τοῦ Β: verba Aristotelia plena praebet a 19 ἀνδρείω a: ἀνανδρείαν Β 34 εὐαἱσθησις a)

σώματι, ἡ δὲ τῇ ἀνδρείᾳ, ὡς καρτερικὸν τὸ σῶμα ποιοῦσα καὶ φερέπονον, [*](6r) πόνον, τὸ δὲ τῇ σωφροσύνῃ, ὡς τὸ σύμμετρον παριστῶν ἐν μεγέθει καὶ συνθέσει πρὸς ἄλληλα τῶν μορίων τοῦ σώματος ἡ δὲ τῇ δικαιοσύνῃ, ὡς ἐν τῇ κράσει τῶν χυμῶν τὴν κατὰ φύσιν ἀναλογίαν φυλάττουσα. εἰ μὲν οὖν οὕτως ἐνταῦθα τὸ σημαινόμενον τῆς ἀνδρείας ἐκλήψῃ, ἔσται συντεταγμένη προσφυῶς τῷ πλούτῳ ὡς ὀργανικὸν καὶ αὐτὸ ἀγαθὸν κατὰ τὸν τρόπον τῆς χρήσεως ἢ ὠφελοῦσα ἢ βλάπτουσα, εἰ μήπου τις ἔξωθεν δι’ ἐπίθεσιν βλάβης τοῖς ἔχουσι γίνοιτο πρόφασις, εἰ δὲ τὴν κυρίως ἀνδρείαν ἐρεῖς ὅτι ἓν πρὸς ἓν ἀντέθηκε, πρός τι τῶν θυραίων καὶ ἔξωθεν ἓν τῶν ἐντὸς καὶ κατὰ ψυχήν, δεικνὺς ὅτι καὶ ἐν τοῖς κυρίως παρ’ ἡμῖν ἀγαθοῖς εἰσάγεται τὸ ἀμφίβολον διὰ τὸ ἐκ τούτων τινὰς βλάπτεσθαι ἢ διὰ φθόνον ἐπιβουλευομένους ἢ μαχομένους ἢ εὐλόγως ἢ καὶ παραλόγως ἐνίοτε, ὡς καὶ δημώδη λόγον κρατεῖν τὸ ἀκίνδυνον τοῖς δειλοῖς ἐφαρμόζοντα καὶ μὴ κλαίειν λέγοντα τὰς μητέρας αὐτῶν.

[*](p. 1094b19)

Ἀγαπητὸν οὖν περὶ τοιούτων καὶ ἐκ τοιούτων λἑγοντας.

Ἐπεὶ τοσαύτην φησὶν ἔχει ἀμφιβολίαν τὰ παρὰ ἀνθρώποις καλὰ καὶ δίκαια καὶ ἀγαθὰ καὶ οὐκ ἔστι βεβαία τις δόξα τούτοις περὶ αὐτῶν καὶ ὁμόνοια, εἰ καὶ ἡμεῖς περὶ τούτων λέγοντες οὐ μετ’ ἀκριβοῦς καὶ λεπτομεροῦς ἐξετάσεως ἀλλ’ ὁλοσχερῶς καὶ παχυμερῶς καὶ οὐ καθαρῶς, ἀλλ’ ὡς ἐν τύπῳ τινὶ τὴν περὶ τούτων ἁλή θείαν ἐνδειξόμεθα, ἀρκεστέον τοῖς λεγομένοις, ὅμως ἐπεὶ οὐκ ἀναγκαῖα τὰ ὑποκείμενα οὐδ’ ἀεὶ ὡσαύτως ἔχοντα ἀλλ’ ὡς ἐπὶ τὸ πολύ, ἀνάγκη καὶ τὰς περὶ τούτων δείξεις ἐκ τῶν ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ προτάσεων ἀποτελεῖσθαι· ὥστε καὶ τὰ συμπεράσματα οὐκ ἀναγκαῖα ἀλλὰ τῶν ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ ἔσονται, εἰ καὶ ἐξ ἀνάγκης τιθεμέναις ταῖς προτάσεσιν ἕπονται. ἐπεὶ γὰρ οὔτε τὰ ὄντα οὔτε τὰ γινόμενα ἐξ ἀνάγκης εἰσὶν ἢ γίνεται πάντα, ἀλλ’ ἔστι τινὰ διακοπτόμενα τοῦ εἶναι καὶ τοῦ γίνεσθαι, ἐντεῦθεν καὶ τὸ ἐνδεχόμενον παρεισάγεται καὶ διαιρεῖται εἰς τρία τάδε, εἰς τὸ ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ τὸ ἐπίσης τὸ ἐπ’ ἔλασσον. καὶ περὶ μὲν τὸ ἀναγκαῖον ἐπιστήμη καταγίνεται ἀναγκαία οὖσα καὶ ἐξ ἀναγκαίων ἀναγκῖα περαίνουσα, περὶ δὲ τὸ ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ ἐνδεχόμενον τέχνη, ἐκ τῶν ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ προτάσεων τὰ ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ συνάγουσα συμπεράσματα, περὶ δὲ τὸ ἐπίσης λογισμὸς καὶ προαίρεσις, κριτικαὶ οὖσαι δυνάμεις καὶ ἄμφω τὰ μέρη τῆς ἀντιφάσεως ἑκατέρωθεν ταλαντέυουσαι καὶ ὃ ἄν δόξῃ δέον τοῦτο τοῦ ἀντικειμένου τιθέμεναι προυργιαίτατον. περὶ δὲ τὸ ἐπ’ ἔλαττον οὐδεμία δύναμις καταγίνεται, διὸ καὶ τύχῃ καὶ αὐτομάτῳ οἱ παλαιοὶ τὸ τοιοῦτον ἀνέθεντο, τοὺς περὶ τούτου λόγους ἀποδιδόναι μὴ ἔχοντες. [*](1 καρτερὸν a 6 αὐτὴ ἀγαθὸν a 10 ἐντὸς a: ἐκτὸς Β 11 διὰ τὸ καὶ ἐκ τούτων a 12 εὐλόγως B: ἀλόγως a 15 rhesin usque ad verba καὶ συμπεραίνεσθαι 1094b22 praebet a 16 τοσαύτας—ἀμφιβολίας a 18 οὐ Β: μὴ a 21 ἐπεὶ γὰρ οὐκ a 24 ἀλλὰ τῶν Β: ἀλλ’ a 34 προυργιαίτερον a 35 καὶ (ante τύχῃ) om. a καὶ (post τύχῃ) a: om. Β)

ἐπεὶ οὖν τὰ πρακτὰ τῶν ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ ἀποβαινόντων ἐστὶ καὶ οὐ τῶν [*](6r) ἀναγκαίων ὡς ποτὲ καὶ διακοπτόμενα, ὁ περὶ τούτων θεωρῶν εἴτε ὡς καλῶν εἴτε ὡς αἰσχρῶν ἢ ὡς δικαίων ἢ ἀδίκων ἢ ὡς ἀγαθῶν ἢ φαύλων ἐξ ἀνάγκης ἐκ τῶν ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ λαμβάνων τοιαῦτα καὶ συμπεραίνεται. ὥστε καὶ εἴ τίς τι τοιοῦτον ἀγαθὸν εἶναι δεδειχὼς ἢ καλὸν ἢ δίκαιον ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ μὲν ἀληθεύει, ἐνίοτε δὲ καὶ ψεύδεται, οὐ παρὰ τοῦτο μεμπτέος, ὅτι μήτε ἐξ ἀναγκαίων μήτε ἀναγκαῖον ὃ δέδειχε. τὸ μὲν οὖν παχυλῶς πρὸς τὸ λεπτομερὲς τῶν ἀναγκαίων ἀποδείξεων ἀντιτέθεικε, τὸ δὲ τύπῳ πρὸς τὸ καθαρῶς καὶ ἐναργῶς, τὸ δὲ ἐνδείκνυσθαι πρὸς τὸ ἀποδείκνυσθαι. ἀπόδειξις μὲν γὰρ καθαρῶς καὶ βεβαίως τὸ ζητούμενον παριστᾷ, ἔνδειξις δὲ διά τινων ἐκτυπώσεων καὶ μιμήσεων καὶ ἐμφάσεων, τὸ δὲ ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ πρὸς τὸ ἀναγκαῖον, ὡς ἐκείνου μὲν ἀδιακόπου μένοντος, τοῦ δὲ διακοπτομένου ποτέ. ἔστι δὲ λεπτομερὴς ἀπόδειξις ἡ μέχρι τῶν πρώτων καὶ ἀμέσων ἀνιοῦσα ἀρχῶν, ἃς ἐν τοῖς ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ εὑρίσκειν ἀδύνατον, 15 ὥστ’ ἐξ ἀνάγκης τοῖς παχυλωτέρως δεικνύουσι λόγοις ἀρκούμεθα, εἰκόσι καὶ τύποις χρώμενοι καὶ ἐμφάσεσι. καὶ αὐτὸ δὲ τὸ ἐξ ἐνδόξων συλλογίζεσθαι καὶ ἐνδεχομένων προτάσεων τύπος ἂν εἴη ἀποδείξεως, ἐπεὶ μηδ’ ἐκ τῶν καθ’ αὑτὸ καὶ ᾗ αὐτὸ καὶ πρώτων καὶ ἀμέσων καὶ αἰτίων τοῦ συμπεράσματος γίνεται ἀλλ’ οὐδ’ ἐξ ἑτέρων ἃ ἐκ τοιούτων πεπέρανται.

[*](p. 1094 b 22)

τὸν αὐτὸν δὲ τρόπον καὶ ἀποδέχεσθαι χρεὼν ἕως τοῦ καὶ ρητορικον ἀποδείξεις ἀπαιτεῖν.

Εἰπὼν ποίους λόγους ἐν τοῖς ὑποκειμένοις ἐνδέχεται γίνεσθαι, ὑποτίθησι καὶ τῷ ἀκροατῇ πῶς πρὸς τοὺς οὑτωσὶ λεγομένους διατίθεσθαι χρή, καί φησιν ὅτι τὸν αὐτὸν τρόπον δεῖ ἀποδέχεσθαι τὰ λεγόμενα, ἤγουν ὡς μὴ ἐξ ἀναγκαίων συλλογιζομένου τοῦ λέγοντος μηδ’ ὡς ἀναγκαῖα δεικνῦντος, ἀλλ’ ὡς ἐκ τῶν ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ καὶ ὡς ἐπὶ τὸ πολύ, καὶ μέχρι τούτου ἡγεῖσθαι καλῶς ἔχοντα τὰ λεγόμενα καὶ μὴ τὸ ἀναγκαῖον ἐπὶ τούτων ἀπαιτεῖν. εἶτα καὶ κανόνα τινὰ παραδίδωσι, μέχρι πόσου ἐπὶ τῶν λεγομένων γομένων ἀπαιτητέον τὴν ἀκρίβειαν τῷ λέγειν πεπαιδευμένου εἶναι ἀνδρός, ἤτοι πολυπειρίαν ἐν λόγοις καὶ πράγμασιν ἔχοντος, ἐπὶ τοσοῦτον καθ’ ἕκαστον ὑποκείμενον ζητεῖν τὴν ἀκρίβειαν, ἐφ’ ὅσον ἡ φύσις τοῦ πράγματος ἐπιδέχεται· εἰ γοῦν ὁ τοιοῦτος πεπαιδευμένος, ἀπαίδευτος ἄν εἴη ὁ τούτου δρῶν τὸ ἀνάπαλιν· καὶ ἔργον τίθησι τὸ ἐπιφερόμενον, φάσκων παραπλήσιον γὰρ φαίνεται μαθηματικοῦ πιθανολογοῦντος | ἀποδέχεσθαι [*](6v) καὶ ῥητορικὸν ἀποδείξεις ἀπαιτεῖν. ὁ μὲν γὰρ μαθηματικὸς ματικὸς τοιοῦτον ἔχει τὸ ὑποκείμενον ὡς δύνασθαι τὰ καθ’ αὑτὸ συμβεβηκότα αὐτῷ ἐξ ἀναγκαίων καὶ πρώτων καὶ καθ’ αὑτὸ καὶ ᾗ αὐτὸ καὶ ἀμέσων δεικνύειν προτάσεων, ὁ δὲ ῥητορικὸς ἐξ ἐνδόξων ἢ φαινομένων [*](7 ἀναγκαῖον Β: ἀνάγκαις a 20 ἕως τοῦ Β: verba Aristotelis plena exhibet a 26 ὡς ἐκ Β: ἐκ a 30 τὸ ἐπὶ τοσοῦτον a 34 μαθηματικοῦ τε πιθανολογοῦντος Arist.)

ἴσως ἐνδόξων τὰ προκείμενα κατασκευάζει, οὐ σφόδρα κινούσας τὸν ἀκροατὴν [*](6v) εἰς κατάνευσιν. διὸ καὶ πιθαναὶ λέγονται, οὐκ ἀναγκαῖαι, ὡς μόνον πρὸς τὸ πείθειν ὁπωσδηποτοῦν ἀφορῶσαι. εἰ οὖν τις τὸν μὲν μαθηματικὸν ἀποδέχεται πιθανολογοῦντα, τὸν δὲ ῥητορικὸν οὐ συγχωρεῖ πιθανολογεῖν ἀλλ’ ἐπιστημονικὰς ἀποδείξεις ἀπαιτεῖν, ἄντικρυς ταῖς τῶν πραγμάτων ἐναντιοῦται φύσεσι καὶ ἑαυτὸν ἐξελέγχει μὴ εἰδότα κρίνειν, καὶ διὰ τοῦτό ἐστιν ἀπαίδευτος· ὅτι δ’ ἕτερός ἐστιν ὁ περί τι πεπαιδευμένος ὥστε κρίνειν τοὺς κατ’ αὐτὸ τεχνίτας ἢ ἐπιστήμονας, δῆλον· τῷ μὲν γὰρ ἱκανόν, εἰ πεῖραν λαβὼν μόνον ὅτι οἱ κατὰ γεωμετρίαν τυχὸν λόγοι ἐκ τοιῶνδε προτάσεων γίνονται καὶ οὑτωσὶ συλλογίζονται καὶ τοιάδε συνάγουσι συμπεράσματα, τὸν γεωμετρεῖν ἐξετάζει ἐπαγγελλόμενον εἰ ἐκ τοιούτων καὶ οὕτως συλλογίζεται, τῷ δὲ ἀναγκαῖον καὶ γεωμετρικῶς ἐνεργεῖν καὶ τὰς ἀποδείξεις ποιεῖν ὁποίας τὸ τῆς ἐπιστήμης ὑποκείμενον δέχεται. τὸ αὐτὸ καὶ ἐπὶ πάσης τέχνης καὶ ἐπιστήμης.

[*](p. 1094b27)

Ἕκαστος δὲ κρίνει καλῶς.

τρίτον τοῦτο προοίμιον ἐν ᾧ δείκνυσιν ὁποῖον εἶναι δεῖ τὸν ἀκροατὴν τῶν ἐνταῦθα ῥηθησομένων· ὅτι πεπαιδευμένον τὰ λεγόμενα. εἰ γὰρ μὴ οἶδεν, οὐκ ἂν ὀρθῶς κρινεῖ· εἰ δὲ μὴ κρίνει ὀρθῶς, οὐδ’ ὀρθῶς ἀποδέξεται. μέχρι δὲ τίνος εἰδέναι ἀναγκαῖον τὸν ἱκανὸν κριτὴν τῶν λόγων ἐσόμενον, εἴρηται. ποιεῖται δὲ τὸν λόγον καθόλου λέγων, ἕκαστος ἐκεῖνα κρίνει καλῶς ἃ γινώσκει. ἡ γὰρ γνῶσις ἑκάστου πράγματος γνώμων τίς ἐστι τῆς κατ’ αὐτὸ ὀρθότητος ἐν τῇ ψυχῇ τοῦ γινώσκοντος κείμενος, ᾧ παρατιθεὶς τὸ κρινόμενον εὑρίσκει αὐτὸ εἴτε κατ’ ἐκεῖνό ἐστιν εἴτε παραβαίνει τὴν ἐκείνου ἀκρίβειαν. καὶ εἰ μὲν εὑρίσκει ἐκ τῆς παραβολῆς ἐφαρμόζον ἐκεῖνο τῷ γνώμονι, ἐπαινεῖ ὡς ἔχον εὖ, εἰ δὲ μή, καταμέμφεται αὐτὸ προσηκόντως ὡς μὴ τῷ κανόνι ἐφαρμζόμενον. ὁ τοίνυν εἰδὼς ὡς ἔχει φύσεως τὸ κρινόμενον ἔχει γνῶσιν τοῦ κρινομένου· ὁ τοῦτο, ἔχει τὸν κανόνα αὐτοῦ καὶ τὸν γνώμονα· ὁ τοῦτο, ἔχει ᾧ ὀρθῶς τὴν κρίσιν ποιήσεται· ὁ ἄρα γινώσκων ὡς ἔχει φύσεως τὸ κρινόμενον, ἔχει ᾧ ὀρθῶς κρινεῖ, ὁ δὲ μὴ γινώσκων, ἀνάπαλιν. διὸ ἐκεῖνος μὲν ἀγαθὸς κριτής, οὑτοσὶ δὲ φαῦλος.

[*](p. 1094b28)

Καθ’ ἕκαστον ἄρα ὁ πεπαιδευμένος.

’H ὁλοκληρία τοὺ λόγου τοιαύτη· πᾶς ὁ κρίνων τι, καλῶς γινώσκει ἐκεῖνο· πᾶς ὁ γινώσκων τι πεπαιδευμένος περὶ ἐκεῖνό ἐστιν· πᾶς ἄρα ὁ κρίτὰ [*](1 προκείμενα bis Β 9 λόγοι a: οἱ λόγοι Β 11 ἐπαγγελλόμενον ἐξετάζει a 15 rhesin usque ad verlja ἀγαθὸς κριτής praebet a IS κρινεῖ B: κρίνοι a οὐδ’ Β: οὐκ ἄν a 18. 19 ἀποδέξεται Vat. 1622: ἀποδείξεται Β: ἀποδέξαιτο a 22 κείμενον a 24. 25 ἐκεῖνο ἐφαρμόζον a 2(1 προσηκόντως scripsi: προσήκοντος Β: om. a ἐφαρμοζόμενον Β: ἐφαρμόζον a 31 rhesin usque ad verba πᾶν πεπαιδευ μένος praebet a 33 πᾶς ἄρα—περὶ ἐκεῖνό ἐστιν Β: om. a)

νων τι πεπαιδευμένος περὶ ἐκεῖνό ἐστιν. ἐνταῦθα δὲ ἡ μείζων πρότασις [*](6v) παραλέλειπται· ἔθος δ’ οὕτω ποιεῖν τοῖς ῥήτορσιν. ἡ μὲν οὖν ἔννοια τοῦ λόγου τοιαύτη. οὗτος δὲ ἕκαστος εἰρηκὼς κρίνει καλῶς ἃ γινώσκει, καὶ τούτων ἐστὶν ἀγαθὸς κριτὴς δοκεῖ μερικῶς εἰληφέναι τοὺς εἰδότας καὶ κρίνοντας, καὶ τὰ γινόμενα καὶ κρινόμενα. ἔστι δ’ ἀληθῶς καθόλου ἡ πρότασις, ὡς δύνασθαι ταὐτὸ τὸ ἕκαστος κρίνει κρίνει καλῶς τῷ πᾶς. τὸ γὰρ πᾶς οὐ τὸ καθόλου σημαίνει ἀλλ’ ὅτι καθόλου, ὡς εἶναι τὸ πᾶς τὸ τῶν καθ᾿ ἕκαστον ἄθροισμα. τὸ γὰρ ἕκαστος τῶν πάντων καὶ πᾶς τὸ αὐτὸ κατὰ τὴν ἔννοιαν δύναται. τὸ αὐτὸ δ’ ἂν εἴποις καὶ περὶ τῶν γινωσκομένων καὶ κρινομένων. ἃ γὰρ πάντες οἱ γινώσκοντες καὶ κρίνοντες γινώσκουσι καὶ κρίνουσι, ταῦτα πάντα ἐστὶ τὰ γινωσκόμενα καὶ κρινόμενα. καὶ τὸ κρίνειν δὲ καλῶς ἃ γινώσκει καὶ τούτων εἶναι ἀγαθὸν κριτὴν ἐκ παραλλήλου ἐστὶ τὸ αὐτό. τὸ δὲ καθ’ ἕκαστον ἄρα ὁ πεπαιδευμένος συμπέρασμά ἐστι τοῦ συλλογισμοῦ ἐκ μιᾶς συνηγμένον προτάσεως ὅσον πρὸς τὸ φαινόμενον, δοκοῦν μὲν καὶ αὐτὸ μερικόν, κἀθόλου δὲ ὂν ἀληθῶς διὰ τὸ πάντα δηλοῦν τὰ καθ’ ἕκαστα ὡσανεὶ ἐπαγωγικῶς ἐν ταὐτῷ συναγόμενον καὶ τὸ καθόλου πιστούμενον· ὃ καὶ ἐπιφέρει λέγων ἁπλῶς δὲ ὁ περὶ πᾶν πεπαιδευμένος. ὁ μὲν οὖν Ἀριστοτέλης οὕτω τὸν λόγον διέθετο. ἀλλὰ τὸ μὲν καθ’ ἕκαστον κρίνειν τὸν πεπαιδευμένον ὀρθῶς ἀληθὲς καὶ φανερόν, τὸ δὲ περὶ πᾶν πεπαιδεῦσθαί τινα ὡς πάντα κρίνειν ὀρθῶς, δόξειεν ἄν εἶναι ἀδύνατον. πῶς γὰρ ἐνδέχεται ἕνα τινὰ τῶν ἀνθρώπων εἰδέναι πάντα καὶ ἀγαθὸν εἶναι κριτὴν ἐν ἅπασιν; οὐ γὰρ ὅσα πέφυκεν ἁπλῶς ὁ ἄνθρωπος κατορθοῦν ὡς νοῦ καὶ ἐπιστήμης δεκτικὸς δυνατόν ἐστί τινι τῶν καθ’ ἕκαστα τῇ ἑαυτοῦ γνώσει ἐνεργείᾳ συλλαβεῖν ἅπαντα. ἴσως οὖν οὐχ ὡς ὂν δυνατὸν τοῦτο εἶπεν, ἀλλ’ ἐπεὶ αἱ καθ’ ἕκαστα πάντες ἄνθρωποι ὑπὸ τὸ καθόλου ἀνάγονται, ὁμοίως καὶ οἱ πεπαιδευμένοι ὑπὸ τὸν καθόλου πεπαιδευμένον, διὰ τοῦτο οὕτως εἶπεν, ὥσπερ ὑποτιθέμενος· ἵν’ ᾖ τοῦτο λέγων, ὥσπερ ὁ καθ’ ἕκαστα πεπαιδευμένος κρίνει καλῶς ἐκεῖνο περὶ ὃ πεπαίδευται, οὕτως εἴ τις ὑπόθοιτο ἁπλῶς εἶναι περὶ πᾶν πεπαιδευμένον τινὰ ἔσται κριτὴς ἀγαθὸς ἐκεῖνος τοῦ κρινομένου παντός. μήποτε δὲ εἰδότα καὶ πεπαιδευμένον ἐνταῦθα οὐ τὸν περὶ ἕκαστόν φησιν ἐπιστήμονα ἀλλὰ τὸν ἐν τοῖς πράγμασι πολύπειρον καὶ δυνάμενον πᾶν τὸ προτιθέμενον εἰς κρίσιν τῇ αὐτοῦ τριβῇ παρατίθεσθαι κἀντεῦθεν κρίνειν ὀρθῶς. ὥσπερ ἔστιν ἰδεῖν πολλοὺς γραφικὴν μεταχειρισαμένους οὐδέποτε καὶ τὰς παρ’ ἄλλων γραφομένας εἰκόνας δυναμένους κρίνειν κατὰ τὸ δέον. τοῦτο δὲ καὶ ἐπ’ ἄλλων τεχνῶν γίνεται καὶ εὕροις ἄν τὸν Ἀριστοτέλην πολλαχοῦ κατὰ τοῦτο τὸ σημαινόμενον τῷ τῆς παιδείας χρησάμενον ὀνόματι· ὡς εἶναι δῆλον ὅτι ἄλλη μὲν γνῶσίς ἐστιν ἡ κατὰ τὸ ἐπίστασθαι καὶ ἄλλη [*](7r) ἡ κατὰ τὸ πεπαιδεῦσθαι, ἥτις πολυπειρία οὖσα ἱκανότητα τῷ κεκτημένῳ [*](7 τῶν B: τῷ a 14 τοῦ Β: om. a 17 καὶ τὸ καθόλου πιστούμενον B: om. a 25 καθ’ ἕκαστα B: καθέκαστον a 25. 26 ὑπὸ τὸ B: ὑπὸ τὸν a 28 καθ’ ἕκαστα Β: καθέκαστον a) παρέχεται πρὸς τὸ κρίνειν ὀρθῶς τὰ κατὰ τὰς ἐπιστήμας καὶ τὰς τέχνας [*](7r) ἀποτελούμενα τάς τε θεωρητικὰς καὶ πρακτικὰς καὶ ποιητικάς.

[*](p. 1095a2)

Διὸ τῆς πολιτικῆς οὐκ ἔστιν οἰκεῖος ἀκροατὴς ὁ νέος.

Προθέμενος ἐν τῷ τρίτῳ προοιμίῳ περὶ ἀκροατοῦ εἰπεῖν ὁποῖον δεῖ [*](7) εἶναι, πρότερον μὲν καθόλου διέλαβε περὶ τοῦ ὁποῖον δεῖ εἶναι τὸν κρίνοντα τὰ καθ’ ἑκάστην τέχνην ἢ ἐπιστήμην ἐνεργούμενα καὶ ἀποτελούμεανα, εἶτα ἦλθεν εἰς τὸ προκείμενον διὰ τῶν κοινῶς εἰρημένων δεικνὺς καὶ αὐτὸ ὅτι τῆς πολιτικῆς οὐκ ἔστιν οἰκεῖος ἀκροατὴς ὁ νέος. καὶ δείκνυσιν αὐτὸ διὰ δύο ἐπιχειρημάτων· πρῶτον μὲν ἐκ τῆς τοῦ χρόνου βραχύτητος, ἣν ὡς νέος ἔτι διήνυσεν ἐν τῷ βίῳ, μὴ δυνηθεὶς δι’ ὀλίγου πεῖραν λαβεῖν τῶν κατ’ αὐτὸν πράξεων, ἐξ ὧν καὶ περὶ ὧν οἱ λόγοι· ὅθεν οὐδὲ δύναται κρίνειν ὀρθῶς ταῦτα. ὁ δὲ συλλογισμὸς ἐν πρώτῳ σχήματι. ὁ νέος ἄπειρος τῶν κατὰ τὸν βίον πράξεων· πᾶς ἄπειρός τινων οὐ δύναται κρίνειν ἐκεῖνα ὧν ἄπειρός ἐστιν· ὁ νέος ἄρα οὐ δύναται κρίνειν καλῶς τὰς κατὰ τὸν βίον πράξεις· ἀλλ’ οὐδὲ τὰ ἐξ αὐτῶν καὶ περὶ αὐτῶν λεγόμενα, εἴτε εὖ εἴτε μὴ λέγεται. ἐξ αὐτῶν δὲ λέγεται, ὅταν ὡς προτάσεις λαμβάνωμεν, περὶ αὐτῶν δέ, ὅταν ὡς προβλήματα καὶ συμπεράσματα. τὸ δὲ δεύτερον ἐπιχείρημα τὸ ἔτι δὲ τοῖς πάθεσιν ἀκολουθητικὸς ὢν καὶ τὰ ἑξῆς ματαίαν δείκνυσι καὶ ἀνωφελῆ τῷ νέῳ τὴν τῶν τοιούτων λόγων ἀκρόασιν. πᾶς γὰρ λόγος καὶ πᾶσα πρᾶξις καὶ ἐνέργεια πρὸς τέλος τι ὁρῶντα, εἰ μὴ τυγχάνοι τούτου μάτην λέγεται γίνεσθαι. ἐπεὶ τοίνυν οἱ περὶ ἀρετῆς λόγοι οὐ πρὸς θεωρίαν ἀπλῶς ἀποβλέπουσιν ἀλλὰ πρὸς τὸ πράττειν τὰ σπουδαῖα καὶ μεταδιώκειν τὸ ἀγαθόν, εἰ μὴ τοῦ τέλους ἐπιτυγχάνουσι, μάτην λέγονται καὶ μάτην ἀκούονται. ἐπεὶ τοίνυν ὁ ἄνθρωπος ἐξ ἀρχῆς ἐν τῷ βίῳ γενόμενος τὸν μὲν λόγον ἔχει ἀργόν, προλαμβανούσας δὲ τὰς αἰσθήσεις καὶ τὰς ἀλόγους ὀρέξεις καὶ τὰ ἴδια ἐπιζητούσας ἡδέα καὶ τερπνά, φθάνει κατακρατούμενος ὑπ’ αὐτῶν σφοδρῶς ἐπεγειρομένων διὰ τὴν γένεσιν, καὶ ζῇ πολυπαθῶς καὶ ἐμπαθῶς ἔχων καὶ τὴν φύσιν περὶ τὸ εἶναι μάλιστα σπεύδουσαν διὰ τὸ ἀρχοειδὲς τῆς ὑπάρξεως· καὶ δεῖται χρόνου καὶ τῆς ἐκ λόγων παιδείας καὶ κατηχήσεως, ὥστε διασκεδασθῆναι αὐτῷ τὸν κάρον τῆς ἐμπαθείας καὶ διαιρεθῆναι τῆς ἀγνοίας τὸ κάλυμμα, ὥστε γνῶναι τὸ κρεῖττον καὶ ἀποσχέσθαι τοῦ χείρονος καὶ τὴν μὲν ἄλογον ἀποστραφῆναι ζωήν, προελέσθαι δὲ τὴν μετὰ λόγου καὶ ὀρθῆς κρίσεως· ὃ καὶ δυσχερές ἐστι καὶ βίας οὐκ ὀλίγης δεόμενον διὰ τὸ προεθισθῆναι τοῖς χείροσι καὶ μαθεῖν ἤδη τὸ εἶναι ἁπλῶς τοὺ εὖ εἶναι προτίθεσθαι καὶ μὴ ἄλλο εἰδέναι καλὸν ἢ τὸ ἐπιμελεῖσθαι σαρκός. καὶ διὰ τοῦτο οὐ μόνον νουθεσιῶν ἀλλὰ καὶ σκωμμάτων πολλάκις καὶ ὀνειδῶν καὶ ὕβρεων δέονται, ἵνα τοῦ ῥᾴονος ἀποσχόμενοι βίου τὸ τῆς ἀρετῆς ἐπίπονον προτιμήσωνται. διὰ [*](2 τε Β: om. a ποιητικάς Β: πολιτικάς a 3 rhesin usque adverba ἀλλὰ πρᾶξις (p. 1095a6) praebet a 21 τυγχάνοι Β: τυγχάνει a ἀρετῆς B: ἀρετὴν a 32 ἀποσχέσθαι Β: προθέσθαι a 35 προτίθεσθαι a: προτίσθαι Β)

τοῦτο τοῖς νέοις ἀνόνητος ἡ τούτων τῶν λόγων ἀκρόασις, ὅτι πάθει ἕπονται [*](7r) ἀλόγῳ συνηθείᾳ δουλεύοντες καὶ πράττειν τἀγαθὰ μὴ αἱρούμενοι. καὶ γὰρ ἥδε ἡ τέχνη οὐ θεωρητική ἐστιν ἁπλῶς, ἵνα τῇ γνώσει τῶν λεγομένων ἀρκῶνται οἱ ἀκούοντες, ἀλλὰ πρακτική, καὶ δεῖ τῇ γνώσει τῶν λόγων καὶ τὰς πράξεις προστίθεσθαι· εἰ δὲ μή, μάτην οἱ λόγοι καὶ ἡ τούτων ἀκρόασις.

[*](p. 1095a6)

Διαφέρει δ’ οὐδὲν νέος τὴν

Ἐπεὶ τὸν νέον εἶπεν ἀνοίκειον ἀκροατὴν τῶν προκειμένων λόγων διά τε τὴν ἀπειρίαν καὶ ἐμπάθειαν, προστίθησι νῦν ὡς οὐδὲ ὑπερήλιξ ἅπας ἢ ἁπλῶς ὑπερβὰς τὴν νεότητα ἱκανῶς ἔχει διὰ τὸν χρόνον τῆς τῶν προκειμένων λόγων ἀκροάσεως. ἀλλὰ δεῖ καὶ αὐτόν, εἰ μέλλει οἰκείως ἀκούειν, ἐκτὸς ὑπάρχειν τῆς τῶν παθῶν δουλώσεως. καὶ γὰρ ὁ νέος οὐ τοσοῦτον διὰ τὴν ἡλικίαν τῶν λόγων τούτων ἀνοίκειος, ὅσον διὰ τὴν τῶν παθῶν κατακράτησιν, ὥσπερ κύφωνι τῇ μοχθηρίᾳ τὸν λογισμὸν βαρυνόμενος καὶ πρὸς γῆν ὁρῶν καὶ τὴν ταύτης ἀπόλαυσιν, ἀνανεῦσαι δὲ πρὸς τὸ ἄνω μὴ συγχωρούμενος ἢ ὡς νέφους παχύτητι τῇ ἐμπαθείᾳ τὸν ὀφθαλμὸν τῆς διανοίας ἐπιπροσθούμενος καὶ διαβλέψαι πρὸς τὸ ἀγαθὸν μὴ δυνάμενος· ὥστε κἄν γέρων τις εἴη ἐμπαθῶς ἔχων, οὐδὲ οὗτος οἰκεῖος ἀκροατὴς τούτων τῶν λόγων διὰ τὸ καὶ ἐν γήρᾳ τῆς ἡλικίας νεαρὸς τὸ ἦθος εἶναι καὶ κατὰ πάθος ζῆν καὶ τῆς ὀρέξεως ἔχειν ἀλόγως καὶ ἐμπαθῶς.

[*](p. 1095a8)

τοῖς γὰρ τοιούτοις ἀνόνητος ἡ γνῶσις.

Ἐτι τὸ αὐτὸ δείκνυσι λαμβάνων τοὺς ἀκρατεῖς εἰς παράδειγμα. ἀκρατὴς τῆς γάρ ἐστιν ὁ ὑπὸ χείρονός τινος συνηθείας κατακρατούμενος, εἶτ’ ἐφιστάνων τῷ λόγῳ καὶ ἀνακόπτειν ἑαυτὸν τῆς παραλόγου ὁρμῆς βουλόμενος καὶ κρατεῖν μὴ δυνάμενος. ὡς γὰρ ἐν ἐκείνῳ ὁ λόγος † φαῦλον οἶδε διὰ τὸ τῇ παραλόγῳ ὀρέξει συνυπάγεσθαι, καὶ βούλεται μὲν ἀπέχεσθαι τῆς [*](7v) φαύλης συνηθείας, νικᾶται δ’ ὑπὸ τοῦ πάθους τῇ συνηθείᾳ τῇ μοχθηρᾷ κατακρατούμενος, οὕτω καὶ πᾶς ζῶν ἐμπαθῶς τοὺς περὶ τῆς ἀρετῆς λόγους ἐνωτιζόμενος, ὑπ’ αὐτῶν ὠφεληθῆναι οὐ δύναται, τῇ συνήθει ἐμπαθείᾳ πρὸς τὰ φαῦλα κατασυρόμενος. τοῖς δὲ κτὰ λόγον τὰς ὀρέξεις ποιουμένοις. ἐκ τοῦ ἐναντίου τοῖς προσεχῶς εἰρημένοις τὸ ἐνταῦθα λεγόμενον. ὡς γὰρ οἱ ἐμπαθῶς ζῶντες ἐκ τῶν ἐνταῦθα λεγομένων οὐδὲν ὠφελοῦνται, οὕτως οἱ κατὰ λόγον τὰς ὀρέξεις ποιούμενοι πλεῖστα ἄν ὠφελοῖντο τὴν τῶν ἐνταῦθα λεγομένων εἴδησιν ἔχοντες. πρὸς ὃ ἄν τις ἀπορήσειε ρήσειε λέγων, ὡς δόξειεν ἄν καὶ περιττὸν τὸ περὶ τούτων διδάσκειν. εἰ [*](4 aute ἀρκῶνται add. μόνῃ a ἀλλὰ Β: ἀλλὰ καὶ a 6 rhesis usque ad verba διώκειν ἕκαστα (p. 1095a8) a 10 οἰκείως a: ἡδέως Β 13 τὸν λογισμόν a: τῶν λογισμῶν Β 15 νέφους παχύτητι Β: νέφει παχυτάτῳ a 16 διαβλέπειν a 18 νεαρὸς νεαρὸν a 19 ἐμπαθῶς scripsi: ἐμπαθείας Ba 20 rhesis usque ad πεφροιμιάσθω τοσαῦτα (p. 1095a13) a 24 φαῦλον οἶδε Β: ἀνωφελής ἐστιν διὰ a 33. 34 ἀπορήσειε a: ἀπορήσῃ Β)

γὰρ οἱ μὲν φαῦλοι ἐκ τούτων μὴ ὠφελοῦνται πρὸς τὴν διόρθωσιν, οἱ δὲ [*](7r) ἀγαθοὶ καὶ πρὸ τούτων κατὰ λόγον τὸς ὀρέξεις ποιοῦνται, δόξειεν ἂν οἱ λόγοι τοῖς μὲν φαύλοις μάταιοι ὡς ἀνωφελεῖς, τοῖς δ’ ἀγαθοῖς περιττοὶ ὡς καὶ πρὸ αὐτῶν εὖ ἔχουσιν. ἢ τοῖς μὲν ἀγαθοῖς πρὸ τῶν λόγων ἐκ συνηθείας μόνης τὸ ἀγαθὸν κανόν μὴ ἔχουσι τεχνικὸν ᾧ τὰς πράξεις παραμετρήσουσι, κτά γε τοὺς λόγους σὺν μέτρῳ καὶ λόγῳ τεχνικῷ ἡ τῶν ἀστείων μετέλευσις πράξεων. διὸ καὶ βεβαιοτέρα αὐτοῖς ἡ τοῦ ἀγαθοῦ ἀντιπόησις πληροφορουμένοις ἐκ τῶν λόγων, πότε καλῶς ἢ μὴ καλῶς ἔχουσιν. ἄλλως τέ εἰσι τῶν ἀνθρώπων πολλοὶ ἐξ ἀρχῆς μὲν εὐθὺς τὰ φαῦλα ἀποστρεφόμενοι καὶ τῶν ἀγαθῶν ὀρεγόμενοι, ὅπως δὲ ταῦτα ἀλλήλων διαστήσουσι καὶ ἑαυτοῖς τὰ κρείττω περιποιήσονται, οἴκοθεν εἰδέναι μὴ ἔχοντες· καὶ δεῖ τούτοις λόγου καὶ τέχνης πρὸς τὴν ἐκλογὴν τῶν καλῶν καὶ κατόρθωσιν. ἀλλ’ οὐδὲ τοῖς φαύλοις πάντῃ ἀνόνητος ἡ τῶν λόγων τούτων κατάληψις. εἰ γὰρ μὴ εὐθὺς αὐτοῖς ἡ ἐκ τούτων ὄνησις παντελὴς ἀπαντήσεται, ἀλλὰ διαγνόντες οἷ κακοῦ κατηνέχθησαν καὶ ὅσον πόρρω γεγόνασι τοῦ βελτίονος, εἴπερ μὴ πάντῃ εἶεν ἀσύνετοι, ἕξουσί τινα ὁρμὴν πρὸς διόρθωσιν, καὶ οὕτω κατὰ μικρὸν ἐπιδιδόντες τάχ’ ἂν καὶ παντελῶς πρὸς τὸ κρεῖττον μετάθοιντο. καὶ ἄλλως δὲ ἠθικὴ καὶ πολιτικὴ ἰατρικὴ τῶν ψυχῶν ψυχῶν. καὶ ὥσπερ ἡ τῶν σωμάτων ἰατρικὴ καὶ ἐστι τῆς ὑγιείας ἐν τοῖς ὑγιαίνουσι καὶ ἀνακλητικὴ αὐτῆς ἐν τοῖς κάμνουσιν, οὕτω καὶ πρὸς τὰς ψυχὰς ἡ ἠθικὴ καὶ πολιτική. δόξειε γὰρ ἄν ἄτοπον τὰ μὲν σώματα καὶ τὰς φύσεις ὑπὸ τῆς σφῶν ὠφελεῖσθαι ὠφελεῖσθαι ὅπως ἂν ἔχωσι, τὰς δὲ ψυχὰς λόγον ἐχούσας καὶ χρωμένας αὐτῷ ἐκ τῆς οἰκείας ἰατρικῆς μὴ ὠφελεῖσθαί ποτε, ὅπως ἂν ἔχωσι διαθέσεως, εἴτε στερεούμεναι ἐν τῷ κατὰ φύσιν, εἴτε διορθούμεναι ἐκ τοὺ παρὰ φύσιν· καίτοι ψυχαῖς ῥᾴων, ὅσον ἐκ τῆς οὐσίας αὐτῶν, ἢ σώμασί τε καὶ φύσεσιν καὶ ἡ ἐν τῷ ἀγαθῷ τε μονὴ καὶ συντήρησις καὶ ἡ ἐκ τῶν φαύλων διόρθωσις, θωσις, ἅτε λόγον ἐχούσαις καὶ νῷ γειτνιώσαις καὶ ἀπ’ ἀμφοῖν συνεργουμέναις πρὸς κατάκτησιν τοῦ βελτίονος. ἴσως δὲ καὶ Ἀριστοτέλης πρὸς τὴν κρίσιν τῶν λεγομένων, εἴτε εὖ ἔχουσιν εἴτε μή, πλέον εἴρηκε μὴ συμβάλλεσθαι τοῖς ἐμπαθέσι τὰ παρ’ αὐτοῦ λεχθησόμενα, ἅτε ἀσυνήθως ἔχουσι καὶ ἀπείρως τῶν χαριέντων ἀκουσμάτων τε καὶ ἐνεργημάτων, ὥσπερ πλεῖστα λυσιτελεῖ τοῖς κατὰ λόγον ὀρεγομένοις καὶ πράττουσι τῷ οὕτω διακεῖσθαι αὐτούς. καὶ περὶ μὲν ἀκροατοῦ συμπεραίνει τὰ εἰρημένα ἐπανόδῳ χρώμενος κἀκ τῶν ὑστέρων ἀνιὼν πρὸς τὰ πρότερα· εἶτ’ ἐπιφέρει

[*](1 ὠφελοῦνται a: ὠφελοῦντο Β 6 κατά Β: μετά a 7 αὐτοῖς οὕτως ἡ a 12 λόγου scripsi: λόγω Β: λόγων a 15 ὑπαντήσεται a 18 μετάθοιντο a: μετάθωνται Β ἡ ἠθικὴ a 21 ἄν om. a 22 τὸ τὰ μέν σώματα a 28. 29 συνεργούμεναι a 31 ἅτε καὶ ἀσυνήθως a 33 λυσιτελεῖ a: λυσιτελῆ B 35 πρότερα scripsi: πρότερον Ba)[*](p. 1095a14)

Λέγωμεν δὲ ἀναλαβόντες.

[*](7v)

Εὐθὺς μὲν τῶν προοιμίων ἀρχόμενος τῆς παρούσης πραγματείας, περὶ τοῦ ἀνθρωπίνου ἀγαθοῦ ἐζήτησεν, ἐξετάζων εἰ ἔστι τι ἀκρότατον πάντων τῶν παρὰ ἀνθρώποις πρακτῶν ἀγαθῶν, πρὸς ὃ τὰ λοιπὰ ἀναφέρονται καὶ τίς ἡ δύναμις ἧς τέλος τοῦτό ἐστι. καὶ ὅτι μὲν ἔστιν, ἔδειξεν ἱκανῶς ὅσον κατὰ τὴν ὑποκειμένην ὕλην, καὶ ὅτι ἡ πολιτική ἐστιν, ἧς τέλος τοῦτό ἐστι, καὶ ὅτι ἀρχιτεκτονικωτάτη τῶν πρακτῶν ἐπιστημῶν καὶ δυνάμεων, καὶ ὡς πασῶν προισταμένη καὶ πάσαις ἐπιτάττουσα, ὡς καὶ τὸ τέλος αὐτῆς περιέχειν τὰ τῶν ἄλλων. νῦν δὲ ἤδη χωρεῖ πρὸς τὸ δεύτερον πρόβλημα καὶ ζητεῖ τί ἐστι τοῦτο ὅ φαμεν εἶναι ἀνθρώπινον ἀγαθὸν καὶ τέλος προσεχὲς καὶ ἴδιον τῆς ἀνθρώπου φύσεως. ἐπειδὴ πἁσα γνῶσις καὶ προαίρεσις. ὃ προλαβὼν ἔδειξεν ἐν τῷ πρώτῳ τῶν προοιμίων, ὅτι ἡ πολιτικὴ τῶν λοιπῶν ἐπιστημῶν καὶ δυναμένων ὑπερέχει, καὶ ὅτι τὸ ταύτης τέλος ἀκρότατον τῶν πρακτῶν ἀγαθῶν, λαμβάνει νῦν ὡς ὁμολογούμενον καὶ ςητεῖ τί ἐστιν οὗ αὕτη ἐφίεται. καὶ ἐφ’ ἐφερμηνεύων ἐπάγει καὶ τί τὸ πάντων ἁκρότατον τῶν πρακτῶν ἀγαθῶν. ταὐτὸν γάρ ἐστιν τὸ τέλος οὗ ἐφίεται ἡ πολιτικὴ καὶ τὸ πάντων τῶν πρακτῶν ἀγαθῶν ἀκρότατον. εἰ γὰρ κυριωτάτη αὕτη πασῶν τῶν πρακτῶν ἐπιστημῶν καὶ μεθόδων, εἴη ἂν καὶ τὸ ταύτης τέλος τῶν ἐν ἐκείναις τελῶν κυριώτατον καὶ σκοπιμώτατον. ἐπιστήμας δὲ ἐνταῦθα κατὰ κοινοῦ καὶ τὰς τέχνας καλῶ, ἐπεὶ καὶ ὦ λέγεται οὕτω κατὰ λόγον τινά.

[*](p. 1095a17)

Ὀνόματι μὲν οὖν σχεδὸν.

Διττῶς ἀποδίδοται τὸ τί ἐστιν· ἢ γὰρ δι’ ὀνόματος ἢ δι’ ὁρισμοῦ. διὸ καὶ δι’ ἀλλήλων ταῦτα ὁρίζονται, ὡς εἶναι τὸ μὲν ὄνομα ὁρισμὸν συνεπτυγμένον, τὸν δὲ ὁρισμὸν ὄνομα ἐξηπλωμένον. τὴν μὲν οὖν κατὰ τοὔνομα [*](8r) ἀπόδοσιν τῆς εὐδαιμονίας ὁμολογεῖσθαί φησιν ὑπὸ τῶν πλείστων σχεδόν. προσέθηκε δὲ τὸ σχεδὸν διὰ τὸ ἔστιν οὕς ἀγνοεῖν καὶ τοὔνομα, ὡς μηδ’ εἰς ἔννοιαν ἰέναι ποτὲ εἰ ἔστι τι ἐν πράγμασιν εὐδαιμονία καλούμενον. χρῶνται οὖν φησι τῷ ὀνόματι καὶ οἱ πολλοὶ καὶ οἱ χαρίεντες, ἤτοι οἱ τυχόντες τε καὶ χυδαῖοι καὶ οἱ χάριτός τινος μετέχοντες διὰ παιδεύσεως τυχὸν καὶ τοῦ συνειθίσθαι ταῖς ἀγαθαῖς πράξεσιν. ἀεὶ γὰρ οὗτοι ἐλάττους τῶν ἀπαιδεύτων καὶ ἀμετόχων τῆς ἀρετῆς. οὐ μόνον δὲ ἀλλὰ καὶ δόξα κοινὴ τοῖς ἅπασιν ἥδε, τὸ ταὐτὸν εἶναι τῷ εὐδαιμονεῖν τὸ εὖ ζῆν καὶ τὸ εὖ πράττειν, συγκεχυμένη καὶ αὕτη καὶ ἀδιάρθρωτος.

[*](1 rhesis usque ad verba τῶν πρακτῶν ἀγαθῶν (p. 1095a17) a 7 καὶ ὡς Β: ὡς a 11. 12 post προαίρεσις addit ἀγαθοῦ ὀρέγεται a 14 ὡς Β: τὸ a 18 πρακτῶν Β: πρακτικῶν a 20 καλῶ Β: καλεῖ a 22 rhesis usque ad τῷ εὐδαιμονεῖν (p. 1095a20) 25 post τοὔνομα add. τουτέστιν Β: om. a 27 ἐστιν Ba: an εἶναι? 32 ἐλάττονες a 33. 34 τὸ εὐδαιμονεῖν τῷ εὖ ζῆν καὶ τῷ εὖ πράττειν a)[*](p. 1095a20)

Περὶ δὲ τῆς εὐδαιμονίας τίς ἐστιν ἀμφισβητοῦσι.

[*]( 8r)

Εἰπὼν πάντας εἰς τὸ αὐτὸ φέρεσθαι ὄνομα τῆς εὐδαιμονίας τούς τε πολλοὺς καὶ τοὺς χαρίεντας. πρὸ τοῦ τί ἐστι, τίς ἐξετάζει· ὧν τὸ μὲν τοῦ ὑποκειμένου, τὸ δὲ τοῦ οὐσιώδους λόγου δηλωτικόν. φησὶν οὖν ὅτι καὶ τοῦτο, λέγω δὲ τὸ τίς ἐστιν, ἀμφισβητεῖται τοῖς τε πολλοῖς καὶ τοῖς σοφοῖς πρὸς ἀλλήλους, καί τισι πολλοῖς πρὸς πολλοὺς καὶ σοφοῖς πρὸς σοφούς· ἐνίοτε δὲ καὶ πρὸς ἑαυτούς τινες διαφέρονται κατὰ τοῦτο, τῇ διαφορᾷ τῶν συμπιπτόντων ἑπόμενοι καὶ ὑπὸ τῶν καιρῶν τὰς ὀρέξεις ἐναλλαττόμενοι. οἱ μὲν οὗν πολλοὶ τῶν ἐναργῶν τι καὶ φανερῶν, ἤγουν τῶν αἰσθήσει ληπτῶν ἡγοῦνται τὴν εὐδαιμονίαν ὑπάρχειν, οἷον ἡδονὴν ἢ πλοῦτον ἢ τιμήν. διὸ καὶ οἱ μὲν φιλήδονοι, οἱ δὲ φιλόπλουτοι, οἱ δὲ φιλότιμοι ἤτοι φιλόδοξοι δείκνυνται, ὅπερ ἡγεῖται ἀγαθὸν μεταδιώκοντες ἕκαστος· ἄλλοι δὲ ἄλλο τι τοιοῦτον· πολλάκις δὲ καὶ ὁ αὐτὸς ἕτερον· νοσήσας μὲν γάρ τις μακαρίους κρίνει τοὺς ὑγιαίνοντας, καὶ κρεῖττον πάντων ἀποφαίνεται τὴν ὑγείαν, ὑπὸ πενίας δὲ στενούμενος τὸν πλοῦτον ὑπερτίθησιν. οὕτω μὲν οἱ πολλοί· σοφίας δέ τις ἐπιμελόμενος καὶ συνειδὼς ἑαυτῷ λειπομένῳ τινὸς κατὰ σοφίαν θαυμάζει τὸν ὑπὲρ αὐτὸν εἰδότα καὶ λέγοντα.

[*](p. 1095a26)

Ἔνιοι δὲ ᾤοντο παρὰ τὰ πολλὰ ταῦτα.

τοῦτο περὶ Πλάτωνος ἔοικεν εἰρῆσθαι, ὃς τὸν θεὸν εἶναι τιθεὶς τὸ αὐτοαγαθὸν ἐκεῖνο ἐκέλευεν εἶναι πάσης αἴτιον ἀγαθότητος καὶ πᾶν ὅ ἐστιν ἀγαθὸν ἢ λέγεται, τῇ ἐκείνου μετοχῇ τοῦτο εἶναι καὶ λέγεσθαι ἐκεῖνο δὲ μή τινος μετοχῇ εἶναι ἀγαθὸν ἀλλὰ πρώτιστον ὂν ἁπάντων αὐτὸ δι’ ἑαυτὸ τοῦτο εἶναι καὶ λέγεσθαι. καίτοι ὁ μὲν νῦν λόγος οὐ περὶ τοῦ ἀπλῶς καὶ κοινοῦ ἀγαθοῦ τοῦ πρὸ πάντων ὄντος καὶ ἑαυτοῦ πᾶσι μεταδιδόντος καὶ πάντων μὲν ἐξῃρημένου, ὑπεροχικῶς δὲ θεωρουμένου ἐν ἅπασιν ἀλλὰ περὶ τοῦ ἀνθρωπίνου ἀγαθοῦ καὶ τῆς τοῦ ἀνθρώπου ἰδίας φύσεως, ὡς ἕτερον μὲν εἶναι τοῦτο, ἕτερον δὲ πάντῃ περὶ οὗ ὁ Πλάτων’ λέγει, καθὰ καὶ οὗτος εἴρηκεν· ἧκεν· εἴ γε ἄλλο τὸ πᾶσι κοινὸν τοῦ ἰδίᾳ φύσει τινὶ ἐφαρμόζοντος, ὡς δοκεῖ εἶναι περιττὸν περὶ ἑτέρου λέγοντα παρεξαγαγεῖν τὸν λόγον εἰς ἕτερα καὶ ἐξετάζειν ἐκεῖνο περὶ οὗ λέγειν τὴν ἀρχὴν οὐ προτέθειται. ἀλλ’ οὗτος πρόφασιν ζητῶν τοῦ Πλατωνικοῦ καθάψασθαι λόγου, τὰ περὶ τοῦ πρώτου ἀγαθοῦ παρ’ ἐκείνου λεγόμενα εἰς μέσον ἐνταῦθα παρήγαγεν.

[*](1 τίς Ba uti Arist. cod. Ob: τί Arist. vulg. rhesis usque ad ὑπὲρ αὐτοὺς λέγοντας, θαυ- μάζ·ουσιν (p. 1095a26) 3 τίς] suprascr. νῦν lubro Β post τίς add. ἐστιν a 11 ἤτοι B: ἤ a 18 rhesis usque ad εἶναι ἀγαθά (p. 1095a28) ἰδίας a: ἰδίου Β ὡς a: καὶ Β 29 ἑτέρου Β: ἑτέρων a)[*](p. 1095a28)

Απάσας μὲν οὖν ἴσως ἐξετάζειν τὰς δόξας ματαιότερον.

[*](8r)

Επεὶ προλαβὼν πολλὴν εἶπε διαφορὰν εἶναι καὶ πλάνην τοῖς ἀνθρώποις περὶ τοῦ ἀγαθοῦ ὡς μὴ μόνον πρὸς ἀλλήλους διαφέρεσθαι τοὺς πολλοὺς καὶ τοὺς σοφούς, ἀλλά τινας καὶ πρὸς ἑαυτούς, διὰ τοῦτό φησιν ὅτι τὸ ἐξετάζειν τὰς περὶ τοῦ ἀγαθοῦ δόξας ἁπάσας περιττὸν εἴη. αἱ πολλαὶ γὰρ αὐτῶν προφανεῖς εἰσι πόρρω τῆς ἀληθείας. γένοιτο δ’ ἄν ἱκανῶς ἔχων ὁ λόγος, εἰ περὶ ἐκείνων ἐξετάσομεν, ὅσαι μάλιστα ἐγγίζουσι τῷ ἀληθεῖ, εἰ καὶ μὴ ἀκριβῶς ἐφικνοῦνται, ἢ δοκοῦσιν ἔχειν λόγον τινά, ὑφ’ ὧν καὶ ἐνδέχεται ἀπατηθῆναί τινα καὶ τοῦ ἀληθοῦς ἐκπεσεῖν. τῶν γὰρ 10 πόρρω τῆς ἀληθείας δοξῶν οὐδεμία ἄν ἐφελκύσαιτο ἄνθρωπον φιλαληθῶς ἐξετάζοντα καὶ συνετῶς, ὡς καὶ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων. φάτταν γάρ τις ἰδὼν οἰήσαιτο ἄν περιστερὰν οὐχὶ δὲ καὶ νῆτταν ἰδεῖν.

[*](p. 1095a30)

Μῆ λανθανέτω δ’ ὑμᾶς ὅτι διαφέρουσιν. ἐροῦσιν.

Τῶν ἀρχῶν καὶ αἰτίων κατὰ τὸν Ἀριστοτέλην τεσσάρων οὐσῶν, ποιητικοῦ τελικοῦ εἰδικοῦ ὑλικοῦ, περὶ τελικῆς ἀρχῆς ἐνταῦθα ἡ ζήτησις, ἣν καὶ εἴρηκεν ὡς ἐν ὀνόματι ὑπὸ τῶν πλειόνων ὁμολογεῖσθαι, περὶ δὲ τοῦ τίς ἐστιν αὕτη πλείστην εἶναι παρ’ ἀνθρώποις ἀμφιβολίαν. ἐπεὶ δὲ περὶ ἀρχῆς ὁ λόγος, καὶ ταύτην εὑρεῖν ἐκζητεῖ τίς ἐστι, λίαν οὖσαν ἀμφισβητήσιμον, καὶ μέλλει ἀπὸ τῶν αἰτιατῶν παραστῆσαι αὐτήν, ἀπὸ τῶν ἀρχομένων ἐπὶ τὴν ἀρχὴν ἀνιών· διὰ τοῦτο ταῦτά φησι, τοὺς ἀκροωμένους παρεγγυώμενος μὴ ξενίζεσθαι, εἰ ἀπὸ τῶν ὑστέρων πιστοῦται τὰ πρότερα· διαφόρους φόρους γὰρ γίνεσθαι τὰς διὰ τῶν λόγων διδασκαλίας, πῇ μὲν ἀπὸ τῶν ἀρχῶν ἐπὶ τὰ ἀρχόμενα, πῇ δὲ ἀνά|παλιν· τὸ μὲν γάρ ἐστι τῆς κατὰ φύσιν τῶν πραγμάτων ἀκολουθίας, τὸ δὲ τῆς διδασκαλικῆς οἰκονομίας· ὡς μὴ τῶν αὐτῶν ὄντων γνωριμωτέρων καὶ σαφεστέρων τῇ φύσει τε καὶ ὡς δέον ὂν ἄρχεσθαι ἡμᾶς ἀπὸ τῶν σαφεστέρων ἡμῖν, ὅπως οὕτω ῥᾷον τοῖς λεγομένοις παρακολουθείημεν. ἴσως δ’ ἄν τις ζητήσαι πῶς τὸ αὐτὸ ἀρχὴ καὶ τέλος πρὸς τὰ αὐτὰ λέγεται. τῶν γὰρ κατὰ τὰς ἀρετὰς πράξεων τέλος ἡ εὐδαιμονία πασῶν, ἀλλὰ καὶ ἀρχὴ καὶ αἰτία αὐτῶν· οὐ γὰρ ἄν ἦσαν τέσσαρες αἱ ἀρχαί· ἢ οὐ κατὰ τὸ αὐτὸ τέλος καὶ ἀρχή; ἀλλὰ θεωροῦσι μὲν ἀρχὴ τὸ τέλος ἐστίν, ἐνεργοῦσι δὲ τὰ διὰ τέλος καὶ πρὸς τὸ τέλος τελευταῖον ἡ τελικὴ ἀρχὴ ἐπιγίνεται, οἷον ἐπὶ τῆς οἰκοδομικῆς· περὶ γὰρ σκέπης θεωρήσαντες πρότερον κωλυτικῆς τῶν ἐκ τοῦ περιέχοντος βλαβῶν [*](1 ἴσως Arist. post ματαιότερον: eodem loco a, qui rhesin praebet usque ad ἔχειν τινὰ λόγον (p. 1095a30) 4 ἀλλὰ καί τινας καὶ a 6 προφανῶς a 12 καὶ (ante νῆτταν) om. a 13 ὑμᾶς, ut Arist. codd. LbMb: ἡμᾶς Arist. vulg. rbesis usque ad ἐπὶ τὰς ἀρχάς (p. 1095a32) a 32) a 15 τελικῆς ἀρχῆς Β: τελικοῦ ἄρχεται a 27 ζητήσαι scripsi: ζητήσῃ Β: ζητήσοι a)

σκοποῦμεν τὰ φέροντα πρὸς αὐτὴν καὶ διιόντες τῷ λόγῳ διὰ τῶν μέσων [*](8v) εἰς ἐσχάτην καταντῶμεν τὴν ὄρυξιν καὶ ἐκ ταύτης ἀρχόμεθα· καὶ οὕτως ἀνίοντες διὰ τῶν μέσων καὶ ἀεὶ τὰ ἐν τῇ θεωρίᾳ πρότερα τῇ τάξει δεύτερα ἐν τῇ πράξει ποιούμενοι καταντῶμεν εἰς τέλος, ὃ ἐξ ἀρχῆς προεθέμεθα. μεθα. ἀλλ’ ἐπεὶ ἡ θεωρία προτέρα τῆς πράξεως (οὐ γὰρ ἂν εἰ μὴ ἐθεωρήσαμεν πρότερον), ἔτι δὲ καὶ αἰτία γεννητικὴ ἡ θεωρία τῆς πράξεως, διὰ τοῦτο καὶ κυρίως ἀρχὴ τὸ τελικὸν αἴτιον, καὶ τελειωτικὸν ὡς τελειοῦν τὰ ἄγοντα πρὸς αὐτό, ὡς μάτην εἶναι εἰ μὴ ἀνενεχθῇ πρὸς αὐτό. διὰ τοῦτο καὶ ἀρχικὸν ὡς τελειωτικόν, καὶ τέλος καὶ ἀρχὴ ὡς τελειωτικὸν καὶ ἀρχ’ικόν. ἀλλ’ ἐπεὶ καὶ ὀρεκτὸν τὸ τέλος, τοῖς πρὸς αὐτὸ * * * αἴτιον αὐτοῖς τοῦ εἶναί τε καὶ γίνεσθαι καὶ προυπάρχον ἐν τῇ πράξει αὐτῇ ἐστι τὸ ἄγειν πρὸς ἑαυτὸ τὰ κατ’ ὄρεξιν τὴν αὐτοῦ ἐνεργούμενα καὶ ἀποτελούμενα, διὰ ταῦτα καὶ ἀρχή τε καὶ αἴτιον. ἦν καὶ ἄλλα εἰπεῖν ἀλλὰ διὰ τοὺς φιλαι- τιους ικανα τα εἰρημένα.

[*](15 p. 1095a 32)

εὖ γὰρ καὶ Πλάτων’.

[*](20)

Τὸν Πλάτωνα παράγει μάρτυρα ὅτι τε ἔστι καὶ ἀπὸ τῶν ἀρχῶν πρὸς τὰ ἐξ αὐτῶν ὁδεῦσαι τῷ λόγῳ καὶ ἀνάπαλιν, καὶ ὅτι διάφορος ἡ ὁδὸς τῇ σχέσει, κἄν ᾖ τὰ αὐτὰ ὑποκείμενα δι’ ὧν ἀμφότεραι γίνονται, ὡς ἐπὶ τῆς κλί- μακος ἡ ἄνοδος καὶ ἡ κάθοδος· ἢ καὶ ὡς αὐτός φησιν, ὡς ἐν τῷ στα- δίῳ [ὡς] ἀπὸ τῶν ἀθλοθετῶν ἐπὶ τὸ πέρας ἢ ἀνάπαλιν. οἱ μὲν ἀθλοθέται λόγον ἔχουσιν ἀρχῆς, ὡς καὶ τοῦ ἀγῶνος συστατικοὶ καὶ ποιη- τικοί, τὸ δὲ πέρας τοῦ σταδίου, οὐχ ὡς ἀρχὴ ἀλλ’ ὡς ἔσχατον· ἡ αὐτὴ οὖν ὁδὸς ἡ μεταξὺ ἑκατέρωθεν, ἀλλ’ ἡ ἀπὸ θατέρου εἰς θάτερον κίνησις τῶν τρεχόντων τῇ σχέσει διάφορος· οὕτω δὲ καὶ ἡ ἀπὸ τῶν ἀρχῶν ἐπὶ τὰς ἀρχὰς ὁδὸς καὶ κίνησις τοῦ λόγου.

[*](p. 1095b2)

Ἀρκτέον μὲν γὰρ ἀπὸ τῶν γνωρίμων·

Περὶ τούτων εἴρηται μὲν ἤδη, ῥητέον δὲ καὶ εἴ τι ἐν ταῖς διδασκαλίαις καὶ ταῖς μαθήσεσι τὰ σαφῆ δεῖ προηγεῖσθαι τῶν ἀσαφῶν. ἐπεὶ δὲ διττῶς ἔχει ταῦτα, ὡς εἷναι τὰ μὲν ἀπλῶς καὶ κυρίως ἔχοντα τὸ σαφὲς καὶ κατὰ τὴν τῶν πραγμάτων ἀκολουθίαν ὡς τὰ αἴτια πρὸς τὰ αἰτιατά, οἷον οἱ τῶν ἐπιστημῶν ὅροι καὶ αἱ ἀρχαὶ πρὸς τὰ ἐξ αὐτῶν θεωρούμενα, τὰ δὲ πρὸς ἡμᾶς, ὡς ἔν τισι τῶν ἐπιστημῶν τὰ αἰτιατὰ τῶν αἰτίων ἡμῖν σαφέστερα φαίνονται, ὡς ἐπὶ τῆς σελήνης ἔχει καὶ τῶν διφόρων φωτισμάτων αὐτῆς [*](10 post τὸ τέλος add. τὸ δ’ ὀρεκτὸν a lacuuam indicavi 11 προυπάρχειν a τῷ ἄγειν a 13 ἢν δὲ καὶ a 15 iliesis usquo ad ἡ ἀνάπαλιν (p. 1095 b 1) a 16 Πλάτωνα] Reip. VI p. 511B 19 ὡς ἐν τῷ] ὥσπερ ἐν τῷ Arist. 19. 20 σταδίῳ add. ὡς Β: om. a 20. 21 οἱ μὲν γὰρ ἀθλοθέται a 23 θατέρου Β: θα- τέρων a 25 post ἀρκῶν add. καὶ a 26 γὰρ Ba, ut Anst. libri HaKbMbOb: οὖν Arist. vulg. rhesis usque ad τῶν ἡμῖν γνωρίμων (p. 1095b4) a)

τοῦ γὰρ σφαιρικοῦ τῆς σελήνης αἰτίου ὄντος τῶν τοιῶνδε φωτισμάτων [*](8v) αὐτῆς, ἡμῖν ἐξ ἀρχῆς σαφέστερα τὰ φωτίσματα γίνεται, ἐναργῆ ὄντα καὶ τῇ αἰσθήσεως προσβολῇ γινωσκόμενα)· διὸ καὶ ἐκ τῶν αἰτιατῶν τεκμη- ριωδῶς συλλογιζόμενοι τὸ αἴτιον ἑαυτοῖς ἀποδεικνύομεν, τὰ αἰτιατὰ τοῦ αἰτίου ποιούμενοι πρότερα διὰ τὸ εἶναι πρὸς ἡμᾶς γνωριμώτερα. τοίνυν ἐπεὶ ἀρχὴ μὲν τελικὴ ἡ εὐδαιμονία, αἱ δὲ πρὸς αὐτὴν ὡς τέλος ἄγουσαι αἱ κατὰ τὰς ἀρετάς εἰσι πράξεις, αὗται δὲ ὕστεραι μὲν τῇ φύσει ὡς τῆς εὐδαιμονίας αἰτιαταί, ἡμῖν δὲ σαφέστεραι καὶ γνωριμώτεραι, ἐκ τούτων ἡμῖν ἀρκτέον καὶ ἀνιτέον δι’ αὐτῶν πρὸς τὸ αἴτιον. ἀκούσαι δ’ ἄν τις ταῦτα καὶ καθόλου περὶ τῶν ἀρετῶν. ἕξεις γὰρ αἱ ἀρεταὶ καὶ ἀρχαὶ καὶ αἴτια τῶν κατ’ αὐτὰς πράξεων. ἐπεὶ οὖν τὰς ἀρετὰς τίς τε ἑκάστη καὶ ὁποία ἐκ τῶν κατ’ αὐτὰς πράξεων ὡς ἡμῖν σαφεστέρων γνωρίζομεν, δῆλον ὡς ἐκ τῶν αἰτιατῶν καταλαμβάνομεν τὰ αἴτια καὶ ἡ ὁδὸς ἡμῖν οὕτω γίνεται ἀπὸ τῶν ἀρχῶν ἐπὶ τὰς ἀρχάς.

[*](15 p. 1095b4)

Διὸ δεῖ τοῖς ἤθεσιν ἦχθαι καλῶς.

Ἐπεὶ ἀπὸ τῶν ἀγαθῶν πράξεων τὸν περὶ ἀρετῆς καὶ εὐδαιμονίας λόγον μέλλει συστήσασθαι, αἱ δὲ πράξεις αἰτιαταὶ καὶ ὕστεραι, τοῦτο δ’ ὤ οὐκ ἔστι τοῦ διότι ἀλλὰ τοὺ ὅτι ἀπόδειξις (ἐκ τῶν προτέρων γὰρ τὸ διότι συνίστασθαι πέφυκε· τὸ δὲ ἐκ τῶν ὑστέρων δεικνύμενον, ὅτι ἔστι δείκνυται, οὐ διότι ἔστι· τὸ γὰρ διότι ἐστὶν ἀπόδοσις αἰτίας, ἡ δ’ αἰτία προτέρα)· διὰ τοῦτό φησιν ὅτι δεῖ τοῖς ἔθεσιν ἦχθαι καλῶς τὸν περὶ καλῶν καὶ δικαίων καὶ ὅλως τῶν πολιτικῶν ἀκουδόμενον ἱκανῶς, τουτέστι δεῖ γεγυμνασμένον εἶναι καὶ εἰθισμένον ταῖς ἀγαθαῖς πράξεσι τὸν περὶ τῶν ἀγαθῶν ἕξεων καὶ ἐνεργειῶν ἀκουσό μενον, ἵν’ ἐξ αὐτῆς τῆς συνηθείας καὶ [*](9r) τῆς πείρας ἔχοι τοῖς λεγομένοις ἕπεσθαι καὶ μὴ ἐνίσταιτο εὐθὺς πρὸς ἃ λέγομεν περὶ ἀρετῆς καὶ εὐδαιμονίας, ἀηδῶς ἔχων διὰ τὸ συνειθίσθαι πρὸς τἀναντία· τὸ δὲ ὅλως τῶν πολιτικῶν ἐπήνεγκε τῷ περὶ καλῶν καὶ δικαίων λόγῳ ἢ διὰ τὰ λοιπὰ τελικὰ ἃ καὶ αὐτὰ ἐν ταῖς πολιτείαις ζητοῦνται ἢ περὶ τῶν παρωνύμως ἐκ τῶν ἑτέρων ἀρετῶν ὀνομαζομένων, οἷον ἀνδρείων σωφρονικῶν καὶ τῶν τοιούτων. ἀρχὴ γάρ φησι τὸ ὅτι, τουτέστιν ἐκ τῶν ὑστέρων ἀρχόμεθα καὶ αἰτιατῶν καὶ τὸ ὅτι δείκνυμεν· καὶ εἰ τοῦτο, ἤγουν τὸ ὅτι φαίνοιτο ἱκανῶς τῷ ἀκροατῇ ὡς καλῶς ἀχθέντι τοῖς ἔθεσιν, ἕψοιτο ἄν τοῖς λεγομένοις καὶ οὐδαμοῦ τοῦ διότι δεησόμεθα. μείζονος γὰρ τῆς θεωρίας ἢ κατὰ τὴν παροῦσαν πραγματείαν περὶ ἀρετῆς καὶ εὐδαιμονίας δεῖξαι τὸ ἀληθὲς ἐκ τῶν προτέρων καὶ αἰτίων ἀφορμω- μένους. δεῖ γὰρ ὑπεραναβῆναι τὴν ψυχικὴν οὐσίαν καὶ εἰς νοῦν γενέσθαι [*](4 συλλογιζόμενοι a: συλλογιζόμενα Β 5. 6 ἐπεὶ τοίνυν a, of. p. 8, 6 9 ἀκούσαι scripsi. ἀκούσοι Ba 11 ἐπεὶ—πράξεων (12) bis Β 15 ἤθεσιν ut Arist. libri LbMb; ἔθεσιν Arist. vnlg. et Eustratiiis v. 21 rhesis usque ad τοῦ διότι (p. 1905b7) a 19 συνί- στασθαι—διότι (20) a: om. Β 25 ἔχοι Β: ἔχη a ἐνίσταιτο B: ἐνίστηται a 27 τὸ δὲ καὶ ὅλως a)

καὶ θεόν, ἃ μόνα πρότερα τῆς ψυχῆς ἐστι, καὶ δεῖξαι ἐκεῖθεν, τίς τε ἡ [*](9r) τῆς λογικῆς ψυχῆς ἀρετὴ καὶ ὅπερ προσῆκον αὐτῇ μακάριον.

[*](p. 1095b7)

Ὁ δὲ τοιοῦτος ἢ ἔχει ἢ λάβοι ἄν.

Ὁ ταῖς καλαῖς καὶ δικαίαις συνεθισθεὶς πράξεσιν ἢ ἔχει ἀρχὰς περὶ ἀρετῆς καὶ εὐδαιμονίας, ὡς ἤδη ἐν ἕξει τῶν καλῶν γεγονὼς ἐκ τῶν πράξεων, κἄν μήπω περὶ τούτων τεχνολογοῦντός τινος ἤκουσεν, ἢ λάβοι ἄν ῥᾳδίως, διὰ τὸ πλειστάκις ἀποσχέσθαι μὲν τῶν χειρόνων, προστεθῆναι δὲ τοῖς ἀμείνοσι, καὶ ἐν πείρᾳ γενέσθαι διαφόρων καλῶν καὶ φαύλων, ὃ ἔστιν ἰδεῖν ἐπὶ τῶν πῇ μὲν ἀπολαυστικῶς πῇ δ’ ἐγκρατῶς διαζώντων καἰ ἐφισανόντων 10 τῷ λόγῳ, πῶς ἔχουσι τῆς ψυχικῆς διαθέσεως ἐν ταῖς ἐναντίαις ταύταις διαγωγαῖς.

[*](p. 1095b8)

Ὡι δὲ μηδέτερον ὑπάρχει τούτων.

Ὅς, φησί, μήτε ἀρχὰς ἔχει <ἐκ τοῦ ἐπὶ μακρὸν ἐνεθισθῆναι ταῖς ἀγαθαῖς πράξεσιν ἢ καὶ δι’ εὐφυίαν ῥᾷον ἑαυτῇ προσοικειουμένην τὰ ἀγαθά, μήτε πρὸς λῆψιν τῶν ἀρχῶν ἑτοιμότατα διὰ τὸ φύσεως πρὸς τὸ ἀγαθὸν ἐπίρροπον, ἀλλὰ βαρέως ἔχει> καὶ ἀργῶς πρὸς τὴν τῶν κρειττόνων αἵρεσιν ἢ διὰ βραχύτητα χρόνου τοῦ ἐν γυμνασίᾳ ἢ διὰ τὸ πρὸς ταῦτα σχολαῖον τῆς φύσεως ἢ διὰ τὸ περὶ ταῦτα ἄηθες καὶ ἀπείραστον, ἀκου- σάτω τῶν Ἡσιόδου ἐπῶν, ἐν οἷς ἄριστον μὲν λέγει τὸ ἀφ’ ἑαυτοῦ τὰ βέλτιστα εἰδότα καὶ αἱρούμενον (οὖτος δέ ἐστιν ὁ ἔχων ἤδη ἀρχάς), ἀγαθὸν δὲ καὶ οὐ καθ’ ὑπεροχὴν ἄριστον καὶ τὸν ἄλλου λέγοντος καλῶς πειθόμενον (οὖτος δέ ἐστιν ὁ μήπω μὲν ἔχων ἀρχάς, ῥᾳδίως δὲ λαβεῖν δυνάμενος διὰ τὸ τοῖς ἐχέφροσι πείθεσθαι), ὃς δὲ μηδέτερον τούτων, ἀχρεῖος οὗτος ἀνήρ, ἤτοι χρείαν ἔν τινι ὠφελίμῳ ὡς ἄνθρωπος πληροῦν μὴ δυνάμενος, ἤγουν ἄχρηστος. τριμεροῦς δὲ τῆς ἀνθρώπου ψυχῆς οὔσης, ἤγουν ὡς μέρη ἐχούσης λογισμὸν θυμὸν ἐπιθυμίαν, πολλάκις οἱ ποιηταὶ θυμὸν αὐτὴν ἐκ μέρους καλοῦσιν, ἔκ τοῦ μέσου δηλοῦντες καὶ τὰ παρ’ ἑκάτερα· ἢ θυμὸν κατ’ ἰδίαν ὀνομάσαντες ἀπὸ τοῦ θύω, ὃ δηλοῖ τὸ ὁρμῶ ὡς αὐθόρμητον καὶ αὐτοκίνητον ἢ ὡς αἴτιον τῶ σώματι τῆς κατὰ τόπον κινήσεως, ἀμεταβάτῳ ὄντι καὶ ἀκινήτῳ καθ’ ἑαυτό.

[*](2 ὅπερ Β: τὶ τὸ a 3 ἢ λάβοι ἃν ἀρχὰς ῤᾳδίως a 12 rhesis usque ad ἀχρήιος ἀνήρ (p. 1095b13) a 13 φησι rubro corr. ex φασι Β ἐκ τοῦ ἐπὶ—βαρέως ἔχει (16) a: om. Β 16 ἔχει Vat. 1622 et liber qucm desciipsit B, ut videtur, cum quoiuodo interciderint ibi nonnulla facilius intellegatur: ἔχων a 19 ‘Hσιόδου] Opp. 293 28 τοῦ θύω ὃ δηλοῖ τὸ ὁρμῶ Vat. 1622: τοῦ θύω τὸ ὁρμῶ Ba Momment. Arist. XX Eustratius in Etbica.)[*](p. 1095b14)

Ἡμεῖς δὲ λέγομεν ὅθεν παρεξέβημεν· τὸ γὰρ ἀγαθόν.

[*](9r)

Περὶ τῆς εὐδαιμονίας εἰπεῖν ἀρξάμενος καὶ μεταξὺ παρεμβαλὼν τὸν τρόπον τῆς διδασκαλίας ὁποῖος ἔσται καὶ ὁποῖον δεῖ εἶναι τὸν ταύτης ἀκροατὴν ἐπαναλαμβάνει πάλιν τὸν λόγον, πῶς ἔχουσι δόξης φάσκων οἱ ἄνθρωποι περὶ εὐδαιμονίας κατὰ τὰς τῶν βίων διαφορὰς καὶ τῶν προαιρέσεων· καί φησιν ὅτι οὐκ ἄνευ λόγου καὶ ἀκολουθίας τῆς πρὸς τὸν οἰκεῖον ἕκαστος βίον τόδε εἶναι τὴν εὐδαιμονίαν ἢ τόδε ὑπολαμβάνουσιν· οἱ μὲν πολλοὶ καὶ φορτικώτατοι τὴν ἡδονήν. ἐπικρατεῖ γὰρ τῶν πλειόνων τὸ ῥᾷον τῆς ζωῆς καὶ ἄπονον, ὃ τῇ ἡδονῇ παρακολουθεῖ. διὰ τοῦτο καὶ βαρεῖς εἰσι καὶ καθ’ Ὅμηρον “ἑτώσιον ἄχθος ἀρούρης”, καὶ θέλουσι μηδέν τι συντελοῦντες κατὰ βίον μήθ’ ἑαυτοῖς μήθ’ ἑτέροις τῶν τῆς σαρκὸς ἀπολαύειν ἡδέων ἄτερ πόνου παντός. διό φησι καὶ τὸν βίον ἀγαπῶσι τὸν ἀπολαυστικόν· τὴν ἡδονὴν νῆν γὰρ τὸ ἀγαθὸν ἡγούμενοι τὸ ἀνθρώπινον τὴν αὐτῆς ἀγαπῶσιν ἀπόλαυσιν. ὀφείλων δὲ ἀποδοῦναι τὸ σχῆμα τοῦ μερισμοῦ μεταξὺ περιέβαλε τοὺς ἐμφανεστέρους τῶν βίων ἀπαριθμούμενος καὶ φάσκων τρεῖς γάρ εἰσι μάλιστα οἱ προέχοντες. ἐπείπερ οἱ πολλοὶ πρὸς ἡδονὰς ἀφορῶσι μάλιστα καὶ ταύτην κρίνουσι τέλος τῆς οἰκείας ζωῆς, διὰ τοῦτο καὶ ὡς ἕνα βίον αὐτοῖς τὸν ἀπολαυστικὸν ἀποδέδωκεν, τοὺς πάντας τούτων συνελὼν ἐν αὐτῷ· ἐξ οὗ ἐπὶ τὸν πολιτικὸν ἄνεισιν, ἐκ τοῦ ἐμπαθοῦς εἰς τὸν μετριοπαθῆ, ἐνδιδόντα μέν πῃ τοῖς πάθεσι, πλὴν κανόνι τοῦ λόγου, μέτρῳ τε καὶ σταθμῷ, ὡς αὐτοκράτορα μὲν εἶναι τὸν λόγον, ἐπιτάττειν δὲ τοῖς πάθεσιν ὡς ὑπηρέταις οὖσι καὶ χρῆσθαι αὐτοῖς ὡς βούλεται· τρίτον δέ φησι καὶ Κορυφαιότατον τὸν θεωρητικόν, τὸν ἀπαθῆ καὶ καθόλου πᾶσαν ἄλογον ἀπηρνημένον ἐνέργειαν. οὐ γὰρ τὸν φυσιολογικὸν ἐνταῦθά φησι θεωρητικὸν ἢ τὸν μαθηματικὸν ἢ θεολογικὸν ἀλλὰ τὸν διὰ καθάρσεως τῆς τῶν παθῶν κηλῖδος πρὸς θεωῤίαν κατεπειγόμενον, ὃς διακόπτων τὴν ὕλην καὶ τὸ σαρκικὸν τοῦτο νέφος καὶ προκάλυμμα θεῷ καὶ τοῖς θείοις δι’ ἀπάθειαν συγγίνεται· οὐδὲ γὰρ ἦν οἰκεῖον ἐπὶ πράξεων καὶ πρακτικῶν ἀρετῶν εἰπεῖν προθέμενον καταλιπεῖν 9v τῶν πρακτικῶν βίων τὸν τελειότατον, ὅς ἐστιν ὁ καθαρτικός, συντάξαι δὲ τούτοις τὸ κατὰ τὰς μαθήσεις θεωρητικόν.

[*](p. 1095b19)

Oi μὲν οὖν πολλοὶ παντελῶς ἀνδραποδώδεις.

Πάνυ ἐξουθενεῖ τοὺς σαρκικὴν ἡδονὴν τὸ ἀγαθὸν ἡγουμένους καὶ ταύλέγομεν [*](1 Β et Arist. libri HaOb: λέγωμεν a et Arist. vulg. rhesis usque ad τρίτος ὁ θεωρητικός (p. 1095 b 19) a 10 καθ’ Ὅμηρον] ΙΙ Σ 104 17 ἐπείπερ Β: ἐπεὶ γὰρ a ἡδονὰς Β: ἡδονὴν a 20 ἐνδιδόντα a: ἐνιδόντα Β μένπη B: μέντι a 22 ἐπιτάττειν scripsi ex Vat. 1622: ἐπιτάττει Β: ἐπιτάττοντα a οὖσι ex corr. rubro Β: τισὶ a 28 cf. Platon. Tim. Locr. p. 100Β 30 καθαρτικός Β: καθαρώτατος a συντάξαι Β: συνέταξε a 32 rhesis usque ad Σαρδαναπάλῳ (p. 1095b22) a 33 ἐξουθενεῖ scripsi: ἐξουθενοῖ Ba ἡδονὴν Β: ὁδὸν a)

τὴν ὡς ἐκεῖνο μεταδιώκοντας, ἀνδραποδώδεις καλῶν αὐτοὺς διὰ τὸ ἀλόγοις [*](9v) πάθεσιν ὑποκεῖσθαι καὶ δουλικῶς ὑποτάττεσθαι· τὸ δὲ φαίνονται οὐχ ὡς φαινομένων τοιούτων, μὴ ὄντων δέ, ἀλλ’ ὡς ἐχόντων ἐναργῆ τὴν πρὸς τὰ χείρονα δούλωσιν, οὓς καὶ βοσκημάτων ζῆν εἶπε βίον, ὅτι λογικοὶ ὄντες φύσει, προαιρέσει ἑαυτοὺς τοῖς βοσκήμασι συνέταξαν, ὡς ἄλογα ζῷα πρὸς μόνον τὸ ἡδὺ κατ’ αἴσθησιν ἀποβλέποντες. εἶτ’ ἐπεὶ ἑώρα πολλοὺς τῶν τοιούτων ἐπιφανεῖς κατὰ τὸν βίον καὶ τιμωμένους ἐν ταῖς πολιτείαις καὶ ἐδόκει ἀντίξοον εἶναι τοῦτο πρὸς τὸ λεγόμενον ὑπ’ αὐτοῦ, ἀποδίδωσι τὴν αἰτίαν, τῶν ἐξουσιαζόντων ἐν ταὐτῷ καθαπτόμενος καὶ νήφειν οἷον ἐγκελευόμενος, μένος, ἵνα μὴ αὐτοὶ φαῦλοι γενόμενοι καὶ τοῖς ὑπ’ αὐτοὺς μοχθηρίας ὦσιν αἴτιοι· τυγχάνουσι γάρ φησι λόγου διὰ τὸ πολλοὺς τῶν ἐν ἐξουσίᾳ ὁμοιοπαθεῖν Σαρδαναπάλῳ. εἰ γὰρ οἱ ἐν πόλεσιν ἢ ἐν ἔθνεσιν ἐξουσιάζοντες μὴ εἶεν ἐμπαθεῖς ἀλλὰ φιλοπόνως ζῶσι καὶ κατ’ ἀρετήν, οὐκ ἄν ποτε τοῖς τῶν ὑπηκόων μοχθηροτέροις τῆς πρὸς ἑαυτοὺς εἰσόδου ταραχωρήσαιεν ἀλλ’ ἀποπέμψονται, κἀντεῦθεν τὸ πονηρὸν ἐξουθενούμενον οὐ μόνον οὐκ ἐπιδώσει πρὸς αὔξησιν ἀλλὰ καὶ λίαν ἐλαττωθήσεται ἢ καὶ τέλειον ἀφανισθήσεται· εἰ δ’ οἱ ἐξουσιάζοντες μοχθηροὶ εἶεν καὶ ἡδυπαθεῖς καὶ Σαρδαναπάλῳ ὅμοιοι, τοὺς ὁμοίους αὐτοῖς οἰκειώσονται καὶ τὴν κακίαν ἐπιδοῦναι ποιήσουσι. βασιλεὺς δὲ Περσῶν ὁ Σαρδανάπαλος, ἀνὴρ θηλυμανὴς καὶ ἀκόλαστος καὶ ἀσελγέστατος, οὗ τῶν τῆς τρυφῆς διηγημάτων τὰ τῶν παλαιῶν γέμει συγγράμματα.

[*](p. 1095b22)

Οἱ δὲ χαρίεντες καὶ πρακτικοί.

Ὥσπερ ἄχαρις ὁ φαῦλος καὶ ἀηδὴς κατὰ τὸν ὀρθὸν τῆς κρίσεως λόγον, διότι τῶν ἀγαθῶν ἄπρακτος, οὕτω χαρίεις καὶ ἡδὺς ὁ τῶν ἀγαθῶν πρακτικός. ἀποδίδωσιν οὖν ἐνταῦθα τὸν μερισμὸν καί φησιν ὅτι οἱ πρακτικοὶ τῶν καλῶν τῆς μὲν σαρκικῆς καταφρονοῦσιν ἡδονῆς, τῆς δέ γε τιμῆς ἀντι- ποιοῦνται μάλιστα· καὶ σχεδὸν τοῖς πολιτικοῖς ἀνδράσιν αὕτη τὸ τέλος τῆς περὶ τὰ καλὰ σπουδῆς· τὸ δὲ σχεδὸν εἶπεν, ὅτι εἰσί τινες οἳ διὰ τὴν ἀρετὴν τὴν καὶ τὸ κατ’ αὐτὴν τέλειον πονοῦσι, πάντα τἄλλα ἡγούμενοι δεύτερα. μάρτυς τοῦ προτέρου ὁ παρ’ ‘0μήρῳ Ἀχιλλεύς, ἐν δόξῃ προτιμήσας διὰ βραχέος θανεῖν ἢ ἐπὶ μακρὸν ἀδόξως ζῆν. τοῦ δὲ δευτέρου Σωκράτης, ὃς ἀρετῇ καὶ σοφίᾳ ζήσας, τῇ παραλόγῳ καταδίκῃ ἐνέμεινε, τῆς κλοπίμου σωτηρίας τὸν ἐν ἀδίκῳ καταδίκῃ προθέμενος θάνατον. ἐῶ γὰρ νῦν εἰς μέσον ἄγειν τοὺς καθ’ ἡμᾶς, τῆς προσκαίρου ταύτης ζωῆς τὸν θεάρεστον 35 προτιμήσαντας θάνατον μετὰ τυραννικῆς ἀδόξου καταδίκης καὶ τοὺς ἐν ἀναχωρήσει καὶ μονίᾳ θεῷ μόνῳ σχόντας δήλην τὴν αὑτῶν τελειότητα· περὶ γὰρ τῶν καθ’ ἡμᾶς οὐδ’ Ἀριστοτέλης ἔννοιαν ενσχηκε.

[*](8 ἀντίξουν Ba 11. 12 ἐν ταῖς ἐξουσίαις Aristolteles 12 ὁμοιοπαθεῖν a ot Arist.: ὁμοιοπαθεῖς Β 22 rhesis usque ad τοῦτο τὸ τέλος (p. 1095b23) a 30 cf. Arist. Rhet. Α 3 p. 1359a3 ἐν Β: om. a 32 ζήσας Β: συζήσας a, fort, rectius)[*](p. 1095b23)

Φαίνεται δ’ ἐπιπολαιότερον εἶναι.

[*](9v)

τὴν περὶ τοὐ ἀνθρωπίνου ἀγαθοῦ δόξαν ἐλέγχει τῶν λεγόντων εἶναι τοῦτο τιμήν, καί φησιν ἐπιπολαιότερον εἶναι τοῦτο τοῦ ζητουμένου, ἤτοι μετέωρόν τι καὶ τῇ τοῦ ἀγαθοῦ ζητήσει προσκολλώμενον καὶ τοῦτο δείκνοσιν ἐκ τοῦ ἐν ᾧ ἐστιν ἡ τιμή. τὸ γὰρ ἀγαθόν τινος οὐχ ὡς ἐν ἄλλῳ ὂν καὶ πρὸς ἄλλον ἐνδεικνύμενον λέγομεν, ἀλλ’ ὡς οἰκεῖον ὂν ἐκείνῳ οὗ εἶναι λέγεται καὶ ἐν ἐκείνῳ ὑφεστηκός, ἢ καὶ ἐξ ἐκείνου προβαλλόμενον ὡς ἴδιον ἐκείνου ἐνέργημα. ἡ δὲ τιμὴ οὐκ ἐν τῷ τιμωμένῳ μᾶλλον ἀλλ’ ἐν τῷ τιμῶντί ἐστιν. ὁ γὰρ τιμῶν ἐνεργεῖ τὴν τιμήν, ὥσπερ ὁ βαδίζων τὴν βάδισιν καὶ ὁ γράφων τὴν γραφήν. οὔτε δὲ ὁ πρὸς ὃν βαδίζει ὁ βαδίζων οὔτε ὁ πρὸς ὃν γράφει ὁ γράφων, κἀν ἀποτείνωσι πρὸς ἑτέρους τὴν οἰκείαν αὐτῶν ἐνέργειαν. οὕτω δὴ καὶ ὁ τιμῶν οἰκείαν μὲν ἔχει ἐνέργειαν τὴν τιμήν, ἀποτείνει δὲ ταύτην πρὸς τὸν τιμώμενον· τἀγαθὸν δὲ οὐχ οὕτως· ἀλλ’ οἰκεῖόν τι λέγομεν καὶ τοσοῦτον οἰκεῖον ὡς εἶναι καὶ δυσαφαίρετον, ἀλλ’ οὐκ ἀναφαίρετον· πέφυκε γὰρ ὁ ἄνθρωπος ἐκ θατέρου τῶν ἐναντίων εἰς θάτερον μεταβάλλεσθαι· καθ’ ὃ καὶ μηδένα δεῖν μακαρίζειν πρὸ τελευ- τῆς εἴρηται· μαντευόμεθα δὲ εἶπε καὶ οὐ λέγομεν ἢ δοξάζομεν διὰ τὸ μήπω τι περὶ αὐτοῦ ἀποδειχθῆναι ἀλλ’ ὡς ἐν εἰκασμῷ οὕτω λαμβάνεσθαι· στοχαστικὴ γὰρ τέχνη ἡ μαντική.

[*](p. 1095b26)

Ἕτι δὲ ἐοίκασι τὴν τιμὴν διώκειν.

Ἕτερον ἐπιχείρημα δεικνύον μὴ εἶναι τὴν τιμὴν τὸ ζητούμενον ἀγαθόν· οἱ γὰρ χαρίεντες καὶ πρακτικοὶ ζητοῦντες τὴν τιμὴν καὶ καταλαβεῖν σπεύδοντες οὐ καθ’ αὑτὸ διώκουσιν αὐτὴν ἀλλὰ δι’ ἕτερον. ποῖον τοῦτο; ἵνα πιστεύσωσιν ἑαυτοὺς εἶναι ἀγαθούς. τὸ δὲ τέλος καὶ τὸ ἀγαθὸν καθ’ αὑτὸ διωκτόν, οὐ δι’ ἕτερον· καὶ ἔστιν ὁ συλλογισμὸς κατὰ τὸν τέταρτον τρόπον τοῦ δευτέρου σχήματος οὕτως· πᾶν τὸ ὡς τέλος ἀγαθὸν καθ’ αὑτὸ διωκτόν οὐ δι’ ἕτερον· ἡ τιμὴ οὐκ ἔστι καθ’ αὑτὸ διωκτὸν ἀλλὰ δι’ ἕτερον· ἡ τιμὴ ἄρα οὐκ ἔστιν ὡς τέλος ἀγαθόν. ζητοῦσι δὲ οἱ χαρίεντες τὴν πίστιν τῆς αὐτῶν ἀγαθότητος <ἄλλοθεν>, διότι καὶ τοῦτο εἶδος ἐστι καὶ καλεῖται ἐπιείκεια, λέγω δὴ τὸ μὴ τῇ ἑαυτῶν ἀρκεῖσθαι κρίσει περὶ ἑαυτῶν, ἵνα μὴ ἴσως φιλαυτήσαντες οὐκ ἐπιτεύ|ξωνται τῆς ὀρθότητος. [*](10r) πάλιν δὲ καὶ τοῦτο κατασκευάζων, ἤγουν τὸ διώκειν τὴν τιμὴν διὰ τὴν πίστιν τῆς ἑαυτῶν ἀγαθότητος, φησὶ ζητοῦσι γοῦν ὑπὸ τῶν φρονίμων τιμᾶσθαι καὶ παρ’ οἷς γινώσκονται καὶ ἐπ’ ἀρετῇ. ὅτι γάρ, φησίν, οὐ καθ’ αὑτὸ διωκτὸν ἡ τιμὴ ἀλλὰ δι’ ἕτερον ὡς εἴρηται, δῆλον ἐντεῦθεν. οὐ γὰρ ἁπλῶς τὴν τιμὴν διώκουσιν οὐδὲ παρὰ τῶν τυχόντων, ἀλλ’ ὑπὸ [*](1 rhesis usque ad μαντευόμεθα (p. 1095b26) a 20 rhesis usque ad καὶ ἐπ’ ἀρετῇ (p. 1095b47) a 29 ἄλλοθεν a: om. Β)

τῶν φρονίμων καὶ εἰδότων αὐτοὺς οἷοι τὸν βίον εἰσί· καὶ οὐκ ἐπὶ τῷ τυχόντι [*](10r) ἀλλ’ ἐπ’ ἀρετῇ· ὑπὸ μὲν τῶν φρονίμων, ἵν’ ὀρθῶς κρίνοντες ἀξίους αὐτοὺς ἡγῶνται τιμῆς, ὑπὸ δὲ τῶν γινωσκόντων, ἵνα μὴ ἐξ ἀγνοίας πλανώμενοι τοὺς μὴ ὄντας ἀγαθοὺς τιμῶσιν ὡς ἀγαθούς· ἐπ’ ἀρετῇ δὲ ὅτι ζῆν ἀγαπῶσι καὶ ζητοῦσι πληροφορίαν, ὥστε εἰδέναι βεβαίως εἰ ὃ ἀγαπῶσιν ἔχουσι.

[*](p. 1095b29)

Δῆλον οὖν ὅτι κατά γε τούτους

Εἰ διὰ τὴν ἀρετὴν αἱρετόν φησιν ἡ τιμή, πῶς οὐ τελικώτερον ἀρετὴ [*](12) τιμῆς; τὸ γὰρ οὗ ἕνεκα κρεῖττον ἀεὶ τοὐ ἕνεκα ἐκείνου, ὥστε μᾶλλον ἄν τις τὴν ἀρετὴν ὑπολάβοι τέλος τοῦ πολιτικοῦ βίου ἢ τὴν τιμήν. εἶτα δείκνυσιν ὡς οὐδ’ αὐτή ἐστι τὸ σκοπιμώτατον ἀγαθόν· φαίνεται γάρ φησιν ἀτελεστέρα καὶ αὕτη· τό δ’ ἀγαθὸν οὐ δεῖ ἀτελὲς εἶναι· ὥστε οὐκ ἔστιν ἡ ἀρετὴ τὸ ζητούμενον ἀγαθόν. ὅτι δὲ οὕτως ἔχει τὸ ἀληθὲς καὶ ἕτερόν ἐστι τὸ τέλος παρὰ τὴν ἀρετήν, δείκνυσιν ἐφεξῆς οὕτως· ἡ ἀρετὴ ἕξις ἐστὶ καὶ τοιαύτη ὡς δύνασθαι εἶναι ἐν τῷ ὑποκειμένῳ ποτὲ χωρὶς ἐνεργείας καὶ προχειρίσεως· τότε δὲ δόξειεν ἂν εἰκότως ἀτελὴς εἶναι, οἷον ὡς ἐπὶ τῶν ὑπνούντων· ἐνδέχεται δὲ καὶ σπουδαῖον ὄντα τινὰ διὰ βίου ἀπρακτεῖν, τὰς ἀγαθὰς μὲν ἔχοντα ἕξεις, οὐ μέντοι γε καὶ προ- χειριζόμενον, ἢ διὰ τὸ μὴ εὑρίσκειν καιρὸν πρὸς τὴν προχείρισιν τῶν ἔξεων ἢ διὰ τὸ μὴ εὐπορεῖν ὕλης· ὡς εἴ τις μεγαλοπρεπὴς μὲν εἴη, χρημάτων δὲ ἀποροίη· ἐν μεγέθει γὰρ ἔργων καὶ πλήθει ἀναλωμάτων ἐμφανὴς ὁ μεγαλοπρεπὴς γίνεται. ἐνδέχεται δὲ καὶ ἀτυχεῖν τὰ μέγιστα διὰ βίου τὸν τὰς ἀρετὰς ἔχοντα, νοσοῦντα τυχὸν ἢ πενόμενον ἢ ἐπιβουλευόμενον ἢ ἄλλο τι πάσχ·οντα, ὑφ’ ὧν ἡ κατ’ ἀρετὴν ἐνέργεια ἀνακόπτεται, ὡς ἔχειν μὲν τὰς κατ’ ἀρετὴν ἕξεις, μηδαμῇ δὲ κατ’ αὐτὰς ἐνεργεῖν. οὐδεὶς ἄν εἴποι, φησί, τοῦτον εὐδαίμονα, εἰ μὴ δόξαν ἀπό τινος παραλαβών, παρά- δοξόν τινα εἰσάγουσαν ἔννοιαν παρὰ τὴν κοινὴν παράδοσιν καὶ παρ’ αὐτὰ τὰ δαινόμονα. θέσις γάρ ἐστι παράδοξος ὑπόληψίς τινος τῶν κατὰ σιλοσοδίαν γνωρίμων, ὡς Ἡράκλειτος ἔλεγεν ἓν εἶναι τὰ ἐναντία Παρμενίδης ἓν τὸ ὂν καὶ Ζήνων μὴ εἶναι κίνησιν· οἷς ὁμοίως παράδοξον καὶ τὸ λέγειν εὐδαίμονα καὶ μακάριον τὸν ἀπρακτοῦντα διὰ βίου καὶ ἀτυχοῦντα τὰ μέγιστα.

[*](p. 1096a3)

Ἱκνῶς γὰρ καὶ ἐν τοῖς ἐγκυκλίοις.

Φᾶσί τὸν Ἀριστοτέλην ἔπη τινὰ ἐκθέσθαι ἐπίτηδες κατά τινα ἀριθμὸν συμποσούμενα ἐν ἑτέρᾳ καὶ ἑτέρᾳ θέσει καὶ τάξει, ὧν ἑκάστη ἀπὸ τοῦ [*](35 αὐτοῦ τε ἤρχετο καὶ εἰς τὸ αὐτὸ κατέληγε’ διὸ καὶ ἐγκύκλια ταῦτα ὠνόμασεν, οἷς ἡμεῖς μὲν οὐκ ἐνετύχομεν, εἰσὶ δ’ οἳ περὶ τούτων ἱστόρησαν.) [*](4 ὅτι B: om. a 7 rhcsis usque ad τούτων ἅλις (p. 1096a3) a 16 προχειρήσεως a 32 rhesis usque ad εἴρηται περὶ αὐτῶν (p. 1096a4) a)

ἐν ἐκείνοις φησὶν εἰρῆσθαι περὶ εὐδαιμονίας, καὶ εἰ ἔστι μακαρίζειν τινὰ [*](10r) ἐκ τῶν κατ’ ἀρετὴν μόνων ἕξεων μηδὲν κατ’ αὐτὰς ἐν βίῳ διαπραττόμενον. διὸ βραχύ τι περὶ τούτων εἰπὼν παρελήλυθε.

[*](p. 1096a4)

τρίτος ἐστὶν θεωρητικός.

Ἀπαριθμησάμενος ἐν τοῖς ἔμπροσθεν τοὺς μάλιστα τῶν βίων προὔχοντας χοντας καὶ τρεῖς εἶναι τούτους εἰπών, τὸν ἀπολαυστικὸν τὸν πολιτικὸν τὸν θεωρητικόν, ἤτοι τὸν ἐμπαθῆ τὸν μετριοπαθῆ τὸν ἀπαθῆ, τοῖς μὲν δυσὶ τὸ δοκοῦν ἀγαθὸν οἰκείως ἀπέδωκε· βίους δὲ ὀνομάζει πάντως τοὺς τρόπους τῆς μετὰ σώματος κατὰ γῆν ἀνθρώπου διαγωγῆς. βουλόμενος δ’ ἤδη καὶ περὶ τοῦ θεωρητικοῦ λέγειν ὅπως ἔχει καταλλήλως ἑαυτῷ περὶ τῆς δόσεως τῶν ἀγαθῶν, ἐπεὶ ἡ περὶ τούτου διδασκαλία πλείονος ἐδεῖτο λόγου, νῦν μὲν ταύτην ἀφίησι, παραπέμπει δὲ εἰς τοὺς ἑξῆς λόγους, ὡς ἐν ἐκείνοις εὐκαιρότερον ἐρῶν περὶ αὐτοῦ, τοσοῦτον μόνον ἐν τούτοις εἰπὼν τρίτος δ’ ἐστὶν ὁ θεωρητικός, ὑπὲρ οὗ τὴν ἐπίσκεψιν ἐν τοῖς ἑπομένοις ποιησόμεθα· ἐν γὰρ τῷ Κάππα τῆς παρούσης πραγματείας περὶ αὐτοῦ παραδίδωσι. τρίτον δὲ λέγει αὐτὸν κατὰ τὴν τάξιν, ᾗ ἐνταῦθα ἐχρήσατο, ἀπὸ τῶν ὑφειμένων ἐπὶ τὰ ὑπερβαίνοντα ἀνερχόμενος.

[*](p. 1096a5)

’0 δὲ χρηματιστὴς βίαιός τίς ἐστι.

Τρεῖς εἰρηκὼς εἶναι τοὺς μάλιστα τῶν βίων προέχοντας, μὴ μέντοι μνημονεύσας τοῦ χρηματιστικοῦ, ἐπεὶ κατενόει τῶν ἀνθρώπων πολλοὺς οὐ μόνον τυχόντας ἀλλ’ ἐνίοτε καὶ τοὺς ὑπερέχοντας καὶ αὐτοὺς βασιλεῖς οἷος Μίδας ὁ Φρύξ * * * καὶ πᾶν ὁτιοῦν ἐπιτηδεύοντας πρὸς κτῆσιν χρημάτων. λέγει τοίνυν καὶ περὶ τούτου ἐπὶ βραχύ· χρηματιστικὸν μὲν ὀνομάζων βίον τὸν περὶ κτῆσιν χρημάτων σπουδάζοντα, βίαιον δὲ ὅτι καὶ βίαν ἐνδείκνυται πρὸς τὸ κτήσασθαι τὸ ζητούμενον. ὅτι δὲ τὸ τῷ χρηματιστῇ δοκοῦν οὐκ ἔστι τὸ ζητούμενον, δείκνυσι λέγων, χρήσιμον γὰρ καὶ ἄλλου χάριν. τὸ γὰρ χρήσιμον ὑπηρετικὸν ὥσπερ ἐστὶ καὶ πρὸς ἄλλο ἀφορῶν ὡς πρὸς τέλος, ὑφ’ ὃ καὶ ἀναφέρεται ὡς πρὸς ἐκεῖνο λυσιτελοῦν· τὸ δὲ ἀγαθὸν τὸ ὡς τέλος αὐτοτελές ἐστι καὶ αὐτὸ δι’ αὑτὸ διωκτὸν οὐ δι’ ἕτερον· διὸ καὶ οἱ τὴν φιλοσοφίαν ὡς ἄχρηστον διαβάλλοντες καὶ τούτου ἕνεκα πειρώμενοι αὐτὴν ἀποβάλλεσθαι, ἔλαθον ἑαυτοὺς πάσης αὐτὴν ὑπερτιθέντες ἐπιτηδεύσεως· [*](10v) οὐ γὰρ ἀνέχεται ὑφ’ ἕτερόν τι ἀνάγεσθαι καὶ πρὸς ἄλλο λυσιτελεῖν πάντα τἄλλα ὑφ’ ἑαυτὴν ἔχουσα, ὡς ἀνθρώπου ζωῇ καὶ ψυχῇ συμβαλλόμενα πρὸς τὴν ταύτης κατόρθωσιν ὅσα δοκεῖ τοῖς χαρίεσσιν ἀγαθά. διὸ καὶ παρὰ τοῖς παλαιοῖς ἐν ταῖς εὐνομουμέναις τῶν πόλεων ἔστιν εὑρεῖν τοὺς πολιτικοὺς ἄνδρας ὑπηρετικούς τινας τοῖς σοφοῖς γινομένους, ὅπως [*](4 ·τρίτος δ’ ἐστὶν a et Aristoteles rhesis usque ad ποιησόμεθα (p. 1096a5) a 9 γῆν Β: τὴν a post ἀνθρώπου addit προαίρεσιν a 14 ὑπὲρ Ba: περὶ Arist. 18 rhesis usque ad καὶ ἄλλου χάριν (p. 1096a7) a 22 lacunam indicavi 35 εὐνομουμέναις a: εὐνομίαις Β)

ἄδειαν ἔχοντες ἀνεμποδίστως ἐνασχολῶνται τοῖς θεωρήμασι. καὶ ἄλως [*](10v) δ’ ἄν τις ἴδοι τὸν πλοῦτον μὴ ὄντα τὸ ζητούμενον ἀγαθόν, διότι θυραῖον καὶ ὀργανικόν ἐστι καὶ ἐπαμφοτερίζον ἐπὶ τὴν χρῆσιν, ὡς καὶ πρὸς χρηστότητα ὂν καὶ φαυλότητα πρόφασις.

[*](p. 1096a7)

Διὸ μᾶλλον τὰ πρότερον λεχθέντα.

Τὸν πλοῦτον ἀπελέγξας ὡς μὴ ὄντα τὸ ζητούμενον ἀγαθόν, ἅμα δὲ διαβαλὼν καὶ τὸν χρηματιστικὸν βίον, ἐπιφέρει νῦν λέγων εἰκὸς εἶναι μᾶλλον τὰ πρότερον λεχθέντα ὑπολαβεῖν τινα τέλη εἶναι, ἤγουν τὴν ἡδονὴν καὶ τὴν τιμήν, ἅτε δι’ αὑτὰ ἀγαπώμενα· ὡς κἀντεῦθεν ἐλέγχεσθαι πλέον τὸν πλοῦτον μὴ ὄντα τὸ ἀνθρώπινον ἀγαθόν. εἰ γὰρ τὰ μᾶλλον δοκοῦντα τέλη ὑπάρχειν διὰ τὸ εἶναι δι’ αὑτὰ διωκτὰ οὐκ ἔσται τέλη, πῶς τὸ ἄλλου χάριν ζητούμενον τὸ τέλος ἔσται καὶ τὸ ἀγαθόν; τὸ δὲ πολλοὺς λόγους καταβεβλῆσθαι πρὸς αὐτὰ λέγοι μὲν ἄν καὶ διὰ τοὺς περὶ Ἑπίκουρον, οἳ τὴν ἡδονὴν τὸ τέλος ἐτίθεντο. πολλοὶ γὰρ περὶ τούτων εἰρήκασιν, οἱ μὲν ἀναιροῦντες τὴν δόξαν, οἱ δὲ συνηγοροῦντες αὐτοῖς. λέγοι δ’ ἂν καὶ περὶ τῆς τιμῆς, ὅτι γε τοῖς πολιτικοῖς ἀνδράσι πολὺς λόγος περὶ αὐτῆς· καὶ ὁ Σωκράτης ἐν πολλοῖς εὕρηται παρὰ Πλάτωνι τοῖς τῶν πολιτικῶν ἀκαίρως φιλοτιμουμένοις ἀντιτιθέμενος καὶ τὰς ὀρέξεις αὐτῶν ἐλέγχων ὡς οὐκ εὖ ἐχούσας. οὐ δεῖ δὲ τὴν ἐξ ἀπαθείας ἑπομένην ταῖς ψυχαῖς θεωρίαν τῇ ἡδονῇ συντάττειν καὶ τῇ τιμῇ ὡς οὐδ’ αὐτὴν οὖσαν τέλος· οὐ γὰρ ἂν εἴη τι τελικώτερον ἀνθρώπου ψυχῇ τοῦ ἐν ἀπαθείᾳ καὶ θεωρίᾳ σχεῖν τὸ τέλειον· ὥστε τὰ πρότερον λεχθέντα περὶ τῆς τιμῆς δεῖ νοεῖν λεγόμενα καὶ τῆς ἡδονῆς.

[*](p. 1096a10—13)

ταῦτα μὲν οὖν ἀφείσθω ἕως τοὐ εἰ είσαγαγεῖν τὰ εἴδη.

Προθέμενος ἐν τῆ ἀρχῇ τῶν ἠθικῶν περὶ τοῦ ἀνθρωπίνου ἀγαθοῦ καὶ τέλους εἰπεῖν, πρῶτον μὲν ὅτι ἔστιν ἔδειξεν, εἶτα μετέβη ἐπὶ τὸ δεύτερον πρόβλημα, ἐξετάζων τὸ τί ἐστι καὶ παραγαγὼν εἰς μέσον τὰς δόξας ἃς ἔχουσιν οἱ ἄνθρωποι περὶ αὐτοῦ ἄλλως ἄλλοι δοξάζοντες, ὡς τοὺς μὲν ἡδονὴν τοῦτο λέγειν τοὺς δὲ τιμὴν τοὺς δὲ πλοῦτον τοὺς δ’ ἕτερόν τι τῶν ἔργων· καὶ πάντα ἀπελέγξας ὡς μηδενὸς ὄντος τέλους αὐτῶν μέτεισιν ἐπὶ τὸ κυριώτερον, οὐκ ἐπιπολαιότερόν τι λέγων ὡς οἱ πολλοί, ἀλλὰ βαθύτερον ἐξετάζων περὶ αὐτοῦ. ἀλλ’ ἐπεὶ ὁ Πλάτων ἐπὶ τοῦ πρώτου ἀγαθοῦ παρέδωκεν οὐκ εὐκαταφρόνητα θεωρήματα ἀλλὰ μεγάλα καὶ εἰς ὕψος τὸ μέγιστον τὰς ψυχὰς ἀναφέροντα πειρᾶταί τινα καὶ πρὸς ἐκεῖνον ὡς ἐν παρόδῳ εἰπεῖν, ἴσως οὐδὲ Πλάτ6ωνι ἀνθιστάμενος ἀλλὰ τοῖς καθὰ μὴ δεῖ τὰ ἐκείνου ἐκδεχομένοις. καὶ ἴσως ἀναγκαῖον εἰπεῖν πρότερον [*](5 rhesis usque ad καταβέβληνται (p. 1096a10) a 24 rhesin plenam exliiliet a 27 εἰς μέσον Β: δεύτερον a 31 κυριώτερον Β: καιριώτερον a 33 θεωρήματα B: om. a)

περὶ τίνος τε εἶπεν ὁ Πλάτων ἀγαθοῦ, ἐν οἷς παραδίδωσι τὸν περὶ [*](10v) νοῦ, ἵν’ εἴη δῆλον εἰ προσφυῆ πρὸς τὴν ἐκείνου ἀναίρεσιν τὰ παρὰ Ἁριστοτέλους ἐνταῦθα λεγόμενα. ὁ γὰρ Πλάτων περὶ τῆς ἀρχῆς τῶν ὄντων ἀπάντων ζητήσας, τὸ ἓν ἐκείνην καὶ ἄρρητον εἶναι καὶ τἀγαθὸν ἀπεφήνατο, πᾶν δὲ ὂν αὐτῆς ἀπέφησεν, ὡς ὑπερούσης μὲν καὶ ὑπερεχούσης, πάντα δὲ περιεχούσης ἐν αὑτῇ ἀνεννοήτως καὶ ὑπερουσίως, τὰς προόδους δὲ ποιουμένης πρὸς ἅπαντα ἀνεκφοιτήτως ἑαυτῆς καὶ πάντα παραγούσης τὰ νοητὰ καὶ νοερά, λογικά τε καὶ ἄλογα, ζῶντά τε ὁπωσοῦν καὶ τὰ παντελῶς ἄζωα, καὶ αὐτὰ τὰ ἀμυδράν τινα ἔννοιαν τοῦ εἶναι ἔχοντα διὰ τὴν αὑτῆς ἀγαθότητα, οὐ τῷ προαιρεῖσθαι καὶ βούλεσθαι ἐπὶ τῆς ποιήσεως ἀλλὰ αὐτῷ τῷ εἶναι. ὡς καὶ ὁ ἥλιος φωτίζει τῇ παρουσίᾳ αὐτῇ, οὐ προαιρούμένος οὐδὲ βουλόμενος, ὡς εἶναι τὴν αὐτὴν ἀρχὴν καὶ τέλος τῶν ὁπωσοῦν εἶναι λεγομένων· ἀρχὴν μὲν ὡς πάντων ἐξ αὐτῆς τὸ εἶναι ἐχόντων, τέλος δὲ ὡς δι’ αὐτὴν καὶ πάντων ἀναπλουμένων πρὸς αὐτὴν καὶ ἐφιεμένων αὐτῆς ὡς πέφυκεν ἕκαστον ὡς πάντα τελειούσης καὶ ἀγαθυνούσης καὶ αὐτὴν εἶναι τὸ πρῶτον ἀγαθόν, ὡς οὐσιῶδες ἀγαθὸν οὗ πάντα ἐφίεται. καὶ ταῦτα μὲν ταύτῃ διὰ βραχέων· ἴδωμεν δὲ τί Ἀριστοτέλης λέγει. τὸ δὲ καθόλου βέλτιον ἴσως ἐπισκέψασθαι. νῦν τὸ καθόλου οὐχ ὡς ἐν ταῖς λογικαῖς θεωρίαις λέγεται· ἐκεῖ μὲν γὰρ τὸ ἐπὶ τοῖς πολλοῖς καὶ ὑστερογενές, ἐνταῦθα δὲ τὸ πρὸ τῶν πολλῶν ὡς προυφεστηκὸς αὐτῶν κἀκείνων πρὸς αὐτὸ δεχομένων τὴν ὕπαρξιν. οὕτω γὰρ οἱ περὶ Πλάτωνα ἔλεγον, λόγους τινὰς ἐπεισαγαγόντες ἐνυποστάτους θείους νοερούς, πρὸς οὓς ἔλεγον πάντα τὰ ἔνυλα εἶναι καὶ γίνεσθαι, οὓς καὶ εἴδη καὶ ἰδέας ἐκάλουν καὶ ὅλα καὶ καθόλου, προυδεστηκότας μὲν τῶνδε τῶν ἐν σώμασιν εἰδῶν, ἐξῃρημένους δὲ τούτων ἁπάντων, ἐν τῇ τοῦ δημιουργοῦ θεοῦ διανοίᾳ ὄντας, ἕτερά τινα κατ’ αὐτοὺς ἐν τῇ ὕλῃ χαράττοντος. καθόλου δὲ καὶ ὅλα ταῦτα ἐλέγετο, ὅτι ἕκαστον ἐκείνων ἓν ὂν ἔχει πολλὰ ἐξ ἐκείνου καὶ κατ’ ἐκεῖνο γινόμένα ἐν σώματι καὶ ἔνυλα, πρὸς ἃ ἐκεῖνο καθόλου καὶ ὅλον ἐλέγετο οὐκ ἐννοηματικῶς ἀλλὰ νοερῶς· καθόλου μὲν ὡς ὑπάρχον πολλοῖς ἐξῃρημένον ἃ κατ’ ἐκεῖνο γεγένηται, ὅλον δὲ ὡς ἐν λόγῳ μερῶν τεταγμένων ἃ πρὸς ἐκεῖνο ἀναφέρεται ὡς πρὸς ὅλον, οὐκ ἐξ αὐτῶν συγκείμενον οὐδ’ ἐπ’ αὐτοῖς ἐννοούμενον, ἀλλὰ πρὸ αὐτῶν μὲν ὂν καὶ μένον καθ’ αὑτό, ἐκεῖνα δ’ [*](11r) ἔχον ἀναφερόμενα πρὸς αὐτὸ ὡς πρὸς οἰκείαν ὁλότητα. τριχῶς γάρ φασι λέγεσθαι τὸ ὅλον, πρὸ τῶν μερῶν ἐκ τῶν μερῶν καὶ ἐν τοῖς μέρεσι. πρὸ τῶν μερῶν μὲν ἐκεῖνα τὰ εἴδη, ὅτι πρὸ τῶν πολλῶν ἕκαστον ἐκείνων ὑφέστηκεν ἃ πρὸς ἐκεῖνο γέγονεν, ἁπλούστατα ὄντα καὶ ἄυλα· ἐκ τῶν μερῶν δὲ τὰ σύνθετα καὶ εἰς πολλὰ μεριζόμενα, εἴθ’ ὁμοιομερῆ ὡς λίθος εἰς λίθους ὅλον ὂν πρὸς μέρη εἰς ἃ καὶ διαιρετός ἐστιν, ὧν ἕκαστον τό τε ὄνομα καὶ τὸν λόγον τοῦ ὅλου ἐπιδέχεται, εἴτ’ ἀνομοιομερῆ ὡς [*](3 εἴη Β: ἦ a 7 περιεχούσης a: προεχούσης Β 28 ὅτι scripsi ex Vat. 1622: ὅτε Ba 30 ἐξῃρημένοις a 31 ἐκεῖνος a 34 τριχῶς Β: τρισσῶς a 35 καὶ Β: om, a 39 ὃν scripsi: ὣν Ba 40 ἀνομομερῆ a) ἄνθρωπος εἰς χεῖρας πόδας κεφαλήν· οὐδὲν γὰρ τῶν μερῶν τοῦ ἀνθρώπου [*](11r) ὅμοιον τῷ ὅλῳ, ὡς μήτε τοὔνομα μήτε τὸν λόγον τοῦ ὅλου δεχόμενον· ἐν τοῖς μέρεσι δέ, ὡς τὰ ἐννοηματικά, ἃ καὶ ἐπὶ τοῖς πολλοῖς καὶ ὑστερογενῆ λέγεται· ὑστερογενῆ μὲν ὅτι τὰ καθ’ ἕκαστα ὁμοειδῆ ἢ ὁμογενῆ ἡ ψυχὴ θεωρήσασα πρότερον ὑφεστηκότα ἐν σώμασι καὶ τὸ ἐν αὐτοῖς κοινῶς θεω- ρούμενον λόγον κατὰ ἀφαίρεσιν τὴν ἀπὸ τῆς ὕλης ἐν ἑαυτῇ ὑποστή- σασα, ἐπιφέρεται τοῦτον οἰκείως ἑαυτῇ, ἤγουν λογικῶς καὶ ἐπιστημονικῶς· ἐννοηματικὰ δέ, ὅτι μέχρις ἐννοίας τὴν ὑπόστασιν αἱ τοιαῦται ὁλότητες ἔχουσι, μηδαμῇ χωρὶς τῶν καθ’ ἕκαστ̣α ἐξ ὧν καὶ ἐλήφθησαν ἐνεργείᾳ οὖσαι· ἐν τοῖς μέρεσι δέ, ὅτι ἐν τοῖς καθ’ ἕκαστα, πρὸς ἃ καὶ ὁλότητες λέγονται, τὰ περὶ αὐτῶν λεγόμενα ἀναφαίνεται· ἐπὶ τοῖς πολλοῖς δέ, ὅτι μετὰ τὴν ὕπαρξιν τῶν πολλῶν αὐτὰ ἐν ἑαυτῇ ἡ ψυχὴ ὑπεστήσατο. διὰ τοῦτο καὶ τὸ ζῷον τὸ καθόλου οὐδὲν ἢ ὕστερον, αὐτὸς ὁ Ἀριστοτέλης ἐν τοῖς Περὶ ψυχῆς εἶπεν· οὐδὲν μὲν ὅτι καθ’ ἑαυτὸ μὴ ὑφέστηκεν, ὕστερον δέ, ὅτι τῇ τῶν πολλῶν ὑπάρξει καὶ καταλύσει ἡ αὐτοῦ ἐπηκολούθησεν ἔννοια. καὶ ταῦτα μὲν περὶ τοῦ καθόλου πὼς ἐνταῦθα λαμβάνεται· ἔλεγον δὲ τὰ εἴδη οἱ λέγοντες παραδείγματα προκεῖσθαι τῷ δημιουργῷ, ἵν’ ἀφορῶν πρὸς αὐτὰ ὡς προκεντήματα καὶ προχαράγματα κατασκευάζῃ τὰ ἔνυλα, λόγους ὄντα ἐκεῖνα δημιουργικοὺς καὶ οἱονεὶ νοήματα τοῦ ποιοῦντος καὶ θεωρήματα. οὐχ ὡς ποιότητάς τινας ἢ ἐπιστήμας ἐπιγινομένας ἔξωθεν, ἀλλ’ ὡς κυρίως ὄντα καὶ ὑφεστηκότα δραστικά τε καὶ νοερὰ καὶ τῶν ἐν ὕλῃ ἀρχέτυπα. λόγους γὰρ θείους πάντα τὰ εἴδη φασί, τοὺς μὲν ὑφειμένους, τοὺς δ’ ὑπερέχοντας· καὶ οὐδὲν αὐτῶν εἶναι ἀδρανές, ὃ μὴ τὴν οἰκείαν ἐνέρ- γειαν κατὰ πρόβασιν εἰς τὰ ὑπ’ αὐτὸ ἐπιδείκνυται, καθὼς τέτακται. ἔστι μὲν δὴ καὶ ἡ φύσις εἶδος, ἀλλὰ σωμάτων ἀχώριστον, διεισδῦνον διὰ σωμάτων καὶ ἔνδον αὐτὰ διαπλάττον καὶ διοικοῦν. τὰς δὲ ἰδέας οὐχ οὕτω φασίν, ἀλλὰ λόγους ἐνυποστάτους, ὑπερανεστηκότας πάντῃ καὶ σωμάτων καὶ φύσεων, ἀριθμόν τινα θεῖον, δι’ οὗ ὡς παραδείγματος τὸν δημιουργὸν ἐνεργεῖν τὴν ἔνυλον ποίησιν. τοσαῦτα καὶ περὶ τούτων, ἵν’ εἰδῶμεν πῶς ταῦτα ἐτίθουν οἱ περὶ Πλάτωνα, οἷς Ἀριστοτέλης ἀντιτίθεται, ἀνελεῖν τὸ πρὸ τῶν πολλῶν καθόλου πειρώμενος. ἐπιείκειαν δὲ ἐνταῦθα καὶ τὸ φιλάληθες ὑποκρίνεται, πρόσαντες μὲν ἑαυτῷ λέγων τὴν περὶ τῶν ἰδεῶν ζήτησιν, οἷον προσκοπτικὴν καὶ ἐμποδιστικὴν τῷ λόγῳ αὐτοῦ, ὡς ἔχουσάν τι πρὸς αὐτὸν δυσωπίας καὶ ὄκνου παραίτιον διὰ τὸ φίλους εἶναι τοὺς εἰσαγαγόντας τὴν περὶ τῶν εἰδῶν δόξαν· φίλος γὰρ ὁ Πλάτων’ αὐτῷ, ἐπεὶ καὶ διδάσχαλος, προτιμᾶν δὲ αὐτὴν τῆς πρὸς ἀνθρώπους φιλίας τὴν περὶ τῶν πραγμάτων ἀλήθειαν.

[*](13. 14 ἐν τοῖς Περὶ ψυχῆς] Α 1 p. 402b7 14 μὴ Β: μὲν οὐχ a 15 ἐπηκολούθησεν scrips!: ἐπηκολούθησιν Β: ἐποκολοὑθησιν a 19 δημιουργικοὺς Β: δημιουργοὺς a 36 αὐτὴν Ba: αὐτὸν coni. Diels)[*](p. 1096a14)

Δόξειε δ’ ἄν ἴσως βέλτιον. [*](11r) Μετ’ εὐλαβείας ἀντεπιχειρεῖ τῷ Πλάτωνι. οὐ γὰρ εἷπεν ἔστι δὲ βέλττιον', ἀλλὰ δόξειε· προσέθηκε δὲ καὶ τὸ ἴσως, ἑαυτοῦ τὸ τῆς ἀναιδείας ἀποκρουόμενος ἔγκλημα. εἰ καὶ φίλοι οὖν, φησίν, οἱ ἄνδρες οἱ τὰ πρὸ τῶν πολλῶν εἴδη θέμενοι, ἀλλὰ βέλτιον τῆς πρὸς αὐτοὺς τιμῆς καὶ πρέπον οὐ μόνον πρὸς τὰ τῶν φίλων ἀνθίστασθαι, ἀλλὰ καὶ τὰ οἰκεῖα ἀναιρεῖν, ὥστε σώζεσθαι τὴν ἀλήθειαν καὶ μὴ κρυπτομένην ἐξ ἀνθρώπων ἀπόλλυσθαι. ἐπιτείνων δὲ τὸ πρέπον φησὶ ἄλλως τε καὶ φιλοσόφους ὄντας. φι- λαλήθης γὰρ ὁ φιλόσοφος, εἰ μὴ ψεύδοιτο τὸ ὄνομα· σοφίαν γάρ τις φιλῶν φιλόσοφός ἐστι· σοφία δὲ τῶν ὄντων ἐπιστήμη ᾗ ὄντα· ὄντα δὲ τὰ ἀκίνητα καὶ ἀμετάβλητα καὶ ἀεὶ ὡς ἔχουσιν ἔχοντα καὶ διὰ παντὸς ἐν ἀκινησίᾳ μένοντα, κἀντεῦθεν ἐν ἀληθείᾳ πάσῃ τὸ εἶναι ἔχοντα. πῶς ἄρα φιλόσοφος ὁ τινὸς ὄντος δευτέραν τιθεὶς τὴν ἀλήθειαν;

[*](p. 1096a16)

Ἁμφοῖν γὰρ ὄντοιν φίλοιν, ὅσιον προτιμᾶν τὴν ἀλήθείαν. θειαν.

Τὸ ὅσιον διενήνοχε τοῦ δικαίου, ὅτι τὸ μὲν ἐπὶ τῆς πρὸς τοὺς δεῖς ἰσότητος θεωρεῖται, τὸ δὲ ἐπὶ τῆς προσηκούσης τιμῆς τοῦ θεοῦ καὶ τῶν θείων. τὸ μὲν οὗν τοὺς φίλους τιμᾶν τοὺς ἴσους ἐστὶ τιμᾶν, τὸ δὲ τὴν ἀλήθειαν προτιμᾶν ὅσιον· θεῖον γὰρ καὶ ἡ ἀλήθεια.

[*](p. 1096a17)

Ot δὲ κομίσαντες τὴν δόξαν ταύτην.

ἐντεῦθεν ἄρχεται ποιεῖσθαι τὸν ἔλεγχον τῆς τῶν ἰδεῶν δόξης· καὶ τίθησι λήμματα τὰ παρ’ ἐκείνοις ἔνδοξα καί φησιν ὅτι οἱ τὰς ἰδέας δοξάζοντες οὐκ ἐποίουν ἰδέας ἐν ἐκείνοις τοῖς πράγμασιν, ἐν οἷς τὸ πρότερον καὶ τὸ ὕστερον ἔλεγον. τῶν γοῦν ἀριθμῶν ἐν οἷς ὁ μὲν πρότερός ἐστιν, ὁ δὲ μετ’ αὐτόν, οὐκ ἐτίθεσαν ἰδέαν εἶναι. ὡς γὰρ ἐπὶ τῶν λογικῶν εἰδῶν καὶ γενῶν τὰ μετέχοντα τοῦ εἴδους ἄτομα ὁμοταγῶς μετέχουσι καὶ οὐ τὸ μὲν πρῶτον, τὸ δὲ μετ’ ἐκεῖνο, ὁμοίως καὶ τὰ μετέχοντα τοῦ αὐτοῦ γένους εἴδη· οὔτε γὰρ τὸ εἶδος εἶδος ἀτόμων, οὔτε τὸ γένος γένος τῶν εἰδῶν, δῶν, τὰ καθ’ ἑτέραν καὶ ἑτέραν μετεχόμενα τάξιν τοῖς ὑπ’ αὐτά· οὕτω καὶ ἐπὶ τῶν ἰδεῶν· τὸ δὲ οὐκ ἐποίουν ἰδέας καὶ τὸ ἰδέαν κατεσκεύ- αζον ἐπίτηδες εἶπεν ὡς μὴ οὔσας τὰς ἰδέας ποιούντων ἐκείνων καὶ κατασκευαζόντων 11v σκευαζόντων αὐτὰς δι’ ὧν ἔλεγον.

[*](1 rhesis usque ad φιλοσόφους ὄντας (p. 1096a16) a 9 ψεύδοιτο Β: ψεύδεrται a 14 rhesis usipie ad ἰδέαν κατεσκεύαζον (p. 1096a19) a 30 ἰδέαν a et Arist.: ἰδέας Β)[*]( p. 1096a19)

Τὸ δὲ ἀγαθὸν λέγεται καὶ ἐν τῷ τί.

[*](11v)

Συλλογισμὸν πλέκει κατὰ τὸ πρῶτον σχῆμα οὕτως· ἐν οἷς τὸ πρῶτον καὶ ὕστερον, ἐν τούτοις ἰδέ οὐκ ἔστιν· ἐν τῷ ἀγαθῷ ἐστι τὸ πρότερον καὶ ὕστερον· ἐν τῷ ἀγαθῷ ἄρα οὐκ ἔστιν ἰδέα. καὶ ὅτι μὲν ἐν οἷς τὸ πρῶτον καὶ ὕστερον, οὐκ ἔστιν ἰδέα, εἴληφεν ὡς ἔνδοξον τοῖς περὶ Πλάτωνα. ὅτι δὲ ἐν τῷ ἀγαθῷ τὸ πρότερον καὶ τὸ ὕστερον, ὃ ἦν ἡ ἐλάσσων τοῦ συλλογισμοῦ πρότασις, δείκυσιν ἐκ τῶν γενικωτάτων γενῶν, ὡς ὑπάρ- χοντος ἐν πᾶσι τοῦ ἀγαθοῦ. τὸ γὰρ ἀγαθὸν λέγεται. φησί, καὶ ἐν τῷ τί, ὅ ἐστιν οὐσί. τὸ γὰρ τί ἐφ’ ὑφεστηκότος πράγματος λέγεται· οὐδεμία δὲ τῶν ἄλλων κατηγοριῶν ἔχει τὸ ὑφεστηκέναι καθ’ αὑτὸ καὶ μὴ ἐν ὑποκειμένῳ εἶναι ἀλλ’ ἢ μόνη ἡ οὐσία· καὶ ἐν τῷ ποιῷ καὶ ἐν τῷ πρός τι. ἠρκέσθη δὲ ταῖς τρισὶ ταύταις κατηγορίαις ὡς ἱκαναῖς οὔσαις δηλῶσαι τὸ ἐπαγόμενον· ἐπιφέρει γὰρ τὸ δὲ καθ’ αὑτὸ καὶ ἡ οὐσία πρότερον τῇ φύσει τοῦ πρός τι. τὸ δὲ καθ’ αὑτὸ ἐνταῦθα οὐκ ἐπὶ τοῦ οὐσιώδους ἀλλ’ ἐπὶ τοῦ μὴ ἐν σχέσει παρέλαβεν· ἅπαν γὰρ πρός τι ἐν σχέσει. τὰ δὲ μὴ πρός τι οὐχ ὡς ἐν σχέσει ὄντα προφέρεται οὐδ’ ὡς πρὸξ ἕτερον λεγόμενα, ἀλλ’ ὡς καθ’ ἑαυτὰ θεωρούμενα. ἡ δὲ κατασκευὴ τῆς ἐλάσσονος προτάσεως οὕτω συνίσταται. πάν τὸ καθ’ ἑαυτὸ λαμβανόμενον πρότερον τῇ φύσει τοῦ πρὸς ἕτερον· ἡ οὐσία καὶ τὸ ποιὸν καθ’ ἑαυτὸ λαμβάνεται, τὸ δὲ πρός τι πρὸς ἕτερον· ἡ οὐσία ἄρα καὶ τὸ ποιὸν πρότερα τῇ φύσει του πρὸς τι.

[*](p. 1096a21)

Παραφυάδι γὰρ τοῦτ’ ἔοικε.

Καὶ τοῦτο κατασκευαστικὸν τοὐ τὸ πρός τι ὕστερον εἶναι· ἡ γὰρ παρα- φυὰς τοῦ ὄντος ὕστερον τοῦ ὄντος. δεῖ γὰρ εἶναί τι πρότερον καὶ οὕτως αὐτῷ ἕτερόν τι παραφύεσθαι.

[*](p. 1096a22)

Ὥστ‘ οὐκ ἄν εἴη κοινή τις ἐπὶ τούτοις ἰδέα.

Συμπεραίνει τὸ ἐξ ἀρχῆς, ὅτι οὐκ ἔστι κοινὴ τοῦ ἀγαθοῦ ἰδέα ἐν πάσι θεωρουμένη τοῖς κατὰ μέρος ἀγαθοῖς, διὰ τὸ εἶναι ἐν αὐτοῖς τὸ πρότερον καὶ τὸ ὕστερον. εἰ γὰρ τῶν μετεχόντων ἰδέας ἡστινοσοῦν τὸ μὲν πρότερον τὸ δ’ ὕστερον, ἔσται καὶ τὸ μὲν αὐτῶν ἐγγύτερον τοῦ ἀρχετύπου, τὸ δὲ πορρώτερον, ὡς τὸ μὲν ἔχειν μᾶλλον τὴν μετοχὴν τὸ δ’ ἧττον. καὶ ἡ ἑτερότης τῆς τάξεως ἐν τῇ μετοχῇ, <τὸ μὲν οἰκειότερον ποιήσει πρὸς [*](1 rhesis usque ad φύσει τοῦ πρός τι (p. 1096a21) a 3 καὶ τὸ ὕστερον a 5 καὶ τὸ ὕστερον a 8 φησὶ λέγεται a 9 ἡ οὐσία a 17 ἑαυτὰ a: ἑαυτὸ Β 22 rhesis usque ad καὶ συμβεβηκότι τοῦ ὄντος (p. 1096a22) a 25 ἕτερόν τι B: τι ἕτερον a 28 τούτοις Β et Arist. libri K b M b: τούτων a et Arist. vulg. 32 τὸ μὲν οἰκείοαρον—ἡ μετοχὴ (p. 44,1) a: om. Β)

τὴν ἀρχὴν, τὸ δ’ ἀνοικειότερον, καὶ μᾶλλον καὶ ἧττον ἔσται ἡ μετοχή.> [*](11v) τὸ δὲ μᾶλλον καὶ ἧττον ἐπὶ τῆς τῶν συμβεβηκότων εὑρίσκεται μετοχῆς, οὐκ ἐπὶ τῶν μετεχομένων οὐσιωδῶς. συμβεβηκότα δὲ λέγειν τὰ ἀρχέτυπα καὶ κυριώτερα ὄντα πρὸς τὰ δευτέρως ὄντα καὶ εἰκόνων λόγον ἐπέχοντα οὐκ ἐνδέχεται, ἀλλὰ καὶ τὸ συμβεβηκὸς τινὶ συμβέβηκεν· ᾧ δὲ συμβέβηκε τὸ συμβεβηκὸς πρότερον φύσει τοῦ συμβεβηκότος ἐστίν. ἔσται ἄρα πρό- τερον φύσει τοῦ ἀρχετύπου τὸ μίμημα, ὅπερ ἀδύνατον· οὐκ ἄρα συμβεβηκὸς τὸ πρὸ τῶν πολλῶν τοῖς πολλοῖς, ἀλλὰ καὶ αἴτιον ἐκεῖνο ἓν ὂν εἶναί φασι τῶν πολλῶν. πῶς οὖν τὸ ἓν τῶν πολλῶν καὶ τὸ αἴτιον τῶν αἰτιατῶν ὕστερον ἔσται, συμβαίνειν αὐτοῖς λεγόμενον. εἶτ’ ἐπιφέρει τὸ συμπέ- ρασμα· ὥστ’ οὐκ ἂν εἴη κοινή τις ἰδέα ἐπὶ τούτοις, ἐν οἷς δηλονότι θεωρεῖται τὸ πρότερον καὶ τὸ ὕστερον.

[*](p. 1096a23)

Ἕτι δ’ ἐπεὶ τἀγαθὸν ἰσαχῶς λέγεται τῷ ὄντι.

Δεύτερον ἐπιχείρημα δεικνύον καὶ αὐτὸ ὅτι οὐκ ἔστιν ἀγαθὸν κοινόν τι καὶ ἕν, ὑφ’ ὃ τὰ κατὰ μέρος ἀνάγεται ἀγαθά. δείκνυσι δὲ τοῦτο χρώμενος ταῖς δέκα κατηγορίαις, καὶ τὸ ἀγαθὸν λαμβάνων ἰσαχῶς τῷ ὄντι λεγόμενον, τὸ δὲ ὂν δεκαχῶς, ἐπὶ τῶν δέκα γενικωτάτων γενῶν φερόμενον. λαμβάνει δὲ ἐφ’ ἑκάστης κατηγορίας παράδειγμα τοῦ ἀγαθοῦ, ἅτ’ ἐν πάσαις ταῖς κατηγορίαις εὑρισκομένου, ὡς δῆλον εἶναι ἐντεῦθεν ὅτι γε κοινὸν ἀπάσαις ἐστὶ καὶ τὸ ἀγαθὸν ὥσπερ καὶ τὸ ὄν· καὶ αὖθις ἐκ τούτου, ὅτι οὐκ ἔστι τὸ ἀγαθὸν κοινόν τι καὶ καθόλου καὶ ὅν. ὅτι μὲν οὖν ὁ νοῦς ἀγαθὸν καὶ ἐν τῇ οὐσίᾳ δῆλον, ὁμοίως καὶ ὅτι αἱ ἀρεταὶ ἀγαθὸν καὶ ἐν τῷ ποιῷ. τὰ δὲ λοιπὰ ἴσως δεῖται λόγου τινὸς καὶ δέον ἀξιῶσαι αὐτό, οὗ δέονται, οἷον τὸ μέτριον ὅτι ἀγαθὸν καὶ ἐν τῷ ποσῷ καὶ τὰ λοιπὰ ὡσαύτως· μέτριον γὰρ λέγει τὸ σύμμετρον, καὶ πᾶν πρᾶγμα τὸ μετὰ μέτροῦ γινόμενον δέοντος ἀγαθόν ἐστιν, ὡς τὸ ἄμετρον πονηρὸν ἐν ὑπερβολῇ καὶ ἐλλείψει θεωρούμενον, τὸ δὲ μέτριον τοῦ ποσοῦ· ὥστε ἀγαθὸν τὸ μέ- τριον ἐν ποσῷ θεωρούμενον. πάλιν τὸ χρήσιμόν ἐστι τὸ ὠφέλιμον, τὸ δὲ ὠφέλιμον ἀγαθόν· ἐπεὶ δὲ τὸ χρήσιμον τινί ἐστι χρήσιμον, πρὸς ἐκεῖνο λέγεται πρὸς ὅ ἐστι χρήσιμον καὶ τὸ εἶναι ἔχει καθὸ χρήσιμον ἐν τῷ πρὸς ἕτερον λέγεσθαι. οἷς δὲ τὸ εἶναι ταὐτόν ἐστι τῷ πρός τί πὼς ἔχειν, ταῦτα πρός τί ἐστι· τὸ χρήσιμον ἄρα ἀγαθόν τί ἐστι, ὑπὸ τὸ πρός τι ἀνα- γόμενον. ὅτι δὲ καὶ ὁ καιρὸς ἐν χρόνῳ καὶ ἀγαθὸν δῆλον· καιρὸς γάρ ἐστιν ὁ προσφυὴς καὶ ἁρμόδιος ἑκάστῳ χρόνος ὥσπερ λέγομεν τροφῆς καιρὸν καὶ λόγου καιρὸν καὶ σιωπῆς, ὅτε δεῖ τρέφεσθαι ἢ σιωπᾶν ἢ λέγειν τὸν λέγειν δυνάμενον· καὶ ἐπὶ τῶν λοιπῶν οὕτως. τὰ δὲ τοιαῦτα πάντα οὐδὲν ἄλλο ἐστὶν ἢ ὅτι ἐπεὶ πάντα τὰ γινόμενα ἐν χρόνῳ γίνεται, ἐὰν τῷ χρόνῳ [*](4 κυριώτερον a 13 rhesis usque ad ἀλλ’ ἐν μιᾷ μόνῳ (p. 1096a29) a δ’ ἐπεὶ Β et Arist. libri Hb Kb Mb Ob: ἐπεὶ a et Arist. vulg. 22 ὁμοίως δὲ καὶ a 22. 23 καὶ ἐν τῷ ποιῷ Β: κατὰ τὸ ποιόν a 23. 24 αὐτὸ, οὗ scripsi: αὐτὴ οὗ Β: αὐτὰ, ὧν a 26 δέοντος Β: δεόντως a 37 τῇ χρόνῳ a)

τὸ εὖ ἀποδιδῶται, καθ’ ὃν ἕκαστον γίνεται, ἐν καιρῷ ἔσται γινόμενον ἔκαστον· [*](11v) ’στὸν· τὸ δὲ εὖ ἀγαθόν· ὥστε ὁ καιρὸς ἀγαθὸν ἐν χρόνῳ ἐστίν. οὕτω [*](12r) καὶ ἐν τῷ ποῦ δίαιτα· τὸ γὰρ ποῦ τὸ ἐν τόπῳ εἶναί ἐστι· καὶ ἡ δίαιτα διατριβὴ καὶ διαγωγή· εἰ οὖν τις ἐν τόπῳ εὐκράτῳ καὶ ὑγιεινῷ διάγοι, ἐν ἀγαθῇ διαίτῃ καθέστηκε. ταῦτα ὁ Ἀριστοτέλης. ἀλλ’ εἰ μὲν ἦν κατὰ τὴν περὶ τοῦ ἀγαθοῦ τοῦ Πλάτωνος ἔννοιαν τὰς ἀντιθέσεις ποιούμενος, οὐκ ἔδει τι λέγειν πρὸς αὐτόν, αἰδουμένους τε τὸν ἄνδρα καὶ ἀνάγκην μὴ ἔχοντας Πλατωνικῆς δόξης προίστασθαι. ἐπεὶ δ’ ἄλλως μὲν ὁ Πλάτων’ τὸ ἀγαθὸν ἐλάμβανε, πρὸς ἄλλο δ’ οὗτος τοὺς λόγους ποιεῖται, δεῖ πρὸς ταύτας τὰς ἐπιχειρήσεις εἰπεῖν τι φιλαληθῶς λέγοντας καὶ αὐτούς, καθὼς καὶ αὐτὸς διωρίσατο ποιεῖν τὸν φιλόσοφον. ὁ μὲν γὰρ Πλάτων’ τὸ ἓν καὶ τἄρρητον καὶ τἀγαθὸν τὴν κοινὴν αἰτίαν τῶν ὄντων πάντων εἶπε, καὶ ὑπὲρ τὰ ὄντα πάντα τὸ ἓν ἔταξεν, αἴτιον μὲν πάντων ἐκεῖνο λέγων, οὐδὲν δὲ τῶν πάντων διὰ τοῦτο καὶ ὑπὲρ ὂν καὶ μὴ ὄν, οὐχ ὡς τοῦ ὄντος λειπόμενον, ἀλλ’ ὡς ὄντος παντὸς ὑπερκείμενον· πάντα οὖν τὰ δεύτερα ἀγαθὰ ἀγαθὰ ἀναφέρεσθαι εἰς ἐκεῖνο ὡς κοινὸν ἀγαθὸν καὶ ὑπὸ πάντων τῶν ἀγαθῶν μετεχόμενον. ἕκαστον γὰρ τὸ μετ’ ἐκεῖνο ἀγαθόν, ἄλλο τι ὄν, ἀγαθόν ἐστι κατὰ μετοχὴν τὴν ἐκείνου, καθὼς ἐκείνου μετέχειν ἕκαστον δύναται· ἐκεῖνο δὲ ὑπερή- πλωται καὶ οὐδὲν ἄλλο ἢ τἀγαθόν ἐστι· διὰ τοῦτο καὶ ἓν κυρίως καὶ πρώτως, ὡς μὴ μετ’ ἄλλου τινὸς θεωρούμενον. τί οὖν ἀδύνατον ἕψεται, εἰ πάντων ὂν αἴτιον καὶ πᾶσι παρέχον τὸ εἶναι ὅσα κατὰ τὰς δέκα λέγεται κατηγορίας, κοινὸν ἅπασιν ὡς αἴτιον λέγεται καὶ καθόλου ἀγαθόν, ὡς πρὸ πάντων ὂν τῶν πολλῶν ἀγαθῶν, οἷς τὸ εἶναι καὶ τὸ ἀγαθοῖς εἶναι παρέ- χεται, ὅσα τῇ αὐτοῦ μετοχῇ καὶ τῇ πρὸς ἐκεῖνο ἀναγωγῇ ἀγαθὰ λέγεται; καὶ αὐτὸς δὲ Ἀριστοτέλης οἷς ἐν ἀρχῇ τοῦδε τοῦ βιβλίου ἐπαινεῖ τοὺς ἀποφηναμένους τἀγαθὸν εἶναι οὗ πάντα ἐφίεται ὡς καλῶς ἀποφηναμένους, δῆλός ἐστι τὸ πρώτιστον καὶ καθολικώτατον ὁμολογῶν ἀγαθὸν διὰ τοῦ εἰ- πεῖν τἀγαθὸν καὶ οὗ πάντα ἐφίεται. ἡ γὰρ λέξις ἡ τἀγαθὸν τοῖς περὶ Πλάτωνα ἐπὶ τοῦ πρώτου καὶ καθόλου ἐτίθετο καὶ αὐτὸ τὸ λέγειν οὗ πάντα ἐφίεται” τὸ καθολικώτατον δηλοῖ καὶ πρώτιστον. εἰ γὰρ πάντα ἐκείνου ἐφίεται, ὑπὲρ τὰ πάντα ἐξ ἀνάγκης ἐστί· τὸ δὲ πάντα οὐδὲν τῶν ὁπωσοῦν ὄντων ἔξω ἑαυτοῦ ἐᾷ νοεῖν. εἰ οὖν πάντα ἐκείνου ἐφίεται, ὑπὲρ πάντα ἐξ ἀνάγκης ἐστὶ καὶ πρώτιστον πάντων καὶ αἰτιώτατον καὶ καθολι- κώτατον, οὐχ ὡς ἐπὶ τοῖς πολλοῖς οὐδὲ δεύτερον τῶν πολλῶν (πῶς γὰρ τοῦ δευτέρου τὰ πρῶτα ἐφίεται;) ἀλλὰ δηλονότι τοῦ πρωτίστου καὶ ὑπὲρ ἅπαντα, ὥστε περιττῶς ἔοικεν ἐνίστασθαι πρὸς τοὺς τὸ καθόλου ἀγαθὸν λέγοντας οὕτως ὡς λέγουσιν, ἐξ ἀρχῆς μὲν καὶ αὐτὸς ὁμολογήσας αὐτό, νῦν δὲ σοφιστικώτερον πρὸς ἐκεῖνο μαχόμενος.

[*](4 διάγοι Β: διάγει a 6 τοῦ πλάτωνος Β: πλάτωνος a 7 ἔχοντας a: ἕχοντες Β 22 κοινὸν et αἴτιον a: κοινὰ et αἴτια Β 29 αὐτὸ τὸ Β: αὐτὸς τῷ a 30 καὶ τὸ πρώτιστον a)[*](p. 1096a29)

Ἕτι δὲ ἐπεὶ τῶν κατὰ μίαν ἰδέαν μία ἐπιστήμη.

[*](12r)

Εἱ καὶ σοφιστικῶς ἐπιχειρεῖ πρὸς τοὺς τὸ καθόλου καὶ ἓν ἀγαθὸν παρεισάγοντας, ἀλλ’ οὖν οὐ παραιτητέον οὔτε τὰ αὐτοῦ διασαφεῖν οὔτε μὴν τἀληθὲς κατὰ τὸ δυνατὸν παριστᾶν. συλλογίζεται οὖν οὕτως· τῶν κατὰ μίαν ἰδέαν μία ἐπιστήμη· τῶν ἀγαθῶν οὐκ ἔστι μία ἐπιστήμη· τῶν ἀγα- θῶν ἄρα οὐκ ἔστι μία ἰδέα. ἔστι δὲ ὁ τρόπος ἐν δευτέρῳ σχήματι δεύ- τερος. ὅτι δ’ οὐκ ἔστι μία ἐπιστήμη τῶν ἀγαθῶν, ἐκ τοῦ μᾶλλον δεί- κνυσιν. εἰ γὰρ τῶν ὑπὸ μίαν κατηγορίαν ἀγαθῶν οὐκ ἔστι μία ἐπιστήμη, πολλῷ ἧττον ἔσται τῶν ὑπὸ διαφόρους. μᾶλλον γὰρ ἄν δόξειε τῶν ὑπὸ μίαν κατηγορίαν τὴν αὐτὴν ἐπιστήμην εἶναι ἢ τῶν ὑπὸ διαφόρους. ὅτι δ’ εἰσὶν ἀγαθὰ ὑπὸ μίαν μὲν κατηγορίαν ἀναφερόμενα, διαφόρους δ’ ἐπιστή- μας ἔχοντα περὶ αὐτὰ καταγινομένας, ἐκ τῆς ἐπαγωγῆς δείκνυσι. τοῦ γὰρ καιροῦ φησιν ἑνὸς καὶ τοῦ αὐτοῦ κατὰ γένος ὄντος πολλαὶ αἱ περὶ αὐτὸν καταγινόμεναι ἐπιστῆμαι. ἔστι γὰρ πολέμου καιρός, ὅτε συμφέρει τοῖς ἐχθροῖς πολεμεῖν, οὗ ἐπιστήμη ἡ στρατηγική, ἐν δὲ νόσῳ καιρός, ὅτε χρὴ προσφέρειν τροφὴν ἢ πόσιν, καὶ τούτου ἐπιστήμη ἰατρική, ἕτερα δὲ πρὸς ἄλληλα ἰατρικὴ καὶ γυμναστική. ταῦτα Ἀριστοτέλης· δεῖ δ’ ἀντιθεῖναι καὶ πρὸς ταῦτα τὰ ἐγχωροῦντα. ὅτι μὲν γὰρ οὐδὲ ταῦτα πρὸς τὴν θέσιν τοῦ πρώτου ἀγαθοῦ καὶ ὃ οὐδὲν ἄλλο ἢ τἀγαθόν ἐστι δύναταί τι δῆλον ἄν εἴη. ὅτι γὰρ πάντα ἐκεῖνο τὸ ἀγαθῦνον ἐστὶ καὶ πάντα κατὰ τὴν ἑκάστου στου ἀνάλογον μετοχὴν ἐκείνου ἀγαθὸν λέγεται οὐδεὶς νοῦν ἔχων ἀμφισβητήσειε. τί γὰρ εἰ τὸ μὲν μᾶλλον ἀγαθὸν τὸ δ’ ἧττον ἢ τὸ μὲν ἐγγύτερον ἐκείνου τὸ δὲ πορρώτερον ἢ τὸ μὲν ἀγαθὸν καθ’ αὑτό, ὡς ὑγίεια σῶμα τος καὶ ψυχῆς ἀρετή, τὸ δὲ πρὸς τούτων τι συμβαλλόμενον, ὡς δίαιτα καὶ γυμνάσιον καὶ φάρμακόν τι καὶ ἴαμα, ἢ ὡς κακουχία καὶ σκληραγωγία σώματος, ἵνα τῇ ψυχῇ τὸ καρτερὸν καὶ ἀπαθὲς περιγίνοιτο. τάξις γὰρ πᾶσιν, ὡς τὸ μὲν τιμιώτερον ἐν αὐτοῖς εἶναι, τὸ δὲ τῇ τιμιότητι δεύτερον, τὸ δὲ τρίτον καὶ ἐφεξῆς, καὶ τὴν τοῦ ἀγαθοῦ μέθεξιν ὑπάρχειν ἑκάστῳ κατὰ τὴν αὐτοῦ τάξιν. καὶ εἰ ἀγαθὸν ἡ τάξις τοῖς οὖσιν, ὡς ἡ ἀταξία κακόν, πῶς εὐλόγως ἄν τις ἐρεῖ, ὅτι μὴ κατὰ τάξιν τοῖς πράγμασιν ἡ τοῦ ἀγαθοῦ μετάδοσις γίνεται. ἢ ἀπαιτείτω τις ὁμοταγῆ πάντα εἶναι, ὁμοειδῆ τε καὶ ὁμοφυῆ καὶ τὸ διάφορον ἀφαιρείτω τῆς τῶν ὄντων ἀπάντων ὐπάρξεώς τε καὶ τάξεως μηδὲ κόσμον εἶναι μηδ’ ἁρμονίαν τινὰ ἐν αὐτοῖς, ἀλλ’ εἰκῇ συγκεχύσθαι πάντα ἡ εἰ κόσμος καὶ τάξις καὶ πάντα μὲν ἐξ ἑνός, πλὴν οὐ τὰ αὐτὰ κατ’ εἶδος οὐδὲ κατὰ γένος, ἀλλὰ διαφορὰ πολλὴ ἐν αὐτοῖς, ὡς τὰ μὲν ὑφειμένα εἶναι τὰ δ’ ὑπερέχοντα ἔσται καὶ τὰ μὲν κρείττω τὰ δὲ χείρω καὶ τὰ μὲν ἐγγύ τέρα [τοῦ πόρρω] τὰ δὲ πορρώτερα· [*](12v) καὶ ἡ μετουσία τοῦ πρώτου ἑκάστῳ ἀνάλογος· εἰ οὖν καὶ αἱ φύσεις διά- [*](1 μία ἐπιστήμη Β: μία τις ἐπιστήμη a: μία καὶ ἐπιστήμη Arist. (μία καὶ ἡ ἐπ’. Μb) rhesis usque ad γυμναστική (p. 1096a34) a 18 οὐδὲ Β: οὐ διὰ a 24 τὸ δὲ τὸ πρὸς a 31 ἀπαιτἡτω a 37 τοῦ πόρρω B: om. a)

φόροι καὶ τιμιότης καὶ τάξις ἑκάστῃ ἁρμόζουσα, πῶς οὐχὶ καὶ τὴν ψυχὴν [*](12v) ἀναγκαῖον θεωροῦσαν ἕκαστα οἰκείως ἐπιβάλλειν ἑκάστῳ καὶ οἰκείως θεωρεῖν καὶ τέχνας συνιστᾶν καὶ ἐπιστήμας κατά τε γένη τῶν πραγμάτων καὶ εἴδη καὶ θεωρεῖν τὰς φύσεις κατὰ τὸ ἑκάστη ἀνάλογον; νοῦς μὲν γὰρ ὕλης ἀπόλυτος ὢν καὶ σώματος ἀθρόως πάντα θεωρήσει καὶ ἡνωμένως τὰ πεπληθυσμένα καὶ ἀμερίστως τὰ εἰδητικῶς ἀριθμούμενα καὶ ἀδιαιρέτως τὰ διῃρημένα περιέχων, ψυχὴ δὲ ἐφίεται μὲν τὴν ἀθρόαν ἐνέργειαν τοὐ νοῦ περιλαβεῖν, ὀρεγομένη τῆς ἐν αὐτῷ τελειότητος, καὶ τὸ ἓν ἐκείνου καὶ ἁπλοῦ τῆς νοήσεως εἴκδους. μὴ δυναμένη δὲ τῆς ἀθρόας ἐκείνου ἐφικέσθαι νοήσεως, περιθεῖ τε τὸν νοῦν καὶ περιχορεύει κύκλῳ καὶ ταῖς μεταβάσεσι τῶν ἐπιβολῶν διαιρεῖ τὸ μεριστὸν τῶν εἰδῶν καὶ διάφορον. διὰ τοῦτο καὶ τρόπους γνώσεως ἄλλους καὶ ἄλλους ἐπινοεῖ, ἵν’ οἰκείως ἑκάστῳ τοῖς γνωστοῖς ἐπιβάλλουσα τῆς τῶν πάντων ἐφίκηται γνώσεως. ὡς γὰρ ἄλλῳ ἄλλη φύσις καί τάξις ἐφήρμοσεν, οὕτω καὶ τρόπος γνώσεως ἕτερος ἑτέρῳ. ὥσπερ οὖν ὡς ὄντα οὐ τὸν αὐτὸν τρόπον ἔσχε τῆς γνώσεως πάντα τὰ ὄντα, οὕτως οὐδὲ τῶν κατὰ μέρος ἀγαθῶν ἁπάντων μία γνῶσις ᾗ ἀγαθὰ οὐδὲ τῶν καιρῶν ᾗ καιροὶ οὐδὲ τῶν μετρίων ᾗ μέτρια οὐδὲ τῶν ἄλλων τῶν ὁμοίως τούτοις λαμβανομένων. καὶ ὥσπερ οὐ δεῖ θαυμάζειν εἰ τῶν ὄντων ἕκαστον ᾗ ἕκαστον τόδε ἢ τόδε ἐστίν, οἷον φυσικὸν ἢ μαθηματικὸν ἢ θεῖον καὶ ἔτι οὐράνιον ἢ χερσαῖον ἢ θαλάττιον ἢ ἀέριον ἢ πύριον ἢ μετέωρον καὶ τὰ λοιπὰ ὡσαύτως δι’ ἄλλου καὶ ἄλλου τρόπου γινώσκεται γνώσεως, οὕτως οὐδὲ ᾗ καιρὸς ἢ μέτρον ἢ ἄλλο τι ὁμοιότροπον ἕτερον, ὥστε πάντα μὲν τἀγαθὰ ὡς ἑνὸς μετέχοντα εἰς ἓν ἀναφέρεται, καὶ ἐπι- στήμης ἄν εἴη τῆς αὐτῆς εἰδέναι πάντα, ὡς εἰς ἐκεῖνο ἀναφερόμενα καὶ ἐκείνου μετέχοντα. ᾗ δὲ καθ’ αὑτό ἐστιν ἕκαστον καὶ ᾗ τόδε ἢ τόδε ἐστὶν ἄλλης καὶ ἄλλης τέχνης καὶ ἐπιστήμης τῇ οἰκείᾳ αὐτοῦ ἐφαρμοῦζούσης ζούσης φύσει καὶ τελειότητι. δεῖ δὲ καὶ περὶ τῆς οὐσίας ἐξετάσαι εἰ καλῶς εἴρηται πρότερον ὡς οὐκ ἔστιν ἐν αὐτῇ τὸ μᾶλλον καὶ ἧττον, ὡς εἶναι συμβεβηκὸς πᾶν ὁτιοῦν ἐν ᾧ ἐπίτασις θεωρεῖται καὶ ἄνεσις, καὶ μηδὲ τῶ αὐτῷ εἴδει τὸ μὲν οἰκειότερον εἶναι τῶν μετεχόντων, τὸ δ’ ἀνοικείοτερον, ἵνα μὴ τῇ ἐπιτάσει καὶ ἀνέσει τῆς μετοχῆς μᾶλλον καὶ ἧττον εἶναι κατ’ ἐκεῖνο τὰ μετέχοντα λέγηται, ὡς εἶναι κινδυνεύειν συμβεβηκὸς τὸ οὑτωσὶ μετεχόμενον. δόξειε γὰρ ἄν, εἰ μὴ τὸ μᾶλλον καὶ ἧττον κἀν ταῖς οὐσίαις ζητήσεως ἄξιον, πῶς τῶν ὄντων τὰ μὲν μᾶλλον μεθέξει τοῦ ὄντος, τὰ δὲ ἧττον. εἰ δὲ μὴ μᾶλλον καὶ ἧττον ἡ μέθεξις, εἴη ἄν ἐπίσης ὄντα τοῖς ἀιδίοις τὰ γεννητὰ καὶ τοῖς ἀφθάρτοις τὰ φθαρτά. ἀλλ’ οὐδὲ τὰ μὲν ἐγγύτερα τοῦ πρώτως ὄντος, τὰ δὲ πορρώτερα, ἀλλ’ ἔσται πάλιν ὡσαύτως ἡ μέθεξις· οὐδ’ αὐτὸ δὲ τὸ μεταδιδὸν τῆς ὀντότητος πλεῖον ἕξει τῶν ἄλλων καὶ τῶν ἐξ αὐτοῦ τῇ φύσει πρῶτον ἔστι, ἀλλ’ ἢ μόνον τάξει, ὡς αἴτιον, τὰ δ’ ὡς αἰτιατὰ δεύτερα, ἵνα μὴ τὸ συμβεβηκότα εἶναι [*](22 μέτρον a: μέτριον Β 23 ὥστε καὶ πάντα a 25 τόδε ἢ τόδε Β: τόδε a 28 καὶ τὸ ἧττον a 29 ὁτοιοῦν a 32 ἐκεῖνο Β: ἐκεῖνον a 37 πόρρω τερον a πάλιν Β: πᾶσιν a 38 μεταδιδοῦν a) αὐτοῖς γένηται διὰ τὸ μᾶλλον καὶ ἧττον τῆς οὐσιότητος, οὐδ’ ἡ ἔφεσις [*](12v) αὐτοῖς καὶ ἡ πρὸς τὴν ἀρχὴν ἐπιστροφὴ ἄλλως καὶ ἄλλως, ἀλλ’ ὡσαύτως, καὶ ἡ αὐτὴ τῶν νοητῶν καὶ νοερῶν, τῶν λογικῶν καὶ αἰσθητικῶν, τῶν ζώντων ἀπλῶς καὶ οἷς μόνον τοῦ εἶναι μέτεστιν, ἃ πάντα καὶ παρ’ αὐτήν ἐστιν τὴν ἐνάργειαν. ἢ οὐχ ἁπλῶς τὸ μὴ ἔχειν τὴν οὐσίαν τὸ μᾶλλον καὶ ἧττον λαμβάνεται, ἀλλ’ ὥσπερ ὅταν λογικῶς θεωρῶμεν, πρῶται οὐσίαι λέγονται καὶ κυρίως καὶ μάλιστα ὅσαι τῇ αἰσθήσει ὑπόκεινται, δεύτεραι δ’ ὅσαι ἐξ ἀφαιρέσεως [ἐκ] ταύτης λαμβάνονται, ἐννοήματα μόνον οὖσαι χωρὶς ὑποστάσεως, καὶ τούτων μᾶλλον οὐσίαι αἱ ἐγγύτερον τῆς πρώτης καὶ τόσῳ μᾶλλον ὅσῳ ἐγγύτερον, καὶ τόσῳ ἧττον ὅσῳ πορρώτερον, οὕτω κἀπὶ τῶν νοητῶν πρώτη οὐσία καὶ μάλιστα ᾗ νοῦς ἐπιβάλλει πρώτως καθαρὸς καὶ τοῦ ὄντος ᾗ ὂν ἀμέσως ἐποπτικώτατος πᾶν περιλαμβάνων τὸ ὂν ᾗ ὄν ἐστιν, ὡς μηδὲν ἔξω τῆς αὑτοῦ ἐπιβολῆς φέρεσθαι, δεύτερα δὲ τὰ ἑξῆς, ὅσα τῇ τοῦ πρώτου ὄντος καὶ πρώτου νοητοῦ μετοχῇ εἶναι λέγεται. καὶ δεύτεραι οὐσίαι αἱ μετ’ ἐκεῖνο, βαθμηδὸν ὡς εἰπεῖν προβαίνουσαι νουσαι ἄχρι καὶ τῶν ὑπ’ αἴσθησιν καὶ ὑπὸ γένεσιν. καὶ ταύτῃ μᾶλλον καὶ ἧττον εἶναι οὐκ ἄτοπον, οὐδὲ λέγεσθαι, εἴπερ καὶ εἶναι. εἰ γὰρ καὶ καὶ ἡ οὐσία πὼς λέγεται μὴ ἔχειν τὸ μᾶλλον καὶ ἧττον, <ἀλλ’ οὐχ ἁπλῶς λέγεται. τοῦτο δὲ ὅπερ ἔστι, καὶ τοῦτ’ ἐπὶ τῶν αἰσθητῶν καὶ τῶν ἐξ 20 ἀφαιρέσεως δῆλον. κατὰ γὰρ μίαν καὶ τὴν αὐτὴν τάξιν οὔτ’ αὐτή τις 45 πρὸς ἑαυτὴν οὔθ’ ἑτέρα πρὸς ἑτέραν μᾶλλον καὶ ἧττον>, οἷον ὁ τὶς ἄνθρωπος πος οὕτ’ αὐτὸς πρὸς ἑαυτὸν νῦν μὲν μᾶλλον νῦν δ’ ἧττον ἄνθρωπός ἐστιν οὔτε πρὸς ἕτερον τῶν καθ’ ἕκαστα οὔτε ὁ τὶς ἵππος· ὡσαύτως οὔτε ὁ τὶς ἄνθρωπος πρὸς τὸν τινὰ ἵππον. τῆς αὐτῆς γὰρ τάξεως τὰ καθ’ ἕκαστα καὶ τὰ εἰδικώτατα ὁμοίως πρὸς ἄλληλα καὶ τὰ ὑπὲρ αὐτὰ προσεχῆ καὶ ἀεὶ μέχρι τοῦ ἀνωτάτω τὰ ἀντιδιῃρημένα τε καὶ ὁμοταγῆ ὡσαύτως οὐσίαι σίαι καὶ οὐδὲν μᾶλλον ἢ ἧττον τοῦ ἑτέρου τὸ ἕτερον. ἐν δὲ τοῖς καῖ’ ἄλλην καὶ ἄλλην τάξιν θεωρουμένοις τὸ μᾶλλον καὶ ἧττον λαμβάνεται, ὡς εἶναι μᾶλλον τῇ πρώτῃ οὐσίᾳ ἐγγίζοντα, ἧττον δὲ τὰ ταύτης πορρώτερα. διότι καὶ οἰκειότερα αὐτῆς καὶ γνωριστικώτερα τὰ ἐγγύτερα καὶ αὐτῇ ὁμοιότερα, ὅτι καὶ τοῖς ἐπέκεινα πρὸς κατηγορίαν ὑπόκειται καὶ τοῖς ἑτε- ρογενέσι πρὸς ὕπαρξιν, καὶ διὰ μέσου αὐτῆς, ὡς ἐκείνη τοῖς ἅπασιν. ὡς οὖν ἐπὶ τούτων, οὕτως ἔστι καὶ ἁπλῶς ἐπὶ τῶν ὄντων εἰπεῖν. τὸ μὲν πρώτὼς [*](13r) τὼς ὂν καὶ μηδὲν ἄλλο ἢ ὂν πρώτη οὐσία καὶ κυρίως καὶ μάλιστα, οὐκ αἰσθητῶς ἀλλὰ νοητῶς τὴν ὑπόστασιν ἔχουσα, τὰ δὲ μετ’ αὐτὴν πάντα μὲν ὁμοῦ δεύτερα, ἐπεὶ μετὰ τὸ πρῶτον ὂν αὐτοῖς ἡ ὑπόστασις, μᾶλλον δὲ ἀεὶ ὄντα τὰ τῷ πρώτῳ ἐγγύτερα καὶ ἧττον τὰ πορρώτερα ἄχρι τῶν αἰσθητῶν καὶ τῶν ἐν γενέσει. τὰ δ’ ὁμοταγῆ καὶ ἐπίσης ἐν τούτοις ὄντα [*](3 αἰσθητῶν a 8 ἐκ Ba: ego delevi 9 αἱ om. a 9 et 10 ἐγγύτεραι a 10 πορρώτεραι a 15 οὐσίαι Β: αἰτίαι a 18 πὼς Β: που a ἀλλ’ οὐχ ἁπλῶς— μᾶλλον καὶ ἧττον (21) a: om. Β 23 καθ’ ἕκαστα Β: καθἐκαστον a 26 ἀνωτάτου του a 30 διότι Β: διότι a 32 αὐτῆς a: αὐτοῦ Β 38 post ὁμοταγῆ add. ὄντα a 38 p. 49,1 ἐν τούτοις ὄντα καὶ Β: καὶ ἐν τούτοις a) καὶ ἕτερον ἑτέρου οὔτε μᾶλλον οὔθ’ ἧττον, ὡς καὶ τὴν τάξιν τῶν ὄντων [*](13r) σώζεσθαι καὶ τὴν μετοχὴν τοῦ πρώτου ὑπάρχειν τῇ τάξει ἀνάλογον· καὶ τὸ μᾶλλον καὶ ἧττον ἐν αὐτοῖς θεωρεῖσθαι ἔστι μὲν ὥς, ἔστι δ’ ὡς οὔ, ὡς ἤδη εἴρηται. κατὰ δέ γε τὸ συμβεβηκὸς αὐτό τέ τι πρὸς ἑαυτὸ μᾶλλον καὶ ἧττον ἔσται ἐνίοτε καὶ ὁμοταγὲς πρὸς ὁμοταγὲς οὐδὲν κωλύσει καὶ εἶναι καὶ λέγεσθαι. ταῦτα ἡμεῖς περί τε τοῦ ἀγαθοῦ καὶ τῆς οὐσίας ὑπο- δυόμενοι τὸν Πλάτωνα. περὶ δὲ τῶν ἰδεῶν ἀπλῶς τῶν τε νοερῶν καὶ νοη- τῶν καὶ τῶν πρώτων καὶ δευτέρων ὡς οἱ περὶ Παρμενίδην καὶ Πλάτωνα ἔθεντο καὶ περὶ τῆς τοῦ ἀγαθοῦ ζητήσεως λεγόντων, οἳ καὶ τὰ εἴδη εἰσηγήσαντο, καὶ παριστάντων ὅτι τε εἰσὶ καὶ πῶς εἰσι καὶ τίς ἡ τάξις αὐτοῖς καὶ ἐνέργεια καὶ δὴ λέγουσι καὶ ὁ βουλόμενος ἀναλεγέσθω τὰ παρ’ ἐκείνοις.

[*](p. 1096a34)

Ἀπορήσειε δ’ ἄν τις, τί ποτε καὶ βούλονται λέγειν.

οὗτος ὁ λόγος οὐ πρὸς τὸ ἀγαθὸν μόνον ἀνθίστασθαι ἔοικεν, ἀλλὰ πρὸς πᾶν ἁπλῶς, ὅπερ ὡς πρὸ τῶν μερῶν καθόλου πρὸς τῶν Πλατωνικῶν λέγεται. ἔστι δὲ ἡ ἐπιχείρησις ἀπὸ ὅρου. εἰ γὰρ ἄνθρωπος, φησίν, ἑκάτερός ἐστιν ὅ τε αὐτοάνθρωπος καὶ ὁ ἄνθρωπος, τὸν αὐτὸν λόγον ᾗ ἄνθρωπος ἐκάτερος τερος ἐπιδέξεται καὶ οὐδὲν ἀλλήλων ὡς ἄνθρωποι διοίσουσιν· εἰ δὲ τοῦτο, οὐδ’ ἧ ἀγαθοί. ὃν γὰρ λόγον ἔχει ὁ ἄνθρωπος πρὸς τὸν αὐτοάνθρωπον, τὸν αὐτὸν τὸ ἀγαθὸν πρὸς τὸ αὐτοαγαθόν. εἰ οὗν ἐκεῖ ἡ αὐτὴ φύσις ἀνθρώπου καὶ αὐτοανθρώπου, εἴη ἂν καὶ <ὁ> λόγος ἀμφοτέρων ὁ αὐτός· ὥστε κἀνταῦθα εἰ ἡ αὐτὴ φύσις ἀγαθοῦ καὶ αὐτοαγαθοῦ, ἔσται καὶ ὁ λόγος αὐτοῖς ὁ αὐτός. ἔσται ἄρα ἐκεῖ τε ὁ ἄνθρωπος ὁ αὐτός, κἀνταῦθα τὸ ἀγαθὸν τὸ αὐτό, ὡς εἶναι περιττὴν τὴν τοῦ καθόλου ὑπόθεσιν, κατὰ φύσιν ὄντων τῶν αὐτῶν τοῦ αὐτοῦ καὶ τοῦ μὴ αὐτοῦ. ἀλλὰ πῶς τὸ ἀγαθόν, ὧ Ἀριστότελες, τὸ αὐτὸ ἔσται καὶ ὡσαύτως ἐν τῶ ἀύλῳ καὶ ἐν τῷ ἐνύλῳ καὶ ἐν τῇ εἰκόνι καὶ τῷ παραδείγματι καὶ ἐν τῷ ἁπλῷ καὶ τῷ συνθέτῳ καὶ τῷ κατὰ μέθεξιν καὶ τῷ ἀμεθέκτῳ; ἡ καὶ ὁ λόγος ὁ τοῦ τί ἦν εἶναι πῶς ἔσται ὁ αὐτὸς τοῖς οὕτως ὡς εἴρηται διεστῶσι πρὸς ἄλληλα, ληλα, εἰ μὴ καὶ ἡ εἰκὼν καὶ τὸ ἀρχέτυπον ὡσαύτως τὸν τῆς οὐσίας <λό ἐπιδέχεται; ἔπειτα, ἐπεὶ καὶ κατὰ σὲ ἐπὶ τῶν ἐνύλων καὶ φυσικῶν τότε ἕξει ὁ ὅρος τὸ τέλειον ὅταν ἡ ὕλη καὶ τὸ εἶδος ἀλλήλοις συνέρχωνται, ἐὰν καὶ ἐπὶ τῶν ἀύλων οὕτω τοὺς ὅρους ληψόμεθα, ἔνυλα ἔσται τὰ ἄυλα. ἀλλὰ τοῦτο ἀδύνατον. οὐκ ἄρα τοῖς πρὸ τῶν ἐνύλων καὶ τοῖς ἐνύλοις οἱ αὐτοὶ ὅροι ἔσονται.

[*](p. 1096b3)

Ἀλλὰ μὴν οὐδὲ τῷ ἀίδιον εἶναι.

ᾖς τινος ἀντιθέντος ὅτι ἐκεῖνα μέν εἰσιν ἀεί τὰ δ’ ἐνταῦθα γινόμενα [*](6 ταῦτα μὲν ἡμεῖς a 10 αὐτοῖς Β: αὐτῶν a 12 δ’ ἄν τις a, ut libri Arist.: δέ τις Β rhesis usque ad οὐδ’ ἡ ἀγαθόν (p. 1096b3) a 16.17 ἑκάτερος B: ἑκάτερον a 20 ὁ λόγος a: λόγος Β 29 καὶ (ante ἡ εἰκὼν) om. a 29. 30 λόγον γον a: om. Β 30 ἐπιδέχονται a 35 rhesis usque ad τοῦ ἐφημέρου (p. 1096b5) a)

καὶ ἀπογινόμενα, τὸ δὲ ἀεὶ εἶναι τοῦ ποτὲ μᾶλλον εἶναί ἐστι, λύει τὴν [*](13r) ἀντίθεσιν, δυνάμει πάλιν τῷ λόγῳ χρώμενος τῆς οὐσίας καὶ γυμνάζων τὴν ἐπιχείρησιν ὡς ἐπὶ παραδείγματος τοῦ λευκοῦ. καί φησιν, ὡς ἐπὶ τοῦ λευκοῦ χρώματος, ὅταν ὧσι δύο λευκά, τὸ μὲν πολυχρόνιον, τὸ δὲ ἐφήμερον, οὐκ ἄν ἐρεῖ τις μᾶλλον εἶναι λευκὸν τοῦ ἐφημέρου τὸ πολυχρόνιον (ὁ γὰρ αὐτὸς ἐν ἀμφοῖν λόγος σώζεται, ἡ λευκά ἐστιν), οὕτως οὐδὲ τὸ ἀίδιον ἀγαθὸν μᾶλλον ἔσται ἀγαθὸν τοῦ προσκαίρου, ἐπίσης ἀμφοῖν τοῦ λόγου εφσρμόζοντος. ὁ γὰρ λόγος ἡ οὐσία ἑκάστου ἐστί. καὶ ὡς ἑκάστη οὐσία τοῦθ’ ὅπερ ἐστὶν οὐκ ἔστι μᾶλλον καὶ ἧττον, οὕτω καὶ ὁ τῆς οὐσίας δηλωτικὸς λόγος ἐν διαφόροις θεωρούμενος καὶ ἐφαρμόζων αὐτοῖς οὐκ ἔσται μᾶλλον καὶ ἧττον, κἂν τὸ μὲν ἐν χρόνῳ διαρκῇ μακροτέρῳ, τὸ δ’ ἐν ἐλάτ- τονι. οὐδὲ γὰρ ἄνθρωπος ἀνθρώπου βραχυβιωτέρου μακρόβιος μᾶλλο ἄνθρωπος, τοῦ τῆς οὐσίας λόγου ἐπίσης ἀμφοῖν ἐφαρμόζοντος. οὐδὲν γὰρ ὁ χρόνος εἴδει τινί, ᾗ εἶδός ἐστι, προστίθησιν. ἔστι μὲν καὶ αὐτόθεν πρὸς τοῦτο ἀπολογήσασθαι καὶ δεῖξαι μᾶλλον ἀγαθὸν τοῦ ἐφημέρου τὸ ἀίδιον. εἰ γὰρ τὸ εἶναι ἑκάστῳ κρεῖττον τοῦ μὴ εἶναι, καὶ τὸ ἀεὶ εἶναι κρεῖττον τοὐ ποτέ. τῷ γὰρ ποτὲ ὄντι, ὅταν τὸ εἶναι διακόπτηται, τότε οὐκ ἔστιν ὄν, ἀλλὰ δὴ μὴ ὄν. ὃν δὲ τότε τὸ ἀίδιον κρεῖττον τοῦ μὴ ὄντος ἐστί. τὸ δὲ κρεῖττον ἀγαθοῦ ἐπιτάσει κρεῖττον λέγεται. ᾧ δὲ ἡ ὕπαρξις τοῦ ἀγαθοῦ ἐπιτέταται, τοῦτο μᾶλλον ἀγαθόν. ἀλλ’ οὐδὲ ἡ αὐτὴ σύγκρισις πρὸς ἄλληλα τοῦ ἐπὶ χρόνον διαρκοῦντος μακρὸν πρὸς τὸ ἐπ’ ἐλάττονα καὶ τοῦ ἀιδίου πρὸς τὸ ἐφήμερον. βραχυχρόνιον γάρ τι καὶ μακροχρόνιον ἕτερον τῆς αὐτῆς εἶναι ἐνδέχεται φύσεως, ἀίδιον δὲ καὶ ἐφήμερον οὐκ ἐνδέχεται. ὡς γὰρ τὸ ἐφίμερον οὐσίας ἐνύλου καὶ ῥευστῆς καὶ γινομένης μὲν ἔστ’ ἂν ᾗ, μηδέποτε δ’ οὔσης, οὕτως τὸ ἀίδιον ἀύλου καὶ ἀρρεύστου καὶ ὄντως οὔσης καὶ ὑπὲρ γένεσιν. ἔστι δὲ καὶ ἄλλως λῦσαι. εἰ γὰρ τὸ μὲν ἀγαθὸν ὡς ὑπάρχον καὶ αὐτὸ ὂν ὃ εἷναι λέγεται, τὸ δὲ τῷ μετέχειν ἐκείνου, πῶς οὐκ ἄν εἴη πρώτως καὶ κυρίως καὶ μάλιστα τὸ ὂν ᾗ αὐτὸ ὅ ἐστι τοῦ τῷ μετέχειν ἐκείνου ὑπάρχοντος, ὥσπερ τὸ πρωτότυπον τῆς εἰκόνος αὐτοῦ; εἴποι δ’ ἄν τις καὶ πρὸς τὸν Ἀριστοτέλην εἰκότως, | ὡς ἔοικας, ὧ Ἁριστότελες, [*](13v) φίλος καὶ ὁμιλητὴς ὑπάρξας τοῦ Πλάτωνος, ἐπίτηδες πρὸς τὴν δόξαν τῶν ἰδεῶν οὕτω σοφιστικῶς ἀπορεῖν, ἵν’ ἐκ τοῦ μηδὲν λέγειν γενναῖον ναῖον κατ’ αὐτῶν τὴν περὶ αὐτῶν δόξαν στερροτέραν ἀποφανῇς.

[*](p. 1096b5)

Πιθανώτερον δ’ ἐοίκασιν οἱ Πυθαγόρειοι.

Δύο συστοιχίας ὁ Πυθαγόρας ἐξέθετο· μίαν μὲν ταύτην, πέρας περιττὸν τὸν ἓν δεξιὸν ἄρρεν εὐθὺ φῶς τετράγωνον ἠρεμοῦν ἀγαθόν, ἑτέραν δὲ ταύτην, ἄπειρον ἄρτιον πλῆθος ἀριστερὸν θῆλυ καμπύλον σκότος ἑτερόἐρεῖ [*](5 ἐρεῖ Β: ἐροῖ a 12 βραχυβιώτερος μακροβίου a 13 οὐδέν B: οὐδὲ a 14 οὑν post ἔστι μὲν add. a 19 ἀγαθοῦ Β: ἀγαθὸν a 22 ἔτερον Β: om. a 23 εἷναι ἐνδέχεται Β: ἐνδέχεται εἶναι a 32 ἀπορεῖν Β: ἀπορεῖς a 33 ἀποφανῇς cf. p. 63,28 34 rhesis usque ad ἄλλος ἔστω λόγος (p. 1096 b8) a)

μηκες κινούμενον κακόν. αὗται μὲν οὖν αἱ δύο συστοιχίαι οὕτως ὀνομαζόμεναι, [*](13v) ὅτι ἔκθεσις πραγμάτων ἐστὶν ἑκατέρα συστοιχούντων ἀλλήλοις. ἕκαστον δὲ τῶν δευτέρων πρὸς ἕκαστον τῶν προτέρων ἀντίκειται· πρὸς τὸ πέρας τὸ ἄπειρον, πρὸς τὸ περιττὸν τὸ ἄρτιον, καὶ οὕτως ἑξῆς, καὶ τελευταῖον τὸ κακὸν πρὸς τὸ ἀγαθόν. οὐδὲ Πυθαγόραν δὲ ὡς ἁπλῶς κατορ- θοῦντα τὸν περὶ τοῦ ἀγαθοῦ λόγον ἐπαινεῖ, ἐπεὶ μηδ’ ἁπλῶς ἔφησεν ὀρθῶς λέγειν αὐτόν, ὑπερέθετο δέ πὼς τὸν αὐτοῦ λόγον τῶν τοῦ Πλάτω- νος, ἐοίκασι λέγειν εἰπών, οὐ λέγουσι καὶ πιθανώτερον, οὐκ ὀρθότερον. πιθανὸν δὲ οὐ τὸ ἀληθὲς ἁπλῶς καὶ εὔλογον ἀλλὰ τὸ ἔμφασιν ἔχον ἀληθείας. λέγοι δ’ ἄν, ὅτι τὸ ἓν ἐν τῇ τῶν ἀγαθῶν συστοιχίᾳ οἱ Πυθαγότάξαντες ῥείοι παριστῶσι τὴν φύσιν αὐτοῦ τελειωτικήν τινα καὶ σωτήριον. ἕκαστον γὰρ τῶν πραγμάτων ἐν τούτῳ τελειοῦται καὶ ἀγαθύνεται καὶ τη- ρεῖται, ἐν τῷ μένειν ἐν τῷ ἑνί, ἀσκέδαστον ὂν καὶ ἀδιαίρετον’ σκεδασθὲν δὲ οἴχεται. καὶ τάχα τοῦτο κρίνει Ἀριστοτέλης οἰκειότερον εἶναι λέγειν περὶ τοῦ ἀγαθοῦ καὶ ἰδέαν τίθεσθαι αὐτό. φησὶ δὲ καὶ Σπεύσιππον ἐπα- κολουθῆσαι αὐτοῖς, θεολόγον ὄντα παρ’ Ἑλλησιν. ἀλλὰ πρὸς μὲν τοὺς Πυθαγορείους, φησί, καὶ τὸν Σπεύσιππον οὐκ ἔστιν νῦν ἡμῖν ὁ λόγος ἀλλὰ πρὸς τοὺς τὰς ἰδέας εἰσάγοντας· διὸ τούτους ἀφεὶς πρὸς λάτων τρέπεται.

[*](p. 1096b8)

τοῖς δὲ λεχθεῖσιν ἀμφισβήτησίς τις.

ἔοικεν ἑαυτῷ ἀκριβολογίαν τινὰ ὑποβάλλειν περὶ τοῦ ἀγαθοῦ, ἐξ ἧς εὑρήσει πρόφασιν τοῦ κατεπιχειρῆσαι καὶ ἔτι τῆς περὶ ἰδεῶν δόξης, ὡς δοκεῖν ἐπιμέμφεσθαι ἑαυτῷ ὡς ἐλλιπῶς ἐν τοῖς ἤδη ῥηθεῖσιν εἰρηκότι περὶ τοῦ ἀγαθοῦ. κατὰ γὰρ δύο, φησί, τρόπους λεγομένων τῶν ἀγαθῶν, συγκεχυμένως καὶ ἁπλῶς μέχρι νῦν ὁ περὶ τούτων λόγος γεγένηται. λέγε· τᾶι γὰρ ἀγαθὰ καθ’ ἓν μὲν εἶδος ἃ καθ’ αὑτὰ ἀγαπᾶται, καθ’ ἕτερον δὲ τὰ τούτων ποιητικὰ ἢ φυλακτικά πὼς ἢ τῶν ἐναντίων κωλυτικά· ἃ οὐ καθ’ αὑτὰ λέγεται ἀγαθὰ ἀλλὰ δι’ ἐκεῖνα. λέγω δὲ τὰ καθ’ ἑαυτά, οἷον ὑγίεια μὲν ἀγαθὸν σώματι, ἀρετὴ δὲ ψυχῇ, ἃ κἂν μηδὲν ἄλλο αὐτοῖς ἀγαθὸν ἕπηται. ἀλλά γε καθ’ αὑτὰ ταῦτα αἱρετά τε καὶ διωκτά· τομαὶ δὲ καὶ φαρμακεῖαι ἀσκήσεις γυμνάσια ἀποχαὶ τῶνδε προσαγωγαὶ ἐκείνων πόνοι σκληρότητες δι’ ἐκεῖνα αἱρετά. ἐκεῖνα μὲν γὰρ κατὰ φύσιν καὶ τε- λειωτικὰ τῶν ὑποκειμένων, ταῦτα δὲ μόνον λυσιτελεῖ πρὸς ἐκεῖνα. ἐπεὶ γὰρ ἡ ἰατρικὴ ἢ παροῦσαν τὴν ὑγίειαν συντηρεῖν βούλεται ἢ ἀπογινομένην ἀνακαλεῖσθαι, διὰ τοῦτο νοσοῦντος μέν τινος ἀποχάς τινων παρακελεύεται, ἃ τὴν νόσον αὔξει, προσαγωγὰς δὲ τῶνδε, ἃ τῇ νόσῳ ἀντίκειται, ἢ οὐκ αὔξει τὸ παρὰ φύσιν, καὶ ἀφαιρέσεις ἐπιτηδεύει καὶ κενώσεις ὕλης, ὑγιαί- νοντος δὲ καὶ ὑποπτευομένου νοσῆσαι ἢ δι’ ἐξαλλαγὴν ἀέρων ἡ καιρῶν [*](5. G κατορθοῦντα a: κατορθοῦν Β 10. 11 πυθαγόριοι a 17 καὶ Β: 0111. a ὁ λόγος a: λόγος Β 1!) rhesis usque ad καὶ τρόπον ἄλλον (p. 1096a13) a εἰρηκότι a: εἰρηκότος Β 26 τοὐναντίων a 28 σώματι Β: σώματος a ψυχὴ Β: ψυχῆς a)

ἢ διὰ δρᾶσίν τινα τῆς φθορᾶς τοὐ παντὸς ἢ διὰ φροντίδα καὶ κόπον καὶ [*](13v) λύπην καὶ τοιαῦτά τινα ἐνίοτε τρόπους πολυειδεῖς προφυλακῆς εὑρίσκει τὰς νόσους ἀποτρεπομένους. εὕροι δ’ ἄν τις ὁμοίως κἀπὶ τῆς ψυχῆς καὶ συνυτηρητικὰς τηρητικὰς ἐπιτηδεύσεις τῆς ἀρετῆς καὶ ἀποτρεπτικας τῆς κακίας. ταύτα δὲ πάντα διὰ τὴν ὑγίειαν ἐπιτετήδευται καὶ τὴν ἀρετὴν τῇ ἠθικῇ ἢ τῇ πολιτικῇ. ποιητικὰ δὲ τῆς ἀρετῆς ἢ τῆς τοῦ σώματος ὑγιείας ἐνταῦθα λέγεται τὰ κατὰ ποιότητα πρὸς τὰς δυσκρασίας ἢ τἀς διαφορὰς ἴσως τῶν ἠθῶν ἀντικείμενα.

[*](p. 1096b13)

Δῆλον οὖν ὅτι διττῶς λέγοιτ’ ἄν.

εἰπὼν ὅτι διττῶς τὰ ἀγαθά, τὰ μὲν καθ’ αὑτά, τὰ δὲ ὡς εἰς αὐτὰ συμβαλλόμενα, οὔπω μὲν τοῦτο ἔδειξε, λαμβάνει δ’ ἐν τῷ παρόντι ὡς ἐναργές, μόνον ὑπομνήσας ὅτι διχῶς τὰ ἀγαθὰ λέγεται, ἐφεξῆς δὲ δείκνυσι τοῦτο διὰ τῆς ἐπαγωγῆς. χωρίσαντες οὖν φησι απο των ωφελιμων. ἔοικε τοιοῦτόν τι λέγειν, ὅτι ἴσως ἄν τις ἡμᾶς αἰτιάσαιτο ζητοῦντας μέν, εἰ ἔστι τις ἰδέα τοῦ ἀγαθοῦ, λαβόντας δὲ συγκεχυμένως τὰ ἀγαθὰ καὶ μὴ διαστείλαντας τῶν δι’ ἕτερα αἱρετῶν τὰ καθ’ αὑτὰ διωκτά, ἵν’ οὕτω δειχθῇ, ὑπὸ μίαν ἰδέαν ἀνάγεται τὰ καθ’ αὑτά. τὰ γὰρ δι’ ἕτερα ἀγαθά, ἐπεὶ οὐ δι’ ἑαυτὰ τοῦτο λέγεται, οὐδ’ ἔστιν ἁπλῶς ἀγαθά, οὐδ’ ὅλως πειρατέον εἰς τὴν τοῦ ἀγαθοῦ ἰδέαν ἀναγαγεῖν. ὅτι δὲ εἰσί τινα καθ’ αὑτὰ ἀγαθά, ἐκ τῆς ἐπαγωγῆς δείκνυσιν, ὁριζόμενος ἅμ καὶ λέγων· p. 1096b16 Καθ’ αὑτὰ δὲ ποῖα θείη τις ἄν; ἢ ὅσα. Δείκνυσιν ἤδη διὰ τῆς ἐπαγωγῆς, ὡς εἴρηται, εἶναί τινα καθ’ αὑτά, [*](14r) ἔτι δὲ καὶ ὁρίζεται τὸ καθ’ αὑτὸ ἀγαθόν, ὡς ἐπὶ πολλῶν μὲν τοῦτο ἀποδιδούς, οὐδὲν δ’ ἧττον καὶ ὡς ἐπὶ ἑνὸς κοινοῦ τὸν λόγον ποιούμενος ἐφαρμόζοντα. καθ’ αὑτὰ γὰρ εἶναί φησιν, ὅσα καὶ μονούμενα, ἤτοι μηδενὸς ἄλλου ἀκολουθοῦντος αὐτοῖς ἢ ἐκ τῆς αἱρέσεως αὐτῶν ἀποβαίνοντος, εἰσὶ μόνα δι’ ἑαυτὰ αἱρετὰ καὶ διωκτά. καὶ μηδενὸς γὰρ ἐκ τῆς φρονήσεως ἀποβαίνοντος, διωκτὴ δι’ ἑαυτὴν ἡ φρόνησις καὶ ἡ κατ’ αὐτὴν ἐνέργει. καὶ τὸ ὁρᾶν ὡσαύτως. οὐκ εἶπε δὲ φρόνησιν καὶ ὅρασιν ἀλλὰ φρονεῖν καὶ ὁρᾶν, ὅτι ἐκεῖνα μὲν ἕξεις, ταῦτα δὲ αἱ κατὰ ταύτας ἐνέργειαι (τελειότεραι δὲ τῶν ἕξεων αἱ ἐξ αὐτῶν ἐνέργειαι, διὸ καὶ αἱρετώτεραι), καὶ ἡδοναί τινες καὶ τιμαί. οὐ γὰρ πᾶσα ἡδονὴ ἢ τιμὴ ἀγαθόν· ἡ γὰρ τῶν κι- ναίδων οὐκ ἀγαθὸν οὐδ’ ἡ τῶν ψωριώντων, ἡ δ’ ἐκ τῆς θεωρίας τῶν ὄντων ἐπιγινομένη τῇ ψυχῇ ἀγαθὴ καὶ διωκτὴ τοῖς ἐχέφροσι καὶ τοῖς εἰδόσι τὴν ἀνθρώπου τελειότητα τίς ἐστι. καὶ ἡ ἐκ τῆς ἀπαθείας ὡσαὐτὴν [*](5.6 τὴν ἠθικὴν ἢ τὴν πολιτικήν a 7 διαφθορὰς a 9 rhesis usque ad κατὰ μίαν ἰδέαν (p. 1096b16) a 14 ἔοικε B: ἔοικε δὲ a 21 rhesis usque ad καὶ τιμαί (p. 1096b18) a 23 πολλοῖς B: πολλοῖς a 24 ὡς a: om. Β 20 ἀποβαίνοντος a: ἀποβαίνοντα Β 27 μόνα Β: μόνον a)

τὼς, ὅταν ἡ ψυχὴ ἠρεμαίαν ἄγῃ γαλήνην καὶ ἀστασίαστον, ἀπαλλαγεῖσα [*](14r) τοῦ τῶν παθῶν κλύδωνος, τῶν χειρόνων δυνάμεων ὑποταγεισῶν τῇ κρείτ- τονι· οὕτω καὶ αἱ τιμαὶ αἱ ἐκ τῶν εἰδότων καὶ φρονούντων ὀρθῶς καὶ ἐπὶ ἀρετῇ καὶ σοφίᾳ αἱρεταὶ καὶ διωκταί, αἱ δ’ ἐκ τῶν τυχόντων καὶ ἀβελτερων ἀποτρόπαιοι.

[*](p. 1096b18)

Ταῦτα γὰρ εἰ καὶ δι’ ἄλλο τι διώκομεν, ὅμως.

Τὸ γὰρ φρονεῖν ὅτι καὶ καθ’ αὑτὸ ἀγαθόν, δῆλον, ὡς τῆς κατὰ λογισμὸν γισμὸν ἀρετῆς ὂν ἐνέργημα. δῆλον δ’ ὅτι καὶ ὡς ὀνήσιμον εἰς πολλά, ἵνα μὴ λέγω πάντα, τὰ ἐν ταῖς κατὰ βίον ἡμῖν πράξεσι κατορθούμενα. καὶ τὸ ὁρᾶν ὡσαύτως ἀγαθὸν μὲν καὶ δι’ ἑαυτό, ὅτι πλείστας διαφορὰς ἡμῖν γινώσκειν παρέχεται, καὶ χρήσιμον δ’ οὐδὲν ἧττον ὅτι γνωρίζειν ποιεῖ καὶ πόρρωθεν τὰ βλαβερὰ καὶ ὠφέλιμα, ὡς τὰ μὲν φεύγειν, ἔστι δ’ οὗ καὶ ἀμύνεσθαι, τὰ δὲ διώκειν, ἔστι δ’ οὗ καὶ ἐφέλκεσθαι. οὕτω δ’ ἄν εὕροις καὶ ἐπὶ τῶν ἡδονῶν καὶ τῶν τιμῶν.

[*](p. 1096b19)

Ἢ οὐδ’ ἄλλο οὐδὲν πλὴν τῆς ἰδέας.

Εἰπὼν τὰ εἰρημένα εἶναι καθ’ αὑτὸ ἀγαθὰ ὡς τούτου ὁμολογουμένου ἐπήγαγε ταῦτα ἐπιμεμφόμενος. τὸ γὰρ ἢ οὐδ’ ἄλλο οὐδὲν πλὴν τῆς ἰδέας εἰρωνευομένου ἐστίν, ὡς εἰ ἔλεγεν, ἢ πάντα παρήσομεν τὰ ὄντα ὁμολογουμένως καθ’ αὑτὸ ἀγαθά, καὶ αὐτῆς τῆς ἐνεργείας καταφρονήσομεν καὶ μόνην ἐροῦμεν τὴν ἰδέαν καθ’ αὑτὸ ἀγαθόν. ἰδοὺ γὰρ παρ’ αὐτὴν ἀποπέφανται ἕτερα καθ’ αὑτὸ ἀγαθά, ὥστε περιττὴ ἡ θέσις τῆς ἰδέας. εἰ μὲν γὰρ οὐδὲν ἦν καθ’ αὑτὸ ἀγαθὸν τῶν ἐναργῶν, ἀναγκαῖον ἂν ἦν ἴσως ἕν τι τίθεσθαι καθ’ αὑτὸ ἀγαθόν, εἰς ὃ τὰ πολλὰ ἀναφερόμενα ἀγαθὰ δι’ ἐκεῖνο ἐλέγοντο. νῦν δέ πολλῶν τοιούτων εὑρισκομένων ἡ τοῦ ἑνὸς ἐκείνου θέσις ματαία. ἀλλ’ εἰ καὶ καθ’ αὑτὸ θείη τις, ὦ Ἀριστότελες, ἀγαθὸν ὡς καὶ σὺ φῇς τὸ φρονεῖν καὶ τὸ νοεῖν καὶ τὴν ἐκ τοῦ θεωρεῖν ἡδονὴν καὶ τὴν ἐκ τῶν ἐμφρόνων τιμὴν ἀλλ’ οὐχ οὕτω καθ’ αὑτὰ ὡς ἑαυτῶν ὄντα καὶ καθ’ ἑαυτὰ ὑφεστῶτα καὶ ἑτέρων ὡς εἰκόνων ὄντα ἀρ- χέτυπα, καὶ δρῶντα οὕτως ὡς ἑαυτοῖς ἀπογεννᾶν ὅμοια, ὡς Πλάτων τὰς ἰδέας ἐτίθετο, ἀλλ’ ὡς ἄλλων ὄντα καὶ ἐν ἑτέροις ἢ ἑτέρωθεν προβαλλόμενα καὶ μηδένων ὄντα ἀρχέτυπα, καθ’ αὑτὰ δὲ λεγόμενα οὐχ’ ὡς οὐσίας ἀλλ’ ὡς δι’ ἑαυτὰ διωκόμενα, ὥστε περιττόν σοι καὶ τοῦτο τὸ σόφισμα ἐξ ὁμωνύμου τάχα παρεισαγόμενον διὰ τὸ πλεοναχῶς τὸ καθ’ ὖ· αὑτὸ λέγεσθαι.

[*](3 καὶ ante ἐπὶ a: om. B 6 rbesis usque ad θείη ἄν τις (p. 1096b19) a 15 rhesis usque ad ἔστι τὸ εἶδος (p.1096b20) a 16 αὑτὸ Β: αὑτὰ a 19 καθ’ αὑτὸ ἀγαθά Β: καθ’ αὑτὰ ἀγαθά a 27 ἐκ τῶν B: om. a 33 ὁμωνύμου B: ὁμωνύμων a)[*](p. 10961b21)

Et δὲ καὶ ταῦτ’ ἐστὶ τῶν καθ’ αὑτὰ ἕως τοῦ ἀλλὰ πῶς [*](14r) δὴ λέγεται.

Ἕτερον ἐπιχείρημα πρὸς τοὺς τὰ εἴδη δοξάζοντας· εἰ ἑκάστη τῶν ἰδεῶν μία οὖσα ἐν πολλοῖς θεωρεῖται τοῖς ἐκείνης μετέχουσι, δεῖ ταῦτα ὡς μιᾶς κοινωνοῦσιν ἰδέας οὕτω κοινωνεῖν καὶ λόγου τοῦ κατ’ οὐσίαν ἑνός. ἐπεὶ οὖν πολλὰ τὰ καθ’ αὑτὰ ἀγαθά, ἃ τῆς τοὐ ἀγαθοῦ ἰδέας μετέσχηκε, δεῖ ταῦτα καὶ ἕνα ἔχειν λόγον τὸν τί ἐστιν αὐτοῖς τὸ ὄνομα ᾗ ἀγαθὰ σημαίνοντα. ἀλλὰ τοῦτο οὐκ ἔστιν. οὐδ’ ἄρα μία τις ἰδέα ὑφ’ ἣν ἀνα- φέρεται πάντα τὰ καθ’ αὑτὰ ἀγαθά. ὡς γὰρ ἐν χιόνι φησὶ καὶ ψιμμυθίῳ οὐκ ἄλλος καὶ ἄλλος λόγος ὁ τῆς λευκότητος ἀλλ’ εἷς καὶ ὁ αὐτός, οὕτω τιμῆς καὶ φρονήσεως καὶ ἡδονῆς εἷς ὁ λόγος τῆς ἀγαθότητος ἀλλὰ μὴν ἕτεροι καὶ διαφέροντες τούτοις οἱ λόγοι ᾗ ἀγαθά ἐστιν· οὐκ ἄρα μία τις ἰδέα τοῦ ἀγαθοῦ, ὑφ’ ἣν τὰ πολλὰ καθ’ αὑτὰ ἀγαθὰ ἀγαθὰ ἐρέται. πρῶτον μὲν δεῖ τῷ λόγῳ ἀκολουθῆσαι αὐτοῦ καὶ δεῖξαι ὡς αὐτὸς τὴν τοῦ παρόντος ἐπίλυσιν σοφίσματος προϋπέθετο. εἰ γὰρ κατ’ αὐτὸν ἐκεῖνά ἐστι καθ’ αὑτὰ ἀγαθά, ὅσα καὶ μονούμενα διώκεται, ἁρμόζει δὲ οὗτος ὁ λόγος κατ’ αὐτὸν τοῖς ἀπηριθμημένοις τε ἅπασι καὶ τοῖς ὅσα τοιαῦθ’ ἕτερα, πῶς οὐκ ἂν εἴη εἷς ὁ λόγος τοῖς ἅπασιν ᾗ ἀγαθά ἐστιν; οὐ γὰρ ᾗ τιμὴ καὶ φρόνησις καὶ ἡδονή, ζητεῖται, εἰ εἷς ὁ λόγος αὐτῶν, ἀλλ’ ᾗ ἀγαθά ἐστιν. οὗτος δὲ εἷς καὶ ὁ αὐτὸς παρ’ αὐτοῦ ἀποδέδοται. οὐκ ἄρα οὐδ’ ἐντεῦθεν κωλύεται ἰδέα τις εἶναι τοῦ καθ’ αὑτὸ ἀγαθοῦ, ὑφ’ ἣν ἀναφέρεται τὰ καθ’ αὑτὰ ἀγαθά ἔπειτα εἰ ἕκαστον τούτων οὐκ ἰσομέτρως λέγεται ἀγαθὸν ὡς οὐδὲ λευκὰ τὰ λευκά· ὡς γὰρ ταῦτα κατὰ μετοχὴν ἑνὸς χρώματος τῆς λευκότητος λευκὰ λέγεται καὶ ὁ μὲν ὅρος εἷς τῆς λευκότητος, ἡ δὲ ταύτης μετοχὴ οὐχ ὡσαύτως ἐν ἅπασίν | ἐστιν, οὕτω καὶ μία ἰδέα 14v τῶν ἀγαθῶν, ἧς πάντα μετέσχηκε τὰ καθ’ αὑτὰ ἀγαθά, ὡς εἶναι τὸν μὲν λόγον αὐτοῖς τὸν αὐτὸν ὡς τοῦ αὐτοῦ μετέχουσιν εἴδους, εἶναι δ’ ἄλλο τὸ μετεχόμενον καὶ ἄλλο τὸ καθ’ αὑτὸ θεωρούμενον καὶ ἐν ἀμεθέκτῳ ὑπάρξει ὑφεστηκὸς καὶ νοούμενον, πρὸς ὃ τὰ πολλὰ καὶ ἀλλήλων διάφορα ὡς ὁμοιώματα ἀναφέρεται. ὅτι γὰρ ἕκαστον τῶν πολλῶν ἀγαθῶν κατὰ μετοχὴν ἀγαθόν ἐστι καὶ λέγεται, δῆλον ἐκ τοῦ μὴ ὡσαύτως εἶναι ἀγαθὸν τούτων ἕκαστον. μετοχῆς δὲ οὔσης, δῆλον ὡς ἔσται κατὰ τὸ ἀμέθεκτον, ὑφ’ ὃ αἱ μετοχαὶ ἀναχ̀θŕισονται. ταῦτα οὐχ ὡς τὰς ἰδέας τιθέντες λέγομεν, ἐπεὶ οὐδ’ εἰς λύσιν ἴσως δυερῆ τὰ λεγόμενα τοῖς ἀναιρεῖν τὰς ἰδέας θέλουσιν, ἀλλ’ ὡς τὸν Ἀριστοτέλη δεικνύντες ἐπίτηδες ἀσθενῶς ἐπιχειροῦντα ἵν’ εἴη μᾶλλον συνιστῶν ἢ ἀνασκευάζων τὸ δοξαζόμενον.

[*](1 rhesin plene exhibet a 7 ὄνομα B: εἶναι a 22 εἰ Β: om. a τούτων a: τούτοις Β 23 ἀγαθὸν a: ἀγαθὰ Β ὡς γὰρ a: ὥσπερ Β)[*](p. 1096b26)

οὐ γὰρ ἔοικε τοῖς ἀπὸ τύχης ὁμωνύμοις.

[*](14v)

Ἀκολούθως τοῖς εἰρημένοις καὶ τὴν παροῦσαν ποιεῖται ζήτησιν. ἐπεὶ γὰρ ἔδοξε δεῖξαι οὐ κατὰ μίαν ἰδέαν πάντα λεγόμενα τὰ καθ’ αὑτὰ ἀγαθά, δεῖ δὲ τὴν κοινωνίαν ταύτης τῆς κλήσεως κατά τινα αἰτίαν ἤ τινα τρόπον λέγεσθαι, ἐξετάζει νῦν περὶ τούτου καί φησι κατὰ ποῖον τρόπον ἀγαθὰ κοινῶς λέγεται πολλὰ ὄντα καὶ κατὰ φύσιν διάφορα καὶ τοῖς λόγοις ἀλλήλων ἕτερα τὰ κοινῶς ἀγαθὰ καλούμενα. εἰ γὰρ ὄνομα μόνον ἔχουσι κοινόν, τὸν δὲ κατὰ τοὔνομα λόγον τῆς οὐσίας ἕτερον, ἔσται πάντως ὁμώνυμα. πολλῶν δὴ τρόπων ὄντων καθ’ οὓς τὰ ὁμώνυμα ὁμώνυμα γίνεται, τίς ἂν εἴη ὁ τρόπος καθ’ ὃν τὰ ἀγαθὰ ἀγαθὰ ὀνομάζεται; οὐ γὰρ ἄν τις ἐροῖ ἀπὸ τύχης αὐτὰ οὕτω λέγεσθαι. τὰ γὰρ οὕτως ὁμώνυμα οὐδεμίαν κοινωνίαν πραγματικὴν κατὰ τοὔνομα κέκτηται. ἦν γὰρ οὕτω λόγος αὐτοῖς τῆς κοινωνίας τῆς κατὰ τοὔνομα· τὰ δ’ ἀπὸ τύχης οὐ κατὰ λόγον. οὐ γὰρ ἄν ὑπῆρχεν οὐδ’ αὐτόματα. αὐτόματον γὰρ τὸ αὐτομάτως ὂν ἢ γινόμενον καὶ μὴ ἔχον λόγον ἢ αἰτίαν, καθ’ ἣν οὕτως ἔστιν ἢ γίνεται, οἷον εἴ τινος ἐν Αἰγύπτῳ Ἀλέξανδρον τὸν γεννηθέντα καλέσαντος, ἄλλος ἐν Ῥώμῃ τῷ αὐτῷ ὀνόματι καλέσει ἕτερον, οὐδετέρου εἰδότος τὸν ἕτερον τίς ἐστιν ἢ εἴ τινα κέκληκεν οὕτως. ἐπεὶ οὖν τοῖς ἀγαθοῖς καὶ πραγματική τις κοινωνία κατὰ τὴν ὀνομασίαν ἐστίν, οὐκ ἄν εἴη ὡς τὰ ἀπὸ τύχης ὁμώνυμα.

[*](p. 1096b27)

Ἀλλ’ ἆρά γε φησιν τῷ ἀφ’ ἑνὸς εἶναι ἢ πρὸς ἓν πάντα συντελεῖν.

Πολλῶν ὄντων τρόπων καθ’ οὓς τίθεται τὰ ὁμώνυμα, ἕνα μόνον τὸν ἀπὸ τύχης παραιτησάμενος ὡς ἀνοίκειον, τοὺς λοιποὺς παρῆκεν, ὡς φανερῶς ρῶς οὐ τῷ προκειμένῳ προσαρμόζοντας· δύο δὲ μόνους παρέλαβε, τόν τε ἀφ’ ἑνὸς καὶ πρὸς ἓν καὶ τὸν κατὰ ἀναλογίαν, ὡς καὶ πραγματικήν τινα κοινωνίαν νίαν ἔχοντας. τούτων δὲ προκρίνει τὸν δεύτερον. ἀφ’ ἑνὸς μὲν οὖν καὶ πρὸς ἓν ὁμώνυμα λέγεται, ὅσα ἀπό τινος ἀρχῆς μιᾶς καὶ αἰτίας ὁρμώμενα πρός τι ἓν τείνουσι τέλος, ὡς ἀπὸ ἰατρικῆς ὀνομάζονται τὰ ἰατρικὰ φάρμακα καὶ διαιτήματα καὶ βιβλία καὶ ὄργανα, καὶ εἴ τι ἄλλο ἀρχὴν μὲν ἔχον αὐτὴν ὡς ἐξ αὐτῆς ὁρμώμενον, τέλος δὲ ἓν ἔχον τὴν ὑγίειαν, ἧς ἡ ἰατρικὴ στοχάζεται. ἡ δὲ κατὰ ἀναλογίαν ὁμωνυμία δήλη ἀφ’ ὧν αὐτὸς τέθεικε παραδειγμάτων. ὡς γὰρ ἐν σώματι ὄψις ἀγαθὸν γνῶσιν τῶν ὄντων χορηγοῦν καὶ καλλῦνον τὸ ζῷον, οὕτως ὁ νοῦς τῇ ψυχὴ γνῶσιν τῶν νοη- [*](1 rhesis inde a verbis ἀλλὰ πῶς δὴ λέγεται a τοῖς ἀπὸ τύχης Β, ut Arist. codd. KhMb: τοῖς γε ἀπὸ τύχης a et .Arist. vulg. 7 καλούμενα Β: λεγόμενα a 8 ὁμώνυμα ὁμώνυμα Β: ὁμώνυμα a 12 ἣν γὰρ Β (et libri deteriores): ἢν γὰρ ἂν rectius a 14 αὐτόματα Β: αὐτόματον a 20 φησιν Β: om a rhesis usque ad καὶ ἄλλο δὴ ἐν ἄλλῳ (p. 1096b29) a 23 ὡς (ante φανερῶς) a: οὐ B 24 οὐ B: ἐν a 28 ἀπὸ ἰατρικῆς Β: ἀπὸ τῆς ἰατρικῆς a 32 τέθεικε Β: ἕθηκε a)

τῶν διδοὺς καὶ ὡραίζων αὐτὴν ὑπὲρ πᾶσαν δύναμιν, καὶ ἄλλο δὴ ἐν ἄλλῳ. [*](14v) ἀλλ’ οὐχ αἱ ἰδέαι. οὑτωσί, Ἀριστότελες, ἀλλ’ ὡς αὐταὶ καὶ ἑαυτῶν καὶ ὡς ὅλα καὶ παραδείγματα καὶ ἓν ἑκάστῃ πρὸς πολλὰ κατὰ μετοχὴν τὴν αὐτῆς καὶ ἀναφορὰν τὴν πρὸς αὐτὴν καὶ ὁμοίωσιν παρὰ τῶν ταύτας εἰσαγόντων ἐτίθεντο θέντο οὐκ ἀντιστρεφούσης ἐνταῦθα τῆς ὁμοιώσεως. ἔνθα μὲν γὰρ πλείοσιν ἑνός ἐστι μετοχή, ἐκεῖ τὰ μετέχοντα ὅμοια πρὸς ἄλληλα τῷ ταὐτῷ τῆς μεθέξεως, ἔνθα δὲ εἰκὼν καὶ παράδειγμα, ἡ μὲν εἰκὼν ἐκεῖ τῷ παραδείγματι ὅμοιον ὅτι πρὸς ἐκεῖνο ἀπείκασται. τὸ δὲ παράδειγμα ὅμοιον οὐ χρὴ τῇ εἰκόνι λέγειν ἀλλ’ εἰκόνος ἀρχέτυπον.

[*](p. 1096b30)

Αλλ' ἴσως ταῦτα μὲν ἀφετέον τὰ νῦν.

περὶ τοῦ τρόπου τῆς ὁμωνυμίας, καθ’ ὃν ἀγαθὰ πάντα τὰ ἀγαθὰ λέγεται, παραιτεῖται νῦν ἐξετάζειν, ὡς οὐ τῆς ἠθικῆς ὃν φιλοσοφίας ἤ τινος ἄλλης ὑπὸ τὴν πρακτικὴν τὸ περὶ τούτων ἐξακριβοῦν ἀλλὰ τῆς μετὰ τὰ φυσικά, ἧς ἐν τῷ δ περὶ τῶν πλεοναχῶς λεγομένων ἐξακριβοῦται. διὸ καὶ ἐπάγει ὁμοίως δὲ καὶ περὶ τῆς ἰδέας. ἐν γὰρ τῷ β τῆς πραγματείας ἐκείνης καὶ τῷ μ καὶ τῷ ν ἐξετάζει περὶ τῶν ἰδεῶν. ἑνικῶς δὲ περὶ τῆς ἰδέας εἶπεν, ὅτι περὶ τῆς τοῦ ἀγαθοῦ μόνης ίδέας ἐνταῦθα χρειῶδες αὐτῷ ζητῆσαι, ὡς περὶ τοῦ ἀνθρωπίνου ἀγαθοῦ προθεμένω εἰπεῖν.

[*](p. 1096b30)

Εἰ γὰρ καὶ ἔστιν ἕν τι καὶ κοινῇ κατηγορούμενον.

Τοῦτο αὐτὸ ἐν τούτοις κατασκευάζει, τὸ ἀνοίκειον εἶναι τῆς παρούσης πραγματείας τὴν περὶ τοῦ ἁπλῶς ἀγαθοῦ ζήτησιν, εἴτε ὡς κοινῶς κατη- γορουμένων τῶν κατὰ μέρος, εἴτε ὡς ἐξῃρημένου λόγου καὶ ἰδέας ὑπάρ- χοντος, χωριστοῦ τῶν πολλῶν καὶ καθ’ ἑαυτό. ἐπεὶ μηδὲ διὰ πράξεως φησιν ἐκεῖνο κτηθῆναι δύναται. εἴτε γὰρ ὡς ἐννοηματικόν ἐστι καὶ γενικῶς [*](15r) πάντως κατηγορούμενον εἴτε ἰδέα τις χωριστὴ τῶν πολλῶν, οὐκ ἄν δύναιτο διὰ πράξεως περιγίνεσθαί τινι. θεωροῦνται γὰρ ἄμφω τὸ μὲν λογικῶς, τὸ δὲ θεολογικῶς. τὸ δὲ νῦν ζητούμενον ἀγαθὸν τοιοῦτόν ἐστιν, οἷον καὶ διὰ πράξεως καὶ ζωῆς ἐμμελοῦς κτᾶσθαί τινι.

[*](p. 1096b35)

τάχα δέ τῳ δόξειεν ἄν βέλτιον.

Ἀντίθεσιν ταύτην περιφέρει πρὸς τὸν λόγον τὸν λέγοντα περιττὸν εἶναι τὴν περὶ τοῦ κοινοῦ ἀγαθοῦ ζήτησιν τῇ ἠθικῇ πραγματείᾳ ὡς μὴ πρακτοῦ [*](3 τὴν αὐτῆς a: περὶ αὐτῆς Β 4. 5 ἐτίθεντο a: ἐτίθετο Β post ἐτίθεντο add. καὶ a 9 εἰκόνος ἀρχέτυπον Β: εἰκόν’ ἀρχετύπῳ a 10 rhesis usque ad περὶ τῆς ἰδέας (p. 1096^32) a τὰ Ba et Arist. Kb: τὸ Arist. vulg. 20 καὶ καινῆ Ba et cod. RbMb: τὸ κοινῇ Arist. vulg. rhesis usque ad τοιοῦτόν τι ζητεῖται (p. 1096b35) a 22. 23 κατηγορουμένων Β: κατηγορουμένου a 30 rhesis usque ad ἐπιτευξόμεθα αὐτῶν (p. 1097a3) a)

ὄντος μηδὲ κτητοῦ ἀνθρώπῳ διὰ βίου ἐπιμελοῦς. εἴποι γὰρ ἄν τις, φησί, [*](15r) βέλτιον εἶναι γνωρίζειν τὸ κοινὸν ἀγαθὸν πρὸς τὰ διὰ πράξεως κτώμενα. γνωρίζοντες γὰρ ἐκεῖνο προσθήσομεν τοῖς πρακτοῖς ὡς παράδειγμα καὶ ταῦτα ἐξ ἐκείνου γνωσόμεθα ὡς εἰκόνα ἐξ ἀρχετύπου καὶ οὕτω τὰ ἡμῖν ἀγαθὰ εἰδότες ἀκριβῶς τευξόμεθα αὐτῶν. ῥᾷον γὰρ ἄν τις οὗ τὴν φύσιν γινώσκει κτήσαιτο προσφυῶς μεταδιώκων αὐτὸ ἢ οὗ ἠγνόησεν. ὁ γὰρ ἀγνοῶν τάχ’ ἄν πλανηθείη διώκων ὃ οὐκ οἶδε, καὶ ἄλλο κτησάμενος οἰηθείη ἂν κτήσασθαι ὃ ἐζήτει.

[*](p. 1097a3)

Πιθανότητα μὲν οὖν τινα ἔχει ὁ λόγος.

Λύει τὴν ἀντίθεσιν τὸ ἀσθενὲς παρεμφαίνων τῆς ἀντιθέσεως διὰ τοὐ πιθανότητά τινα. τό τε γὰρ πιθανὸν τὸ μὴ ἰσχυρὸν δηλοῖ πρὸς ἀπόδειξιν τό τε τινὰ καὶ ἐν πιθανοῖς προσὸν ἀσθενὲς τῷ λόγῳ παρίστησιν. εἶτα τὴν λύσιν ἐπάγων διττῶς αὐτὴν παρεισάγει, ἔκ τε τῶν ἐπιστημῶν καὶ τῶν τεχνῶν ἔκ τε τοῦ ἐφίεσθαι πάσας τοῦ ἀγαθοῦ καὶ ἐκ τοῦ ἐπιζηξτεῖν τὸ ἐνδεές. εἴτε γὰρ οὐκ ἐφίεντο τοῦ ἀγαθοῦ, οὐδὲν ἦν καινὸν ἢ ἄτοπον, εἰ κατελίμπανον τὴν γνῶσιν τοῦ κοινοῦ ἀγαθοῦ συμβαλλομένην αὐταῖς εἰς κατάληψιν τῶν οἰκείων τελῶν, κἂν ἐζήτουν τὸ αὐταῖς ἐνδεές, εἴτε ἐφιέμεναι τοῦ ἀγαθοῦ μὴ ἐζήτουν τὸ αὐταῖς ἐνδεές, εἰκὸς ἦν μηδ’ ἐκεῖνο ζητεῖν. νῦν δ’ ἄμφω ταῦτα ἐν πάσαις αὐταῖς θεωρεῖται, ἥ τε τοῦ ἀγαθοῦ ἔφεσις καὶ ἡ τοῦ ἐνδεοῦς ζήτησις. πῶς οὖν ἐνδέχεται τὴν τοῦ κοινοῦ γνῶσιν τοσοῦτον συμβαλλομένην αὐιαῖς ἀγνοεῖν καὶ μὴ ἐπιζητεῖν;

[*](p. 1097a8)

Ἄπορον δὲ καὶ τί ὼφεληθήσεται ὑφάντης.

Πρὸς τὸ αὐτὸ εἰσέτι ἐπιχειρεῖ ἀνόνητον ἐξελέγχων ταῖς τέχναις τὴν τῆς ἰδέας κατάληψιν οὐδενὸς λόγου εὑρισκομένου, καθ’ ὅν τις τῶν τεχνιτῶν ἐν τοῖς οἰκεῖος ἔργοις ὠφελήσεται ἐκ τοῦ θεωρῆσαι τὴν ἰδέαν τοῦ ἀγαθοῦ ἢ πῶς ἔσται αὐτὸς ἑαυτοῦ τεχνικώτερος. πρότερον μὲν οὖν ὡς ἐντστάμενος ἐδείκνυεν μὴ εἶναι ὅλως ἰδέαν τοῦ ἀγαθοῦ, ἐν τούτοις δὲ κατὰ ἀντιπαράστασιν συγχωρῶν εἷναι αὐτὴν ἀνόνητον δείκνυσι ταῖς πρακτικαῖς ἐπιστήμαις τὴν γνῶσιν αὐτῆς.

[*](p. 1097a11)

Φαίνεται μὲν γὰρ οὐδὲ τῆν ὑγίειαν οὕτως ἑ πισκοπεῖν. Ετερον ἐπιχείρημα τοῦτο ἐκ τῶν ὑποκειμένων ταῖς τέχναις καὶ τῶν 35 τελῶν τὴν τοῦ καθόλου ἀγαθοῦ γνῶσιν δεικνύον ἀνόνητον. αἱ γὰρ τῶν τεχνῶν ἐνέργειαι περὶ τὰ καθ’ ἕκαστα θεωροῦνται καὶ ἅπερ ἐν αὐτοῖς [*](4 εἰκόνα a: εἰκόνας Β 7 πλανηθείη a: πλανηθῇ Β 9 τινα ἔχει Ba, ut Arist. codd. ’i; ἔχει τινὰ Arist. viilti. rhesis usque ad οὐκ εὔλογον (p. 1096a8) a 17 ἐξῄτουν a: ἐξῄτει Β 21 αὐταῖς a: αὐτῶ B 22 rhesis usque ad θεασάμενος (p. 1097a11) a 30 rhesis usque ad γὰρ ἰατρεύει (p. 1096a13) a)

κατορθοῦσι καθ’ ἕκαστα καὶ οὐ κα θόλου ἐστίν, οἷον ὁ ἰατρὸς τὸν τινὰ [*](15r) ἄνθρωπον θεραπεύει καὶ τὴν τινὰ ὑγίειαν ἐν αὐτῷ κατορθοῖ, ὅθεν καὶ τὴν τοῦ τινὸς ἀνθρώπου κρᾶσιν καὶ ἡλικίαν καὶ νόσον καὶ τὴν τινὰ ὥραν καὶ χώραν καὶ εἴ τι ἕτερον γινώσκει, ἵνα καὶ τὴν τινὰ ὑγίειαν κατορθοίη. τὸ δὲ καθόλου εἴτε ὡς ἰδέαν εἴτε ὡς κοινῶς τὰ καθ’ ἕκαστα περιέχον οὐκ ἀνάγκη ἔχει γινώσκειν, ὅτι μηδὲ περὶ αὐτὸ καταγίνεται. τὸ δὲ οὕτως ἐπι- σκοπεῖν ἀντὶ τοῦ κατὰ τὴν ἰδέαν ἢ τὸ καθόλου φησί. τὸ δὲ ἴσως ἐν τῷ μᾶλλον τὴν τὸ ὗ’ ’δε προσέθηκε διὰ τὸ μηδὲ τοῦ καθόλου τὸν τεχνίτην ἀπέχεσθαι. ἄμφω γὰρ σκοπεῖ ὁ τεχνίτης τό τε [δὲ] καθόλου καὶ τὰ καθέκαστα, τὸ μὲν κατὰ τοὺς λόγους καὶ τοὺς κανόνας τοὺς τεχνικούς, τὰ δὲ κατὰ τὰς ἐνεργείας καὶ προχειρίσεις, ὡς περὶ ταῦτα ἐνεργοῦντες καὶ ἐν τούτοις ἐπαγγελλόμενοι κατορθοῦν. τὰ γὰρ καθόλου ἐν τοῖς λόγοις, οὐ μὴν καὶ ἐν ταῖς προχειρίσεσιν, ἐννοηματικὰ ὄντα καὶ ὑπὲρ αἴσθησιν.

[*](p. 1096a13)

Καὶ περὶ μὲν τούτων, ἐπὶ τοσοῦτον· πάλιν δ’ ἐπανέλθωμεν. νέλθωμεν.

Προθέμενος ἐξ ἀρχῆς περὶ τοῦ τελειοτάτου εἰπεῖν τῶν πρακτῶν ἐν ἀνθρώποις ἀγαθῶν, πρὸς ὃ τὰ λοιπὰ τελευταῖον φέρουσι, καὶ δείξας ὅτι ἔστιν, ἔτι δὲ προθέμενος δεῖξαι καὶ τί ἐστιν, ἐζήτησε μεταξὺ περὶ τοῦ καθόλου ἀγαθοῦ καὶ τῆς ἰδέας εἰ ἔστι τέ τι τοιοῦτον ἐν τοῖς οὖσι κατὰ Πλάτωνα καὶ εἰ εἰς ἐκεῖνο ἀνακτέον τὰ μερικώτερα ἀγαθά. καὶ περὶ ἐκείνου ζητητέον ὡς τελικωτάτου τὴν περὶ τῶν λοιπῶν λιπόντας ζήτησιν καὶ πρὸς ἐκεῖνο τὰ πάντα ἀναφέροντας. καὶ δείξας πρῶτον μὲν ὅτι [*](15v) οὐκ ἔστιν ὅπως ἄν ἔδειξεν, εἶτα ὅτι εἰ καὶ ἔστιν, οὐχ ὡς πρακτὸν οὐδὲ ταῖς πρακτικαῖς τέχναις ἡ ἐκείνου γνῶσις συντελεῖ εἰς τελειότητα κἀντεῦθεν παραστήσας τὴν περὶ τοῦ ἀνθρωπίνου τέλους ζήτησιν ἀναγκαίαν, ἐπάνεισιν ἐπὶ τὸ προκείμενον καὶ ποιεῖται λόγον εἰσέτι περὶ τῆς ἀνθρώπῳ προσγινομένης ἀπὸ τῶν ἀγαθῶν πράξεων τελειότητος. καὶκαταπαύει παύει μὲν τὸν περὶ τοῦ καθόλου λόγον καὶ τῶν ἰδεῶν, ἐπαναλαμβάνει δὲ τὸν περὶ τοῦ προκειμένου, λέγων ἐπανέλθωμεν ἐπὶ τὸ ζητούμενον ἀγαθόν. τὸ δὲ ζητούμενον ἦν ἡ εὐδαιμονία, δι’ ἣν καὶ τἄλλα πρακτὰ παρ’ ἀνθρώποις ἀγαθά. καὶ ὥσπερ τὸ εἰ ἔστι ζητῶν ἐξ ἀρχῆς ἐξ ἀναλογίας ἔδειξε τοῦτο τῶν κατὰ τέχνας τελικωτάτων τελῶν, ὅτι καθὼς ἐπ’ ἐκείνων ἔστι μὲν ἑκάστης εὑρεῖν τέλος οἰκεῖον, δι’ ὃ τὰ πρὸ αὐτοῦ πάντα, κἀκεῖνο εὑρόντες καὶ ἀποδόντες τί ἐστι, τὴν οὐσίαν τοῦ τελικωτάτου τῆς τέχνης ἀποδιδόαμεν. καὶ αὖθις πολλῶν τεχνῶν ἀναγομένων ὑπὸ μίαν καὶ τῶν τελῶν ἐκείνων ὑπὸ τὸ τέλος τῆς μιᾶς, τὸ τέλος ἐκείνης τελικώτερον τῶν λοιπῶν ἐστι, τῶν ἀναγομένων ὑπ’ αὐτήν. καὶ ἀποδιδοὺς τί ἐστιν ἐκεῖνο τὴν τοῦ τελικωτέρου τῶν λοιἀνάγκη [*](5 Β: ἀναγκαῖον a 6 ἐπισκοπεῖν ex ἐπισκοπῶν corr. nibro Β 7. 8 μᾶλλον τὴν τοῦδε Β: μᾶλλον δὲ τὴν τοῦδε a 9 δὲ Βa: ego canoellavi 11 προχειρήσεις a fort. ἐνεργῶν τε καὶ—ἐπαγγελλόμενος 14 post τοσοῦτον Arisit. εἰρήσθω babet. quod om. Ba rhesis usque ad λοιπαῖς ὁμοίως (p. 1097 a 18) a 26 λόγον Β: τὸν λόγον a)

πῶν ἀπόδοσιν ἐποιήσατο, οὕτω καὶ πάντων τῶν τελῶν ὑπὸ τὴν εὐδαιμονίαν κοινόν, ὁ ἀποδιδοὺς ταύτην τί ἐστι γνώριμον ἐποίησε τὸ πάντων τελικώτατον, ὃ δι’ ἑαυτό ἐστι μόνον αἱρετὸν καὶ μὴ διά τι ἕτερον. τῶν δ' ἄλλων ἕκαστον τὸ μὲν δι’ ἕτερον αἱρετόν, τὸ δὲ καὶ δι’ ἑαυτὸ καὶ δι’ ἕτερον, ὡς τὸ μὲν τέμνεσθαι καὶ καίεσθαι καὶ φαοͅμακεύεσθαι τὸν νοσοῦντα οὐδέποτε δι’ ἑαυτὰ αἱρετὰ ἀλλὰ διὰ τὴν ὑγείαν· ἡ δὲ ὑγεία καὶ δι’ ἑαυτήν· κατὰ φύσιν γὰρ τῷ σώματι. τοῦτο δὲ ἀγαθὸν καὶ δι’ ἕτερον. χρήσιμον γὰρ τῇ ψυχῇ πρὸς τὸ μὴ ἐμποδίζεσθαι δι’ ἀσθένειαν τῆς σαρκὸς πράττειν τὰ ἐπαινετά, ἢ καὶ πρὸς τὴν εὐδαιμονίαν αὐτήν, ἵνα μὴ λυμαίνηται τὸ μακάριον, κακῶς τοῦ τῇ ψυχῇ συζυγοῦς ὀργάνου διακειμένου. ἀπορήσειε δ’ ἄν τις, εἰ ὥσπερ ἀναπληροῖ τὴν εὐδαιμονίαν ἡ ὑγίεια, ἅτε κατὰ φύσιν καὶ ἀγαθὸν οὖσα, ὡς τὴν ὁλοκληρίαν ἐμποδίζεσθαι τῆς μακα- ριότητος ἐν ταῖς νόσοις τινὸς τῶν κατὰ φύσιν ἐστερημένου, πῶς εὕρηνται τῶν ἀρετῆς ἀντιποιηθέντων πολλοὶ σφοδρὰν κακουχίαν τοῖς ἑαυτῶν ἐπιτη- δεύσαντες σώμασιν, ὡς καὶ νοσεῖν καὶ ἀλγεῖν καὶ πληγὰς φέρειν καὶ ὀδω- δέναι τοῖς ἕλκεσιν; ἢ γὰρ οὐκ ἔστιν εὐδαιμονεῖν αὐτοὺς οὕτως ἔχοντας ἢ ψευδὲς τὸ οὕτως λέγειν τὴν ὑγίειαν εἰς εὐδαιμονίαν συμβάλλεσθαι. λύεται δὲ ἡ ἀπορία ἐκ τῆς τῶν βίων διαφορᾶς τοῦ πολιτικοῦ καὶ καθαρτικού, ἤτοι θεωρητικοῦ. ὡς γὰρ αἱ ἀρεταὶ ἄλλως καὶ ἄλλως ἑκατέρῳ τούτων ἐφαρμόζουσιν, ὡς εἶναι τὰς μὲν μετριοπαθείας, τὰς δ' ἀπαθείας, οὕτω καὶ τὸ εὔδαιμον καὶ μακάριον ἄλλως μὲν τῷ πολιτικῷ, ἄλλως δὲ τῷ θεωρητικῷ ἐφαρμόσει, ὡς εἶναι τῷ μὲν μετριοπάθειαν καὶ μόνον κυρίευσιν κατὰ τῶν ἀλόγων παθῶν τῆς τοῦ λόγου δυνάμεως, ὡς τὸν μὲν ἐπιτάττειν, τὰ δ’ ὑπείκειν καὶ ἐνεργεῖν οὕτως καὶ ἐπὶ τοσοῦτον, ὅπως καὶ ἐφ’ ὅσον ὁ προεστηκὼς διορίσεται, πράττειν τε τὰ ἐν τῇ πολιτείᾳ φρονίμως κατὰ τοὺς νόμους καὶ τὰ ἔθη τῆς πόλεως καὶ ἐν πᾶσι τηρεῖν τὰ καθήκοντα, διατάττοντα δεόντως τοῖς πολιτευομένοις καὶ διορίζοντα. καὶ δοκεῖ τὸ μέχρι τοῦδε ἱκανὸν εἶναι τῷ πολιτικῷ πρὸς τὸ τέλειον ἡ πολιτικός ἐστιν· ὁ δὲ καθαρτικὸς καὶ θεωρητικός, ἐπεὶ πάντῃ τὰς ἐν μέσῳ διατριβὰς ἀπη- νήνατο καὶ τὴν ὑπὲρ ἄνθρωπον εἵλετο βίωσιν, καὶ κατὰ προαίρεσιν κεχώρισται τοῦ σώματος, καὶ τὸν νοῦν πτεροῖ ὡς τῶν κάτω παντελῶς ὑπεραίρεσθαι καὶ πάντ’ ἐᾶν ὅσα ὑπὸ χρόνον καὶ πρώτην κίνησιν, καὶ πρὸς θεὸν ἀνάγεσθαι καὶ ἀναίρεσθαι. ἔχει δὲ τὸν τοὺ σώματος σύνδεσμον τὴν σπουδὴν κολούοντα καὶ τῇ ἀναπτήσει τοῦ νοὸς ἐμποδίζοντα, ὡς πρὸς ἐχθρὰν τὴν σάρκα διάκειται, καὶ ἄσπονδον ἐγείρει πρὸς αὐτὴν στάσιν, παντοίαν θλῖψιν ἐπιτηδέυων, ὡς ἄν καταπίπτουσα ἀτόνως ἔχοι κατὰ τοὺ νοὸς ἐυείρεσθαι. ὁ δὲ τῆς ἐξ αὐτῆς ὀχλήσεως ἐλευθερούμενος ἐρωτικῶς τε πρὸς τὸ πρῶτον κάλλος ἀνάπτεται καὶ τῆς πρώτης ἀγαθότητος ἀπολύειν ἐπείκαὶ [*](5 καὶ (ante δι’ ἑαυτὸ) Β: om. a 14 εὕρηνται a: εὑρηθέντες Β 25 ὑπείκειν Β (et libri dcferiores): ὑπακούειν a οὕτως καὶ a: οὕτως Β ὅπως a: ὅπερ Β 26 πολιτεία B: πόλει a 2 πτεροῖ a: πτεροῖς Β Ml σύνδεσμον Β: δεσμὸν a 35 ὡς Β: καὶ ὡς a) ροῖς ἐφηδόμενος ὡς αἰτίοις αὐτῷ τῆς κατὰ προαίρεσιν λύσεως τοῦ θνητοειδοῦς σκήνους παὶ τῆς τούτου κατωφερείας τε καὶ παχύτητος. οὕτως οὖν ἔχων τῆς εὐδαιμονίας ὁ θεωρητικὸς ἐφιέμενος πῶς ἕξει λόγον τῆς τοῦ σώματος ὑγείας καὶ τῆς κατὰ φύσιν αὐτοῦ συστάσεως, ὑπερφυῶς ἔχων καὶ τῆς ἐνεργείας καὶ τοῦ ἐπαγγέλματος;

[*](p. 1097a18)

Τί οὗν ἑκάστης τἀγαθόν, ἢ οὗ χάριν τὰ λοιπἁ.

Τούτων ὑπ’ Ἀριστοτέλους λεγομένων σκόπησον τὰ παρ’ ἡμῶν προσεχῶς εἰρημένα, ὡς προσφυῶς τούτοις εἴρηται καὶ κατὰ τὸν Ἀριστοτέλους σκοπόν, ἵνα μήτε περιττὸς δόξῃ τὰ τοιαῦτα λέγων, ἃ καὶ πρότερον, μήτε μάτην παρεισάγων ταυτὶ ἐν τῷ ἐξετάζειν προτίθεσθαι τί τὸ τέλος ἀνθρώπου που ᾗ ἄνθρωπος καὶ τίς ἡ εὐδαιμονία· ὡς γὰρ ἐν ἑκάστῃ τῶν τεχνῶν ἀγαθόν, οὗ χάριν τὰ λοιπὰ πράττεται, καὶ ἐν ἑκάστῃ πράξει καὶ προαιπέσει [*](16r) τὸ τέλος τὸ ἀγαθόν ἐστιν, ὅτι τούτου ἕνεκα τὰ λοιπὰ πράττουσι πάντες, οὕτω καὶ εἴ τι κοινῶς τῶν ἁπάντων πρακτῶν ἐστι τέλος, τοῦτ’ ἄν εἴη τὸ πρακτὸν ἀγαθόν, ἤγουν τὸ διὰ τῶν ἐπαινετῶν περιγινόμενον πράξεων. ξεων. εἰ δὲ πλείω, ταῦτα. μεταβαίνων ὁ λόγος εἰς ταὐτὸ ἀφῖκται. ἐπεὶ ἑκάστη τέχνη τέλος τι ἔχει ἀγαθὸν οὗ ἐφίεται καὶ δι’ ὃ πᾶσα ἡ κατ’ αὐτὴν ἐνέργεια καὶ πρᾶξις, εἴη ἄν τοῦτο τὸ αὐτῆς ἴδιον ἀγαθόν, ὡς πολλῶν οὐσῶν τεχνῶν καὶ ἐπιστημῶν πολλὰ ἐντεῦθεν τὰ τέλη καὶ τὰ ἀγαθὰ ὑπάρχειν φαίνεσθαι. εἰκὸς οὖν ὑπολαβεῖν τινα. ὅτι οὐκ ἔστι τέλος ἓν τὸ ἀνθρώπινον, δι’ ὃ τὰ λοιπὰ πάντα, ἀλλὰ πλείω ἢ ἕν. τοῦτο οὖν ἐνταῦθα ζητεῖ, εἰ πλείω ἢ ἕν. μεταβαίνων δὴ ὁ λόγος φησὶν εἰς ταὐτὸ ἀφῖκται. ἐπεὶ περὶ τοῦ τέλους ζητῶν ἀπ’ ἄλλου εἰς ἄλλο μετέβη καὶ ἄλλο μὲν εἶναι τὸ δοκοῦν τοῖς πολλοῖς εἶπεν, οἷον ἡδονὴν πλοῦτον, ἄλλο δὲ τὸ τοῖς χαράεσι καὶ πολιτικοῖς, οἷον τιμήν, ἄλλο δὲ τοῖς σοφοῖς, οἷον ἀρετήν. οὕπω δὲ φανερὸν γέγονε τί ἐστι τὸ τέλος, διὰ τοῦτό φησιν ὅτι πολλὰ διελθὼν ὁ λόγος ἐν τῇ ζητήσει καὶ ἀπ’ ἄλλου εἰς ἄλλο μετατιθέμενος εἰς τοῦτο ἔτι καταντᾷ, τὸ ἀμφισβητεῖν περὶ τοῦ τελείου ἀγαθοῦ τί ἐστι, καὶ εἰ ἓν τοῦτο ἢ πολλά. διὸ ἐπάγει, τοῦτο δ’ ἔτι μᾶλλον δίας διασαφῆσαι πειρατέον, τουτέστιν εἰ ἓν ἢ πολλά, καὶ εἰ ἕν ἐστι, τί ἐστιν, εἰς ὃ καὶ πολὺν καταναλίσκει λόγον εἰκότως. τὸ γὰρ γνῶναι τί ἐστι τὸ ζητούμενον, τῶν λοιπῶν ὅσα περὶ αὐτοῦ ζητεῖται, προυργιαίτερον, μάλιστα καὶ ὅταν οὐ ῥᾴων ἡ τούτου κατάληψις, ἄλλων ἄλλως ἐχόντων δόξης περὶ αὐτοῦ τῶν πολλῶν τῶν πολιτικῶν τῶν σοφῶν οὐ μόνον πρὸς ἀλλήλους ἀλλὰ δὴ καὶ πρὸς ἑαυτοὺς.

[*](7 thesis usque ad διασαφῆσαι πειρατέον (p. 1097a25) a 11 παρεισάγων a: παρεισάγον σάγον B 15 πρακτῶν a: πρακτόν Β 24 τοῦ Β: om. a 26 τιμὴν et ἀρετὴν a: τιμὴ et ἀρετὴ Β 29 τελείου a: τέλους Β)[*](p. 1097a25)

Ἑπεὶ δὴ πλείω φαίνεται τὰ τέλη, τούτων δὲ αἱρού

[*](16r)

καὶ ἑκάστη τέχνη, φησίν, ἴδιόν τι τέλος ἔχει καὶ ἀγαθόν, ἀλλ’ ἐπεὶ τῶν τελῶν τινα ὑφ’ ἕτερα τέλη ἀνάγεται, δῆλον ὅτι τὰ ὑφ’ ἕτερα ἀναγόμενα οὐκ ἔστι τέλεια. ὡς εἶναι δῆλον ἐντεῦθεν, ὅτι οὐ πᾶν τέλος τέλειον. τὸ δ’ ἄριστον δεῖ εἶναι τέλειον· εἰ γὰρ ἀτελές, ἀναχθείη ἂν ὑφ’ ἕτερον τελειότερον· εἰ δὲ τοῦτο, πῶς ἄν εἴη ἄρισιον, οὗ κρεῖττόν ἐστιν ἕτερον ὑφ’ ὃ ἀνάγεται; εἰς παράδειγμα δὲ τοῦ ἀνάγεσθαι τέλος ὑπὸ τέλος παρέλαβε τὰ ὀργανικὰ ἀγαθά, οἷον πλοῦτον τέλος ὄντα τοῦ χραηματιστικοῦ, ὃ χρησιμεύει εἰς τὸ τινὰ δι’ αὐτοῦ ὡς ὀργάνου κατορθοῦν ἐν τῇ πολιτεία, καὶ αὐλοὺς τέλος ὄντας τοῦ αὐλοποιοῦ πρὸς τὸ ᾄδειν αὐτῷ χρησιμεύοντας. μεύοντας. ὅτι δὲ ἕν τι δεῖ εἶναι τὸ ἄριστον δῆλον· εἰ γὰρ πλείω, οὐδὲν ἔσται ἄριστον. ἄριστον γὰρ τὸ πάντων ὑπερέχον, καθὸ ἄριστον. εἰ δέ τι ἕτερον ὂν τῇ φύσει ἄριστον κἀκεῖνό ἐστιν, οὐ συγχωρεῖ ἐκεῖνο ἄριστον εἶναι· οὐδὲ γὰρ ὑπερέχει αὐτό ὥστε οὐδέτερον ἄριστον. ἔσται γὰρ ἅμα ὑπερέχον καὶ οὐχ ὑπερέχον, τὸ μὲν ὡς ἄριστον, τὸ δ’ ὡς ἴσον ἔχον ἑαυτῷ ἕτερον, οὗ οὐχ ὑπερέξει. ἔσται ἄρα ταῦτα πρὸς ἄλληλα ἴσα καὶ οὐκ ἴσα καὶ ὑπερέχοντα καὶ οὐχ ὑπερέχοντα. ταῦτα δὲ ἀδύνατα. οὐκ ἄρα πλείω τὰ ἄριστα. διὰ τοῦτο καὶ Ἀριστοτέλης ἓν εἶναι σεικνύων τὸ τελειότατον ἐν ἀνθρώποις ἀγαθόν, ἐπιφέρει εἰ μέν ἐστιν ἕν τι μόνον τέλειον, τοῦτ’ ἄν εἴη τὸ ζητοῦ μένον, εἰ δὲ πλείω, φησίν, εὑρεθῇ τὰ δι’ αὑτὰ αἱρετά, ὡς δοκεῖν πάντα τέλεια, ἀλλ’ ἔσται τι ἐξ ἀνάγκης ἓν τῶν λοιπῶν τελειότατον, ὃ καὶ ἑρμηνεύων τί ἐστι, φησί·

[*](p. 1097a30)

Τελειότερον δὲ λέγομεν τὸ καθ’ αὑτὸ διωκτόν.

ἐστι γὰρ ἀγαθὸν δι’ ἄλλο αἱρετόν, οὗ κρεῖττον καὶ τελειότερον τὸ δι’ ὃ ἐκεῖνο αἱρετόν, καὶ οὔπω ἴσως τοῦτο τὸ τελειότερον. οὐ γὰρ ἱκανὸν πρὸς τὸ τέλειον τὸ ἔχειν τι πρὸ αὐτοῦ ἕτερον δι’ αὑτὸ ὑπάρχον αἱρετόν. ἐνδέχεται γὰρ καὶ αὐτὸ τοιοῦτον εἶναι, οἷον εἰς ἄλλο καὶ αὐτὸ ἀναφέρεσθαι, δι’ ἐκεῖνο ἔχον τὴν αἵρεσιν. ἐκεῖνο δ’ ἐστὶ τὸ τελειότατον, ὃ οὐκ ἔστι καὶ δι’ αὑτὸ καὶ δι’ ἄλλο αἱρετόν, ἀλλὰ μόνον αὐτὸ δι’ αὑτὸ [εἶναι] καὶ τοῦτο πάντοτε καὶ μὴ ποτὲ μὲν δι’ αὑτὸ αἱρετὸν μόνον, ποτὲ δὲ καὶ δι’ ἕτερον, ἀλλ’ ἀεὶ δι’ αὑτὸ καὶ μηδέποτε δι’ ἄλλο.

[*](1 δὴ Ba: δὲ Arist. rhesis usque ad τὸ τελειότατον τούτων (p. 1097a30) a 7 δὲ a: om. Β 10 ὃ a: ᾦ Β 16 ἔχον a: ἔχων B 22 ἐν τῶν Β: ἓν τῷ τῶν a 24 rhesis usque ad μηδέποτε δι’ ἄλλο (p. 1097a34) a 26 δι’ ὃ ἐκεῖνο B: δι’ ἐκεῖνο a 27 ἔχειν B: ἔχον a αἱρετόν a: ἕτερον Β 28 εἶναι B: om. a)[*](p. 1097a34)

τοιοῦτον δ’ ἡ εὐδαιμονία μάλιστᾶ.

[*](16r)

’H γὰρ εὐδαιμονία ἐπεὶ τέλος ἐστὶ τὸ ἔσχατον, οὐκ ἔχομέν τι αὐτῆς 45 τελικώτερον οὐδὲ δυνάμεθα εὑρεῖν, ἵνα δι’ αὑτὴν αἱρετὴ οὖσα γίνηταί ποτε καὶ δι’ ἕτερον. διὰ τοῦτο καὶ ἔστιν ἀεὶ δι’ αὑτὴν αἱρετή. τὸ δὲ δοκεῖ οὐκ ἀμφιβόλου ἀλλ’ ὡς κοινῆς τούτου δόξης οὔσης παρὰ πᾶσι.

[*](p. 1097b2)

Τιμὴν δὲ καὶ ἡδονὴν καὶ νοῦν.

To δι’ αὑτὸ μόνον αἱρετὸν καὶ μηδέποτε δι’ ἕτερον τὴν εὐδαιμονίαν εἶναι διασαφῶν παρατίθησι αὐτῇ τὴν τιμὴν καὶ ἡδονὴν καὶ τὸν νοῦν καὶ τὰς λοιπὰς ἀρετάς. ταῦτα γὰρ πάντα αἱρούμεθα μὲν καὶ δι’ αὑτά, κἄν μηδὲν ἐξ αὐτῶν ἀποβαίνῃ, αἱρούμεθα δὲ καὶ διὰ τὴν εὐδαιμονίαν ὡς τέλος οὖσαν τῆς αὐτῶν κτήσεως, ὐπολαμβάνοντες διὰ τούτων εἰς ἐκείνην ἐλθεῖν ὡς εἰς τέλος τελειότατον καὶ σκοπιμώτατον. οὐδέποτε δὲ τὴν εὐδαιμονίαν [*](16v) τούτων χάριν αἱρούμεθα οὔτε ὅλως δι’ ἄλλο τι, ὡς δῆλον εἶναι ἐκ τῆς κοινῆς ὑπολήψεως, ὡς αὕτη ἐστὶ τὸ τῶν λοιπῶν τελειότατον· τὰ γὰρ κοινῶς ὑπολαμβανόμενα αὐτόπιστα· νοῦν δ’ ἐνταῦθα οὔτε τὸν καθ’ ὕπαρξιν ὠνόμασεν, ὃς ἐπέκεινα τῆς ψυχῆς ἐστιν οὔτε τὸν κατ’ αὐτὴν θεωρητικὸν ἀλλὰ τὴν κατὰ τὸ λογιστικὸν αὐτῆς ἀρετὴν ἣ καὶ φρόνησις ὀνομάζεται διὸ καὶ ἀντιδιεῖλε τούτῳ τἀς λοιπὰς ἀρετάς.

[*](p. 1097b6)

Φαίνεται δὲ καὶ ἐκ τῆς αὐταρκείας.

Ἔτι τὸ αὐτὸ δείκνυσιν, ὅτι ἡ εὐδαιμονία τὸ ἄκρον ἐσιὶ καὶ δι’ αὑτὸ μόνον αἱρετόν. αὔταρκες γὰρ λέγομεν τὸ ἐν ἑαυτῷ καὶ ἀφ’ ἑαυτοῦ ἔχον τὸ ἀγαθὸν καὶ μὴ ἑτέρου δεόμενον ἔξωθεν, δι’ οὗ ὑπάρξει αὐτῷ τὸ ἀγαθόν. ἐπεὶ οὖν ἡ εὐδαιμονία οὐ πρὸς ἄλλο φέρει αὐτῆς τελειότερον οὐδ’ ἔστι δι’ ἄλλο ποτὲ ἀλλ’ αὐτὴ δι’ αὑτὴν αἱρετή, διὰ τοῦτο καὶ αὔταρκες.

p. 1097b8 τὸ δὲ αὔταρκες, οὐκ αὐτῷ μόνῳ.

Εἴρηται ἔμπροσθεν τρεῖς εἷναι τοὺς μάλιστα προέχοντας βίους, τὸν ἀνδραποδώδη τὸν πολιτικὸν τὸν θεωρητικόν. ὁ μὲν οὖν ἀνδραποδώδης ὁ ἐμπαθής ἐστι καὶ ὥσπερ ἀνδράποδον καὶ δοῦλον ἔχων ἀγόμενον τὸ λογικὸν τῆς ψυχῆς ὑπὸ τῶν παθῶν, τὸ φύσει δεσποτικὸν παρὰ φύσιν ὑπὸ τῶν φύσει δούλων ἀγόμενον, τῆς οἰκείας εὐγενείας ἐπιλαθόμενον καὶ ἑαυτὸ [*](1 rhesis usque ad οὐδέποτε δι’ ἄλλο (p. 1097b1) a 6 rhesis usque ad οὐδ’ ὅλως δι’ ἄλλο (p. 1097 bG) a 7 αἱρετὸν Β: αἱρετὴν a 10 ἀποβαίνη Β: ἀποβαίνοι a 16 τὸν Β: τὸ a 17 λογιστικὸν Β: λογικὸν a ἀρετὴν rubro corr. ex ἀρετὴ Β 18 τούτῳ Β: τούτων a 19 rhesis usque ad εἶναι δοκεῖ (p. 1097b8) a 25 rhesis usque ad πολιτικὸν ἄνθρωπος (p. 1097b11) a post αὔταρκες Arist. λέγομεν)

καταδουλοῦν τοῖς ἀγεννέσι καὶ χείροσιν, ὁ δέ γε θεωρητικὸς ὁ ἀπαθής ἐστι καὶ τὰ λογικὸν καὶ νοερὸν τηρῶν τῆς ψυχῆς, οὐ μόνον τῆς πρὸς τὰ ἄλογα πάθη δουλείας ἐπέκεινα ἀλλὰ καὶ πάντῃ ἔχων ἀπροσπαθῶς πρὸς αὐτά, καὶ τοσοῦτον ὡς ἀργὰ πάντῃ ταῦτα καὶ ἀνενέργητα καταλείπεσθαι, ἐν ὁ μηδενὶ ταῖς ἀλόγοις ἐνεργείαις αὐτῶν ἐνδιδόντος τοῦ κρείττονος. καὶ οὗτοι μὲν ἄκροι καὶ ὡς ἐναντίοι πρὸς ἀλλήλους μαχόμενοι, μέσος δὲ τούτων ὁ μετριοπαθὴς καὶ πολιτικός, κοινωνίαν τινὰ πρὸς ἀμφοτέρας τηρῶν τὰς ἀκρότητας, πρὸς μὲν τὴν ὡς τὸν λόγον ἔχων τῆς ἐκ τῶν παθῶν καταδουλώσεως ὑπερκείμενον, πρὸς δὲ τὴν ἐνδιδοὺς ἐν μέρει καὶ ταῖς ἀλόγοις ὀρέξεσιν, οὐχ ἵνα τοῦ κρείττονος κατακυριεύσωσιν, ἀλλ’ ἵνα καὶ αὐταὶ παρ’ αὑτοῦ ἐνεργῶσιν ἐπιταττόμεναι. διὰ τοῦτο ὁ κατ’ αὐτὸν ζῶν καὶ γυναικὶ διὰ παιἐνεργῶσειν συζεύγνυται καὶ παῖδας ἴσως ἐξ αὐτῆς ἀποτίκτων ἔχει τούτους συζῶντας αὐτῷ παὶ γονεῦσι κοινωνεῖ καὶ ἀδελφοῖς καὶ φίλοις συμσέρεται. πολιτικὸν γὰρ ζῷον φύσει ὁ ἄνθρωπος καὶ συναγελαστικὸν καὶ κοινωνικὸν καὶ ἐνεργείας ἔχον προκειμένας αὐτῷ ἐν τῇ κοινωνίᾳ πολλάς, ἐν αἷς πολλῶν δεῖ τῶν λυσιτελούντων αὐτῷ καὶ χρημάτων καὶ σωμάτων. καὶ ὁ κατὰ τοῦτον τὸν βίον εὐδαιμονῶν προηγουμένως ἔχει πρὸς τὸ κατ’ ἄν\θρωπον τέλειον τὴν τῶν καλῶν καὶ ἀγαθῶν κατόρθωσιν ἔξωθεν. δεῖται δὲ καὶ τῶν ἄλλων, ἵνα μὴ αὐτῷ λυμαίνηται τὸ μακάριον. ὁ δὲ καθαρτικὸς καὶ θεωρητικὸς τοῦ κατ’ ἄνθρωπον παντὸς ἀποσχόμενος καὶ τῶν ἐν μέσῳ θορύβων ἔξω γενόμενος καὶ ὄχλων καὶ πόλεως καὶ οἰκείων αὐτῶν καὶ τὴν συνανθρώπισιν ἀρνησάμενος καὶ τῆς οἰκείας σαρκὸς ἀποχωρήσας τῇ σχέσει καὶ ἀποκλίνας πρὸς τὸ νοερώτερον καὶ θειότερον ἱκανὴν ἔχει πρὸς μακαριότητα τὴν ἐξ ἀπαθείας ἐγγινομένην κατὰ νοῦν ἐνέργειαν, καὶ ἔτι τὴν ὑπὲρ νόησιν ἕνωσιν. διὰ τοῦτο καὶ πολυπονωτάτη τούτῳ ὁδὸς ἡ πρὸς τὴν ἀνήκουσαν εὐδαιμονίαν ἀνάγουσα, ἅτε καὶ πρὸς αὐτὸν τὸν δεσμὸν μαχομένῳ τῆς φύσεως καὶ πρὸς αὐτὸ τὸ εἶναι ἐνισταμένῳ κατὰ προαίρεσιν, οὐχ ἵνα λύσῃ τὸ φύσει σύνθετον, ἀλλ’ ἵν’ ἀσχέτως ἕξῃ τὸ δεδεμένον πρὸς τὸν δεσμὸν τὸν ἐκ φύσεως. ἡ δὲ κατορθουμένη μακαριότης ἁπλῆ καὶ ἀποίκιλος καὶ ἀνενδεὴς τῶν πολλῶν, ὡς ἐν μονότητι τὴν κατόρθωσιν ἔχουσα. οὐδὲν οὗν καινόν, εἰ ὁ Ἀριστοτέλης ἐνταῦθα τὴν ἐν μέσῳ καὶ πολιτικὴν εὐδαιμονίαν ἀπο- διδοὺς διαστέλλει μὲν αὐτὴν τῆς κατὰ τὴν μόνωσιν, πολυειδῆ <δὲ> καὶ ποικόλην παρίστησιν. ἀλλ’ ἐπανιτέον ἐπὶ τὴν λέξιν. καὶ τὸ αὔταρκες, φησίν, οὐ τὸ ἁπλῶς ἀγαθὸν λέγεται ἀλλὰ τὸ ἔχον ἐν ἑαυτῷ καὶ ἀφ’ ἐαυτοῦ τοῦ τὸ ἀγαθὸν καὶ τὸ ἑαυτῷ ἀρκοῦν πρὸς τὸ πληροῦσθαι τοῦ ἀγαθοῦ. ἡ οὖν εὐδαιμονία τὸ ἀνθρώπινον οὖσα ἀγαθὸν καὶ οὐ τὸ ἁπλῶς ἀγαθὸν αὔταρκες λέγεται, ὅτι αὐτὴ ἀφ’ ἑαυτῆς ἀρκεῖ τὸ ἀαθὸν ἐν τῷ ἀνθρώπῳ τηρεῖν, ὡς τέλος οὖσα ἀνθρώπου τὸ σκοπιμώτατον, ὃ οὐ δι’ ἄλλο ἄλλως αἱρετὸν τῷ ἀνθρώπῳ τῶν ἀνθρωπίνων ἀγαθῶν ἀλλὰ μόνον δι’ ἑαυτό. αὐτάρκης τοίνυν ὁ πολιτικός, οὐ καθ’ αὑτὸν μόνον, ὡς βίον μονώτην ζῶν, [*](3 ἔχων corr. ex ἔχον Β 15 ἔχον προκειμένας a: ἔχων προσκειμένας Β 21 αὐτῶν a: αὐτὴν Β 23 νοερότερον a 25 ὑπὲρ Β: περὶ a 32 δὲ a: om. Β 39 τῷ ἀνθρώπῳ Β: om. a) ὅταν καὶ τὰ τῆς ψυχῆς αὐτῷ προσῇ καὶ τὰ τοῦ σώματος ἀγαθά (οὐδὲ [*](16v) γὰρ ἄν οὗτος ἦν πολιτικός), ἀλλ’ ἐπεὶ καὶ γονεῦσι καὶ τέκνοις καὶ γυναικὶ καὶ ὅλως φίλοις καὶ πολίταις συνεῖναι τὸν πολιτικὸν ἐνδέχεται, διὰ τὸ φύσει σύναγε λαστικὸν καὶ κοινωνικὸν τῆς ἀνθρώπου φύσεως δεῖ τοῦτον κατὰ πάντα ταῦτα ἔχειν τὸ εὖ. εἰ δ’ ἐπί τινος τούτων λείποι τι αὐτῷ, χωλεύει κατ’ ἐκεῖνο αὐτῷ τὸ μακάριον, μᾶλλον ἢ ἧττον κατὰ ἀναλογίαν τῆς πρὸς αὐτὸν τοῦ λείποντος οἰκειότητος. εἰ γὰρ καθ’ ἑαυτὸν ἔχων εὖ τῶν αὐτῷ προσηκόντων καὶ κοινωνούτων νούντων οὐκ ἐπιστρέφοιτο, πῶς ἂν εἴη κοινωνικὸς ἢ πολιτικὸς ἢ τὸ ἀνθρώπου φυλάττων ἴδιον, ὃ ὁ σπουδαῖος ἐν μέσῳ στρεφόμενος ἐπαγγέλλεται; ἐπιστρεφόμενος δ’ αὐτῶν κοινωνήσει αὐτοῖς τῶν ἡδέων καὶ λυπηρῶν καὶ τῶν ἀγαθῶν καὶ φαύλων οἰκειουμένων αὐτῷ κατὰ τὴν πρὸς ἐκείνους ἀνάλογον σχέσιν καὶ οἰκείωσιν, ὡς εἴρηται.

[*](p. 1097b11)

τούτων δὲ ληπτέος ὅρος τις.

[*](17r)

Εἰπὼν τὸ αὔταρκες τοῦ πολιτικοῦ μὴ μέχρις αὐτοῦ μόνου περιγράφεσθαι δεῖν ἀλλὰ καὶ μέχρι τῶν σὺν αὐτῷ καὶ περὶ αὐτὸν ἐπεκτείνεσθαι καὶ τῶν πρὸ αὐτοῦ καὶ τῶν μετ’ αὐτὸν ἔχεσθαι, ἐπεὶ ἐπ’ ἄπειρον ἑώρα τὴν κοινωνίαν προβαίνουσαν κατά τε τὸ ἄνω καὶ κάτω καὶ δὴ καὶ τὸ κατ’ αὐτὸν καὶ τὸ κατὰ πλάγια, ἵν οὕτως ἐρῶ, ὡς κινδυνεύειν ἀόριστόν τινα καὶ ἄπειρον τὴν ἔκτασιν γίνεσθαι, διὰ τοῦτό φησι δεῖν εἶναι ὅρον τινὰ τῆς κοινωνίας ταύτης λαμβάνεσθαι, ἵνα μὴ ἐπ’ ἄπειρον γινομένης τῆς ἐπεκτά- σεως ἀδυνατώτατον εἴη ἀνδρὶ πολιτικῷ τὴν εὐδαιμονίαν περιγίνεσθαι. περὶ δὲ τοῦ ὅρου καὶ μέχρι πόσου δεῖ τὴν κατὰ τοὺς οἰκείους καὶ κοινωνοὺς ἐπέκτασιν τίνεσθαι, νῦν μὲν εἰπεῖν ὑπερτίθεται, ἐν δὲ τοῖς ἑξῆς εἰπεῖν ἐπαγγέλλεται. τὸ δ’ αὔτὰρκες τίθεμεν πρὸς τὸ δεῖξαι τὴν εὐδαιμονίαν δι’ ἑαυτὴν οὖσαν αἱρετήν, παραλαβὼν τὸ αὔταρκες εἰρηκώς τε καὶ ἐκ τούτου δῆλον γίνεσθαι τὸ λεγόμενον, λέγει πάλιν τὸ αὔταρκες τίνα παρίστησιν ἔννοιαν, τῆ κοινῇ ὁμολογίᾳ πρὸς τοῦτο χρώμενος. ἐκεῖνο γάρ φησιν αὔταρκες εἶναι ὁμολογοῦμεν, ὃ καὶ μόνον καθ’ ἑαυτὸ λαμβανόμενον ἄρκιον καὶ ἀνελλιπῆ καὶ αἱρετὴν ποιεῖ τὸν βίον. τοιοῦτον δ’ αὔταρκες τὴν εὐδαιμονίαν οἰόμεθα εἶναι. χρῆται δὲ κὰν τούτῳ τῆ· κοινῇ ὁμολογίᾳ ὡς αὐτοπίστῳ. ἔνθα γὰρ κοινῶς ὡμολόγηται, τίνος χρεία ἐκεῖ ἀποδείξεως, ὡς εἶναι κἀν τῇ ἐννοίᾳ τὸ αὔταρκες μηδενὸς εἰς πίστεις δεόμενον.

[*](p. 1097b16)

Ἔτι δὲ πάντων αἱρετωτά τὴν μὴ σὺν ἀριθμουμένην.

Ἔτι φησὶ καὶ τοῦτο ὑπολαμβάνομεν περὶ εὐδαιμονίας, αἱρετωτάτην εἶναι αὐτὴν κἂν μηδὲν συναριθμοῖτο αὐτῇ ἕτερον παρὰ τὰ μέρη αὐτῆς. μέρη δὲ αὐτῆς δηλονότι προηγουμένως μὲν τὰ ἀγαθὰ τῆς ψυχῆς, οἷον αἱ [*](5 τὶ αὐτῷ a: τὸ αὐτοῦ Β 13 ληπτέον a rhesis usque ad εἰσαῦθις ἐπισκεπτέον (p. 1097b14) a 24 τίθεμεν a et Arist.: ἐκτίθεμεν Β 33 rhesis usque ad οὖσα τέλος (p. 1097b21) a 36 αἱ ante ἀγαθαὶ Β: om. a)

πρὸς τὰς πρακτικὰς καὶ θεωρητικὰς ἀρετὰς εὐφυίαι καὶ αὐταὶ αἱ ἀγαθαὶ [*](17r) ἕξεις καὶ ἐνέργειαι, ἔπειτα τὰ τοῦ σώματος, οἷον κάλλος μέγεθος ῥώμη ὑγίεια, εἶτα τὰ ἔξωθεν, πλοῦτος εὐγένεια φίλοι. ταῦτα γὰρ εὐδαιμονίας μέρη, τὰ μὲν κυριώτερα, ἐν οἷς εὑρίσκονταί τινα παρεπόμενα. ἐπαίνου καὶ αὐτὰ ἄξια ἃ καὶ ἐλάχιστα ὄντα ἐν τοῖς ἐπαινουμένοις τέτακται, οἷον τὸ εὔτριχον ἴσως ἢ τὸ ἐπιδεξίως βαδίζειν ἢ τοιοῦτον ἕτερον, ὃ προστιθέμενον τῇ εὐδαιμονίᾳ μηδενὸς λειπομένῃ τῶν κυριωτέρων πρὸς σύστασιν αἱρετωτέραν αὐτὴν ἑαυτῆς ἀποτελεῖ. γίνεται γὰρ τὸ προστιθέμενον ὑπεροχὴ τοῦ ἀγαθοῦ καὶ αὔξησις, ὡς μείζονα ἐκ τῆς προσθήκης τὴν εὐδαιμονίαν γινομένην αἱρετωτέραν εἶναι αὐτὴν μετ’ αὐτοῦ, ἣ αἱρετή ἐστι καὶ ἀπόντος αὐτοῦ. τὸ γὰρ αἱρετώτερον αἱρετοῦ τινος αἱρετώτερον, ὅτι γε τὰ συγκριτικὰ καὶ ὑπερθετικὰ πρὸς τὰ ἀπλῶς οὕτως ἔχοντα πρότερον λαμβάνεσθαι πέφυκε. ταῦτα δὲ πάντα ἐκλεγόμενα τίθησι πρὸς τὸ συστῆσαι τὸν ὁρισμόν. εἶτα συμπεραίνεται· ἐπεὶ γάρ, φησί, τέλος ἐστὶ τῶν πρακτῶν ἀγαθῶν ἡ εὐδαιμονία τὸ ἔσχατον, ὡς μηδὲν εἶναι περαιτέρω αὐτῆς τελικώτερον, δῆλον ἐν τεῦθεν ὅτι τέλειόν ἐστι καὶ αὔταρκες, ὡς μηδενὸς δεῖσθαι ἑτέρου παρ’ ἑαυτὴν πρὸς τὴν αὑτῆς τελείοτητα ἀλλ’ ἀρκεῖν αὐτὴν ἑαυτῇ.

[*](p. 1097b22)

Ἀλλ’ ἴσως τὴν εὐδαιμονίαν τὸ ἄριστον λέγειν.

Ἀποδοῦναί φησι προθέμενοι τί ἐστιν εὐδαιμονία, πολλὰ μὲν εἴπομεν ὡς τέλειόν τι αὐτὴν παραστῆσαι καὶ αὔταρκες, οὔπω δ’ αὐτῆς τὸ τί ἐστι καθαρῶς ἐδηλώσαμεν. οὐ γὰρ εἰ αὔταρκες καὶ τέλειον ἤδη δῆλον καὶ τί ἐστι.

[*](p. 1097b24)

Τάχα δή γένοιτ’ ἂν τοῦτο.

Ἐναργέστερον παραστῆσαι βουλόμενος τί ἐστιν ἡ εὐδαιμονία, οἰκειότερον πρὸς τοῦτο ποιεῖται τὸν λόγον καὶ προσεχέστερον, ἐκ τῶν κατ’ εἶδος πρα- κτικῶν καὶ τῶν κατ’ αὐτὰς ἐνεργειῶν καὶ ἔργων συνιστῶν τὸ λεγόμενον καὶ δεικνύων διὰ τούτων πρῶτον μέν, ὅτι ἔστιν ἔργον τι τοῦ ἀνθρώπου ᾗ ἄνθρωπος, ἔπειτα ὅτι καὶ ἐπ’ ἐκείνων ἡ κατόρθωσις καὶ τὸ εὖ τὸ τέλος ἐστίν, οὕτω καὶ ἐπὶ τοῦ ἀνθρώπου ἁπλῶς. τοῦτο δ’ εἰ εὕρωμεν τί ἐστιν, εὕρομεν τὸ ζητούῳνον. ὡς γὰρ ἐπὶ αὐλητικῆς καὶ ἀγαλματοποιητικῆς φησι καὶ πάσης ἄλλης τέχνης καὶ τῶν κατ’ αὐτὰς τεχνιτῶν καὶ ὅλως ὧν ἔστιν ἔργον τι καὶ πρᾶξις, τότε λέγομεν τὸ ἀγαθὸν εἶναι καὶ τὸ εὗ, ὅταν τὸ ἔργον καὶ ἡ πρᾶξις ὀρθῶς ἀποτελῆται καὶ ἁρμοδίως τῇ μεθόδῳ καὶ τῷ ὑποκειμένῳ, οὕτω δόξειεν ἄν καὶ ἀνθρώπῳ τότε εἶναι τὸ εὗ καὶ τὸ τέλειον, ὅταν τὸ ἔργον αὐτοῦ ᾗ ἄνθρωπός ἐστι καλῶς ἀποδιδῶται κατά τε τὸν λόγον ὢ αὐτοῦ καὶ τῶν ὑποκειμένων ἕκαστον, περὶ ἃ ᾗ ἄνθρωπος καταγίνεται. πᾶσαι μὲν γὰρ αἱ τέχναι ἀνθρώπου εἰσίν, ἀλλ’ αἱ κατ’ αὐτὰς ἐνέργειαι [*](7 κυριωτέρων a: καιριωτέρων Β 18 τὴν εὐδαιμονίαν Ba et Arist. cod. Lb: τὴν μὲν εὐδαιμονίαν νίαν Arist. vulg. rhesis usque ad τί ἐστι λεχθῆναι (p. 1097 b 24) 23 rhesis usque ad ἀργὸν πέφυκεν (p. 1097b30) 28 καὶ ἐπ’ Ba: au ὡς ἐπ'? 29 εὕρωμεν B: εὕρομεν a)

καὶ τὰ τέλη ἕτερά εἰσι παρὰ τὸ ἔργον καὶ τὸ τέλος αὐτοῦ ᾗ ἄνθρωπός [*](17r) ἐστιν. ὡς γὰρ ἄλλο ἔστιν εἰπεῖν ἄνθρωπον καὶ αὐλητὴν ἄνθρωπον ἢ γραμ- ματικὸν ἄνθρωπον (τὸ μὲν γὰρ δηλοῖ τὴν οὐσίαν καὶ τὴν φύσιν τοῦ ἀν- θρώπου ᾗ ἄνθρωπος, τὸ δὲ τὴν οὐσίαν καί τι συμβεβηκὸς ἐν αὐτῇ) καὶ ἄλλος ὁ τοῦ τί ἦν εἶναι λόγος ἀνθρώπου τε ἁπλῶς καὶ ἑκά στου τῶν [*](17v) τοιούτων, οὕτω καὶ τὸ ἔργον τοῦ ἀνθρώπου ᾗ ἄνθρωπος ἕτερον παρὰ τὸ τοῦ αὐλητοῦ ἀνθρώπου καὶ ἀγαλματοποιοῦ καὶ γραμματικοῦ. ἀλλ’ ὡς ἐπ’ ἐκείνων κατὰ τὸ ἀγαθὸν καὶ τὸ εὖ τοῦ ἔργου καὶ τῆς πράξεως ἡ τελείωσις καὶ ἡ κατόρθωσις, οὕτω καὶ ἐπὶ ἀνθρώπου ᾗ ἄνθρωπος, εἴπερ ἔστι τι ἔργον αὐτοῦ τῆς τῶν τεχνῶν ἐπιτηδεύσεως ἕτερον. γίνεται δὲ ἡ δεῖξις ἐκ τῶν ἡμῖν προτέρων καὶ σαφεστέρων πρὸς τὸ σαφέστερον τῇ φύσει καὶ γνωριμώτερον, ἤτοι ἐκ τῶν αἰτιατῶν τὰ αἴτια. συνίστησι δὲ ταύτην ἀναλογίᾳ καὶ ὁμοιότητι χρώμενος ἢ καὶ τῇ ἐπιχειρήσει τῇ ἐκ τοῦ ἥττονος. ὁ μὲν γὰρ τοῦ ἀνθρώπου λόγος γεννητικὸς καὶ αἴτιος τῶν τεχνῶν· διὸ καὶ αὐτῶν τῇ φύσει πρότερος καὶ γνωριμώτερος· καὶ τὸ τέλος ἄρα αὐτοῦ τῶν κατὰ τὰς τέχνας τελῶν. ἀλλ’ ἡμῖν τὰ τῶν τεχνῶν τέλη αἰσθήσει ὑποκείμενα γνωριμώτερα τοῦ ἔργου καὶ τοῦ τέλους τῆς ψυχῆς, ὅτι ἐκεῖνό ἐστιν ὑπὲρ αἴσθησιν καὶ ἡμῖν πρώτως ἐνεργοῦσι κατ’ αἴσθησιν ἀφανὲς ὡς λόγῳ πεφυκὸς φῦκός καταλαμβάνεσθαι. διὸ καὶ ἐκ τῶν κτὰ τὰς τέχνας τελῶν ὡς ἡμῖν φανερῶν πρὸς αὐτὸ ποδηγούμεθα ἀναλογίᾳ καὶ ὁμοιότητι χρώμενοι, ὅτι ὡς ἐπὶ τῶν τεχνῶν ἑκάστης τὸ κατὰ τὰς πράξεις καὶ τὸ ἔργον εὖ τὸ τέλος ἐστὶ τὸ κατ’ αὐτὰς καὶ τὸ ἀγαθόν, οὕτω καὶ ἐπὶ τοῦ ἀνθρώπου ᾗ ἄνθρωπος. ἀλλὰ καὶ ἐκ τοῦ ἥττονος ἡ ἐπιχείρησις γίνεται. εἰ γὰρ αἱ τέχναι, αἰτιαταὶ οὖσαι καὶ χείρους τοῦ κατ’ ἄνθρωπον λόγου, τὸ εὖ καὶ ἀγαθὸν τέλος ἔχουσι, πολλῷ ἂν εἴη τοῦτο πρότερον ἐπὶ ἀνθρώπου ἀπλῶς. τὸ αὐτὸ δὲ ποιεῖ καὶ τοῖς τοῦ ἀνθρώπου μέρεσι χρώμενος καὶ τοῖς τούτων ἑκάστου τέλεσιν εἰς παράστασιν τοῦ ἀνθρωπίνου τέλους ἀπλῶς. τὸ δὲ ὅλως ὧν ἐστιν ἔργον τι καὶ πρᾶξις προσέθηκεν ἴσως διὰ τὸ τὸν χρόνον εὑρετὴν γίνεσθαι πολλῶν παρὰ τὰ εἰθισμένα ταῖς τέχναις καὶ τοῖς τεχνίταις καὶ ἔργα τινὰ καὶ πράσεις τινὰς ἐν αὐτῷ ἀναφαίνεσθαι, ἐπεὶ καὶ αἱ τέχναι οὕτω συνέ- στησαν, ἀεὶ καινοτέρων εὑρισκομένων ἐφ’ ἑκάστης, ἔστ’ ἄν ἡ πᾶσα τετέλεσται. διὸ καὶ σύστημα ἐκ καταλήψεων ἡ τέχνη. ὅτι δέ ἐστι τὸ ἔργον τοῦ ἀνθρώπου ᾗ ἄνθρωπος περὶ τὰ κατὰ τὰς τέχνας ἀποτελούμενα, δείκ- νυσιν ἐφεξῆς ἀπό τε τῶν κατ’ εἶδος τεχνῶν καὶ ἀπὸ τῶν μορίων τοῦ σώματος. εἰ γὰρ ἑκάστη τῶν τεχνῶν οἰκεῖα ἔργα ἔχει τινὰ καὶ πράξεις, ἐν οἷς αὐτῇ κατορθούσῃ τὸ εὖ περιγίνεται, πολλῷ μᾶλλον ἡ τοῦ ἀνθρώπου φύσις ᾖ ἄνθρωπός ἐστιν οἰκεῖα ἕξει ἔργα καὶ πράξεις ἐν οἷς κατορθούσῃ τὸ εὖ αὐτῇ περιγίνεται, εἰ δὲ μή, ἀργὴ μὲν ἔσται καὶ ματαία καθ’ αὑτήν, ἐκ τῶν τεχνῶν δὲ μόνων καὶ τῶν κατ’ αὐτὰς ἔργων καὶ πράξεων ἅπαν ἕξει τὸ τέλειον, ὅπερ ἄτοπον, χείρονα εἶναι τὴν ἀνθρώπου φύσιν καὶ ἀτελεστέραν λεστέραν τῶν ὑπ’ αὐτῆς εὑρισκομένων μεθόδων καὶ τεχνῶν, ὡς δεῖσθαι [*](4 τι Β: τὸ a 12 τὰ αἴτια Β: τοῦ αἰτιατοῦ a: <πρὸς> τὰ αἴτια Diels 17 ἐκεῖνο ἐκεῖνος a 28 τὶ a: τε Β 29 πολλῶν Β: πολλοῖς a 33 περὶ Β: om. a) ἐκείνων πρὸς τὴν οἰκείαν τελείωσιν τῆς αὐταρκείας ἐστερημένην καὶ μὴ [*](17v) ἔχουσαν οἴκοθεν τὴν τοῦ ἀγαθοῦ μέθεξιν ἀλλὰ διὰ τῶν οἰκείων ἀπογεννημάτων τελειουμένην. ἀπορητικῶς δὲ τὸν λόγον προσενεγκὼν ἐπάγει τὰ ἐφεξῆς ὡς λύων καὶ ἀπολογούμενος καί φησιν·

[*](p. 1097b30)

Ἢ καθάπερ ὀφθαλμοῦ καὶ ποδὸς καὶ τὰ ἑξῆς.

Ὤσπερ γὰρ τῶν μορίων ἕκαστον ὡς ὄργανον ὑπηρετοῦν τῇ ψυχῇ τὰ τέλη κατορθοῖ τῶν τεχνῶν. ἔχει δὲ καὶ καθ’ ἑαυτὸ ἔργον τι, ὃ καλῶς ἐνεργοῦν καὶ κατορθοῦν τὸ οἰκεῖον εὖ ἔχειν λέγεται, οἷον ὀφθαλμὸς μὲν τὸ ὁρᾶν καὶ τὸ εὖ ὁρᾶν καὶ ποὺς τὸ ἀνέχειν καὶ τὸ βαδίζειν ἢ τρέχειν καὶ τὸ ἐν τούτοις εὖ, καὶ χεὶρ τὸ ἅπτεσθαι καὶ ἕλκειν καὶ ὠθεῖν καὶ ταῦτα εὖ καὶ ἁπλῶς τῶν μορίων ἕκαστον, οὕτω καὶ ἀνθρώπου ἀπλῶς ἔσται τι ἔργον παρὰ πάντα ταῦτα τά τε τῶν τεχνῶν ἔργα καὶ τῶν μορίων, ὃ κατορθῶν ᾗ ἄνθρωπος τὸ οἰκεῖον ἕξει εὖ καὶ τὸ τέλειον.

[*](p. 1097b33)

Τί οὖν δὴ τοῦτ᾿ ἂν εἴη ποτέ;

Παραιτησάμενος τὰ ἴδια τέλη τῶν τεχνῶν, ὧν ἕνεκεν συνέστησαν αὗται καὶ δι’ ἃ ἐνεργοῦσι καὶ ἐργάζονται, ὡς οὐκ ἴδια ἀνθρώπου ᾗ ἄνθρωπος ἀλλ’ ᾗ τεχνίτης κατὰ τήνδε ἢ τήνδε τὴν τέχνην, ἔτι δὲ καὶ τὰ τῶν μορίων αὐτοῦ, ὡς ἄλλα μὲν ὄνια παρὰ τὰ τῶν τεχνῶν, οὐ μέντοι γε οὐδ’ αὐτὰ τοῦ ἀνθρώπου ᾗ ἄνθρωπος ἀλλ’ ᾗ κατὰ τὰ μόρια, νῦν περὶ τοῦ ἰδίου τέλους ἐξετάζει τοῦ ἀνθρώπου, ὃ αὐτοῦ πρώτως καὶ οὐ κατ’ ἄλλο ἐστί. καὶ ἐπεὶ ἐκείνων διασταλέντων οὐδεμία ἄλλη αὐτῷ ἢ δύναμις ἢ ἐνέργεια ἀλλ’ ἢ μόνη ἡ ζωὴ ὑπολέλειπται, ἐξ ἧς αἵ τε κατὰ τὰ μόρια δυνάμεις καὶ ἐνέργειαι καὶ αἱ κατὰ τὰς τέχνας προβαίνουσαι ὡς ἀπὸ ῥίζης τινὸς καὶ πηγῆς, ἐξετάζει περὶ αὐτῆς, ἀποδιδοὺς καὶ ταύτης διαφοράν. καὶ διαφόρων οὐσῶν ἐν ἀνθρώπῳ ζωῶν, ἀνευρίσκει τίνες μέν εἰσι καὶ ἑτέροις κατ’ εἶδος ἢ καὶ γένος ἴσως αὐτοῦ διαφέρουσαι, τίς δὲ ἰδία μόνου αὐτοῦ. καὶ οὕτως ἀποδίδωσι τὴν εὐδαιμονίαν κατ’ οὐδεμίαν ζωὴν τῶν κοινῶν περιγινομένην αὐτῷ ἀλλὰ κατὰ μόνην τὴν ἰδίαν, καθ’ ἣν καὶ τὸ τέλος ἴδιον αὐτοῦ περιγράφεται.

[*](p. 1097b33)

Τὸ μἐν γὰρ ζῆν φησι κοινὸν εἶναι φαίνεται καὶ τοῖς φυτοῖς, ζητεῖται δὲ τὸ ἴδιον.

Ἔστι μὲν γὰρ καὶ τοῖς φυτοῖς ζωή· οὐ γάρ εἰσι ταῦτα ὡς τὰ παν- τελῶς ἄψυχα ἢ ἄζω, ἀλλ’ ἔστι καὶ αὐτοῖς τὸ θρεπτικὸν καὶ αὐξητικόν, [*](5 ὀφθαλμοῦ καὶ ποδὸς Β ut Arist. cod. Kb; ὀφθαλμοῦ καὶ χειρὸς καὶ ποδὸς a et Arist. vulg. rhesis usque ad ἔργον τι (p. 1097b33) a 18 ἄλλα Β: ἄλλως a 29 ἴδιον B: ὡς ἴὸον a 30 φησι Β: om. a rhesis usque ad αὐξητικὴν ζιuἠν (p. 1098a1) a 33 ἢ Β: καὶ a)

ὁ ἄνθρωπος οὐκ ἴδια ἔχει ἀλλὰ κοινὰ καὶ τοῖς φυτοῖς, οὐ χρὴ κατὰ ταῦτα ζητεῖν τὸ ἴδιον ἀγαθὸν καὶ τὸ τέλος αὐτοῦ· ἦν γὰρ ἄν κοινὸν καὶ τοῖς φυτοῖς· νῦν δὲ ζητοῦμεν τὸ ἴδιον. δεῖ ἄρα ἀφορίσαι τὸ τοιοῦτον εἶδος τῆς ζωῆς ἀπὸ τοῦ ἀνθρώπου καὶ τοῦ τέλους αὐτοῦ, ὡς μὴ ὂν ἴδιον αὐτοῦ ἀλλὰ καὶ ἑτέροις κοινόν.

[*](p. 1098a1)

’Επομένη δὲ αἰσθητική τις ἄν εἴη.

Ἐναργεστέρα μὲν ἡ ζωὴ ἡ αἰσθητικὴ θρεπτικῆς καὶ αὐξητικῆς, ὡς [*](18r) καὶ ἐνεργείας ἔχουσα τρανεστέρας· οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ αὐτὴ οὐκ ἀνθρώπου ἰδία, κοινὴ δὲ καὶ τοῖς ἀλόγοις ζῴοις. διὸ οὐδὲ τὸ κατὰ ταύτην εὖ ἀνθρώπου ἴδιον, ἀλλὰ κοινὸν καὶ ἐκείνοις, οἷς καὶ τῆς ἁπλῆς ὑπάρξεως αὐτοῖς κεκοινώνηκε.

[*](p. 1098a3)

Λείπεται δὴ πρακτική τις τοὐ λόγον ἔχοντος.

Ἀνήγαγεν ἤδη τὸν λόγον πρὸς αὐτὴν τὴν ἰδίαν ἀνθρώπου ζωήν, τοῦ λόγου ἁψάμενος καὶ τῶν ἄλλως ζώντων ἢ κατὰ λόγον διαστήσας αὐτὸν καὶ οὕτως ἀνευρίσκων τὸ ἴδιον αὐτοῦ ἀγαθόν.

[*](p. 1098a4)

Τοῦτο δὲ τὸ μὲν ὡς ἐπιπειθὲς λόγῳ.

Ἀκριβολογούμενος ἐπὶ πλέον οὐδὲ τὸν λόγον αὐτὸν ἀδιαίρετον ἔλιπεν, ἀλλ’ ἐπὶ τῆς ἀνθρωπίνης ψυχῆς τὸ μέν ἐστιν οὕτω λογικευόμενον, ὡς αὐτὸ μὲν μὴ ἔχον λόγον ἀφ’ ἑαυτοῦ ἑτέρῳ δὲ πεφυκὸς ἕπεσθαι καὶ, ὑπείκειν λόγον οἰκεῖον ἔχοντι, τὸ δ’ ἐστὶ λογικὸν ἀφ’ ἑαυτοῦ καὶ αὐτόθεν, οἰκεῖον ἔχον λόγον καὶ διανοεῖσθαι δυνάμενον· καὶ τὸ μὲν ὡς πάσχον τὸ λογικεύεσθαι τὸ δ’ ὡς δρῶν λογικῶς αὐτό τε καὶ καθ’ ἑαυτὸ καὶ ἐκείνῳ μεταδιδὸν τῆς οἰκείας δυνάμεως, διεῖλε κατὰ ταῦτα τὴν κατὰ λόγον ζωήν, πρότερον μὲν πρακτικὴν τοῦ λόγον ἔχοντος συγκεχυμένως καλέσας αὐτήν, εἶτα διελὼν καὶ ἄλλο μὲν εἰπὼν τὸ κυρίως λόγον ἔχον, ὡς οἰκεῖον τοῦτον ἔχον καὶ κατὰ τὴν· ἑαυτοῦ φύσιν, ἄλλο δὲ τὸ κατὰ μετοχὴν τὴν ἀπὸ τούτου. ὥσπερ δὲ τὸ κατὰ τὸν λόγον ἔχειν ἡ διαφορὰ τούτοις, ὅτι τὸ μὲν οἰκείως τὸ δὲ κατὰ μετοχήν, οὕτω καὶ κατὰ τὸ εὔδαιμον καὶ μακάριον. κοινωνεῖ μὲν γὰρ τούτου καὶ τὸ κατὰ μετοχὴν τοῦ λόγου λεγόμενον λογικεύεσθαι, ἀλλ’ ὡς τῷ κυρίως λογικῷ ὑπεῖκον καὶ ἑπόμενον καὶ διὰ τοῦτο καὶ ἐπαινούμενον, ἐκεῖνο δὲ ὡς καὶ μετ’ αὐτοῦ κατορθοῦν καὶ [*](6 ἑτέροις a: ἑτέρου a 7 rhesis usque ad καὶ παντὶ ζῴῳ (p. 1098a3) a 14 ἀνήγαγεν Β: ἐνήγαγεν a 17 τοῦτο Ba: τούτου Arist. rhesis usque ad διανοούμενον (p. 1098a5) a 20. 21 ὑπείκειν a: ἄγεσθαι Β 24 μεταδιδὸν Β: μεταδιδοῦν a 28 τὸ Β: om. a)

καθ’ ἑαυτὸ καὶ χωρὶς τούτου ἐνεργοῦν τὰ τελεώτερα. διὸ καὶ χωριζόμενον [*](15r) ἀπὸ τοῦ ἐλάσσονος ἐπὶ τὸ βέλτιον καθίσταται καὶ μακαριώτερον.

[*](p. 1098a5)

Διττῶς δὲ καὶ ταύτης λεγομένης.

ἐπεὶ καὶ αἱ τέχναι κὼ αἱ ἐπιστῆμαι καὶ αἱ ἀρεταὶ ἐν ἕξεσι θεωρούμεναι ἐν ταῖς προχειρίσεσι τελεώτεραι γίνονται, ἡ εὐδαιμονία τὸ τελειότατόν ἐστι, διὰ τοῦτο καὶ τὴν κυρίως λογικὴν ζωὴν καὶ κατ’ οὐσίαν τὴν αὐτῆς διχῇ διαιρεῖ εἰς τὴν κατὰ τὴν ἕξιν καὶ τὴν κατ’ ἐνέργειαν καί φησι τὴν κατ’ ἐνέργειν τελεωτέραν λέγεσθαι ὡς αὐτὴν τὸ τέλειον ἔχουσαν, ὅτι μηδ’ ἔστι προβῆναι πορρωτέρω αὐτῆς, καὶ ἀποδίδωσι κατὰ ταύτην τὴν εὐδαιμονίαν θεωρουμένην.

[*](p. 1098a7)

Εἰ δέ ἐστιν ἔργον ἀνθρώπου ἕως τοῦ σπουδαίου δὲ τὸ εὖ.

Δείξας ὅτι ἔργον τί ἐστιν ἀνθρώπου ᾗ ἄνθρωπος ἄλλο παρὰ τὰ τῶν τεχνῶν τέλη, δι’ ἅ εἰσιν αἱ τέχναι, καὶ παρὰ τὰ τῶν μορίων, δι’ ἃ τὰ μόρια, καὶ τοῦτο ἀπονείμας τῇ κρείττονι τῶν ἐν αὐτῇ θεωρουμένων ζωῶν, ἣ λόγον τε ἔχει οἰκεῖον καὶ κυρίως ψυχή ἐστί τε καὶ λέγεται, ὡς ἤδη ἱκανῶς δειχθέντι καὶ ὁμολογουμένῳ χρῆται τούτῳ καί φησιν εἰ δ’ ἐστὶν ἔργον ἀνθρώπου ψυχῆς ἐνέργεια κατὰ λόγον ἢ μὴ ἄνευ λόγου, τὸ μὲν κατὰ λόγον περὶ τῆς οἰκεῖον ἐχούσης λόγον καὶ διανοουμένης ψυχῆς θέμενος, τὸ δὲ μὴ ἄνευ λόγου περὶ τῆς λόγῳ ἐπιπειθοῦς. κα γὰρ καὶ ἡ κατὰ τὸ πείθεσθαι λόγῳ τῆς αἰσθητικῆς ἐνέργεια μόνου ἀνθρώπου ἐνέργεια, ὅτι μηδ’ ἁπλῶς τὸ ἐνεργεῖν καὶ κατὰ ταῦτα δεῖ τὸ εὔδαιμον εἶναι τίθεσθαι, ἀλλὰ καὶ τὸ εὖ δείκνυσι πάλιν ἀπὸ τῶν τεχνῶν, πρῶτον μὲν καθόλου, εἶτα καὶ παραδείγματι χρώμενος. τὸ αὖ τὸ γάρ φαμεν εἶναι τῷ γένει τοῦδε καὶ τοῦδε σπουδαίου. τοῦτο καθόλου ὅτι ἐπὶ παντὸς οίουδήποτε κατὰ τέχνην ἐργαζομένου ταὐτόν ἐστ’. τῷ γένει ἔργον τοῦδε τοῦ ἐργαζομένου καὶ τοῦδε τοῦ σπουδαίου ἐργαζομένου ὡς κοινοῦ ὄντος τοῦ τοῦδε καὶ τοῦ ἑκάστου, ἅτε ἐπὶ παντὸς οὑτινοσοῦν ἐφαρμόζοντος τῶν καθ’ ἕκαστα. εἶτα πρὸς σαφήνειαν ἐπάγει ἑνὶ ἀρκούμενος παραδείγματι, ὡς μὴ ἀπειρόκαλος εἴη ὁ λόγος. ὥσπερ γάρ φησι κιθαριστοῦ καὶ σπουδαίου κιθαριστοῦ καὶ τὰ ἑξῆς. τὸ μὲν γὰρ κιθαρίζειν ὡς ἔτυχε καὶ εὗ κιθαρίζειν ὑπὸ τὸ κιθαρίζειν ἁπλῶς ὡς εἰς γένος ἀνάγεται, ἡ δὲ κατ’ εἶδος αὐτοῦ διαφορά, ὅτι τὸ μὲν ὡς ἔτυχε κιθαρίζειν τὸ δὲ εὖ κιθαρίζειν ἐστί, προστιθεμένης τῷ κιθαρίζειν ἁπλῶς ὥς τινος εἰδοποιοῦ διαφορᾶς τῆς κατ’ ἀρετὴν ὑπεροχῆς πρὸς τὸ ἔργον, ἥτις ὑπεροχὴ οὐδέν ἐστιν ἕτερον ἢ τὸ εὗ. ἐπεὶ δ’ [*](1 τελειότερα a, similiter v. 5. 8 3 rhesis usque ad δοκεῖ λέγεσθαι (p. 1098a7) a 5 προχειρἡσεσι a an ἡ δέ εὐδαιμονία? 9 πορρωτέρω Β: προσωτέρω a 11 rhesis usque ad ἢ μὴ ἄνευ λόγου (p. 1098a8) a 16 καὶ ὁμολογουμένῳ a: ὡς ὁμολογουμένῳ Β 23 τὸ δ’ αὐτὸ Arist. 29 ὥσπερ γάρ—καὶ τὰ ἑξῆς (30) Β: Aristotelia plane exhihct usque ad σπουδαίου δὲ τὸ εὑ (p. 1098a12) a 32 τῷ scripsi: τὸ Ba)

ἐμπερίβολος ὁ λόγος γενόμενος διὰ μακροῦ τὴν ἀπόδοσιν δέχεται, διὰ τοῦτο [*](18r) καὶ διαφόρους μεταξὺ ἐπαναλήψεις ποιεῖται, τὸ ἀσφαλὲς τῆς περιβολῆς ἐπανορθούμενος.

[*](p. 1098a12)

Εἰ δ’ οὕτως.

Τουτέστιν, ἐὰν ὑφ’ ἑκάστου ἔργου καὶ πράξεως τοῦ σπουδαίου τὸ εὖ ἐστιν, ἔθεμεν δὲ καὶ ἀνθρώπου ἔργον ζωήν τινα, ἥ ἐστιν ἐνέργεια καὶ πρᾶξις τῆς ψυχῆς μετὰ λόγου γινομένη, ὡς ἐπὶ τῶν ἄλλων τοῦ σπου- δαίου ἦν τὸ εὖ τὸ οἰκεῖον ἔργον ἀποτελεῖν, οὕτω καὶ ἐπὶ τῆς μετὰ λόγου [καὶ] ἐνεργείας τῆς ψυχῆς τὸ εὖ αὐτὴν ἔχειν τοῦ κατ’ αὐτὴν ἐστὶ καὶ τοῦτό ἐστι τὸ τέλος καὶ τὸ τέλειον. ἴσως δ’ ἄν τις ζητήσαι, εἰ ἐνδέχεται μετὰ λόγου ἐνεργοῦντά τινα μὴ εὖ ἐνεργεῖν, ἄλλο δὲ τὸ εὗ μετὰ λόγου. δόξειε γὰρ ἄν ἴσως πᾶσαν ἔχειν τὸ εὖ τὴν μετὰ λόγου ἐνέργειαν. ἀλλ’ εἰ τοῦτο ἦν, οὐκ ἄν ποτε ὁ λόγος ἡμάρτανε τοῦ προσήκοντος, [*](18v) κοντὸς, ἀλλ’ ἐπεὶ τὸ μὴ ἁμαρτάνειν τῶν ἔξω σώματος πάντῃ καὶ γενέσεως, ὁ δὲ λόγος ὁ ἀνθρώπινος μετὰ τούτων ἐστίν, ἔστ’ ἂν ἡ ψυχὴ τῷ σαρκίῳ συνδέδεται, καὶ πολλὰ ἐκ τούτου αὐτῇ τὰ ἐμπόδια, πολλῆς δεῖ γυμνασίας καὶ πείρας καὶ χρόνου μακροῦ καὶ πόνου ἐνδελεχοῦς, ὥστε ἐν ἕξει τινὰ γενέσθαι τοῦ εὖ ἐνεργεῖν ἐν ἅπασι καὶ κατορθωτικὸν τῶν δεόντων ἐν τοῖς ἔργοις σαίνεσθαι. διὸ οὐδ’ ἀπαγορευτέον ἀπλῶς τὸ ἁμαρτάνειν ἐνδέχεσθαί ποτε καὶ τὴν μετὰ λόγου ἐνέργειαν. ἕκαστον δ’ εὖ φησι κτὰ τὴν οἰκείαν ἀρετὴν ἀποτελεῖται. ὥσπερ ἀρετὴ τεχνίτου ἡ κατὰ τέχνην τελειότης καὶ ἡ κατ’ αὐτὴν ἐνὸεχομένη ἀκρίβεια ἀναλόγως τῷ ὑποκειμένῳ γένει καὶ τῇ μεθόδῳ, ἥτις περὶ αὐτὸ καταγίνεται καὶ ἐκ ταύτης τὸ εὖ ἐν τοῖς ἔργοις πέφυκε περιγίνεσθαι, οὕτω καὶ ἀρετὴ ἀνθρώπου ἡ κατὰ τὴν λογικὴν ψυχὴν τελειότης καὶ κατ’ αὐτὴν ἐν τοῖς ἔργοις τοῦ ἀνθρώπου ᾗ ἄνθρωπος τὸ εὖ περιγίνεται τῆς κατ’ ἀρετὴν ἕξεως τὸ εὖ ἐχούσης ἐν ταῖς ἐνεργείαις καὶ ταῖς προχειρίσεσιν.

[*](p. 1098a15)

El δ’ οὕτω, τὸ ἀνθρώπινον ἀγαθὸν ψυχῆς ἐνέργεια.

Ὡς ἐκ περιόδου τὴν περὶ τῆς εὐδαιμονίας συναγαγὼν ἔννοιαν, νῦν τὸν περὶ αὐτῆς ἀποδίδωσι λόγον. οὐκ εἶπε δὲ ψυχῆς ἐνέργεια ‘ἔστιν’, ἀλλὰ γίνεται διὰ τὸ μηδέποτε ἵστασθαι ὀφειγειν τὸν τέλειον ἄνθρωπον ἐκ τοῦ ἀγαθοῦ ἀλλὰ διὰ παντὸς ἐμμένειν αὐτοῦ ἀντεχόμενον. τὰ γὰρ σωφρονικὰ καὶ ἀνδρεῖα καὶ δίκαια ἔστι καὶ ἐσθίοντα ἐπιδείκνυσθαι καὶ ὁμιλοῦντά τισι καὶ ὑπνοῦντα καὶ πᾶν ὁτιοῦν μετερχόμενον, ὡς ἔχοντα τοῦ εὖ ἐν πᾶσιν ἀναφαίνεσθαι, καὶ μηδενὸς ὄντος τῶν ἡμετέρων, ὃ μὴ τὸ εὖ πέφυκε καὶ [*](1 ἀπόδοσιν Β: ἀπόδειξιν a 4 rhesis usque ad καὶ καλῶς (p. 1098a14) a 5 ἐφ’ coni. Diels 9 καὶ Β: om. a 10 ζητήσαι scripsi: ζητήσῃ Β: ζητήσειεν a restituam ἄλλο δὲ τὸ εὖ εἶναι καὶ ἄλλο τὸ μετὰ λόγου 13 ἦν Β: εἴη a 18 κατορθωτικὸν Β: κατορθωταὶ a 20 φησι Β: om. a 28 rhesis usque ad κατ’ ἀρειήν (p. 1098a 16) a)

τὸ κακῶς ἐπιδέχεσθαι, τῆς ἀρετῆς καὶ τῆς κακίας δυναμένης ἐν πᾶσιν ἐνδείκνυσθαι. 18v καὶ παραδείγματα τούτων ἔστι λαβεῖν ἀφ’ ἑκάστου τῶν φαύλως ἢ σπουδαίως ἐν τῇ παρούσῃ διαγόντων ζωῇ. ἔστι δὲ καὶ ἄλλως εἰπεῖν τὸ γίνεται, ἐπεὶ τῶν πραγμάτων τινὰ ἐν τῷ γίνεσθαι ἔχει τὸ εἶναι, ὡς ἐν τῷ θεάτρῳ ἀγὼν καὶ ἡ ἡμέρα καὶ ὁ ἐνιαυτός. τούτων γὰρ ἕκαστον ὅλον μὲν ὡς ὅλον οὐκ ἀπηρτισμένον ὑφίσταται, κατὰ μέρος δὲ γινόμενον ἀποτελεῖται παρερχομένων τῶν μερῶν. οὕτω καὶ ἡ ἐνέργεια· καὶ γὰρ καὶ αὐτῆς τὸ μὲν γεγονὸς ἤδη παρῆλθε, τὸ δ’ ἐπιγίνεται μετ’ ἐκεῖνο καὶ ἐφεξῆς οὕτως, καὶ οὐδέποτε ὁλόκληρος ἵσταται ἀλλὰ κτὰ μικρὸν ἀπαρτίζεται. διὸ καὶ περὶ αὐτῆς οὐκ ἔστιν οἰκεῖον εἶναι εἰπεῖν ἀλλὰ γίνεσθαι.

[*](p. 1098a17)

Εἰ δὲ πλείους αἱ ἀρεταί.

Ἐπεὶ τὴν εὐδαιμονίαν κατ’ ἀρετὴν τῆς ψυχῆς ἐνέργειαν ἀοδέδωκεν, ἑνικῶς τὴν ἀρετὴν εἰληφώς (οὐ μία δέ ἐστιν, ἀλλὰ πλείους αἱ ἀρεταί), δᾶ τοῦτο ταῦτα προσέθηκε, τῇ ἀρίστῃ τῶν ἀρετῶν καὶ τῇ κατ’ αὐτὴν ἐνεργείᾳ ἀπονέμων τὸ εὖ. αὕτη δ’ ἄν εἴη ἡ φρόνησις, ἣ τοῦ λογιστικοῦ τῆς ψυχῆς ἐστιν ἀρετή. τοῦτο δέ ἐστι τῶν μερῶν αὐτῆς τὸ ἐξαίρετον, προϊστάμενον μὲν τῶν ὑφειμένων καὶ κατορθοῦν καὶ μετ’ αὐτῶν τὰ προσήκοντα, ἐνεργοῦν δὲ καὶ καθ’ ἑαυτὸ τὰ οἰκεῖα καὶ μὴ ἀποπῖπτον τοῦ δέοντος.

[*](p. 1098a18)

Ἔτι δ’ ἐν βίῳ τελείῳ. μία γὰρ χελιδών.

’Ετέρα παρατήρησις, ἣν δεῖ φυλάττειν θεωρεῖν βουλομένου τὸ εὔδαιμον. δεῖ γάρ φησι τοῦτο ἐν βίῳ τελείῳ ἐκτείνεσθαι. ὡς μέχρι τοῦ τέλους τῆς παρούσης τοῦ ἀνθρώπου ζωῆς τὴν τοιαύτην ἐνέργειαν ἀνένδοτον ἐπεκτείνεσθαι. ὡς γὰρ χελιδὼν ἄγγελος ἔαρος οὖσα οὐκ ἀρκεῖ μία πρὸς τὴν τῆς ὥρας ταύτης σημείωσιν ἀλλὰ δεῖ πολλὰς φανῆναι, ἵνα δι’ αὐτῶν τὸ τῆς ὥρας γνωρίσωμεν εὔκρατον, αἴτιον γινόμενον ἀναζωώσεως τῷ τοιούτῳ ζῴῳ παντὶ ἐν παραβύστῳ ὑποκειμένῳ νεκρῷ διὰ τὸ χειμέριον ψῦχος, ἔτι δὲ οὐδὲ μία ἡμέρα ἀλλ’ ὁ χρόνος ἅπας ὁ τῇ παρατάσει τῆς ὥρας ταύτης ἁρμόδιος, οὕτως οὐδὲ μακάριον καὶ εὐδαίμονα μία ἡμέρα ἡ ὀλίγος χρόνος ποιεῖ, ἀλλὰ δεῖ διὰ τέλους παραμένειν κατορθουμένην τὴν τοιαύτην ἐνέργειαν, ἵν' οὕτω τῷ καλῶς βιοῦντι ἀληθῶς τὸ μακάριον ἐπιλέγοιτο.

[*](p. 1098a20)

Περιγεγράφθω μὲν οὖν τὸ ἀγαθὸν ταύτῃ.

Προθέμενος εἰπεῖν τί ἐστιν εὐδαιμονία περιῆλθε μὲν πολλὰ πρότερον τὰ προσόντα τῇ εὐδαιμονίᾳ συνάγων ἀπὸ κοινῶν ἐννοιῶν καὶ τῶν δοκούντων τοῖς πλείοσι καὶ τοῖς ἐπιεικεστέροις καὶ τοῖς σοφοῖς, εἶτα ἐγγίσας τῇ [*](11 rhesis usque ad καὶ τελειοτάτην (p. 1098a17) a 12 ἐπεὶ B: ἐπειδὴ a 19 rhosis usque ad ὀλίγος χρόνος (p. 1098a20) a 30 τῷ a: τὸ Β 31 rhesis usque ad ὕστερον ἀναγράφειν (p. 1098a21, ubi ἀναγράψαι Arist.) a)

εὐδαιμονίᾳ καὶ τῶν αὐτῆς οἰκειοτέρων δραττόμενος ἦλθε μέχρι τῆς ζωῆς. [*](18v) καὶ πολλῶν οὐσῶν ζωῶν, αἳ τῷ ἀνθρώπῳ πρόσεισι, τὰς μὲν κοινὰς εἴτε φυτοῖς εἴτε ζῴοις παρῃτήσατο ὡς ἀνοικείας πρὸς τὴν τοῦ ζητουμένου λόγου ἀπόδοσιν καὶ λοιπὸν ὑπελίπετο ζωῆς εἶδος τὸ λόγον ἔχον καὶ διανοούμενον. τοῦτο δὲ διχῇ διελὼν εἰς τὸ κατὰ δύναμιν καὶ τὸ κατ’ ἐνέργειαν, τὸ δεύτερον ἐξελέξατο ὡς τελειότερον καὶ ἐφαρμόζον τῇ τελειότητι, ἤτοι τῇ εὐδαιμονίᾳ. ᾧ προσθεὶς τὸ σπουδαῖον τὸν ὁρισμὸν ἀπετέλεσεν, λαβὼν ὡς ἀκόλουθον τό τε ἄριστον καὶ τὸ διὰ βίου τελείου· ὡς εἶναι τοιάνδε τὴν ὅλην περιγραφήν, εὐδαιμονία ἐστὶ ψυχῆς ἐνέργεια γινομένη κατὰ τὴν ἀρίστην ἀρετὴν ἐν βίῳ τελείῳ. περιγραφὴν δὲ ταύτην ἐκάλεσεν, ὥς τινα κύκλον οὖσαν καὶ ἐντὸς ἑαυτῆς τὸ ἀνθρώπινον ἀγαθὸν περικλείουσαν, πολλαχόθεν μὲν συναγόμενον καὶ ἐκ πολλῶν ἀναφαινόμενον, ἃ περὶ αὐτοῦ ἐξετάζων περιελήλυθεν, ὡς ἐν βραχεῖ δέ τινι τῷ λόγῳ περικλειόμενον, ὃν καὶ ὑποτύπωσιν ὠνόμασεν, ὡς ἄγαλμά τι καὶ εἰ κόνα ὄντα, δι’ οὗ τὴν [*](19r) εὐδαιμονίαν χαρακτηρίζομεν τί ἐστιν, ἣν καὶ ἀναγράφων ἑξῆς παρίστησιν ὡς καλῶς καὶ προσφυῶς ἀποδέδοται.

[*](p. 1098a22)

Δόξειε δ’ ἄν παντὸς εἶναι.

’Ev τοῖς ἀδήλοις φησὶ κατ’ οὐσίαν καὶ κεκρυμμένον τὸ τί ἐστιν ἔχουσι δυσχερὴς ἡ τούτου εὕρεσις. εἰ δέ τις ταῦτα καλῶς τῷ λόγῳ περιγράψει, ἤδη παντὸς ἄν εἴη τοῦ βουλομένου πλατῦναι αὐτά, ὡς ἀπὸ θεμελίου καὶ ῥίζης τινὸς ἀρχόμενος τῆς περιγραφῆς τοιοῦτον ὥσπερ εἴ τις ἄγαλμα ἰδὼν εὐτέχνως τὸ ἀρχέτυπον ἐκμιμούμενον, ἤδη μὲν ἀθρόον ἔχει τοῦ πρωτο- τύπου τὸν χαρακτῆρα ὁρώμενον, εἶτ’ ἐξετάζων καθ’ ἕκαστον μόριον, ἀνευ- ρίσκει τὴν ἰδέαν, ἀφ’ ἧς ἡ τοῦ ἀγάλματος διατύπωσις γέγονε, καὶ καταμανθάνει αὐτὸ ἀκριβῶς τῷ ἀρχετύπῳ παρατιθείς, ὅτι καλῶς καὶ προσφυῶς τῷ πρὸς ὃ γέγονεν ἐγκεχάρακται, πᾶσαν ἐκείνου μιμούμενον τὴν ἐμφάνειαν. ὡς γὰρ ἐπὶ τούτου ἡ δυσχέρεια πᾶσα τῆς μιμήσεως τῷ ἐργάτῃ τοῦ ἀγάλματος πρόσεστι, τὸ δὲ κρῖναι καὶ ἐξετάσαι, εἰ καλῶς ἡ μίμησις γέγονε καὶ εἰ τὴν δέουσαν ἀκρίβειαν φέρει πρὸς τὸ ἀρχέτυπον, ῥᾷον καὶ οὐ πολλοῖς δυσχερές, οὕτω καὶ ἐφ’ ὧν δυσεύρετον τὸ τί ἐστιν, ἡ πλείστη δυσκολία περὶ τὴν τοῦ λόγου ἐστὶν εὕρεσιν, ἡ δὲ τούτου ἀνερεύνησις καὶ διάρθρωσις καὶ ἐξέτασις, εἰ μὴ καλῶς ἀποδέδοται καὶ ἱκανῶς παριστᾷ τὸ ζητούμενον, οὐ πάνυ δυσχερής. δόξειε γὰρ ἄν, φησί, καὶ ὁ χρόνος εὑρετὴς ἢ συνεργὸς ἀγαθὸς εἶναι τῶν τοιούτων, ἤτοι τῶν συμβαλλομένων εἰς τὴν διάρθρωσιν. ἐκ γὰρ τῶν κατὰ χρόνον συμπιπτόντων πολλὰ προσλαμβάνομεν εἰς τὴν τῶν ἀφανῶν δήλωσιν. εἰπὼν δὲ εὑρετὴς ἐπήνεγκεν ἐπιδιορθούμενος ἢ συνεργός· οὐ γὰρ ἐφευρίσκει ὁ χρόνος ἀλλ’ ἄλλοθεν οὔσης τῆς αἰτίας, ἐξ ἧς τὰ ἐν τῷ χρόνῳ συμπίπτοντα γίνεται, συνεργεῖ καὶ ὁ χρόνος τοῖς [*](1 οἰκειοτέρων scripsi: οἰκειότερον Ba 9 ὅλην a: ὅτι Β 17 rbesis usque ad γεγόνασιν ἐπιδόσεις (om. αἱ p. 1098a25) a 19 περιγράψει Β: περιγράψοι a 21 ἀρχόμενος τῆς περιγραφῆς Β: ἀρχομένου τῆς γραφῆς a 26 ἐμφάνειαν Β: ἐμφέρειαν a)

ἐν χρόνῳ τὰ πράγματα ἐξετάζουσιν εἰς τὸ ἐκδηλότερον τὰ περὶ αὐτῶν λεγόμενα γίνεσθαι. οὕτω γὰρ καὶ αἱ τέχναι ἐκ βραχέων ἀρξάμεναι ηὐξήθησαν. ἑκάστης γὰρ τέχνης, εἴτε λογικῆς εἴτε πρακτικῆς, ὁ πρῶτος ἀρξάμενος βραχύ τι τῆς τέχνης ἐφεῦρε, πολλῶν δὲ καὶ ποικίλων συμπιπτόντων κατὰ τὸν χρόνον, ἐξ ὧν ἀνθρώποις τῆς τέχνης ἡ χρῆσις ἀναγκαία γίνεται, ἄλλα καὶ ἄλλα τοῖς προλαβοῦσι προσεύρηνται καὶ οὕτως ἡ αὔξησις γέγονε.

[*](p. 1098a25)

Παντὸς γὰρ προσθεῖναι τὸ ἐλλεῖπον. τῆς ἀρχῆς καταβληθείσης καὶ ἤδη λαβούσης τῆς ψυχῆς προσφυῆ τοῖς πράγμασι πρόφασιν, τὰ εἰσέτι λείποντα προσθεῖναι παντὸς ἂν εἴη τοῦ ἑπομένου καλῶς τῇ προκαταβεβλημένῃ ἀρχῇ. λέγει δὲ ἀναγραφὴν τὴν τοῦ ὅρου διάλυσιν καὶ τὴν τῶν ἑπομένων ἀνεύρεσιν τῇ οὐσίᾳ τοῦ ὁριστοῦ ὁ γὰρ ὅρος περιγραφή, ἐν συντόμῳ δηλῶν τὴν οὐσίαν τοῦ πράγματος), οὕτως ἡ τούτου διάλυσις ἀναγραφὴ ἐν εὐρύτητι τὰ μέρη τοῦ ὅρου ἐξετάζουσα καὶ ἕκαστον τούτων δεικνύουσα καλῶς εἰλημμένον ἐν τῇ περιγραφῇ, οἷον ὡς ἐπὶ ἰατρικῆς. ἀποδεδομένης γὰρ αὐτῆς τέχνης ὑγιεινῶν καὶ νοσωδῶν καὶ οὐδετέρων, ὁ τὸν λόγον τουτονὶ διαλῦσαι βουλόμενος ἕκαστον μέρος τούτου λαμβάνων ἐξακριβοῦται καὶ δείκνυσιν εἰλημμένον ὀρθῶς εἰς παράστασιν τοῦ τί ἐστιν ἥδε ἡ τέχνη. ὃ καὶ Γαληνὸς ποιεῖ ἐν τῇ παρ’ αὐτοῦ ἐπιγραφομένῃ τέχνῃ μικρᾷ ὅλην πραγματείαν ἀποτελῶν συνισταμένην ἐκ τῆς τοῦ ῥηθέντος ὅρου διαλύσεως.

[*](p. 1098a26)

Μεμνῆσθαι δὲ καὶ τῶν προειρημένων χρή.

Τὴν τῆς εὐδαιμονίας περιγραφὴν διὰ τοῦ ἀποδοθέντος λόγου πεπιοηὼς βούλεται ἤδη αὐτὸς ποιῆσαι καὶ τὴν τοῦ λόγου διόρθωσιν καὶ προκαταβάλλεται τὰ πρὸς αὐτὸ συμβαλλόμενα, καὶ πρῶτον ὅπως ταύτην ἐκδεκτέον. εἶπε γὰρ καὶ προλαβών, ὅτι οὐ χρὴ ὁμοίως ἐν πᾶσι ζητεῖν τὴν ἀκρίβειαν ἀλλὰ κατὰ τὴν ὑποκειμένην ὕλην ἁπανταχοῦ· ὧν μεμνῆσθαι καὶ νῦν προτρέπεται· καὶ ἐπὶ τοσοῦτον ἐφ’ ὅσον οἰκεῖον τῇ μεθόδῳ. οὐ μόνον φησὶ κατὰ τὰ ὑποκείμενα ἐπιζητεῖν δεῖ τὴν ἀκρίβειαν ἀλλὰ καὶ κατὰ τὰς μεθόδους τὰς καταγινομένας περὶ αὐτά, ἵνα καὶ ἀπ’ αὐτῶν οἰκείως ἑκάστῃ ἡ τοῦ ἀκριβοῦς ἀπαιτῆται ἀπόδοσις. εὑρίσκομεν γὰρ πολλάκις διαφόρους μεθόδους καταγινομένας περὶ τὸ αὐτὸ ὑποκείμενον, οὐ κατὰ τὸν αὐτὸν σκοπόν, ἀλλὰ τὴν μὲν κατὰ τήνδε, τὴν δὲ κατὰ τήνδε τὴν πρόθεσιν, ὡς δεῖν οἰκείως τῇ προθέσει καὶ τὸ ἀκριβὲς παρ’ αὐτῶν ἀποδίδοσθαι. παράδειγμα τοῦ λόγου τέκτων καὶ γεωμέτρης, περὶ ζήτησιν ἄμφω τῆς ὀρθῆς γωνίας καταγινόμενοι. ὀρθὴ δὲ γωνία ἐστὶν ἡ ἀποτελουμένη, ὅταν εὐθεῖα ἐπ’ εὐθείας σταθῇ κατὰ κάθετον, ὡς ποιεῖν ἴσας τὰς ἐφεξῆς γωνίας. ὁ [*](21 rhesis usque ad γὰρ τἀληθοῦς (p. 1098a31) a 24 αὐτὸ Β: αὐτὸν a)

μὲν οὖν τέκτων ζητεῖ τὴν ὀρθήν, ὡς ὀρθῶς ἐφαρμόσαι τὰ ξύλα πρὸς ἄλληλα, [*](19r) ὡς ὁ οἰκοδόμος ὥστε στῆσαι κίονα ὄρθιον τῷ λεγομένῳ ἄλφα ὀργάνῳ πρὸς τὴν ὄρθωσιν ἑκάτερος χρώμενος. τὸ δὲ ἄλφα τρίγωνόν ἐστιν ὀρθογώνιον, οὗ τὴν ὀρθὴν γωνίαν τῷ ἀνισταμένῳ ξύλῳ εἴτε λίθῳ ἐφαρμόζοντες καὶ πρὸς αὐτὴν αὐτὰ ἀπευθύνονιες ὀρθά τε ποιήσουσιν ἵστασθαι καὶ ἑδραῖα τῇ στάσει διὰ τὴν ὀρθότητα γίνεσθαι. | ἀλλ’ οὗτοι μὲν τοῦτο ὡς τέκτων [*](19v) καὶ οἰκοδόμος ποίησουσιν. ὥσπερ καὶ ἡ κάθετος ἐν χρήσει τῷ οἰκοδόμῳ γίνεται κατ’ ὀρθὰς γωνίας πρὸς τὸ τοῦ παντὸς μέσον διὰ τῆς μολιβὸίδος τὸ ἔργον εὐθύνοντι καὶ τὸν τοῖχον ἀνιστῶντι ὀρθόν τε καὶ ἀπαρέγκλιτον. καὶ τούτοις μὲν ἴσως μέχρι τοσούτου ἡ περὶ τὴν ὀρθὴν γωνίαν ἀκρίβεια, ὡς μηδὲν πλεῖον ἐπιζητοῦσιν αὐτῆς ἢ ὅσον πρὸς τὸ ἔργον αὐτοῖς συμβάλλεται, ὁ δὲ γεωμέτρης τήν τε οὐσίαν καὶ ποιότητα τῆς ὀρθῆς ἐπιζητεῖ, τί τέ ἐστιν ἐξετάζων καὶ τίνα ἔχει διαφορὰν πρὸς τὴν ὀξεῖαν καὶ ἀμβλεῖαν. οὐ γὰρ εἰ συμβάλλεταί τι θεωρεῖ πρὸς ὑλικὸν ἔργον καὶ ἀποτέλεσμα ἀλλὰ τί ἐστιν ἡ ὀρθὴ καὶ ὁποῖόν ἐστι, τουτέστι τίς ἡ οὐσία αὐτῆς καὶ τί ὑπάρ- χει. δεῖ γὰρ ἐπὶ ταῖς τῶν πραγμάτων οὐσίαις καὶ τὰ ὑπάρχοντα αὐταῖς εὑρίσκειν καὶ τὸ ἑπόμενα. οὕτω γὰρ ἡ περὶ αὐτῶν τελεία γνῶσις ἡμῖν περιγίνεται. τοῦτο δ’ ἂν σαφὲς γένοιτο καὶ ἐπ’ αὐτῆς τῆς γραμματικῆς. ἕκαστον γὰρ μέρος τοῦ κατὰ σύνταξιν λόγου μανθάνοντες οὐ μόνον εἰς τὰ εἴδη διαιροῦμεν καὶ εἰς τοὺς τύπους, εἰ τύχοι, καὶ τοιαῦτά τινα ἐξετάζομεν, ἀλλ’ ἐρευνῶμεν καὶ τὰ ἑπόμενα, ὡς οὕτω τελείαν τὴν γνῶσιν ἑαυτοῖς αὐτῶν περιποιησόuιενοι. τὸ αὐτὸ δὲ καὶ ἐπὶ τῶν κατὰ γεωμετρίαν σχημάτων γίνεται καὶ ἐπὶ πάντων ὡσαύτως. τοὺς μὲν οὖν οἰκοδόμους καὶ τέκτονας ἀπαιτητέον τὸ ἀκριβὲς περὶ τῆς ὀρθῆς, ὅσον πρὸς αὐτὴν ἱκανῶς, ὅταν χρεία ᾖ, ἀπευθῦναι τὸ ἐργαζόμενον, τοὺς δὲ γεωμέτρας ὅσον περὶ αὐτῆς ᾗ ὀρθή ἐστι καὶ τῶν ἑπομένων αὐτῇ ἀποδιδόναι τὸ ἀληθές. περὶ γὰρ τούτου καὶ θεωρεῖν ἡ ἐπιστήμη αὐτοῖς ἐπαγγέλλεται.

[*](p. 1098a31)

τὸν αὐτὸν δὲ τρόπον καὶ ἐν τοῖς ἄλλοις.

Εἰς παράστασιν τοῦ ὅτι κατὰ τὴν ὑποκειμένην ὕλην δεῖ ζητεῖν τὴν ἀκρίβειαν λαβὼν εἰς παράδειγμα τὴν ὀρθὴν καὶ δείξας ἐκ ταύτης ὅτι καὶ ἐν ἑνὶ πολλάκις ὑποκειμένῳ διαφόρως πέφυκε ζητεῖσθαι ἡ ἀκρίβεια διὰ τὸ τῶν μεθόδων διάφορον, αἳ περὶ αὐτὸ καταγίνονται, πρὸς τὸ καθόλου τὸν λόγον ἀνήνεγκεν ὡς δέον οὕτω κἀν τοῖς ἄλλοις ποιεῖν, εἶτα καὶ αἰτίαν λέγει δι’ ἣν συλληπτικῶς εἶπε καὶ οὐκ εἰς πλείω αὐτὰ ἐξέτεινε παραδείγματα. ὅπως γάρ φησι μὴ τὰ πάρεργα τῶν ἔργων πλείω γίγνηται. τὸ γὰρ προκείμενόν ἐστιν ἀναγράψαι τὴν ἀποδεδομένην περὶ εὐδαιμονίας ὑπογραφήν. εἰ δ’ ἐπιδοίημεν ἑαυτοὺς δι’ ὧν συστησόμεθα τὸ δεῖν τὴν ἀκρίβειαν οἰκείως ἰοῖς τε ὑποκειμένοις ἐπιζητεῖν καὶ ταῖς περὶ αὐτὰ ἐχούέφαρμόσαι

[*](1 scripsi: ἐφρμόση Ba 15 ὁποῖον Ba t Arist. cod. Lb: ποῖόν Arist. vulg. 18 γένοιτο a: γίνηται B 28 rhesis usque ad πλείω γίνηται (p. (1098a33) a 37 ὑπογραφήν corr. ex περιγραφήν Β)[*](p. 1098a33)

οὐκ ἀπαιτητέον δὲ οὐδὲ τὴν αἰτίαν.

Ἐπεὶ τὰ μέρη τοῦ ὅρου τῆς εὐδαιμονίας ἐκλεγόμενος οὐδαμῇ αἰτίαν εἴληφε, δι’ ἣν ὑπάρχει ἐκείνων ἕκαστον τῇ εὐδαιμονίᾳ, οὐδὲ διὰ τί μέρος τῆς οὐσίας αὐτῆς ἐστιν, ὡς εἶναι ταῦτα δι’ ἀποδεικτικῆς ἐπιστήμης συναγόμενα καὶ συνιστάμενα ἐκ τῶν προτέρων καὶ αἰτίων τοῦ συμπεράσματος, ἀλλ’ ἢ ἐκ τῶν δοκούντων ἢ τοῖς πολλοῖς ἢ τοῖς σοφοῖς ἢ ἐκ τῶν ὑστέρων συνήχθη τὰ πρότερα. αἱ δὲ τοιαῦται δείξεις τοῦ ὅτι οὐ τοὐ διότι εἰσίν, ὡς τὸ πρᾶγμα δεικνύουσαι μόνον ὅτι ἔστιν, οὐχὶ δὲ καὶ τὴν αἰτίαν ἀποδιδοῦσαι δι’ ἥν ἐστιν, διὰ τοῦτο νῦν ταῦτα προστίθησιν, ὡς οὐ πάντα δεῖ ἀπαιτεῖν ἐπιστημονικῶς δείκνυσθαι καὶ διὰ τῆς κυρίως αἰτίας. πᾶσα μὲν γὰρ δεῖξις συλλογιστικὸν ἔχει μέσον ὅρον τινά, ὃς αἰτία ἐστίν, οὐχ ἅπας δὲ συλλογισμὸς αἰτίαν ἔχει τοῦ πράγματος μέσην λαμβανομένην, ἀλλ’ εἰσὶν οἳ καὶ μόνου τοῦ συμπεράσματος αἰτίαν παραλαμβάνουσιν, οὐδὲ πάντες ἐκ <τῶν> προτέρων ἀλλ’ εἰσὶν οἳ καὶ ἐκ τῶν ὑστέρων δεικνύουσιν, οἳ καὶ τοῦ διότι ἀλλὰ τοῦ ὅτι λέγονται ὡς τὸ εἶναι τόδε τῷδε δεικνύοντες μόνον, ἀλλ’ οὐχὶ καὶ τὸ διὰ τί, οἷον ὁ μὲν διὰ τοῦ σφαιρικοῦ τῆς σελήνης τοὺς διαφόρους σχηματισμοὺς τῶν φωτισμάτων δεικνύων διὰ τῆς αἰτίας δεικνύει τοῦ πράγματος καὶ τοῦ διὰ τί λέγεται, ὁ δὲ διὰ τῶν φωτισμῶν τὸ σφαιρικὸν ἐκ τοῦ αἰτιατοῦ τὸ αἴτιον δείκνυσι καὶ τοῦ ὅτι λέγεται. καὶ ὁ ἐκ τοῦ πυρὸς δεικνύων εἶναι καπνὸν ἐκ τοῦ αἰτίου τὸ αἰτιατὸν δείκνυσι (καὶ κυρίως αὕτη ἀπόδειξις), ὁ δ’ ἐκ τοῦ καπνοῦ τὸ εἶναι τὸ πῦρ ἐκ τοῦ αἰτιατοῦ τὸ αἴτιον καὶ τεκμηριώδης ἡ ἀπόδειξις καὶ τοῦ ὅτι λέγεται). τοιγαροῦν ἐπεὶ οὐ δυνατὸν ἐπὶ πάντων αἴτια πρὸς τὰς ἀποδείξεις παραλαμβάνεσθαι οὐ μόνον τοῦ συμπεράσματος ἀλλὰ καὶ τοῦ πράγματος, ἀλλ’ ἔστι πολλὰ μὴ ἔχειν αἰτίας τοιαύτας δυνάμενα, ἀναγκαῖον ἐν τούτοις ἀρκεῖσθαι, εἰ μόνου τοῦ συμπεράσματος ἀλλ’ οὐχὶ καὶ τοὐ πράγματος ἀποδιδοίη τις αἴτια. ἀλλὰ καὶ αἱ ἀρχαὶ τῶν ἐπιστημῶν παρ’ αὐταῖς ἐκείναις ὧν ἀρχαί εἴσι, τὸ ὅτι μόνον δεχόμεναι, ἱκανὸν τοῦτο πρὸς ἑαυτῶν παράστασιν ἔχουσιν. οὐδεὶς οὖν ἀλόγως ζητήσει τὸν γεωμέτρην, διὰ τί τὸ σημεῖον ἀμερὲς ἢ ἐφ᾿ ἓν διαστατὸν ἠ γραμμὴ ἤ τι τοιοῦτον.

[*](p. 1098b2)

To δ᾿ ὅτι πρῶτον καὶ ἀρχή.

Τοῦτο κατασκευαστικὸν τοῦ τὰς ἀρχὰς τῶν ἐπιστημῶν μὴ ἔχειν τὸ διὰ τί † παρ’ αὐτοῦ. πρῶτον γὰρ καὶ ἀρχὴ τὸ ὅτι ἐστίν, ἤγουν ἐν τοῖς [*](1.2 καταλιπόντας Β: καταλιπόντες a 3 rhcsis usque Ad περὶ τἀς ἀρχάς (p. 1098b2) a 12 ἐπιστημονικῶς ὡς δείκνυσθαι a 15 αἰτίαν a: αἰτίας Β 16 τῶν a: om. Β 18 διατὶ B: διότι a 20 διατὶ Β: διότι a 21 δείκνυσι καὶ τοῦ ὅτι—τὸ αἴτιον (24) bis Β 25 αἴτια Β: αἴτιον a 29 αἴτια Β: αἰτίαν a 35 διὰ τί Β: διότι a)

ἵνα μὴ ἐπ’ ἄπειρον ἀνίοντες τὸ εἶναι ἐπιστήμην ἀνέλωμεν, πρώτων ἀρχῶν μὴ οὐσῶν. ἐν γὰρ | τῷ ἀπείρῳ κατὰ τὸ ἄκρον πῶς ἄν εὑρεθείη τὸ τρῶτον; [*](20r) ’τον; ἔλαβε δὲ τὰς ἀρχὰς εἰς μέσον, ἵν’ ἐκ τούτων πιστώσηται τὸ μὴ δεῖν ἐπὶ πάντων τὸ διότι ζητεῖν, ἀλλ’ εἶναί τινα ἐν οἷς οὐδεμίαν αἰτίαν ζητοῦντες τοῦντες οὔτε τοῦ πράγματος οὔτε τοῦ συμπεράσματος αὐτόθεν πίστεως ἑτέρας χωρὶς ταῦτα παραλαμβάνομεν. εἶτ’ ἐπεὶ καὶ <ἐν> ταῖς ἀρχαῖς λάκις ἀδηλία εὑρίσκεται καὶ δεῖ λόγων τινῶν εἰς σαφῆ αὐτῶν γνῶσιν, παραδίδωσι καὶ τρόπους καθ’ οὗς ἡμῖν ἡ περὶ αὐτῶν γνῶσις σαφὴς περιγίνεται. γινεται.

[*](p. 1098b3)

Τῶν δ’ ἀρχῶν αἱ μὲν ἐπαγωγῇ.

Ἐπεὶ τὰς ἀρχὰς τῶν ἐπιστημῶν μὴ δι’ ἀποδείξεως εἶπε γινώσκεσθαι μηδὲ τὸ διότι περὶ αὐτῶν ἀποδίδοσθαι ὥσπερ τινὸς ἐρωτῶντος, καὶ πῶς ταύτας γνωρίσομεν καὶ ἐπιστησόμεθα ἀγνώστους οὔσας καὶ μὴ ὑποβαλλομένας ἐπιστήμῃ (συμβήσεται γὰρ διὰ τῶν ἀδήλων δῆλα τὰ ἄδηλα γίνεσθαι), παραδίδωσι τοὺς τρόπους, δι’ ὧν ἡμῖν ἡ γνῶσις τῶν ἀρχῶν περιγίνεται, ἄλλους παρὰ τὴν ἐπιστήμην ὄντας. ἐπαγωγῇ μὲν θεωροῦνται ὡς αὗται· τὰ τῷ αὐτῷ ἴσα καὶ ἀλλήλοις ἴσα, καὶ ἐὰν ἴσοις ἴσα προστεθῇ, τὰ ὅλα ἐστὶν ἴσα. εἰ γάρ τις περὶ τούτων ἀμφιβάλλει, ἀποδείξαι μὲν οὐκ ἔχομεν, παριστῶμεν δὲ ἐκ τῆς ἐπαγωγῆς, ἀριθμοὺς καὶ μεγέθη προσλαμβάνοντες καὶ ἄλλα ὅσα μετρεῖσθαι δύνανται. εἰ γάρ τις τυχὸν ἐν μέτρῳ θεῖτο μονάδας δέκα καὶ ἑτέρας δέκα ἴσας αὐταῖς, εἶθ’ ἑκατέρᾳ δεκάδι ἑτέρας ἴσας προσθήσει οἷον δ καὶ δ ἢ ε καὶ ἑ ἢ ς καὶ ς, ἴσα τὰ ὅλα ἔσται, ἤτοι τὰ πρότερα τεθειμένα μετὰ τῶν προστεθέντων αὐτοῖς. ταῦτα μὲν ἐπαγωγῇ γνωρίζονται, αἰσθήσει δὲ ὡς τὰς ἑκάστου τῶν πρώτων στοιχείων οἰκεύς γνωρίζομεν ποιότητας, οἷον πυρὸς μὲν τὴν θερμότητα, ἀέρος δὲ τὴν ὑγρότητα, ὕδατος τὴν ψυχρότητα, γῆς τὴν ξηρότητα, ἐθισμῷ δὲ ὡς αἱ ἀρεταί. πῶς γὰρ ἄλλως καλὰ εἶναι γνωρίσομεν τὰ σωφρονικὰ ἡ ἐκ τοῦ πράττειν ταῦτα καὶ οὕτως ἐν τούτοις ἐθίζεσθαι ταῖς πράξεσιν; ἐμπειρίᾳ δὲ γινώσκομεν σκομεν τὰ ὠφέλιμα, ὃ ἐπὶ φαρμάκων καὶ τροφῶν γίνεται. ἐκ γὰρ τοῦ πολλάκις πεῖραν λαβεῖν τῆςδε τῆς τροφῆς ἢ τοῦδε τοῦ φαρμάκου τὸ ὠφέλιμον αὐτὸ ἢ βλαβερὸν εἷναι πιστούμεθα.

[*](p. 1098b4)

Μετιέναι δὲ πειρατέον ἑκάστας ᾗ πεφύκασι.

Τὸν τῆς εὐδαιμονίας ὅρον εὑρεῖν σπουδάζων οὐ μάτην εἰς μέσον τὸν περὶ τῶν ἀρχῶν λόγον παρεισενήνοχεν ἀλλὰ καὶ λίαν οἰκείως καὶ προσφυῶς· [*](7 ἐν a: om. Β 8 ἀδηλία a: ἀδήλου Β 11 δ’ ἀρχῶν Ba et Arist. cod. Mb: ἀρχῶν δ’ Arist. vulg. rhesis usque ad ἄλλαι δὲ ἄλλως (p. 1098b4) a 12 ἀποδείξεως Β: ἀπόδειξιν a 17 ἐπαγωγῆ a: ἐπαγωγαὶ Β 22 καὶ a: ἢ Β 33 rhesis usque ad τῶν ζητουμένων (p. 1098b8) a)

ἀρχὴ γὰρ καὶ ὅρος. καὶ διὰ τοῦτο καὶ περὶ αὐτοῦ οὐ τὸ διότι ἀπαιτητέον, [*](20r) ἀλλ’ ἱκανὸν τὸ ὅτι κτὰ τρόπον ἀποδιδόμενον, ἐπεὶ καὶ παρὰ ταῖς ἐπιστήμαις σιήμαις ἐν ταῖς ἀρχαῖς οὐκ ἀξιώματα μόνον καὶ αἰτήματα ἀλλὰ καὶ ὅροι τάττονται. ὡς ἐν γεωμετρίᾳ σημεῖον εἶναί φαμεν οὗ μέρος οὐθὲν καὶ γραμμὴν μῆκος ἀπλατὲς καὶ ἑξῆς τὰ λοιπά, καὶ οὐδαμῇ τὸ διότι περὶ αὐτῶν οὔτε ζητεῖται οὔτ’ ἀποδίδοται. κἄν τις αὐτὰ λόγος πιστοῖ, τοῦ ὅτι οὗτος οὐ τοῦ διότι ἐστίν, οἷον ὡς ὅταν λαβόντες ὅτι πᾶν τὸ περατοῦν τοῦ περατουμένου λείπεται μιᾷ διαστάσει καὶ ὅτι σῶμα τριχῇ διαστατὸν ὂν ὑπὸ τῆς ἐπιφανείας περατοῦται. διὸ καὶ διχῇ διαστατὸν ἡ ἐπιφάνεια, ἑνὶ διαστήματι, στήματι, τῷ βάθει, λειπομένη τοῦ σώματος, μῆκος καὶ πλάτος μόνον ἔχουσα, ἡ δὲ γραμμὴ μῆκος μόνον, ὡς περατοῦσα τὴν ἐπιφάνειαν, ὡς εἶναι καὶ τὸ σημεῖον ἀδιάστατον καὶ ἀμερές, ἐπεὶ τὸ μοναχῇ διεστηκὸς περατοῖ. καὶ ὅρα ὅτι ἐπ’ οὐδενὸς τὸ διότι ἀλλὰ τὸ ὅτι ἀπλῶς ἀποδέδοται. καὶ ἔστι τόπος οὗτος ἕτερος τῆς τῶν ἀρχῶν βεβαιώσεως παρὰ τοὺς εἰρημένους τρεῖς, ἤγουν τὴν ἐπαγωγὴν τὴν αἴσθησιν τὸν ἐθισμόν, ἐπεὶ καὶ διὰ συλλογισμοῦ ἔστι ποτὲ ὅρον συστῆσὰςθαι, ἀρχὴν ὄντα ἀποδείξεως, ὅτι ὁρισμός ἐστι τοῦ ὁρισμοῦ, ἀλλ’ οὐ διότι δεικνύοντας οἷον ὡς ἐπὶ δυεῖν ἐναντίων ὁμογενῶν εἴ τις θατέρου λήψοιτο τῶν ἐναντίων τόνδε τὸν ὁρισμὸν ὄντα, δείξει τὸν ἐναντίον τοῦ ἐναντίου ὑπάρχοντα, ὡς ἐπὶ λευκοῦ καὶ μέλανος· εἰ γὰρ τὸ λευκὸν χρῶμα διακριτικὸν ὄψεως, ἔσται τὸ μέλαν χρῶμα συγκριτικὸν ὄψεως. ἀλλὰ καὶ κατὰ μέρος ἄν τις τὰ συνιστῶντα τὸν ὁρισμὸν κατασκευάζων δείξῃ ὅλον αὐτὸν τῷ ὑποκειμένῳ ὑπάρχοντα, οὐ μὴν τὸ διότι ἐπ’ οὐδενός, ἀλλὰ τὸ ὅτι ἀποδώσει· ὃ καὶ ἐνταῦθα ὁ Ἀριστοτέλης ἐποίησε, τί ἐστιν ἡ εὐδαιμονία ἀποδιδούς. ψυχῆς γὰρ αὐτὴν ἔδειξε πρῶτον εἶναι λογικῆς, ἔπειτα οὐ δύναμιν ἀλλ’ ἐνέργειαν, εἶτα ἐν βίῳ τελείῳ. καὶ οὕτω τῶν μερῶν δείξας ἕκαστον, ἐκ τῆς τούτων συνθέσεως τὸν ὅρον ἀπετέλεσεν. ἐπεὶ δὲ κατὰ διαφόρους τρόπους ἡ τῶν ἀρχῶν γνῶσις ἡμῖν περιγίνεται, διὰ τοῦτό φησιν ὅτι πειρατέον ἑκάστας κατὰ τὸν τρόπον ἐκεῖνον μετέρχεσθαι καθ’ ὃν πεφύκασιν εἰς γνῶσιν ἡμῖν ἔρχεσθαι. καὶ ἐπιδεικτέον σπουδήν, ὅπως παραδοθῶσι καλῶς ἤγουν κατὰ τὸν οἰκεῖον ἑκάστῃ τρόπον. προτρεπόμενος δὲ εἰσέτι πλέον πρὸς τὴν κατάληψιν τῶν ἀρχῶν, προστίθησι δοκεῖ γὰρ πλεῖον ἢ τὸ ἥμισυ τοῦ παντὸς εἶναι ἡ ἀρχή, ὥσπερ τινὸς πρὸ. βαλλομένου τὸ βραχὺ κατὰ μέγεθος τῆς ἀρχῆς ἐν ταῖς λέξεσι καὶ θαυμάζοντος, ζοντος, εἰ βραχεῖα οὖσα μεγάλα ἐν τοῖς θεωρήμασι δύναται, ταῦτα ἐπιφέρει, μὴ γὰρ ὅρα, φησί, τὸ βραχὺ τῆς ἀρχῆς ἐν τῖς λέξεσιν ἀλλὰ τὸ κατὰ δύναμιν ὕπερ βάλλον. τὸ γὰρ πάν τῆς θεωρίας ταῖς ἀποδείξεσι ν συμμερίζεται, ὡς τὸ μὲν πλεῖον ἢ τὸ ἥμισυ προσεῖναι αὐτῇ, τὸ δὲ λοιπὸν τοῖς συλλογισμοῖς καὶ ταῖς ἀποδείξεσιν, ὡς καὶ τὰς ἀρχὰς σὺν ταῖς ἀποδείοξεσι φανερὰ καθιστᾶν τὰ ζητούμενα, ὅτι γε καὶ αἱ ἀποδείξεις ἐκ τῶν [*](1 καὶ διὰ α: ἢ διὰ B 2 τρόπον Β: τρόπου a 4 οὐθὲν Β: οὐδέν a 17 δεικνύονται a δυεῖν B: δυοῖν a 21 κατά μέρος ἄν τις scripsi cum Vat. 1622: κατὰ μέρος ὄντες τοὺς B: καὶ τὰ μέρη τις τὰ a 22 κατασκευάζων a: κατασκευάζη Β δείξη Β: δείξει a 28 ἑκάστας a: ἑκάστοις Β 32 ἡ τὸ Ba et Arist. Ηa: ἡ Arist. vulg. ἡ Β: om. a 39 φανερὰ Β: φανερὰς a) ἀρχῶν ὁρμώμεναι τὸ οἰκεῖον ἐνεργοῦσιν, ὡς ἐοικέναι τὰς μὲν ἀρχὰς τοῖς [*](20v) ἀθλοθέταις καὶ τῷ ὅθεν τῷ ἀγῶνι ἡ ἀρχὴ τῆς κινήσεως, ἤγουν τῷ ποιητικῷ αἰτίῳ, τὰς δὲ ἀποδείξεις τοῖς ἀγωνιζομένοις. καὶ ὁ Πλάτων’ οὕτως ἀπείκασε.

[*](5 p. 1098b9)

Σκεπτέον δὲ περὶ αὐτῆς οὐ μόνον ἐκ τὸ ὖ συμπεράσματος.

’Ex τοῦ λέγειν περὶ τοῦ τῆς εὐδαιμονίας ὁρισμοῦ μεταβὰς εἰς τὸ κοινῶς εἰπεῖν περὶ τῶν ἀρχῶν κάτεισιν εἰς τὴν ἀρχήν, ἣν αὐτὸς ἔθετο τὴν εύδαιμονίαν μονίαν ὁρισάμενος. ἐπεὶ δὲ συλλογισάμενος διὰ πολλῶν συνῆξεν αὐτήν, τὸ ὅτι οὐ τὸ διότι ἀποδιδούς, φησὶ νῦν ὅτι σκεπτέον περὶ αὐτῆς εἰ ἁρμόδιος ὅρος τῆς εὐδαιμονίας ὁ ἀποδοθεὶς οὐ μόνον ἐκ τοῦ συμπεράσματος, ὃ αὐτὴ ἡ ἀρχὴ καὶ ὁ ὅρος ἐστί, καὶ ἐξ ὧν ὁ λόγος, τουτέστιν ἐκ τῶν προτάσεων, ἐξ ὧν ἡ περὶ αὐτοῦ δεῖξις συντέθειται, ἀλλὰ πρὸς πλείω πληροφορίαν δεῖ σκοπῆσαι καὶ ἐκ τῶν λεγομένων περὶ αὐτῆς παρά τε τῶν φιλοσόφων καὶ ἑτέρων πολλῶν, ἵνα πάντων ἀλλήλοις συμφωνούντων, τῆς τε κατὰ τὴν λογικὴν θεωρίαν ἀκολουθίας καὶ τῶν ἅ φασι πάντες περὶ αὐτῆς, εἴη δῆλον ὡς ἀληθεύει ἡ περὶ αὐτῆς ἀπόδοσις. ὃ γὰρ ἐν τῷ λόγῳ τὸ ἀληθές, τοῦτο ἡ ὕπαρξις ἐν τῷ πράγματι. ὅταν οὖν τὰ ὑπάρχοντα τῷ πράγματι συνᾴδῃ τοῖς περὶ αὐτοῦ λεγομένοις, δῆλον ἄν εἴη ὅτι ἀληθὴς ὁ λόγος ἐστίν, ὥσπερ καὶ ὅταν ψευδὴς ὁ λόγος ᾖ, ταχέως ὑπὸ τῆς ἀληθείας ἐλέγχεται, τῶν πραγμάτων μὴ συμφωνούντων τοῖς λεγομένοις.

[*](p. 1098b12)

Νενεμη μένων δὴ τῶν ἀγαθῶν τριχῇ.

Ἐπεὶ ψυχῆς ἐνέργειαν κατ’ ἀρετὴν τὴν εὐδαιμονίαν ὡρίσατο, αὐτὸ τοῦτο τὸ ψυχῆς εἶναι ἐνέργειαν ὡς καλῶς εἰλημμένον νῦν παρίστησιν, ὁμολογούμενον λαβὼν ἐκ τῶν παλαιῶν φοσόφων τὸ εἰς τρία διαιρεῖεσθαι τὰ παρ’ ἡμῖν ἀγαθὰ εἰς τὰ τῆς ψυχῆς, εἰς τὰ τοῦ σώματος, εἰς τὰ ἔξωθεν, καὶ κυριώτατον λέγεσθαι τὰ περὶ ψυχὴν τῶν λοιπῶν καὶ μάλιστα ἀγαθά. εἰ γὰρ ἡ ψυχὴ κρεῖττον σώματος καὶ τῶν ἔξωθεν, ἐξ ἀνάγκης καὶ τὰ αὐτῆς ἀγαθὰ κυριώτερα καὶ μάλιστα τῶν σωματικῶν καὶ τῶν ἔξωθεν, τὰς δὲ πράξεις καὶ τὰς ψυχικὰς ἐνεργείας οὔτε τοῦ σώματος εἶναι οὔτε τι μᾶλλον τῶν ἔξωθεν, ἀλλ’ ὁμολογεῖσθαι ταύτας εἶναι περὶ ψυχήν, κἀντεῦθεν συνάγεσθαι ἐκ τῆς τῶν φιλοσοφούντων ὁμολογίας, τῶν ψυχικῶν εἶναι ἀγα- θῶν τὴν εὐδαιμονίαν· ὡς εἶναι τὸν συλλογισμὸν τοιοῦτον· αἱ ἀγαθαὶ πρά- ξεις καὶ ἐνέργειαι ὑπὸ τὰς ἁπλῶς πράξεις καὶ ἐνεργείας ἀνάγονται· πᾶσαι πράξεις καὶ ἐνέργειαι τῆς ψυχῆς εἰσιν· αἱ ἀγαθαὶ ἄρα πράξεις καὶ ἐνέργειαι τῆς ψυχῆς εἰσι· καλῶς ἄρα εἴληπται ὅτι ψυχῆς ἐνέργεια ἡ εὐδαιμονία ἐστίν.

[*](4 Πλάτων]? 5 δὲ Ba ut Arist. cod. Kb: δὴ Arist. vulg. rhesis usque ad διαφωνεῖ τἀληθές (p. 1098b12) a 21 rhesis usque ad τῶν φιλοσοφούντων (p. 1098b18) a 25 εἰς τὰ τῆς ψυχῆς—μάλιστα ἀγαθά (26) B: om. a 26 κυριώτατον Ba: scripserim κυριώτατα ex Aristotele 29 τι Β: τινὸς a)[*](p. 1098b18)

’0ρθῶς δὲ καὶ ὅτι πράξεις τινές.

[*](20v)

Καλῶς μὲν οὖν, φησίν, εἴρηται ὅτι τῆς ψυχῆς εἰσιν αἱ ἐνέργειαι καὶ πράξεις καὶ οὔτε τοῖς σωματικοῖς οὔτε τοῖς ἐκτὸς συντέτακται· οὐ μόνον δ’ ἐκεῖνο ἀλλὰ καὶ τοῦτο ὀρθῶς, ὅτι τὸ τέλος πράξεις τινὲς καὶ ἐνέργειαι λέγονται. οὕτω γὰρ καὶ τὸ τέλος εἴη ἂν τῶν περὶ ψυχὴν ἀγαθῶν καὶ οὔτε τῶν σωματικῶν οὔτε τῶν ἐκτός. εἰ γὰρ ἐνέργειαι καὶ πράξεις τὸ τέλος, πᾶσαι δὲ αἱ πράξεις καὶ ἐνέργειαι τῶν περὶ ψυχήν, τὸ τέλος ἄρα τῶν περὶ ψυχήν ἐστιν ἀγαθῶν. διαφέρει δὲ τοῦτο τοῦ πρὸ αὐτοῦ, ὅτι ἐν ἐκείνῳ μὲν τὸ καλῶς εἰρῆσθαι ψυχῆς ἐνέργειαν τὴν εὐδαιμονίαν εἶναι συνέστησεν, ἐνταῦθα δὲ τὸ ὀρθῶς λέγεσθαι πράξεις εἶναι καὶ ἐνεργείας τὸ τέλος. τὸ δὲ τινὲς προσόθηεν, ὅτι οὐχ ἁπλῶς πράξεις καὶ ἐνέργειαι τὸ τέλος ἀλλὰ ποιαί, ἤτοι κατ’ ἀρετὴν καὶ ἀγαθαί. συνᾴδει δὲ τῷ λόγῳ καὶ τὸ εὖ ζῆν. ἐκ τῶν φιλοσοφούντων τὸ ῥηθὲν συστησάμενος, συνίστησιν ἔτι τοῦτο καὶ ἐκ κοινοτέρας ὁμολογίας. ἡ δέ ἐστι τὸ εὖ ζῆν καὶ εὖ πράττειν τὸν εὐδαίμονα, ἃ καὶ ἄμφω ἐνεργείας καὶ πράξεις δηλοῖ, αἳ δὴ περὶ ψυχήν εἰσιν, ὡς εἴρηται, ὡς εἶναι καὶ τοῦτο τῷ τῆς εὐδαιμονίας ὁρισμῷ συνῳδόν. τὸ δὲ σχεδὸν τέθειται δι’ εὐλάβειαν φιλόσοφον. ἐνδέχεται δέχεται γὰρ εἶναί τινας μὴ εὐζωίαν καὶ εὐπραξίαν τὴν εὐδαιμονίαν λέγοντας ὦ ἀλλ’ ἕτερόν τι τῶν ἐναργῶν, οἷον ἡδονὴν ἢ πλοῦτον ἤ τι τοιοῦτον ἕτερον. τέως δ’ ἐπεὶ παρὰ τῶν πλείστων εὐζωία τις καὶ εὐπραξία εἴρηται, πειστέον ἄν εἴη τοῖς λέγουσι καὶ ῥητέον ζωήν ἀγαθὴν καὶ πράξεις ἐπαινετὰς τὴν εὐδαιμονίαν ὑπάρχειν.

[*](p. 1098b22)

Φαίνεται δὲ καὶ τὰ ἐπιζητούμενα περὶ τὴν εὐδαιμονίαν.

Ἐπιζητούμενα καὶ δοξαζόμενα καλῶς τὰ περὶ εὐδαιμονίαν ζητούμενα. [*](21r) οὕτω δὲ ταῦτα εἶπεν ὡς οὐ πάντων λεγόντων τὸ αὐτό, ἀλλ’ ἄλλων μὲν τόδε, ἑτέρων δὲ τόδε. εἰ γὰρ πάντες ἔλεγον τὸ αὐτό, οὐκ ἂν ἦν ἐπιζητούμενον τὸ λεγόμενον ἀλλ’ ὁμοφωνούμενον. νῦν δ’ ἐπεὶ ὁ μὲν τόδε, ὁ δὲ τόδε, ζητούμενά ἐστι διὰ τὸ πρὸς ἄλληλα διαφέρεσθαι. ὅμως καὶ οὕτως ἔχοντα φαίνεται πάντα τῷ λεχθέντι ὑπάρχοντα, ὡς ὁ λόγος φανεῖ. ἐπεὶ γὰρ τὸ λεχθὲν ἦν τὴν εὐδαιμονίαν εἶναι ψυχῆς ἐνέργειαν κατ’ ἀρετήν, κἂν ἀρετήν τις ἁπλῶς αὐτὴν ἐρεῖ κἄν φρόνησιν καὶ σοφίαν τινὰ κἂν ταῦτα πάντα κἀν τούτων τι μεθ’ ἡδονῆς ἢ οὐκ ἄνευ ἡδονῆς, συνῳδὰ πάντα τῷ λόγῳ. πάντα γὰρ ταῦτα τῆς ψυχῆς καὶ ἀρετὴ ψυχῆς ἕκαστον, ὥστε τῷ λέγοντι λόγῳ ψυχῆς ἐνέργειαν εἶναι κατ’ ἀρετὴν τὴν εὐδαιμονίαν πάντα ταῦτα [*](1 rhesis usque ad καὶ εὐπραξία (p. 1098b22) a 2 αἱ Β: om. a 9 ἐνέργειαν corr. nil)ro ox ἐνέργεια Β 10 ἐνεργείας a: ἐνέργειαι B 11 ἐνέργειαι B: ἐνέργεια a 15 καὶ (ante ἄμφω) Β: om. a 21 πράξεις ἐπαινετὰς Β: πρᾶξιν ἐπαινετὴν a 23 rhesis usque ad ἢ οὐκ ἄνευ ἡδονῆς (p. 1098b25) a 31 ἐρεῖ Β: ἐρῇ a)

ὑπάρχοντα φαίνεται, μόνον ὅτι ταῦτα μὲν ἕξεις, ὁ δὲ λόγος ἐνέργειαν [*](21r) εἴρηκε τῆς κατ’ ἀρετὴν ἕξεως, ἡ δ’ ἡδονὴ ἐξ ἀνάγκης ἕπεται τῷ συναι- σθανομένῳ ἑαυτοῦ ἔχοντος εὖ. εἰ γὰρ ἐπὶ τῷ εἶναι ἥδεταί τις τοῦ εἶναι ἀπολαύων, οὗ φύσει τῶν ὄντων ἐφίεται ἕκαστον, πῶς ἂν οὐχ ἥδοιτο πλέον ἐπὶ τῷ εὖ εἶναι. ἐφετοῦ ἐφετωτέρῳ ὄντι. εἰ δὲ καὶ περὶ τὴν εὐδαιμονίαν ζητούμενα καὶ οὐ περὶ τῆς εὐδαιμονίας, οὐδὲ τοῦτο ἀνέμφαντον, ἀλλ’ ὡς τῶν ταῦτα λεγόντων τὴν μὲν οὐσίαν αὐτῆς μὴ δηλούντων, τὰ περὶ αὐτὴν δ’ ἐμφαινόντων ἢ ἐν χρόνῳ ὡς εἰπεῖν ἁπτόμενα ἢ πρὸς αὐτὴν ἐπιπολαιότερον ἔχοντα.

[*](p. 1098b26)

Ἔτεροι δὲ καὶ τὴν ἐκτὸς εὐετηρίαν.

Τοῦτο οὐχ ὡς ἐν τῷ ὁρισμῷ καὶ αὐτὸ παραληφθὲν εἶπεν, ἀλλ’ ὅτι καὶ οὗτοι τῷ λόγῳ οὐκ ἠναντιοῦντο, παραλαμβάνοντες μὲν καὶ τὰ εἰρημένα, σὺν αὐτοῖς δὲ καὶ τὴν ἐκτὸς εὐετηρίαν ὥς τι παραπλήρωμα τάττοντες. δεῖ γὰρ καὶ αὐτῆς ἐνίοτε τῷ εὐδαίμονι ὡς συνεργοῦ πρὸς ἐνεργείας τινάς.

[*](p. 1098b26)

Τούτων δὲ τὰ μὲν πολλοὶ καὶ παλαιοὶ λέγουσι.

Τῶν περὶ εὐδαιμονίαν εἰρημένων τὰ μὲν πολλοὶ καὶ παλαιοὶ ἄνδρες φασί, τὰ δὲ ὀλίγοι καὶ ἔνδοξοι. τοῖς μὲν οὖν διὰ τὴν παλαιότητα τὸ αἰδέσιμον, τοῖς δὲ διὰ τὸ ἔνδοξον, οὖσι σοφοῖς. οὔτε οὖν τούτους οὔτε ἐκείνους δοτέον διαμαρτάνειν ἀπλῶς ἐφ’ οἷς φασιν.

[*](p. 1098b29)

Ἀλλ’ ἕν γέ τι ἢ τὰ πλεῖστα κατορθοῦν.

Εν εἰπὼν ὥσπερ ᾐδέσθη τοὺς ἄνδρας, εἰ τοσοῦτοι καὶ τοιοῦτοι ὄντες ἕν τι μόνον κατορθῶσαι ῥηθήσονται, ἐφ’ οἶς περὶ εὐδαιμονίας εἶπον, διὰ τοῦτο ἢ τὰ πλεῖστα ἐπήνεγκε.

[*](p. 1099b29)

τοῖς μὲν οὖν λέγουσι τὴν πᾶσαν ἀρετήν.

Oi ἀρετήν, φησί, τὴν εὐδαιμονίαν εἰπόντες συνῳδὰ μὲν τῷ ἀποδοθέντι θέντι περὶ αὐτῆς εἶπον λόγῳ, ὡς ἐνεργείας οὔσης τῆς εὐδαιμονίας κατ’ ἀρετήν. πλὴν πολὺ διαφέρει ἐν κτήσει ὑπολαμβάνειν ἢ χρήσει τὸ ἄριστον. καὶ ἐν ἕξει ἢ ἐνεργείᾳ. ἡ μὲν γὰρ χρῆσις καὶ κτῆσις ἐπὶ τῶν ὀργάνων λέγεται καὶ εἴ τι τούτοις ἀνάλογον, ἡ δ’ ἕξις καὶ ἐνέργεια ἐπὶ τῶν ἔν τινι θεωρουμένων ποιοτήτων καὶ τελειούντων αὐτό, οἷον πλοῦτος μὲν [*](3 ἑαυτοῦ Β: ἑαυτῷ a τις a: τῶν B 10 in rhesi add. συμπεριλαμβάνουσι (p. 1098b26 ut codd. Arist. MbOb: συμπαραλαμβάνουσι Arist. vulg.) a 15 καὶ παλαιοὶ λαιοὶ a ut Arist. vulg.: καὶ οἱ παλαιοὶ Β rhesis usque ad τοῖς ὅλοις (p. 1098b29) a 16 εἰρημένων bis B 20 ἡ τὰ Ba et Arist. cod. Kb: ἢ καὶ Arist. vulg. rhesis usque ad ἕξει ἣ ἐνεργεία (p. 1098b33) a 24 πᾶσαν Ba et Arist. codd. HaLbOb: om. Arist. vulg. 30 τελειούντων corr. ex τελειουσῶν Β: τελειουσῶν a)

καὶ τὰ ταῖς τέχναις ὑπουργὰ ὄργαν ἐν κτήσει εἶναι τοῖς ἔχουσι λέγονται, [*](21r) καὶ δεῖ χρῆσθαι αὐτοῖς πρὸς τὰ δέοντα ὡς μὴ μάτην ἡ τούτων εἴη κτῆσις. τέχνη δὲ καὶ ἐπιστήμη καὶ ἀρετὴ ἕξεις τῆς ψυχῆς, ἐν αὐτῇ μὲν ὡς ἐν ὑποκειμένῳ οὖσαι, τελειωτικαὶ δὲ τοῦ ἐν ᾧ εἰσι. καὶ δεῖ κατ’ αὐτὰς ἐνεργεῖν ὡς μὴ μάτην τὰς ἕξεις ἔχοιμεν. ὡς γὰρ θησαυρῷ μὴ φαινομένῳ μάτην ἡ κτῆσις, οὕτω καὶ ἕξει ἀγαθῇ μὴ ἐνεργούσῃ εἴη ἄν τὸ ὑπάρχειν διάκενον.

[*](p. 1098b33)

Τὴν μὲν γὰρ ἕξιν ἐνδέχεται μηδὲν ἀγαθὸν ἀποτελεῖν.

Διαφορὰν ἐν τούτοις παρίστησι τῆς ἕξεως καὶ τῆς ἐξ αὐτῆς προβαινουσης ἐνεργεῖς, ὅτι οὐ μικρὰ ἐστιν, εἰ τὴν μεν ἐνδέχεται μηδὲν ἀποτε- λεῖν ἀγαθὸν ἐν τῶ ὑποκειμένῳ οὖσαν, ὡς ἐπὶ τοῦ καθεύδοντος τέκτονος ἢ ἄλλου του τεχνίτου ἢ ἐπιστήμονος ἢ νόσῳ τυχὸν ἢ ἀσχολίᾳ τινὶ τῆς ἐνεργείας ἐκκοπτομένου. τὴν δ’ ἐνέργειαν ἀδύνατον μὴ ἀποτελεῖν τὸ τῇ ἕξει ἁρμόδιον. ὡς οὖν ἐπὶ τῶν λοιπῶν ἕξεων ἔχει καὶ τῶν κατ’ αὐτὰς ἐνεργειῶν, οὕτω καὶ ἐπὶ τῆς ἀρετῆς. πράξει γὰρ ἐξ ἀνάγκης ὁ κατ’ αὐτὴν ἐνεργῶν καὶ εὖ πράξει. ἐκ γὰρ ἀγαθῆς ἕξεως ἀγαθαὶ προβαίνουσιν ἐνέργειαι.

[*](p. 1099a3)

Ὥσπερ δὲ Ὀλυμπιάσιν.

Δείκνυσι καὶ ἐκ παραβολῆς τὸ καλῶς ἐνέργειαν εἰρῆσθαι ψυχῆς ἀλλ’ οὐχ ἕξιν τὴν εὐδαιμονίαν. ὡς γάρ, φησίν, ἐν τοῖς ἀγῶσι τοῖς γυμνικοῖς εἰσί τινες ἰσχυρότατοι ἀλλ’ οὐ στεφανοῦνται διὰ τοῦτο, εἰ μὴ ἐνεργοῦσι καὶ ἀγωνίζονται (τῶν γὰρ ἀγωνιζομένων εἰσὶν οἱ στέφανοι), οὕτω κἀν τῷ βίῳ πολλῶν ἴσως καλῶν καὶ ἀγαθῶν οἱ πράττοντες ὀρθῶς καὶ τὰς ἕξεις ἔργοις ἐπιδεικνύμενοι, ἐκεῖνοι ἐπήβολοι γίνονται, ἤτοι εὔποροι δόξης καὶ μακαριότητος. αἱ δ’ Ὀλυμπιάδες ἀγῶνες ἐν Ἀρκαδίᾳ τελούμενοι Διὶ Ὀλυμπίῳ.

[*](p. 1099a7)

ἔστι δὲ καὶ ὁ βίος αὐτῶν καθ’ αὑτὸν ἡδὺς ἕως τοῦ [*](21v) τῷ φιλαρέτῳ.

Δείξας ὅτι τε ἔστιν ἡ εὐδαιμονία καὶ τί ἐστιν, ἐντεῦθεν ἐπὶ τὰ λοιπὰ χωρεῖ δύο προβλήματα· καὶ παρίστησι τίνα τε ὑπάρχει αὐτῇ καὶ διὰ τί ὑπάρχει. τοῦτο δέ ἐστι τὸ ὁποῖόν τί ἐστι καὶ διὰ τί ἐστιν. ἃ δείκνυσιν ὑπάρχειν αὐτῇ, τὸ ἥδιστόν ἐστι καὶ τὸ ἄριστον καὶ τὸ κάλλιστον. τοῦτο [*](1 ταῖς τέχναις Β: τῆς τέχνης a 8 rhesis usque ad καὶ εὑ πράξει (p. 1009a3) 12 τεχνίτου ἡ a: τεχνίτου καὶ ἡ Β 18 δ’ ἐν Β (et Vat. 1622) δ’ a et Arist. rbesis usque ad ἐπήβολοι γίγνωνται (sic! p. 1099a7) a 23 καὶ ἀγαθῶν Β: κἀγαθῶν a 2.5 αἱ δ’ Ὀλυμπιάδες B: οἱ δ’ Ὀλυμπιάδι a τελούμενοι a: τελούμεναι Β 27 rhesin plenam exhibet usque ad τῷ φιλαρέτῳ (p. 1099a11) a Comment. Arist. XX Eustratius in Ethica. 6)

δὲ κατὰ τὰ παρὰ ἀρχαίων περὶ αὐτῆς δοξαζόμενα. εἴ τι γὰρ ἔλεγεν ἕκαστος [*](21v) εἶναι τὴν εὐδαιμονίαν, μεθ’ ἡδονῆς ἔλεγεν εἶναι ἢ οὐκ ἄνευ ἡδονῆς· μεθ’ ἡδονῆς μέν, εἰ ὡς μέρος καὶ αὐτὴν τῆς εὐδαιμονίας μετὰ τῶν ἄλλων ἐλάμβανεν, οὐκ ἄνευ δὲ ἡδονῆς, εἰ ὥς τι τῶν ἑπομένων τῇ εὐδαιμονίᾳ τὴν ἡδονὴν ἔλεγεν. οὐ χωρὶς δὲ ἀλλήλων ταυτὶ τὰ ζητούμενα, τὸ ὁποῖόν τί ἐστι καὶ τὸ διὰ τί ἐστιν, ἀλλ’ ἀλλήλοις συναναφαίνονται. τῆς γὰρ αἰτίας ἀποδιδομένης, δι’ ἣν τόδε τῷδε ὑπάρχει, ἅμα καὶ τὸ ὅτι ὑπάρχει τόδε τῷδε καὶ τὸ διὰ τί ὑπάρχει παρίσταται. ἵνα δὲ συστήσηται τὴν ἀπόδειξιν, ἄρχεται ἀπὸ τοῦ καθολικωτέρου καὶ κοινοτέρου καὶ καταφέρει τὸν λόγον εἰς τὸ προκείμενον. ἑκάστῳ γάρ, φησίν, ἐκεῖνο ἡδύ ἐστι πρὸς ὃ φιλοτοιοῦτος λέγεται, οἷον φί- λιππος ὁ τοὺς ἵππους φιλῶν καὶ ἡδὺ ὁ ἵππος αὐτῷ, φιλοθέωρος ὁ τὰς θέας καὶ ἡδὺ τὸ θέαμα αὐτῷ, φίλοινος καὶ φιλόσοφος ὁ τὴν σοφίαν καὶ τὸν οἶνον καὶ ἡδὺ ὁ οἶνος καὶ ἡ σοφία αὐτῷ. καὶ οὕτως ἐκ τῆς ἐπαγωγῆς τὸ καθόλου πιστωσάμενος, ἤτοι τὴν τοῦ συλλογισμοῦ μείζονα πρότασιν, καταντᾷ ἐπὶ τὸ προκείμενον, τὸν αὐτὸν τρόπον φάσκων καὶ τὰ δίκαια καὶ ὅλως τὰ κατ’ ἀρετὴν τῷ φιλαρέτῳ. ἐπεὶ γὰρ ὁ φιλάρετος φιλοτοιοῦτος πρὸς τὰς ἀρετὰς καὶ τὰς πράξεις κατ’ αὐτὰς λέγεται, ἑκάστῳ δὲ ἡδέα πρὸς ἃ φιλοτοιοῦτος λέγεται, καὶ τῷ φιλαρέτῳ ἄρα ἡδέα αἱ ἀρεταὶ καὶ αἱ κατ’ αὐτὰς πράξεις, ὥστε κἂν ἄλλους ὁρᾷ ἢ ἀκούῃ τὰ τοιαῦτα πράττοντας ἢ αὐτὸς ταῦτα ἐνεργῇ, ἡδέως ἕξει καὶ ὁρῶν μὲν καὶ ἀκούων, μάλιστα δὲ πράττων. καὶ ἐπεὶ ψυχῆς ἐνέργεια κατ’ ἀρετὴν ἡ εὐδαιμονία, μεθ’ ἡδονῆς ὁ εὐδαίμων ἐνεργήσει καὶ ἡσθήσεται αὐτῷ ἡ ψυχὴ ἐφ’ οἷς κατ’ ἀρετὴν ἐνεργεῖ.

[*](p. 1099a11)

Τοῖς μὲν οὖν πολλοῖς τὰ ἡδέα

Ἐπεὶ ἡδοναὶ κατὰ τὸν βίον πολλαὶ καὶ τὰ ἡδέα διάφορα ἐφ’ οἷς αἱ ἡδοναὶ καὶ τὰ μὲν καθ’ αὑτὰ ἡδέα τὰ δὲ πρός τι, οἷον σοφία μὲν καὶ ἀρετὴ καὶ τὰ κατ’ αὐτὰς ἐνεργήματα καθ’ αὑτὰ ἡδέα, κἄν τινες εἶεν μὴ φιλοῦν- τες αὐτὰ διὰ τὸ τῆς κρίσεως ἄλογον, ἵππος δὲ καὶ θέαμα καὶ οἶνος καὶ ἰχθὺς καθ’ αὑτὰ μὲν οὐ φύσει ἡδέα, τοῖς πρὸς ταῦτα δὲ φιλοτοιούτοις, ὅτι πρὸς ταῦτα φιλοτοιοῦτοι τυγχάνουσι. διαστέλλων τὰ καθ’ αὑτὰ καὶ φύσει ἡδέα τῶν μὴ τοιούτων ταῦτά φησιν. οἱ μὲν γὰρ πολλοὶ τὰ μὴ φύσει ἡδέα κρίνοντες ἡδέα ἔχουσι ταῦτα καὶ μαχόμενα πρὸς ἄλληλα, οἷον ὅταν ὁ μέν φιλόγλυκος ὁ δὲ φίλαλμος πέφυκεν, ἢ ὁ μὲν φίλιππος, ὁ δὲ φιλόδενδρος, καὶ ὁ μὲν τὸν γλυκὺν ἥδεται πίνων, ὁ δὲ τὸν αὐστηρότατον, ὡς εἶναι δῆλον ὅτι οὐ φύσει ταῦτα ἡδέα, ἀλλὰ πρὸς ἐκείνους οἳ φιλοῦσι ταῦτα. ἐκεῖνα δὲ φύσει ἡδέα, οἷς οἱ ἀληθῶς φιλόκαλοι χαίρουσι. τοιαῦται δ’ αἱ κατ’ ἀρετὴν ἀεὶ πράξεις, κἄν τινες πλανώμενοι πρὸς αὐτὰς ἀπαρέσκωνται. ὅτι δὲ φύσει ἡδεῖαι, δῆλον ἐκ τῆς κρίσεως. τοῖς γὰρ ὀρθῶς φρονοῦσι [*](5. 6 τὸ διὰ τί ἐστιν Β: διὰ τὶ a 7. 8 διὰ τί ὑπάρχει scripsi: διατὶ ὑπάρχον Β: διότι ὑπάρχει a 24 rhesis usque ad καὶ καθ’ αὐτάς p. 1099a15) a 28 θέαμα Β: θέα a 37 ἀεὶ B: om. a)

καὶ κρίνουσι καὶ λόγῳ ζῶσιν αὗται ἡδεῖαι, τὰ δ’ ἄλλως ἡδέα αἰσθήσει [*](21v) τε κρίνονται καὶ αἴσθησιν τέρπουσι. κἀκεῖνα μὲν ὁμονοοῦντας ἀλλήλοις τοὺς ὀρθῶς κρίνοντας ἔχουσι διὰ τὸ φύσει τοιαῦτα εἶναι, οἷα ἐκεῖνοι κρίνουσι, ταῦτα δὲ διαφερομένους πρὸς ἀλλήλους καί που καὶ ἐναντιουμένους 5 διὰ τὸ μὴ φύσει τοιαῦτ’ εἶναι ἀλλὰ πρὸς τοὺς κριτὰς τὰ κρινόμενα, οἳ καὶ φαντασίᾳ ἀλόγως κρίνοντες ἄγονται καὶ φέροντα,, ὥστ’ ἐπεὶ φύσει ἡδεῖαι αἱ κατ’ ἀρετὴν πράξεις, καὶ τοῖς φιλαρέτοις εἰσὶ τοιαῦται καὶ καθ’ ἀυτὰς.

[*](p. 1099a15)

οὐδὲν δὴ προσδεῖται τῆς ἡδονῆς.

Ὁ λόγος πρὸς τοὺς λέγοντας μὴ ἄνευ ἡδονῆς τὴν εὐδαιμονίαν. τὸ γὰρ μὴ ἄνευ ἡδονῆς λέγειν ἐμφαίνει τὴν ἡδονὴν ὥς τι παράρτυμα οὖσαν τῷ εὐδαίμονι. τοῦτο δ’ οὐκ ἀληθές, εἴπερ τὸ ἀληθῶς καὶ κατὰ φύσιν ἡδὺ φιλῶν ὁ εὐδαίμων ἅπαν. τοῦτό ἐστι πράττων καὶ μεταχειριζόμενος. p. 1099a17 Πρὸς τοῖς εἰρημένοις γὰρ οὐδ’ ἔστιν ἀγαθός. 15 ἔτι τὸ αὐτὸ συνίστησι. τίς γὰρ ἄν ἐρεῖ ἀγαθὸν καὶ εὐδαίμονα τὸν μὴ τῖς καλαῖς εὐφραινόμενον πράξεσιν, οἷον εἰ δικαιοπραγῶν τις μὴ ἐφήδοιτο ταῖς δικαίαις τῶν πράξεων ἢ ἐλευθερίως πράττων μὴ τούτῳ ἐπευφραίνοιτο ; τὸ αὐτὸ καὶ ἐπὶ τῶν λοιπῶν ἀρετῶν.

[*](p. 1099a21)

Εἰ δ’ οὕτω, καθ’ αὑτὰς εἶεν ἄν.

Συμπεραίνει τὸ εἰρημένον, ὅτι οὐχ ὡς περίαπτον ἡ ἡδονὴ τῇ εὐδαι- μονίᾳ ἀλλὰ καθ’ αὑτὰς αἱ πράξεις αἱ κατ’ αὐτὴν ἡδεῖαί εἰσι. τὰς γὰρ ἐπαινετὰς ἕξεις ἔχων τις καὶ κατ’ ἀρετὰς ἐνεργῶν ἥδεται ταῖς οἰκείαις | ἐνεργείαις ὡς φιλάρετος ἐπαπολαύων ὥσπερ ὧν φιλεῖ. κἄν ἀνδρείως τις [*](22r) ἐνεργῶν πονῇ καὶ ἀλγῇ, καὶ οὕτως ἐπευφραίνοιτο τοῖς ἀλγήμασι τῇ τοῦ καλοῦ κατορθώσει τῶν ἀλγηδόνων ἐκνικωμένων, κἀν συμβαίη τὸν ἀρι- στεύοντα καὶ μέχρι θανάτου συνελαύνεσθαι, θάνατον εὐκλεῆ ζωῆς ἀκλεοῦς προτιμῶντα, ὅταν ὑπὲρ τῶν καλλίστων κινδυνεύῃ. ἐπεὶ τοίνυν τῇ γενέσει αὐτῇ τῶν κατ’ ἀρετὴν πράξεων συνυπάρχει ἡ ἡδονή, πῶς περίαπτόν ἐστι καὶ οὐ συνουσίωται μᾶλλον καὶ συμπέφυκεν αὐταῖς;

[*](9 rhesis usque ad ἐν ἑαυτῷ (p. 1099a16) a 11 παράρτυμα Β: περιάπτον a 12 εἴπερ τὸ ἀληθῶς a: εἴπερ τὸ ἀληθὲς Β 14 rhesis usque ad ἐπὶ τῶν ἄλλων (p. 1099a20) a 17 ἐλευθερίως B: ἐλευθέρως a 18 λοιπῶν B: ἄλλων a 19 εἶεν ἄν Β: ἄν εἶεν a et Arist. rhesis usque ad πράξεις ἡδεῖαι (p. 1099a21) a 20 ἡ ἡδονὴ a: η ηδυ Β 21 κατ’ αὐτὴν scripsi: καθ’ αὑτὰς B: κατ’ αὐτὸ a 22 καὶ Β: om. a ἀρετὰς Β: ἀρετὴν a 24 οὕτως Β: οὗτος a 6*)[*](p. 1099a22)

Ἀλλὰ μὴν καὶ ἀγαθαί τε καὶ καλαί.

[*](22r)

Οὐ μόνον ἡδεῖαι, φησί, καθ’ ἑαυτὰς αἱ κατ’ ἀρετὴν πράξεις, ὡς οὐ- σιωδῶς αὐταῖς ἐνυπάρχουσαν κεκτημέναι τὴν ἡδονήν, ἀλλὰ καὶ ἀγαθαὶ καὶ καλαί, ὡς καὶ τὸ ἀγαθὸν καὶ τὸ καλὸν συμπληροῦντα ἔχουσαι μετὰ τοῦ ἡδέος αὐτάς.

[*](p. 1099a22)

Καὶ μάλιστα τούτων ἕκαστον.

Καὶ οὐ κατὰ τὸ μέτριον· καὶ τοῦτο δῆλον ἀπὸ τοῦ κρίνοντος. σπου- δαῖος γὰρ ὢν ὁ κρίνων περὶ αὐτῶν ὀρθὸν ἔχει τοῦ λογισμοῦ τὸ κριτήριον. καὶ ἐπεὶ ἥδισται αὐτῷ καὶ ἄρισται καὶ κάλλισται αἱ κατὰ τὰς ἀρετὰς πράξεις κρίνονται, ὡς καὶ πρότερον εἴρηται, εἶεν ἄν ἐξ ἀνάγκης καὶ τοιαῦται. εἰ δὲ μή, φαῦλος ἔσται ὁ σπουδαῖος καὶ διάστροφος ὁ ὀρθός· ὅπερ ἄτοπον.

[*](p. 1099a 24)

Ἄριστον ἄρα καὶ κάλλιστον.

Ἐπεὶ τὴν εὐδαιμονίαν κατ’ ἀρετὴν ἐνέργειαν τῆς ψυχῆς ὡρίσατο, αἱ δὲ κατ’ ἀρετὴν ἐνέργειαι καὶ πράξεις ἄρισται καὶ κάλλισται καὶ ἥδισται ἀποφαίνονται, ἐπάγει συμπέρασμα ὅτι ὑπάρχει τῇ εὐδαιμονίᾳ οὐ μόνον τὸ ἥδιστον ἀλλὰ καὶ τὸ ἄριστον καὶ τὸ κάλλιστον. καὶ ἰδοὺ πρὸς τῷ τὸ τί ἐστιν ἡ εὐδαιμονία ἔχομεν ἤδη καὶ τίνα ὑπάρχει αὐτῇ καὶ διὰ τί μετὰ τῆς προσηκούσης αἰτίας τὸ ὑπάρχειν αὐτῇ μαθόντες αὐτά. ὡς ἐν παρόδῳ δ’ ἐπιμέμφεται τῷ Δηλιακῷ ἐπιγράμματι. νῆσος δὲ ἡ Δῆλος ἐν ᾗ ναὸς ἦν Ἀπόλλωνος καὶ χρηστήριον, ἔνθα τουτὶ τὸ ἐπίγραμμα ἐπιγέγραπται, διορίζον ἀπ’ ἀλλήλων τὸ κάλλιστον καὶ ἥδιστον καὶ ἄριστον καὶ τὸ, μὲν ἀποδιδὸν τῷ δικαιοτάτῳ ὡς ὑπάρχον αὐτῷ, τὸ δὲ τῷ ὑγιαίνειν, τὸ δὲ τῷ τυγχάνειν τοῦ ἐραστοῦ πράγματος. ἐπεὶ οὖν ἔδειξεν οὗτος πάντα ταῦτα ὁμοῦ ἑνὶ οὔσῃ πράγματι τῇ εὐδαιμονίᾳ ὑπάρχοντα, φησὶν ὡς οὐ διώρισται ταῦτα ἀπ’ ἀλλήλων, ὡς τὸ κατὰ Δῆλον διαλαμβάνει ἐπίγραμμα, ἀλλ’ ἥνωνται ἐν ταὐτῷ ὡς ἐν ἑνὶ συνυπάρχοντα. ἅπαντα γὰρ ὑπάρχει ταῦτα ταῖς κατ’ ἀρετὴν ἐνεργείαις. ταύτας δὲ ἢ μίαν τούτων τὴν ἀρίστην εἶναί φαμεν τὴν εὔδαιμον ίαν. ἄρισται μὲν οὖν ὡς ἐν ἕξεσιν οὖσαι αἱ ἀρεταὶ τὸ ἄριστον ἔχουσι, μεθ’ ἡδονῆς δὲ τοῖς σπουδαίοις αἱρούμεναί τε καὶ ἐνεργούμεναι τὸ ἥδιστον. ἀλλ’ ἐπεὶ καὶ τὸ καλὸν αὐταῖς ὡς ταῖς κακίαις τὸ αἰσχρόν, ὡς αἴσχιστον αἱ κακίαι καὶ αἱ κατ’ αὐτὰς πράξεις, οὕτως αἱ ἀρε- ταὶ καὶ αἱ κατ’ αὐτὰς πράξεις κάλλισται. ἔστι δὲ ἡ εὐδαιμονία ἢ ὁμοῦ [*](1 τε Β cf. lect. codd. Arist.: γε a 4 συμπληροῦντα Β: συμπληροῦν a 6 rhesis usque ad ὡς εἴπομεν (p. 1099a 24) a 7 καὶ οὐ κατὰ τὸ μέτριον Β: om. a 9 ἥδισται αὐτῷ καὶ ἄρισται καὶ κάλλισται Β: ἥδιστον αὐτῷ καὶ ἄριστον καὶ κάλλιστον a 11 ἔσται Β: τε a 12 rhesis usque ad τὴν εὐδαιμονίαν (p. 1099a 31) a 31 αὐτὰς Β: αὐτὴν a 32 κάλλισται Β: κάλλιστα a)

πᾶσαι αἱ κτὰ τὰς ἀρετὰς ἐνέργειαι, ἤ, εἰ μίαν τις τούτων ἐρεῖ, ἡ ἀρίστη [*](22r) πασῶν· καὶ εἴη αὕτη ἐν ταῖς καλλίσταις καὶ ἀρίσταις καὶ ἡδίσταις ἐνέρ- γεια ὑπάρχουσα· αὕτη δ’ ἂν εἴη ἡ κατὰ τὴν ἀληθῆ φιλοσοφίαν καὶ φρόνησιν, ἡ καὶ τὰς ἄλλας συντηροῦσα καὶ συνέχουσα.

[*](p. 1099a 31)

Φαίνεται δ’ ὅμως καὶ τῶν ἐκτὸς ἄγα θῶν προσδεομένη.

Εἰ καὶ αὐτὸ τέλος, φησίν, ἡ εὐδαιμονία, ὅμως δεῖταί ποτε τῶν ἐκτὸς ἀγαθῶν, ἃ οὔτε τῆς ψυχῆς λέγομεν οὔτε τοῦ σώματος ἀλλὰ παρὰ ταῦτα ἕτερα, οἷον τοὺς συγγενεῖς τοὺς φίλους τὸν πλοῦτον τὰ τοιαῦτα, ἃ καὶ θυραῖα λέγεται διὰ τὸ ἐκτὸς εἷναι τῆς οὐσίας ἡμῶν, ἤγουν καὶ τῆς ψυχῆς καὶ τοῦ σώματος. δεῖται δὲ τούτων οὐ δι’ ἑαυτὴν ἀλλὰ διὰ τὰ ὑποκείμενα πράγματα, περὶ ἃ ὁ πολιτικὸς καταγίνεται καὶ ἃ εὐθετεῖν βούλεται, μὴ δυνάμενα κατορθοῦσθαι χρημάτων χορηγίας ἐκτός. οὐχ ἥκιστα δ’ ἐν πολλοῖς καὶ φίλοι συμβάλλονται καὶ θεράποντες καὶ οἰκέται. εἰ γὰρ αὐτὴ δι’ ἑαυτὴν ἡ εὐδαιμονία ἐδεῖτο τῶν ἔξωθεν, ἐδόκει ἄν ἄτοπον εἰ τῶν ἑαυτῆς χειρόνων ἐδέετο· νῦν δὲ τὰ ὑποκείμενά ἐστι πράγματα, οἷς δεῖ πλούτου καὶ χορηγίας τινός, οἷον εἰ δεῖ πόλεμον ἄρασθαι ἢ ναυμαχίαν κροτῆσαι, δεῖ χρημάτων ἐξ ἀνάγκης.

[*](p. 1099a33)

Πόλλα μὲν γὰρ πράττεται καθάπερ δι’ ὀργάνων.

Ἔτι τὸ αὐτὸ συνίστησιν ὅτι ὡς ἐπὶ τῶν τεχνῶν ἔχει μὲν ὁ καθ’ ἑκάστην τεχνίτης τὴν ἕξιν ἐν τῇ ψυχῇ, ἔχει καὶ τὰ φυσικὰ τοῦ σώματος ὄργανα, δεῖται δὲ καὶ τῶν ἐκτὸς ὀργάνων ὑπουργησόντων αὐτῷ πρὸς τὸ τὴν ὑποκειμένην ὕλην οἰκείως μεταχειρίζεσθαι, τῶν ὧν οὐκ ἄνευ τὸν λόγον ἐχόντων, οὕτω καὶ ἐπὶ τῆς εὐδαιμονίας ἔχει μὲν ὁ σπουδαῖος τὰς ἕξεις ἐν τῇ ψυχῇ τῶν ἀρετῶν, ἔχει δὲ καὶ τὸ σῶμα ὑπηρετοῦν δεόντως αὐτῷ ἐν τῷ τὰς ἀγαθὰς ἕξεις κατὰ τὴν ἐνέργειαν προχειρίζεσθαι. δεῖται δὲ πολλάκις καὶ τῶν ἐκτὸς ὡς ὀργάνων πρὸς τὰς κατορθώσεις τῶν ἔργων συμβαλλομένων αὐτῷ, ὧν ἄνευ ἡ ὑποκειμένη ὕλη τὴν ἐργασίαν οὐ παρα- δέχεται.

[*](p. 1099b2)

Ἐνίων δὲ τητώμενοι ῥυπαίνουσι τὸ μακάριον.

[*](22v)

Οὐ τῶν συντελούντων πρὸς τὴν τῶν ἕξεων προχείρισιν τῷ εὐδαίμονι τὰ νῦν ἀπαριθμούμενα, ἀλλὰ τῶν οὕτω χρησίμων ὡς μὴ σπιλοῦν αὐτοῦ τὸ μακάριον. δεῖ γὰρ καὶ κάλλους αὐτῷ πρὸς εὐπρέπειαν, φύσει τῶν ἀν- θρωπίνων ψυχῶν ἐραστῶς ἐχουσῶν πρὸς τὰ τῇ ὁράσει τερπνά, ὡς ἐνκαὶ [*](2 ἡδίσταις Β: om. a 5 rhesis usque ad ἀχορήγητον ὄντα (p. 1099a 33) a 10 δὲ a: om. Β 18 rhesis usque ad πολιτικῆς δυνάμεως (p. 1099b 2) a 19 Ἔτι B: ὅτι a 23 ἔχει B: ἕξει a 24 ἔχει Β: ἔτι a 29 rhesis usque ad ὄντες τεθνᾶσιν (p. 1099b 6) a 30 προχείρισιν Β: προχείρησιν a)

τεῦθεν τὰ μέγιστα συμβάλλεσθαι καὶ τοῦτο τῷ πολιτικῷ πρὸς τὸ ὑπείκειν [*](22v) αὐτῷ τοὺς πολίτας, τῷ ἐπιτερπεῖ τῆς ὥρας ἐπὶ θέαν ἥκειν αὐτοῦ ἐρεθι- ζομένους, ἀλλὰ καὶ πρὸς τὸ εὐκλεὲς τοῦ γένους διακεῖσθαι τιμητικῶς εἰώ- θαμεν, ὡς πρὸς τὸ δυσκλεὲς καταφρονητικῶς. ἐπαινοῦμεν δὲ καὶ εἴ τις παῖδας ἔχοι εὖ μὲν ἔχοντας ψυχῆς, εὖ δὲ σώματος. τάχα δὲ καὶ χάριν οἴδαμεν τῷ τοιούτους τεκόντι. καὶ ἔστιν αὐτῷ ἡ εὐτεκνία καὶ δόξης αἰτία καὶ τῆς τῶν πολιτῶν εὐνοίας αὐξητική. ταῦτα πάντα παρόντα μὲν αὔξει τὴν τιμὴν καὶ τὴν μακαριότητα τῷ εὐδαίμονι· εἰ δέ τινος τούτων λείποιτο, σπῖλος αὐτῷ προσγίνεται. εἰ γὰρ τὴν ἰδέαν παναισχὴς εἴη, δυσάντητος τοῖς ἀπαντῶσι δοκεῖ καὶ ἀπιστηθείη ἄν ὁ τὴν θέαν δυσειδὴς τοῖς πρώτως ἰδοῦσιν ὅτι τὴν ψυχὴν ἀγαθός ἐστιν, ὥσπερ σημείῳ χρωμένοις τοῦ ἀφανοῦς τῇ ἔξωθεν ἐπιφανείᾳ. κἂν δυσγενὴς εἴη, ἔχοι τι μωμητὸν τῆς προλαβούσης δυσκλείας τὴν παροῦσαν ἀνακοπτούσης ἢ καὶ μέλλουσαν εὔκλειαν, ἀναφερόντων τῶν πολιτῶν τὰ ὕστερα καλὰ πρὸς τὰ προλαβόντα τοῦ γένους αἰσχρά, ἐπεὶ καὶ φύσει τὸ πλῆθος φιλόψογον. κἄν ἄτεκνος εἴη, πρὸς ὀνειδισμὸν καὶ τοῦτο αὐτῷ ἐστι καίριον. ὀνείδους μὲν οὖν φησι καὶ τὸ ἄτεκνον αἴτιον. εἰ δὲ εἶεν μὲν παῖδες, φαῦλοι δὲ καὶ τῷ κακῷ ὑπερέ- χοντες, μεῖζον τὸ ὄνειδος τῷ πατρί. εἰ δὲ καὶ ἀγαθοὶ ὄντες τεθνήκασι, μῶμον μὲν οὐ προστρίψουσι τῷ εὐδαίμονι μὴ αἰτίῳ γεγονότι τῆς θνήσεως, λύπην δὲ οὐ σμικράν, ὅτι παῖδας ἀγαθοὺς ἀπολώλεκε. κἀντεῦθεν ἡ ἡδονὴ τῆς εὐδαιμονίας ἀνακόπτεται, ἥτις αὐτῷ ἐκ τῶν ἀγαθῶν ἐνεργειῶν περι- γίνεται.

[*](p. 1099b6)

Καθάπερ οὖν εἴπομεν, ἔοικε προσδεῖσθαι <ἕως> ἕτεροι δὲ τὴν ἀρετὴν.

Ἕτερόν τι περὶ τῆς εὐδαιμονίας ζητεῖ, πόθεν ἡμῖν περιγίνεται. ἐπεὶ γὰρ οὐ φυσικῶς ἕπεται, λείπεται ἢ θεόθεν παρέχεσθαι ἢ ἐκ προαιρέσεως ἡμῖν καὶ σπουδῆς κτᾶσθαι ἢ τυχηρῶς ἐπιγίνεσθαι. περὶ τούτων ζητῆσαι βουλόμενος συνάπτει τὸν λόγον αὐτὸν πρὸς ἑαυτὸν καὶ συνεχίζει, ἀναλαμ- βάνων μὲν τὰ πρότερα, ἐπιφέρων δὲ τὰ ἑπόμενα. καὶ φησὶν ὅτι, καθάπερ ἤδη εἴρηται, φαίνεται ἡ εὐδαιμονία προσδεῖσθαι καὶ τῆς εἰρημένης εὐημερίας, πλούτου, φίλων καὶ τῶν ἄλλων. ἐπεὶ δὲ ταῦτα οὐκ ἐφ’ ἡμῖν, ἀλλ’ ἔξωθεν περιγίνεται, ὡς ἄδηλον εἶναι τὴν αἰτίαν ὅθεν ἐπέρχεται, διὰ τοῦτο τύχην τινὲς τὸ τούτων αἴτιον ἐπιγράφονται, κἀντεῦθεν τάττουσιν εἰς ταὐτὸν τὴν εὐτυχίαν τῇ εὐδαιμονίᾳ, τοῖς ἔξωθεν ἐπιοῦσι συναπαγόμενοι τὴν διά. νοιαν, ὡς καὶ τὰς αὐτῆς κατορθώσεις τυχηρῶς ἡμῖν περιγίνεσθαι. εἰσὶ δ’ οἳ τὴν ἀρετὴν εὐδαιμονίαν ᾠήθησαν, ἐπεὶ κατ’ ἀρετὴν εἶδον οὖσαν [*](1 τὰ μέγιστα συμβάλλεσθαι Β: συμβάλλεσθαι τὰ μέγιστα a 2 ἐπιτερπεῖ B: ἐπιτερπνῷ a δ΄ 16 ὀνειδισμὸν a: ὀνει Β καίριον a: κύριον B 23 ἕως inserui rhesin plene exhibet usque ad τὴν ἀρετήν (p. 1099 b 9) a, ubi ἔνιοι δὲ τὴν ἀρετήν 27 post τούτων add. οὖν a)

αὐτὴν ἐνέργειαν ταὐτὸν τῷ τέλει καὶ τῷ τέλει] τὸ ἄγον πρὸς αὐτὸ ἡγησαμενοι.

[*](22v)[*](p. 1099b 9)

Ὅθεν καὶ ἀπορεῖται.

Τὸ διάφορόν φησι τῆς περὶ εὐδαιμονίας δόξης ἀπορεῖν ποιεῖ πότερον ἀπὸ τῆς κατὰ λόγον μαθήσεως γίνεται ἢ ἐκ τοῦ ἐθίζεσθαι ταῖς κατ’ ἀρε- τὴν ἕξεσιν ἢ καὶ ἄλλως κατ’ ἄσκησιν ἐγκαρτερούντων ἡμῶν τοῖς τῶν ἔργων βελτίοσι, κἄν πονεῖν δέῃ καὶ θλίβεσθαι, ἡ θεόθεν ἀνθρώποις παρέ- χεται ἢ τυχηρῶς περιγίνεται. εἰ γὰρ μαθητὸν ἢ ἐθιστὸν ἢ ἀσκητόν, ἐφ’ ἡμῖν ἐστι· καὶ σπουδαστέον ἵν’ ἡμῖν πρὸς τῷ εἶναι καὶ τὸ εὖ εἶναι γένηται, καὶ μὴ τοῦ εὖ στερούμενοι ἀθλίως ἔχωμεν τῆς ζωῆς. εἰ δὲ θεὸς ὁ διδούς ἐστιν, εὔχεσθαι δεῖ καὶ ἐπιτείνειν ἑαυτοὺς πρὸς τὸ αἴτιον, ὡς ἂν ὁ τὸ εἶναι δοὺς καὶ τὸ εὖ εἶναι χαρίσηται. εἰ δ’ ἀμφοτέρων δεῖ πρὸς κτῆσιν τοῦ εὖ, ἄμφω ἐνδείκνυσθαι δεῖ, αὐτούς τε τὸ ἡμέτερον καταβάλλοντας καὶ τὸν θεὸν ἐπικαλουμένους συλλήπτορα. εἰ δ’ ἡ τύχη τὸ αἴτιον, ἐκείνῃ ἐπιτρεπτέον τὸ πὰν.

[*](p. 1099b 11)

Εἰ μὲν οὖν καὶ ἄλλο τι.

Ζητήσας τὴν αἰτίαν ὅθεν ἀνθρώποις ἡ εὐδαιμονία προσγίνεται, εὔλογον εἶναί φησι θεόθεν ταῦτα παρέχεσθαι. ἐπεὶ γὰρ πολλὰ τοῖς ἀνθρώποις ἐκεῖθεν δωρεῖται, πάντων δ’ ἐκείνων ἡ εὐδαιμονία τὸ βέλτιστον, πῶς οὐκ ἄν εἴη καὶ τοῦτο ἐκεῖθεν αὐτοῖς, καὶ τοσούτῳ μᾶλλον, ὅσῳ τῶν ἀνθρω- πίνων ὑπερέχει; αὐτὸ γὰρ τὸ εἶναι καὶ ζῆν καὶ ἐνεργεῖν ἐκεῖθεν αὐτοῖς· τὸ δ’ εὖ ταῦτα πόθεν ἄλλοθεν ἢ θεόθεν αὐτοῖς, κρεῖττον ὂν τοῦ ἁπλῶς, καὶ οὗ τὰ ἄλλα εἵνεκα; εἰ γὰρ τὸ εὖ μὴ θεόσδοτον, κρεῖττον ὂν τοῦ ἁπλῶς, ἔσται τις αἰτία ἐπέκεινα, ἐξ ἧς τὸ κρεῖττον παρέχεται.

[*](p. 1099b13)

Ἀλλὰ τοῦτο μὲν ἴσως.

Τὸ ζητεῖν, φησίν, ὅθεν ἡ χορηγία τοῖς ἀνθρώποις τῶν ἀγαθῶν, τῶν [*](23r) περὶ προνοίας εἴη ἄν λόγων οἰκειότερον καὶ θεολογικῆς θεωρίας ἐχόμενον· ἠθικὴ δὲ ἡ προκειμένη πραγματεία, καὶ ὅσον κατ’ αὐτὴν ἱκανὸν τὸ εἰρημένον. εἰ δὲ καὶ μὴ ἁπλῶς θεόθεν ἀνθρώποις πέμπεται, ἀλλ’ ἔστιν ὥσπερ καί τι τῶν ἀπηριθμημένων συναίτιον, οἷον ἀρετὴ ἢ μάθησίς τις ἢ ἄσκησις, ὅμως φαίνεται θειότατόν τι χρῆμα ἡ εὐδαιμονία. τῶν γὰρ ἐκ θεοῦ χορη- γουμένων ἡμῖν τὰ μὲν ἁπλῶς ἐκ θεοῦ παρέχονται, μηδὲν συμβαλλομένων ἡμῶν, τὰ δὲ καὶ πονούντων ἡμῶν καὶ προαιρουμένων παρέχεται, τῆς [*](1 τῷ τέλει (alterum) B: om. a αὐτὸ a: αὐτὴν Β 3 rhesis usque ad διὰ τύχην παραγίνεται (p. 1099 b 11) a 7 δέῃ a: δεῖ Β 10 στερούμενοι Β: ὑστερούμενοι a 16 rhesis usque ad ὅσῳ βέλτιστον (p. 1099b13) a 18 ταῦτα B: ταύτην a 23 ἕνεκεν a 25 rhesiu usque ad καὶ μακάριον (p. 1099 b 18) a)

ἡμετέρας προαιρέσεως καὶ σπουδῆς ὥσπερ συναιτίου τινὸς γινομένης θεῷ. [*](23r) τοιαῦτα γὰρ τὰ λεγόμενα ἐφ’ ἡμῖν ἀγαθά, ἐν οἷς ἡμεῖς σπουδάζοντες πρὸς θεοῦ εὐοδούμεθα. ἁπλῶς γὰρ οὐδὲν ἀγαθόν, οὗ μὴ ἀρχὴ ἡ κοινὴ αἰτία ἐστί. κατασκευάζει δὲ τὸ θεῖον εἶναι τὴν εὐδαιμονίαν καὶ ἄριστον καὶ μακάριον ἐκ τοῦ ἆθλον εἶναι τῆς ἀρετῆς. διὰ σπουδῆς γὰρ πολλῆς ἐν ἕξει ἀρετῆς γινομένῳ τῷ ἀνθρώπῳ, ἆθλον αὐτῷ ἡ εὐδαιμονία παρέχεται. τίνα δ’ ἕξει ἀθλοθέτην ὁ σπουδαῖος καὶ τίς αὐτῷ τὸ τοιοῦτον ἆθλον δώσει ἢ τὸ πρώτιστον πάντων τῶν ἀγαθῶν καὶ αἴτιον;

[*](p. 1099b 18)

Εἴη δ’ ἄν καὶ πολύκοινον.

Καὶ τοῦτο, φησίν, ὑπάρχει τῇ εὐδαιμονίᾳ, τὸ κοινὸν ἔχειν τὴν κτῆσιν τοῖς πολλοῖς· οὐ γὰρ τοῖς μὲν ὑπάρξαι δυνατὸν τῶν ἀνθρώπων, τοῖς δ’ οὔ, ἀλλ’ ὅσοι μὴ πρὸς ἀρετὴν βεβλαμμένην ἔχουσι τὴν διάνοιαν ἀπό τινος ὑλικῆς περιπτώσεως, μηδ’ ἔχει αὐτοῖς ἡ ψυχή τι ἐμπόδισμα ἐκ τοῦ πρὸς τὸ σῶμα συνδέσμου κατὰ τὴν ἑαυτῆς φύσιν ἐνεργεῖν, πᾶσι τούτοις δυνατὸν τὴν εὐδαιμονίαν ὑπάρξαι ἐπιμεληθεῖσι καὶ ἐθίσασι τὰ καλά. οὗτος δ’ ὁ λόγος πολλὴν προθυμίαν ἐνδείκνυσι πρὸς κτῆσιν τοῦ ἀγαθοῦ τοῖς μὴ ἄγαν ῥᾳθύμοις πρὸς τὰ βελτίω, μανθάνουσιν ὡς οὐδενὶ βουλομένῳ καὶ δεόντως σπουδάζοντι ἀδύνατος ἡ κτῆσις τοῦ ἀγαθοῦ. ἰστέον δὲ ὥς εἰσι καὶ ταῦτα τῶν μετὰ τοῦ τί ἐστι ζητουμένων, τοῦ τε εἰ ὑπάρχει τῇ εὐδαιμονίᾳ τι καὶ τοῦ διὰ τί ὑπάρχει. ὑπάρχει γὰρ αὐτῇ καὶ τὸ θεόσδοτον εἶναι καὶ τὸ κτᾶσθαι δι’ ἀρετῆς καὶ μαθήσεως καὶ ἐπιμελείας καὶ τὸ εἶναι αὐτὴν πολύκοινον.

[*](p. 1099b20)

Εἰ δ’ ἔστιν οὕτω βέλτιον ἢ διὰ τύχην.

Ἀποβάλλεται τὸ αἴτιον τοῦ κατ’ ἄνθρωπον εὖ τὴν τύχην ἐπιγράφεσθαι. εἰ γὰρ ἔστι, φησίν, οὕτω βέλτιον εὐδαιμονεῖν, ἤγουν δι’ ἀρετὴν ἢ μάθησιν ἢ ἄσκησιν ἤπερ διὰ τύχην, εὔλογον οὕτως ἔχειν <, ὅτι ὅτι καὶ πανταχῇ τὰ κατὰ φύσιν οὕτως ἔχειν πεφύκασιν, ὡς οἷόν τε κάλλιστα ἔχειν>, ὧν ἡ φύσις αἰτία ποιητική, οὕτω ταῦτα ποιεῖ ὡς δυνατὸν ἀποβαίνειν αὐτὰ ἔχοντα καλῶς. οὐ μόνον δ’ ἐπὶ τῶν φυσικῶν τοῦτο ἀλλὰ καὶ τῶν κατὰ τέχνην ἔστιν ἰδεῖν καὶ πᾶσαν αἰτίαν, ὡς πάσης αἰτίας ποιητικῆς ἐφιεμένης τοῦ ἀγαθοῦ, ἐν οἷς ἀπεργάζεται καὶ κατὰ τὸ ἐγχωροῦν κάλλιστα κατασκευαζούσης αὐτά, καὶ μάλιστα εἰ κατὰ τὴν ἀρίστην αἰτίαν γίνοιτο. ἀρίστη δ’ αἰτία τῶν ἐν ἀνθρώποις ἐργαζομένων ἀρετή, ὡς κρείττων καὶ τέχνης καὶ φύσεως. εἰ δ’ ἐξ αὐτῆς ἡ εὐδαιμονία κατ’ αὐτὴν οὖσα ἐνέργεια ψυχῆς, [*](1 συναιτίου Β: συναιτίας a 4 τὸ B: om. a 9 rhesis usque ad καὶ ἐπιμελείας (p. 1099b 20) a 10 ὑπάρχει B: ὑπάρχειν a 13 ἔχει B: ἐν a 14 ἐνεργεῖν scripsi: ἐνεργεῖ Ba 17 βέλτια Ba 20 διὰ τί Β: διότι a 23 rhesis usque ad τὴν ἀρίστην (p. 1099b23) a 24 οὐ θέλει αἴτιον τοῦ κατὰ ἄνθρωπον, suprascr. γρ. ἀποβάλλεται τὸ αἴτιον Β: ἀποβ. τὸ αἴτιον καὶ οὐκ ἐθέλει τοῦ κ. ἄ a 26 ὅτι καὶ—κάλλιστα ἔχειν (27) a: om. B 34 οὖσα a: οὖσαν Β)

εἴη ἄν αὐτή τε ἀρίστη ὡς τέχνη τις, καὶ τὸ ἔργον αὐτῆς ἄριστον, εἰ δὲ [*](23r) καὶ τὴν λογικὴν ψυχὴν ἀρίστην αἰτίαν ἐρεῖ τις, οὐδὲ τοῦτο ἀσύμβατον. καὶ αὕτη γὰρ κρείττων φύσεως καὶ τέχνης. ἐν πᾶσι δὲ τούτοις οἷς ἐν· ταυθοῖ συμπεραίνεται οὐ τὸ ἀναγκαῖον ἀλλὰ τὸ εὔλογον τίθησιν, ὡς τῆς ὑποκειμένης ὕλης τὸ ἀναγκαῖον μὴ ἐπιδεχομένης ἀλλὰ τὸ εὔλογον. καὶ ἱκανὸν τοῦτο δόξειεν ἄν τοῖς μετὰ παιδεύσεως τὰ λεγόμενα κρίνουσι κἀπὶ τοσοῦτον ἐπιζητοῦσι τἀκριβὲς ἐφ’ ἑκάστου γένους, ἐφ’ ὅσον ἡ τοῦ πράγμα- τος φύσις ἐπιδέχεται.

[*](p. 1099b24)

Τὸ δὲ μέγιστον καὶ κάλλιστον.

Εἰ μέγιστον καὶ κάλλιστον, φησίν, ἡ εὐδαιμονία, πῶς οὐκ ἂν εἴη ἡμαρτημένον, αἰτίαν ζητοῦντας αὐτῆς ἐπιτρέψαι αὐτὴν τῷ τῶν αἰτίων χείρονι, τῇ τύχη καὶ τῷ αὐτομάτῳ, εἴπερ ὅλως αἴτια δεῖ λέγειν αὐτά, πράγματα ὡς εἰπεῖν ἀνυπόστατα καὶ ὡς ἐν παρυποστάσει τὸ εἶναι ἔχοντα;

[*](p. 1099b25)

Συμφανὲς δέ ἐστι καὶ ἐκ τοῦ λόγου τὸ ζητούμενον.

τὸν τῆς εὐδαιμονίας ὁρισμὸν ἐκ πολλῶν βεβαιώσας πρότερόν τε καὶ ὕστερον, χρῆται νῦν ὡς ἀναμφηρίστῳ αὐτῷ καὶ δείκνυσι δι’ αὐτοῦ ὡς οὐκ ἔστιν ἡ τύχη τῆς εὐδαιμονίας τὸ αἴτιον. ἐπεὶ γὰρ ψυχῆς ἐνέρ- γεια κατ’ ἀρετὴν ἀποδέδοται, πῶς ἄν ἕξει τύχην αἰτίαν, ἀπὸ ψυχῆς οὖσα καὶ κατ’ ἀρετήν, ἀλλ’ οὐ ψυχὴν ἢ ἀρετὴν ἢ καὶ ἀμφότερα; ἡ γὰρ ἐνέργεια ἐνεργοῦντος ἐνέργεια, τὸ δὲ ἐνεργοῦν τὴν ἐνέργειν ἐκεῖνό ἐστιν, οὗ ἡ ἐνέργει ὑπάρχει ἐνέργεια. τὸ δὲ ’πὸ ία τις προσέθηκε διὰ τὸ δεῖν παραμόνιμον εἶναι ἢ καὶ ἀναπόβλητον διὰ βίου παντός. ἐν βίῳ γὰρ εἴρηκε τελείῳ, ὡς τῆς βεβαιότητός τινος οὔσης ποιότητος, ἢ τὸ ποιά τις προσέθηκε διὰ τὸ ἄριστον καὶ κάλλιστον καὶ ἥδιστον. ταῦτα γὰρ δέδεικται τῇ | εὐδαιμονίᾳ ὑπάρχοντα [*](23v) κατὰ τὴν τοῦ ὁποῖόν τί ἐστι ζήτησιν μετὰ τὸ ἀναφανῆναι τὸν ὁρισμόν.

[*](p. 1099b27)

Τῶν δὲ λοιπῶν ἀγαθῶν τὰ

Ἐπεὶ τριχῇ τὰ ἀνθρώπινα διῄρηται ἀγαθά εἰς τὰ ψυχῆς εἰς τὰ σώματος εἰς τὰ ἔξωθεν, πρώτως μὲν ἀναγκαῖον ὑπάρχειν τὰ τῆς ψυχῆς, δεύτερον δὲ τὰ τοῦ σώματος, ἵνα μή τινος ἐλλείποντος τούτων, ῥυπαίνηται τὸ μακάριον. τὰ δὲ ἔξωθεν, περὶ ὧν ἱκανῶς εἴπομεν, χρησιμεύει ὡς οργανα.

[*](2 αἰτίαν Β: om. a 9 rhesis usque ad πλημμελὲς ἄν εἴη (p. 1099b25) a 14 rhesis usque ad φύσιν ποιά τις (p. 1099b26) a 17 τὸ Β: om. a 26 rhesis usque ad πέφυκεν ὀργανικῶς (p. 1099b28) a)[*](p. 1099b 28)

Ὁμολογούμενα δὲ ταῦτ’ ἄν εἴη καὶ τοῖς ἐν ἀρχῇ.

[*](23v)

Τὸ τὸν ἐκτιθέμενον λόγον σύμφωνον εἶναι δι’ ὅλου πρὸς ἑαυτὸν καὶ μηδαμῇ διαφερόμενον μηδ’ ἀντιπίπτοντα τῶν ἀναγκαιοτάτων ἐστίν· ἄλλως γὰρ οὐκ ἄν ἕξει περὶ τῶν λεγομένων τὸ πιστόν. ἐπεὶ οὖν ἐνταῦθα ὁ Ἀριστοτέλης πολιτικήν τινα τέχνην ἐκτίθεται καὶ περὶ τοῦ ἀνθρωπίνου τέλους εὐθὺς ἐξ ἀρχῆς παραδίδωσι, πρῶτον μὲν ἀπέδειξε τὸ εἶναι αὐτό, ἔπειτα τὸ τί ἐστι παρέδωκε καὶ τί αὐτῷ ὑπάρχει καὶ διὰ τί, εἶτα ἐκ ποίας αἰτίας ἡμῖν παραγίνεται καὶ ὅτι ἀπὸ τύχης μὲν οὔ, θεόθεν δὲ καὶ ἐκ τῆς κατὰ ψυχὴν ἀρετῆς καὶ ἀσκήσεως <καὶ μαθήσεως> . δεῖ γὰρ μαθεῖν πρότερον τὴν φύσιν τῆς ἀρετῆς καὶ ἀσκῆσαι τὰ κατ’ αὐτὴν ἐπίπονα, φερε- πονοῦντας μὲν ἐν τοῖς λυπηροῖς, ἵνα τὸ ἀναγκαῖον τῇ ψυχῇ περιγένηται, ἐκκλίνοντας δὲ τὰ κατὰ γεῦσιν καὶ ἁφὴν ἡδέα τῷ σώματι δεόντως, ἵνα τὸ σῶφρον κτησώμεθα, φυλάττοντας δὲ τὸ καθῆκον ἐν διανομῇ καὶ συναλλά- γμασιν, ἵν’ ἐπήβολοι τοῦ δικαίου γενώμεθα, πανταχοῦ δὲ τὸν λόγον ἔχοντες ἐπιστατοῦντα καὶ ἄρχοντα καὶ διευθετοῦντα ὀρθῶς ἕκαστον καὶ τὴν οἰκείαν τηροῦντα εὐγένειαν, ὡς τῶν χειρόνων κατασύρεσθαι μηδενός, ἵν’ εἴη τὸ φρονοῦν ἡμῖν ὑγιὲς καὶ νηφάλιον, ὡς ἐντεῦθεν ἐν ἕξει γεγονότας τῶν ἀρετῶν ἐνεργεῖν κατ’ αὐτὰς διὰ βίου παντός, καὶ μάλιστα κατὰ τὴν ἀρίστην αὐτῶν, ἡδέως ἔχοντας ἐπὶ τῷ ἐνεργεῖν τὰ καλά· καὶ οὕτως εἴημεν ἂν εὐδαίμονες καὶ μακάριοι. ταῦτα δὲ πάντα ἡμῖν οὐκ ἄν ποτε περι- γένοιτο, εἰ μὴ θεὸν ἔχοιμεν ἵλεων καὶ συνεπιλαμβανόμενον ἡμῖν τῶν μα- θήσεων καὶ ἀσκήσεων καὶ ἐνεργειῶν καὶ κατορθώσεων. μέχρι τούτου τὸν περὶ εὐδαιμονίας λόγον ἀναγαγὼν δείκνυσι τὰ προσεχῶς εἰρημένα ὁμολογούμενα τοῖς ἐν ἀρχῇ, λέγω δὲ τὸ αἰτίαν εἶναι προσεχῆ τῆς εὐδαιμονίας τὴν ἀρετήν, πρὸς δὲ καὶ τὸ κατ’ ἀρετὴν ἐνέργειαν εἶναι αὐτὴν τῆς ψυχῆς. ἔλεγε γὰρ ἐξ ἀρχῆς ἄριστον εἶναι τὸ τέλος τῆς πολιτικῆς, ἡ δὲ πολιτικὴ ἔργον ἔχει ἐπιμελέστατον ποιεῖν τοὺς πολίτας ποιούς τινας, ἤγουν ἀγαθοὺς καὶ πρακτικοὺς τῶν καλῶν. τοῦτο δ’ οὐδὲν ἄλλο ἐστὶν ἢ τὸ εἶναι αὐτοὺς σπουδαίους καὶ ζῶντας καὶ ἐνεργοῦντας κατ’ ἀρετήν. διὰ τοῦτο γὰρ καὶ νόμους τίθενται, τιμῶντες μὲν τοὺς κατορθοῦντας, κολάζοντες δὲ τοὺς ἁμαρτάνοντας, ἵν’ ἡ μὲν κακία ἀναχαιτίζηται, ἡ δ’ ἀρετὴ προάγηται καὶ πλατύνηται, καὶ κατ’ αὐτὴν ἐνεργούντων τῶν πολιτῶν, ἔχωσιν αἱ πόλεις τὸ ἄριστον τέλειον καὶ κάλλιστον καὶ ἥδιστον, τὴν εὐδαιμονίαν. καὶ ἔστιν οὕτως ἅπας ὁ περὶ εὐδαιμονίας λόγος πρὸς ἑαυτὸν ὁμόλογος, τῶν προηγουμένων καὶ ἐφεπομένων μηδαμῇ διαφωνούντων πρὸς ἄλληλα.

[*](1 rhesis usque ad τῶν καλῶν (p. 1099b32) a 4 ἕξει B: ἕξοι a 7 εἶτα Β: εἶτα καὶ a 8 καὶ ὅτι Β: ὅτι a 9 καὶ μαθήσεως a: om. Β 10 τὰ Β: om. a 14 γενώμεθα Β: γινώμεθα a 17 ὑγιὲς bis B 20. 21 περιγένοιτο a: περιγένηται Β 30 νόμους Β: νόμοι a 34 οὕτως Β: οὗτος a)[*](p. 1099b32 )

Εἰκότως οὖν οὔτε βοῦν.

[*](23v)

γεια κατ’ ἀρετὴν ἡ εὐδαιμονία, λογικὴ δὲ ψυχὴ ἐν τοῖς ἀλόγοις ζῴοις οὐκ ἔστιν, οὐδὲ τοιαύτη τις ἄν εἴη ὅλως ἐνέργεια ἐν αὐτοῖς. μὴ οὐεὔδαιμον οὐδὲν ἐξ αὐτῶν.

[*](p. 1100a 1)

Διὰ ταύτην δὲ τἡν αἰτίαν οὐδὲ παῖς.

Οὐ μόνον, φησί, τῶν ἀλόγων ζῴων εὔδαιμον οὐδὲν ἀλλὰ καὶ παῖς ἀν- θρώπου οὐκ ἔστιν εὐδαίμων, εἰ καὶ λογικῆς ἐστι φύσεως. οὔπω γὰρ αὐτῷ ἡ ἡλικία κεχώρηκεν ἢ ἀρετὴν ἔχειν ἢ κατ’ αὐτὴν ἐνεργεῖν. εἰ δέ τις εἴη τῶν παιδίων εὐδαίμων λεγόμενος καὶ μακαριζόμενος, κατ’ ἐλπίδα αὐτῷ προσάπτεται τοὔνομα, τῶν οὕτω καλούντων αὐτὸν ἐλπιζόντων αὐτὸν γε- νήσεσθαι τοιοῦτον, εἰ χρόνος αὐτῷ ἐπιδαψιλευθείη, τῆς ἐλπίδος ὑποτεινομένης, ἢ διὰ τὸ ἐξ εὐδαιμόνων κατάγεσθαι, ἢ διὰ τὸ εὐφυίαν ἔχειν πρὸς τὰ καλὰ καὶ ἐντρέχειαν, ἢ καὶ τῆς ψυχῆς ἴσως ὁρμήν τε καὶ ὄρεξιν, πρὸς δὲ τὰ αἰσχρὰ μῖσος καὶ ἀποστροφήν, ἢ διά τι τοιοῦτον ἕτερον.

[*](p. 1100a 4)

Δεῖ γὰρ ὡς εἴπομεν.

Πρὸς τὸ ἐφικέσθαι, φησί, τοῦ ἀρίστου τέλους χρεία ἐστὶ καὶ τῆς κατ’ ἀρετὴν τελειότητος καὶ τὸν βίον τῷ τέλει περικλεισθὴναι. οὔτε δὲ τελεία ἡ ἀρετὴ τῷ παιδί, ἐπεὶ οὔπω χρόνος αὐτῷ ἱκανὸς δεδαψίλευται πρὸς τὴν κατ’ ἀρετὴν τελειότητα καὶ ὁ βίος αὐτῷ ἔτι πρὸς ταῖς ἀρχαῖς, ὥστε κατ’ οὐδένα τρόπον ἐνδέχεται προσεῖναι τῷ παιδὶ τὸ μακάριον.

[*](p. 1100a5)

Πολλαὶ γὰρ μεταβολαὶ γίνονται.

[*](24r)

Περὶ τοῦ παιδὸς εἰπὼν ὡς οὐκ ἔστι παῖδα λέγειν εὐδαίμονα, δείκνυσι νῦν ὡς οὐδ’ ἄνδρα δεῖ πρὸς τέλους εὐδαιμονίζειν, κἂν ἐν ἀρετῇ ζῴη καὶ ὑγείᾳ κἄν καλῶς αὐτῷ τὰ ἔξωθεν διακέοιτο, εἴ γε <οὐ> μόνον ἀρετῆς δεῖ ἀλλὰ καὶ βίου τελείου πρὸς εὐδαιμόνησιν. βίον δὲ τέλειόν φησιν, ὃν ἡ λῆξις τῆς παρούσης ζωῆς ἐπεσφράγισεν. ἄστατα γὰρ τὰ ἐνταῦθα καὶ τὰ ἐν γενέσει πάντα ἀβέβαια, οἷς οὐ μόνον τὸ σῶμα ἀλλὰ καὶ αὐτὴ ἡ ψυχὴ [*](1 rhesis usque ad τοιαύτης ἐνεργείας (p. 1100a 1) a 7 rhesis usque ad ἐλπίδα μακα- ρίζονται (p. 1100a4) a 11 παιδίων Β: παίδων a 12. 13 γενήσεσθαι a: γενέσθαι Β 17 rhesis usque ad βίου τελείου (p. 1100a 5) a ὡς Ba et Arist. cod. M b: ὥσπερ Arist. vulg. 20 τῶ παιδί bis Β 23 rhesis usque ad Πριάμου μυθεύεται (p. 1100a 8) a 26 διακέοιτο Β: διακέηται a οὐ a: om. Β 27 εὐδαιμόνησιν Β: εὐδαιμόνισιν a 27. 28 ἡ λῆξις Β: καὶ λῆξιν a)

πολλάκις κατὰ τὰς ἕξεις καὶ τὰς ἐνεργείας μεταβάλλεσθαι πέφυκεν, ὡς [*](24r) ἐν σφοδροτάτῃ φορᾷ καταρρέοντος ὕδατος κατασυρομένη καὶ καταπί- πτουσα. καὶ ὅρα ὅτι πιστῶν τὴν μεταβολὴν τὰς τύχας καὶ τὰ ἔξωθεν τέθεικεν ὡς ῥᾷον μεταβαλλόμενα· ἐνδέχεται γάρ, φησί, τὸν μάλιστ’ εὐθηνοῦντα μεγάλαις συμφοραῖς περιπεσεῖν ἐπὶ γήρως. καὶ τούτου παράγει τὸν Πρίαμον παράδειγμα, ὃς ἐξ ἀρχῆς τῆς ζωῆς αὐτοῦ μέχρι γήρως εὐθηνήσας καὶ βασιλεύσας Τρώων, χρηματίσας τε πολύπαις καὶ καλλίπαις καὶ ὑπὸ πολλῶν φιληθείς, ἐν γήρᾳ τὸ πᾶν ἀπεβάλετο, τῆς πόλεως τε ἀνδραποδισθείσης αὐτῷ αὐτοῦ τε ἀπολωλότος παίδων δὲ τῶν μὲν σφαγέντων τῶν δὲ ζυγῷ δουλείας ὑποπεσόντων. ἐν τοῖς ἡρωικοῖς δὲ εἶπε περὶ Πριάμου τὸ μὲν διὰ τὸ κρείττω εἶναι Ὅμηρον τῶν λοιπῶν ποιητῶν, οἳ περὶ Πριάμου γεγράφασιν ἐν ἔπεσιν ἐκτεθεικότες τὴν ποίησιν, τὸ δὲ διὰ τὸ τὰ περὶ αὐτοῦ ἱστορηθέντα τοῖς ποιηταῖς ὡς τὰ ἐν μύθοις εἰρημένα ποιητικοῖς ἀλληγορεῖσθαί τε καὶ ἀνάγεσθαι. ἢ ἴσως ἡρωικὰ λέγει ἀπλῶς τὰ περὶ ἡρώων λεγόμενα. ἥρωας δὲ ἐκάλουν οἱ παλαιοὶ τοὺς παρ’ Ἕλλησιν εὐγενεῖς καὶ ἀγαθοὺς ἐν ταῖς πράξεσι.

[*](p. 1100a 8)

ὸν δὲ τοιαύταις χρησάμενον τύχαις.

τὸν πολιτικὸν ἄνδρα καὶ τῆς ἐν μέσῳ διαγωγῆς ἀντεχόμενον πόλεως τε ἄρχοντα καὶ χώρας καὶ πολλῶν προιστάμενον καὶ εὐθηνοῦντα, εἶτα ἐκπεσόντα 20 πάντων καὶ εἰς τὴν ἐναντίαν καταστάντα διάθεσιν καὶ ἀθλίως τελευτήσαντα τίς ἄν εὐδαιμονίσοι ἐλέους παθόντα καὶ θρήνων ἄξια;

[*](p. 1100a10)

Πότερον οὖν οὐδ’ ἄλλον οὐδένα.

Ἀθηναῖος σοφὸς <ὁ> Σόλων καὶ νομοθέτης Ἀθήναις γενόμενος. οὗτος ἔφη <δέον εἶναι> μηδένα πρὸ τελευτῆς μακαρίζειν. περὶ τούτου Ἀριστοτέλης ζητεῖ εἰ χρὴ τὴν τοιαύτην αὐτοῦ θέσιν κρατεῖν ὥστε μέχρι ἐν τῇ παρούσῃ ζωῇ συντηρεῖται καλῶς ἐν πᾶσιν ἔχων τις ἄνθρωπος, μὴ μακαρίζειν αὐτόν, ὁπηνίκα δὲ ταύτης χωρισθῇ, συντηρηθεὶς μέχρι τέλους ἐν ἐκείνοις τοῖς ἀγαθοῖς, τηνικαῦτα τοῦτον κρίνειν εὐδαίμονα. εἶτα φησίν· εἰ φήσομεν οὕτως ὁ Σόλων φησίν, ἆρά γε καὶ ἔστιν ἀληθῶς εὐδαίμων μετὰ τὴν ἐνταῦθα ζωὴν ἄνθρωπος ὁ ἐν ἀγαθοῖς διανύσας αὐτήν; πρὸς ὃ ἐπι- φέρει, ὅτι τοῦτο παντελῶς ἄτοπον καὶ ἐναντίον ἡμῖν τοῖς λέγουσιν ἐνέργειάν τινα τὴν εὐδαιμονίαν. μονίαν. μετὰ γὰρ θάνατον ὁ τεθνεὼς ἀνενέργητος. πῶς οὖν τῷ ἀνενεργήτῳ εὐδαιμονία ὑπάρξει ἢ ἐνέργεια ἀποδέ- δοται; ἔσται γὰρ ἔχων ἐνέργειαν ὁ ἀνενέργητος. εὐδαιμονίας δὲ μὴ ὑπαρχούσης αὐτῷ, πῶς ὀρθῶς εὐδαιμονισθήσεται;

[*](13 μύθοις a: μύθω Β 15 λέγει Β: λέγεται a 17 rhesis usque ad οὐδεὶς εὐδαι- μονίζει (p. 1100a 9) 22 rhesis usque ad τὴν εὐδαιμονίαν (p. 1100a 14) a 23 ὁ a: om. B 24 δέον εἶναι a (et Vat. 1622): om. B 29 an οὕτως ὡς ὁ?)[*](p. 1100a 14)

Εἰ δὲ μὴ λέγομεν τὸν τεθνεῶτα ἕως τοῦ εὐπραξίαι τὲ [*](24r) καὶ δυστυχίαι.

Ἀπορήσας πρὸς Σόλωνα καὶ ἄτοπον εἶναι εἰπὼν μακαρίζειν τὸν τεθνεῶτα ὡς ἐναντίον ὂν πρὸς τὴν τῆς εὐδαιμονίας ἀπόδοσιν, ἐπιλύει μὲν τὴν ἀπορίαν, ὅτι οὔ φαμεν τὸν τεθνεῶτα ὡς τεθνεῶτα εὐδαίμονα. οὐδὲ Σόλωνος οὗτος ὁ λογισμὸς ἐν τῷ λέγειν μετὰ θάνατον δεῖν μακαρίζειν τὸν καλῶς τὸν βίον διαγαγόντα, ἀλλ’ ὅτι τηνικαῦτα ἀσφαλῶς ὁ ἀγαθὸς μακα- ρίζεται ἄνθρωπος ὡς ἤδη τὰ κακὰ ὑπερβὰς καὶ τὰ δυστυχήματα. λέγει δὲ κακὰ μὲν τὰ κατὰ προαίρεσιν ἀποπτώματα, δυστυχήματα δὲ τὰ μὴ ἐφ’ ἡμῖν. ποιεῖται δὲ καὶ τοῦτο ἀμφισβητήσιμον. δοκεῖ γὰρ τῷ τεθνεῶτι καὶ ἀγαθὸν εἶναι καὶ κακόν, καθ’ ἕνα μὲν τρόπον ὅτι ἀγαθὸν αὐτῷ ὁ μακα- ρισμός, κακὸν δὲ αὖθις ὅτι αὐτοῦ μὴ αἰσθάνεται. <κἂν> αὐτῷ οἱ τύχοιεν εὖ ἐν ἅπασιν ἔχοντες, ἀγαθὸν μὲν ἴσως καὶ τοῦτο αὐτῷ ὡς ἐκείνου κατὰ τὴν ἀναφορὰν ἐφικνούμενον, κακὸν δὲ αὖθις ὅτι μηδὲ τούτου εἰς αἴσθησιν ἥκει, ὥσπερ κἄν εἴ τις ζῴη μὲν ἐν ἀγαθοῖς τοῖς κατὰ τὸν βίον ἀγαθὸς ὤν, τῶν δὲ οἰκείων αὐτοῦ εὖ ἐχόντων καὶ αὐτῶν εἰς γνῶσιν οὐκ ἔρχεται ἢ δι’ ἀποδημίαν ἴσως ἢ διὰ χρόνιον καὶ σφοδρὰν ἀσχολίαν πρὸς ἕτερα, οὕτω καὶ τῷ τεθνεῶτι συμβαίνει πολλάκις γίνεσθαι μηδεμίαν αἴσθησιν ἔχοντι τῶν ἀγαθῶν, ἃ τοῖς οἰκείοις αὐτοῦ συμβέβηκεν. ἀγαθῶν γὰρ ἐφικνουμένων αὐτοῦ ἐν γνώσει μὴ γίνεσθαι πῶς ἀγαθόν; καθ’ ἕτερον δὲ τρόπον, εἰ αὐτοῦ ἐν ἀγαθοῖς τελευτήσαντος φαύλως οἱ ἀπόγονοι ἕξουσιν. ὡς γὰρ αἱ τιμαὶ τῶν ἀπογόνων καὶ εὐπραξίαι αὐτοῦ καθάπτονται, οὕτω καὶ αἱ ἀτιμίαι καὶ δυσπραγίαι. κἀντεῦθεν αὐτῷ ῥυπαίνεται | τὸ μακάριον. [*](24v) ταῦτα δέ φησι παριστῶν ὡς οὐδὲ μετὰ θάνατόν ἐστιν ἀσφαλὲς τῷ εὐδαίμονι τὸ μακάριον, εἰ μὴ κατ’ αὐτὴν λαμβάνοιτο μόνον. καὶ οὕτω δέ γε ἐμποδίζοιτ’ ἄν ἐπεὶ μὴ αἰσθάνεται.

[*](p. 1100a 21)

Ἀπορίαν δὲ καὶ ταῦτα παρέχει.

‘Eτέραν ἔτι ζήτησιν κινεῖ περὶ τοῦ μακαρίζεσθαι ἢ μὴ μετὰ θάνατον τὸν εὐδαίμονα. τῆς δὲ ἀπορίας ἡ πρόφασις τὸ λέγεσθαι ὅτι ἐφικνεῖται τοῦ τεθνεῶτος τὰ τῶν ἀπογόνων ἀγαθὰ ἢ κακά. εἰ γὰρ εἴη μακαρίως βιοὺς μέχρι γήρως καὶ τελευτήσας κατὰ λόγον, ἤτοι κατὰ ἀκολουθίαν καὶ ἀνα- λογίαν τῆς αὐτοῦ μακαριότητος, ὡς μηδ’ ἐν τῷ τέλει συμβάντος αὐτῷ τινος τῶν ἐναντίων, ἐνδέχεται δὲ πολλὰς συμβαίνειν περὶ τοὺς ἐκγόνους μεταβολάς, ὡς τοὺς μὲν αὐτῶν ἀγαθοὺς εἶναι ὡς ἐν ἀρετῇ ζῶντας καὶ ἀγαθῶν ἐπιτυγχάνειν τῶν ἔξωθεν, τῶν ἀξίων τῆς αὐτῶν ἀρετῆς ἐπισυμ- [*](1 rhesin plene exhibet a 6 λογισμὸς Β: λόγος a 7 διαγαγόντα a: διάγοντα B 12 αὖθις Β: om. a κἀν a: om. Β 14 15 εἰς αἴσθησιν B: ἡ αἴσθησις a 15 ζῴη Β: ζώοι a 17 ἔρχεται B: ἔρχοιτο a 23 τὸ B: καὶ a 25 αὐτὴν B αὐτὸν scripserim 27 rhesis usque ad αὐτοὺς ἐνδέχεται (p. 1100a 27) a)

βαινόντων αὐτοῖς, τοὺς δὲ φαύλους ἢ τυχὸν κατὰ τὰ ἔξωθεν ἀποτυγχάνοντας [*](24v) (δῆλον δὲ ὅτι καὶ τὴν πρὸς τοὺς γονεῖς τῶν ἀπογόνων πολυειδῆ εἶναι καὶ ποικίλην ἀναγκαῖόν ἐστιν), ἕπεταί τι ἐντεῦθεν ἄτοπον τῷ μακαρίως βεβιωκότι. τὸ δὲ μέχρι γήρως εἴρηκεν οὐχ ὡς ἔτυχεν. ἔστι γὰρ καὶ τοῦτο τῷ λόγῳ τῆς εὐδαιμονίας ἁρμόδιον. οὐ γὰρ ὁ ἐπὶ βραχὺν χρόνον εὖ βιώσας, οὗτος ἤδη εὐδαίμων, ἀλλὰ δεῖ καὶ χρόνου μακροῦ, δι’ ὅσου ὁ ἄνθρωπος ἐν τοῖς ἀγαθοῖς συντηρούμενος ἔσται τοῦ εὐδαιμονίζοντος ἄξιος. ἐπεὶ καὶ ὁ Ἀχιλλεὺς τῶν κατὰ τὸν βίον εὐδοκίμων ἦν καὶ ἐν εὐπραγείᾳ διέζη καὶ δόξης ἐτύγχανεν, ἀλλ’ ἐν νεότητι τὸν βίον συγκλείσας τοῦ εὐδαιμονίζεσθαι οὐκ ἠξίωται.

[*](p. 1100a27)

Ἄτοπον δὴ γίνοιτ’ ἄν.

τοῦτό ἐστι τὸ ἑπόμενον ἄτοπον, τὸ κινδυνεύειν ἀβέβαιον εἶναι τῷ τεθνεῶτι εὐδαίμονι τὸ μακάριον. εἰ γὰρ ἅπτοιτο ἐκείνου τὰ τοῖς ἀπογόνοις ἐνθεωρούμενα (πολλοί δ’ εἰσιν οὗτοι καὶ ἐπὶ πολὺ ἐκτεινόμενοι), ἐνδέχεται καὶ πολλὰ εἶναι καὶ ποικίλα τὰ κατὰ τὸν βίον ἐν αὐτοῖς θεωρούμενα καὶ πῇ μὲν ἀγαθά, πῇ δὲ μή, ὡς ἐκ τῆς τούτων διαφορᾶς καὶ τῆς πρὸς ἄλληλα ἐναντιότητος καὶ τὸν τεθνεῶτα συμμεταβάλλεσθαι καὶ τῇ μὲν εὐδαίμονα, πῇ δὲ ἄθλιον γίνεσθαι.

[*](p. 1100a29)

Ἄτοπον δὲ καὶ τὸ μηδὲν μηδ’ ἐπί τινα χρόνον.

τοῦτό ἐστι, φησί, τὸ μάλιστα τὴν ἀπορίαν ποιοῦν, ὅτι ἑκατέρωθεν ὁ λόγος ἔχει τι ἑπόμενον ἄτοπον, κἄν γάρ τις ἐρεῖ μὴ συνικνεῖσθαι τοῖς γονεῦσι τὰ τῶν ἐξ αὐτῶν μηδ’ ἐπί τινα χρόνον, ἀκοινώνητον τοῦτο καὶ ἄσπλαγχνον, κἄν συνικνεῖσθαί τις εἴπῃ, ἀβέβαιον ἔσται τῷ μακαρίως ζή- σαντι τὸ μακάριον, ταῖς διαφοραῖς τῶν βίων τῶν ἀπογόνων συμμεταπίπτον καὶ αὐτὸ συμμεταβαλλόμενον, ὡς καὶ τὰ ἐναντία ποτὲ συντρέχειν ἐν τῷ αὐτῷ καὶ διὰ τάδε μὲν μακαρίζεσθαι, διὰ τάδε δὲ ταλανίζεσθαι, ἐναντίως πολλάκις ἐχόντων τῶν ἀπογόνων.

[*](p. 1100a 31)

Ἀλλ’ ἐπανιτέον ἐπὶ τὸ πρότερον ἀπορηθὲν ἕως τοῦ ἀνακυκλεῖσθαι περὶ τοὺς αὐτούς.

ἐπὶ τὴν ἐξ ἀρχῆς ἀπορίαν ἀνατρέχει βουλόμενος διὰ τῆς πρὸς ταύτην ἐπιλύσεως καὶ τοῖς μετ’ ἐκείνην ζητηθεῖσι τὰς λύσεις εὑρέσθαι. ἣ δὲ ἦν ἡ πρὸς τὸν λόγον τοῦ Σόλωνος, ὃς δεῖν ἔθετο μηδένα μακαρίζειν πρὸ τέλους ζωῆς. αὔξει δὲ τὸ ἄπορον εἰς ἀτοπώτερον ἔτι ἄγων τὸν λόγον. [*](1 τὰ ἔξωθεν a: τοὺς ἔξω Β 10 ἠξίωται a: ἠξίωτο Β 11 rhesis usque ad δὲ ἄθλιος (p. 1100a29) a 19 rhesis usque ad τοῖς γονεῦσι (p. 1100a 30) a 21 ἐρεῖ Β: ἐρῇ a 28 rhesin plene exhibet a 30 ἀνατρέχει Β: ἀνατρέχειν a ταὐ- την a: ταῦτα Β 33 εἰς ἀτοπώτερον a: εἰς τ’ ἀτοπώτερον Β)

πῶς γάρ, φησίν, οὐκ ἄτοπον εἴ τις τὸ τέλος ὁρῶν ἕκαστον τῶν εὐδαιμόνων [*](24v) μακαρίζει μετὰ τὸ τέλος, οὐχ ὅτι ἔστι μακάριος ἀλλ’ ὅτι πρότερον γέγονεν, ὡς συμβαίνειν μὴ ἀληθεύειν τὸν λέγοντα ὑπάρχειν τὸ ὑπάρχον, ὅταν ὑπάρχῃ, ἀλλὰ τὸν λέγοντα ὑπάρχειν τὸ ὑπάρξαν, ὅταν οὐχ ὑπάρχῃ. τοῦτο δέ φησι διὰ τὰς μεταβολὰς τῶν τυχῶν καὶ διὰ τὸ ὑπολαβεῖν μόνιμόν τι τὴν εὐδαιμονίαν καὶ οὐκ εὐμετάβολον. τοιαύτη δὲ δοκεῖ ἡ εὐδαιμονία διὰ τὸ τέλος εἶναι τῶν ἀρετῶν καὶ τῶν κατ’ αὐτὰς πράξεων, ἕξεις δὲ ὑπάρχειν τὰς ἀρετάς, καθ’ ἃς διὰ παντὸς ζῶντες οἱ σπουδαῖοι καὶ ἐνεργοῦντες οὐδέποτε εἰς λήθην αὐτῶν ἔρχονται. αἱ δὲ τύχαι τοσοῦτον εὐμετάβολοι, ὡς περὶ τοὺς αὐτοὺς πολλάκις ἀνακυκλεῖσθαι. ἐνδέχεται γὰρ τὸν αὐτὸν ἀπὸ τοῦ εὖ ἔχειν τῆς τύχης ἐπὶ τὸ κακῶς τι καὶ ὖ ἀπὸ τοῦ κακοῦ εἰς τὸ εὖ, καὶ τοῦτο πολλάκις.

[*](p. 1100b 4)

Δῆλον γὰρ ὡς εἰ συνακολουθοίημεν ταῖς τύχαις.

Ἑκατέρωθεν ἐνταῦθα τὴν ἀπορίαν συνίστησιν. ἢ γὰρ οὐκ ἀληθεύομεν, τὸ ὑπάρχον <οὐ> τὸ ὑπάρχον λέγοντες, ὅταν ὑπάρχῃ, ἀλλ’ ὅταν οὐχ τὸ ὑπάρξαν ἤδη καὶ παρελθὸν καὶ διὰ τοῦτο μὴ ὄν, καὶ δόξειεν ἄν τοῦτο ἄτοπον, ἢ εἰ ἔτι ζῶντα τὸν εὖ ζῶντα εὐδαιμονίζομεν, τῷ ταῖς τύχαις ὑποκειμένῳ | τὴν εὐδαιμονίαν ἐπιφημίζομεν, ὥστε καὶ ταύταις ἑψόμεθα [*](25r) καὶ τὸν αὐτὸν εὐδαίμονα πολλάκις καὶ ἄθλιον ἐοοῦμεν καὶ ἀποφανοῦμεν χαμαιλέοντα τὸν εὐδαίμονα καὶ ἱδρυμένον σαθρῶς. τοῦτο δὲ κατὰ μεταφορὰν εἴρηται τῶν οἰκοδομημάτων καὶ τῶν ἀνδριάντων καὶ τῶν ἄλλων ὅσα ἐπὶ βάσεων ἀνεγείρεται. τούτων γὰρ ἕκαστον βεβαίως μὲν ὑπερεισθὲν ἐπὶ μακρὸν ἵσταται, ἀσθενῶς δὲ καὶ σαθρῶς ταχὺ καταβάλλεται καὶ ὑπὸ τῆς τυχούσης προφάσεως, ὃ ἀνοίκειον τῆς εὐδαιμονίας καὶ τοῦ εὐδαίμονος, στερεᾶς καὶ δυσμεταθέτου ὑπειλημμένης, ὡς εἴρηται. ὁ δὲ χαμαιλέων ζῷον βραχύτατον, φύσιν ἔχον ῥᾳδίως πρὸς τὰ παρακείμενα μεταβάλλεσθαι χρώματα, κἀντεῦθεν φεύγειν τὴν αἴσθησιν τῶν ἐπιβαλλόντων τὴν ὅρασιν.

[*](p. 1100b 7)

Ἢ τὸ μὲν τύχαις ἐπακολουθεῖν οὐδαμῶς ὀρθόν.

Ἐντεῦθεν τῆς ἐπιλύσεως ἄρχεται τῆς τοῦ πρώτου τῶν ζητηθέντων, λέγω δὲ τῆς πρὸς τὸν λόγον τοῦ Σόλωνος. καὶ λέγει μὴ ὀρθὸν εἶναι τὸ ταῖς τύχαις ἀκολουθεῖν πρὸς τὸ μακαρίζειν ἢ ταλανίζειν τοὺς ζῶντας ἐν ἀρετῇ εἴτε τῖς αὐτῶν τούτων εἴτε ταῖς τῶν ᾠκειωμένων τοῖς πράγμασιν ἀβεβαίοις καὶ οὐδ’ οὖσιν ἐφ’ ἡμῖν ἄλλως τε καὶ τοῦ εὖ ἢ κακῶς τὸν ἄνθρωπον ζῆν οὐκ ἐπὶ ταῖς τύχαις ὄντος ἀλλ’ ἀφ’ ἡμῖν. εἰ γὰρ τὸ εὖ ἡμῶν τῖς τύχαις προυτέτραπτο, ἄθλιοι ἄν ἦμεν ἀεί, οὐδέποτε δὲ μακάριοι, ἀστάτου καὶ ἀβεβαίου [*](13 rhesis usque ad σαθρῶς ἱδρυμένον (p. 1100b 7) a 15 τὸ ὑπάρχον (prius) Β: ὑπάρχειν a οὐ a: om. Β 19 ἐροῦμεν a: εἴπωμεν Β 28 τύχαις Ba: ταῖς τύχαις Arist. rhesis usque ad τοῦ ἐναντίου (p. 1100a 11) a 30 λέγω δὲ Β: λέγεται δὲ καὶ a 34 ὄντος a: ὄντα Β)

πράγματος τὸ οἰκεῖον ἡμῶν ἀγαθὸν ἐξηρτημένον ἔχοντες, ἀλλὰ μὴ ἀναφερόμενον [*](25r) ἐπὶ κρείττονα αἰτίαν καὶ βεβαίαν καὶ στάσιμον. τί δ’ ἄν τὸ εἶναι ἀπλῶς ὑπῆρχεν ἡμῶν, εἰ τὸ εὖ εἶναι τυχηρὸν καὶ διὰ τοῦτο ἀστά- θμητον, καίπερ ἐν λογικῇ ψυχῇ καὶ νοερᾷ θεωρούμενον καὶ σύμφυτον ἐχούσῃ ζωὴν καὶ χωριστὴν σώματος. ταῦτα δὲ λέγεται περὶ τοῦ εἶναι ἀπλῶς, δεῖται <δὲ> τῶν τυχῶν οὐχ ἡ ψυχὴ καθ’ ἣν τὸ εἶναι τοῖς ποις ἐστὶ καὶ ἧς τὸ εὖ εἶναι ἡ αὐτῶν ὑπάρχει τελείωσις, ἀλλ’ ὁ βίος ὁ ἀνθρώπινος, ὡς προλαβὼν εἶπεν, ἤτοι αἱ κατὰ τὸν βίον πράξεις τῶν ἀνθρώ- πων, ἐν αἷς τὰ θυραῖα ἀγαθὰ ὡς ὄργανα χρησιμεύουσι. τὸ δὲ κυρίως τῆς εὐδαιμονίας αἱ κατ’ ἀρετὴν ἐνέργειαι φέρονται, ὡς αἱ κατὰ κακίαν τῆς ἀθλιότητος· ὡς γὰρ εὐδαιμονία καὶ ἀθλιότης ἀλλήλαις ἐναντίαι, οὕτως ἀρετὴ καὶ κακία. καὶ εἰ ἐκ τῶν κατ’ ἀρετὴν πράξεων ἡ εὐδαιμονία ὡς τέλος αὐτῶν, αἱ δ’ ἀρεταὶ ἐφ’ ἡμῖν καὶ κατὰ προαίρεσιν, πῶς ὅν τῆς εὐδαιμονίας αἰτίας τὰς τύχας ἐπιγραψόμεθα; εἰ γὰρ καὶ εὐδαιμονίαν οἱ πολλοὶ τὴν ἔξωθεν εὐετηρίαν κατονομάζουσιν, ἀλλ’ οὐ χρὴ τοῖς ἀλόγως κρίνουσιν ἕπεσθαι, οἳ ἀγνοοῦντες τὸ ἀληθὲς τὸ φαινόμενον μακαρίζουσιν, ἀλόγως καὶ κατ’ αἴσθησιν ζῶντες καὶ μηδὲν παρὰ τὸ φαινόμενον ὕπαρ ’χειν ὑπολαμβάνοντες.

[*](p. 1100b 11)

Μαρτυρεῖ δὲ τῷ λόγῳ καὶ τὸ νῦν διαπορηθέν.

Τὸ προσφάτως ζητηθὲν τὴν κίνησιν ἔσχεν ἐκ τοῦ μόνιμον τὴν εὐδαιμονίαν ὑπολαμβάνεσθαι. ὅτι οὖν, φησίν, οὐ δεῖ τὰς τύχας τῆς εὐδαιμονίας αἰτίας ἐπιγράφεσθαι ἀλλὰ τὰς ἀρετὰς λέγειν κατορθωτικὰς αὐτῆς, δηλοῖ καὶ τὸ νῦν διαπορηθέν. εἰ γὰρ βέβαιον ἡ εὐδαιμονία, πῶς αὐτῆς τὸ ἀβέ- βαιον αἴτιον, ἤγουν ἡ τύχη; αἱ δ’ ἀρεταὶ καὶ αἱ κατ’ αὐτὰς ἐνέργειαι βεβαιόταται πάντων τῶν ἀνθρωπίνων εἰσίν, ὡς καὶ αὐτῶν τῶν ἐπιστημῶν ὑπερέχειν αὐτὰς βεβαιότητι καὶ μονιμότητι. ῥᾷον γὰρ ἐπιλαθέσθαι τῆς ἐπιστήμης τὸν ἐν ἕξει τῆς κατ’ αὐτὴν θεωρίας γενόμενον ἢ τοῦ ὀρθῶς πράττειν κατὰ τὸν βίον τὸν σπουδαῖον ἐκπεσεῖν, καίτοι τὰς ἐπιστήμας ἐν τοῖς βεβαίοις μάλιστα τάττομεν. τούτων δ’ αὐτῶν φησι τῶν ἀρετῶν αἱ τιμιώτεραι μονιμώτεραι, ὡς οἰκεῖον ὂν τῶν ἀρετῶν τὸ μόνιμον καὶ διὰ τοῦτο ταῖς τιμιωτέραις αὐτῶν ἐπεκτεινόμενον. ἡ δ’ αἰτία τῆς ἐπεκτάσεως τὸ τοὺς μακαρίους ἐν ταύταις καταζῆν <μάλιστά τε> καὶ συνεχέστατα. τοῦτο γάρ ἐστι τὸ μὴ ἐῶν λήθην γενέσθαι περὶ τὰς ἀρετὰς καὶ μάλιστα τὰς τιμιωτάτας αὐτῶν, ὡς τῆς κατ’ αὐτὰς ἀδιακόπτου πράξεως ὑπερειδούσης αὐτάς. δύο οὖν προκειμένων, τύχης καὶ ἀρετῆς, καὶ ἀμφισβητουσῶν πρὸς ἀλλήλας κατὰ τὸν λόγον, καὶ τῆς μὲν οὔσης ἀσταθμήτου καὶ ἀβεβαίου, τῆς δὲ φύσει βεβαίας καὶ δυσμεταθέτου, ποτέρᾳ τούτων τὴν αἰτίαν τῆς [*](6 δὲ a: om. Β 13 ἄν Β: om. a 19 rhesis usque ad αὐτὰ λήθην (p. 1100b 17) a 26 βεβαιότητι καὶ μονιμότητι Β: βεβαιοτέρας καὶ μονιμωτέρας a 30 post τιμιώτεραι add. καὶ a 32 μάλιστά τε a: om. Β 34 ὡς τῆς a: ὥστε Β 37 βεβαίας B: βεβαιοτέρας a)

ἀρετῇ. δεῖ γὰρ ἐξ ἀνάγκης αἴτιον εἶναι τοῦ βεβαίου τὸ βέβαιον. κύριαι ἄρα τῆς εὐδαιμονίας αἱ ἀρεταί, οὐχ αἱ τύχαι. καὶ μὴν πρότερον ἀρχὴν καὶ αἰτίαν τῶν ἀρετῶν τὴν εὐδαιμονίαν ἐλέγομεν, ὅτε καὶ ἀπ’ αὐτῆς τῶν προκειμένων λόγων ἀρχόμενοι ἀπὸ τῆς ἀρχῆς τὴν ὁδὸν ποιεῖσθαι διωριζόμεθα. πῶς οὖν νῦν μεταβα|λόντες τῆς εὐδαιμονίας τὴν αἰτίαν ταῖς ἀρεταῖς [*](25v) ἐπιγράφομεν; ἢ οὐδὲν ἄτοπον εἰ κατ’ ἄλλο καὶ ἄλλο γένος ἀρχῆς αἱ ἀρεταὶ καὶ ἡ εὐδαιμονία ἀρχαὶ ἀλλήλων ὑπολαμβάνονται, ὡς ἐπὶ τῶν τεχνῶν ἔχει καὶ τῶν κατ’ αὐτὰς τελῶν. ἐν ἑκάστῃ γὰρ τῶν τεχνῶν, ὡς μὲν τὸ ὅθεν ἡ ἀρχὴ τῆς κινήσεως, αὐτὴ αἰτία ἡ τέχνη, ὡς δὲ τὸ οὗ ἕνεκα, τὸ τέλος αἴτιον, δι’ ὃ ἡ τέχνη ἐφεύρηται καὶ τὰ κατ’ αὐτὴν ἔργα ἐπιτετήδευται. τὸ γοῦν ἄγον τὴν ψυχὴν πρὸς τὸ τέλος καὶ τὴν κατόρθωσιν ἡ ἀρετή ἐστιν, ἡ δ’ εὐδαιμονία ὑπάρχει τὸ τέλος καὶ τὸ τέλειον.

[*](p. 1100b 18)

Ὑπάρξει δὴ τὸ ζητούμενον τῷ εὐδαίμονι.

Τὸ ζητούμενον ἦν, εἰ δύναται μένειν ὁ εὐδαίμων μακάριος ἐν ταῖς τῶν τυχῶν μεταπτώσεσιν. ἐπεὶ οὖν, φησίν, οὐ τύχαις τὸ εὔδαιμον οὐδὲ τὸ μακάριον ἐπιτρέπομεν ἀλλ’ αὐταῖς ταῖς κατ’ ἀρετὴν πράξεσιν, αἳ τὸ βέβαιον ἔχουσιν, οὐκ ἀποβαλεῖται ὁ εὐδαίμων τὴν προσοῦσαν μακαριότητα διὰ τύχης μετάκλισιν. ἀεὶ γὰρ ἢ μάλιστα πάντων τῶν ὡς ἀνθρώπῳ προσόντων αὐτῷ ἐν ταῖς κατ’ ἀρετὴν παραμενεῖ ἀμετάπτωτος θεωρίαις καὶ πράξεσι, πράττων μὲν ὅτι κατὰ προαίρεσιν ἐνεργεῖ τὰ κατὰ τὸν βίον μεταχειρζόμενος πράγματα, θεωρῶν δὲ ὅτι μετὰ λόγου αὐτῷ καὶ τῆς ἐκ λόγου χρήσεως ἡ πᾶσα κατὰ τὸν βίον ἐνέργεια, ὃς δὴ λόγος καὶ νοῦς πρακτικὸς ὀνομάζεται, ταῖς ζωτικαῖς ἐπιστατῶν ὀρέξεσι καὶ αὐταῖς ταῖς αἰσθήσεσι καὶ δι’ αὐτῶν καὶ μετ’ αὐτῶν ἐνεργῶν καὶ τὰ δέοντα κατορθῶν. καὶ οὐδὲν αὐτῷ αἱ τύχαι παρεμποδίσουσιν, ἀλλὰ μενεῖ μὲν αὐτὸς ἐν τῷ ἀγαθῷ, οἴσει δὲ καὶ τὰ συμπίπτοντα κάλλιστα καὶ πάντα τρόπον καὶ ἀληθῶς μετὰ ἐντρεχείας καὶ τῆς προσηκούσης μελήσεως, μήτ’ ἐν ταῖς δυσημερίαις καταπίπτων μήτ’ ἐν ταῖς εὐημερίαις ὑπεραιρόμενος, εἴπερ εἴη ἀληθῶς ἀγαθὸς καὶ ὡς ὄντως τετράγωνος, ἤτοι βεβηκὼς καὶ στάσιμος, ἐκ μεταφορᾶς τῶν τοιούτων σχημάτων, ἃ ὅπως ἄν ῥιφέντα πεσεῖται ὄρθια ἵστανται. οὕτω δ’ ἔχων οὐδὲ ψόγον ἕξει παρά τινος τῶν εὖ φρονούντων αὐτῷ επομενον.

[*](p. 11000b 22)

Πολλῶν δὲ γινομένων κατὰ τύχην ἕως τοῦ ἐμποδίζει πολλαῖς ἐνεργείαις.

Πρόκειται ἐνταῦθα λύειν τὴν ἀπορίαν, ἣ ἐκ τῆς Σόλωνος προύβη [*](4 αἰτίαν B: αἰτίας a 11 τὰ Β: om. a 13 τὸ τέλειον a: τέλειον Β 14 rbesis usque ad ἄνευ ψόγου (p. 1100b 22) a 24 ταῖς B: om. a 25 ἐνεργῶν scripsi: ἐνερ- γειῶν Ba 34 δέ Β et Arist. vulg.: δὴ a et Arist. cod. L b rhesin plene exhibet usque ad καὶ μεγαλόψυχος (p. 1100b 33) a 36 τῆς Β: τοῦ a Comment. Arist. XX Eustratius in Ethica.)

θέσεως, ἀποφηναμένου μηδένα μακαρίζειν πρὸ τελευτῆς διὰ τὸ τῶν τυχῶν [*](25v) ἄστατον καὶ ἀπὸ τοῦ ἐναντίου μεταβλητικὸν εἰς τὸ ἐναντίον, ᾧ εἵπετο τὸ καὶ μετὰ θάνατον μὴ ἑδραῖον εἶναι καὶ βάσιμον τῷ εὐδαίμονι τὸ μακάριον ὡς πολλάκις καὶ ἀπελθόντος ἀπὸ τοῦ ἐναντίου εἰς τὸ ἐναντίον ἐνδέχεσθαι αὐτὸν μεταβάλλεσθαι διὰ τὰς τῶν ἀπογόνων τύχας διικνουμένας εἰς τοὺς ἀπελθόντας ἐκ τῆς τῶν ζώντων πρὸς ἐκείνους οἰκειώσεως. ἀλλ’ ἐπεὶ τὸ εἶναι τῇ εὐδαιμονίᾳ οὐ κατὰ τὰς τύχας ἀλλὰ κατὰ τὴν ψυχὴν καὶ τὰς ἐν αὐτῇ ἀρετάς, ὡς ἀποδέδοται ψυχῆς ἐνέργεια εἰρημένη κατ’ ἀρετήν, ταῦτα δεῖ ἐπισκοπεῖν καὶ τούτων ὄντων ἐν τούτοις τίθεσθαι τὸ μακάριον, τὰ δ ἔξωθεν ἀγαθὰ ἡγεῖσθαι ὡς συνεργά, οὐ μέντοι συμπληρωτικὰ καὶ αὐτὰ τῆς εὐδαιμονίας, ὡς οὐδὲ τὰ τεχνικὰ ὄργανα τῶν ἕξεων τῶν κατὰ τὰς τέχνας. διὸ οὐδ’ ἐν τῷ τί ἦν εἶναι αὐτῶν καὶ ταῦτα παραλαμβάνεται, ὡς οὐδ’ ἐν τῷ τῆς εὐδαιμονίας ὅρῳ αἱ τύχαι. διὰ τοῦτο οὐδ’ ἐξιστῶσιν αὐτὴν ἑαυτῆς, ὡς ἂν ἔχωσι καὶ ὅπως ἄν γίνωνται. καὶ ταῦτα μὲν εἴπομεν τὴν δύναμιν τῆς λύσεως ἀπαγγέλλοντες, διαθώμεθα δὲ ἤδη τὴν λέξιν. φησὶ τοίνυν, ἐπεὶ τὰ κατὰ τύχην συμβαίνοντα διαφέρουσι πρὸς ἄλληλα μεγέθει καὶ σμικρότητι, δῆλον ὡς ὅσα μὲν μικρὰ τῶν εὐτυχημάτων καὶ δυστυχημάτων οὐ ποιεῖ ῥοπὴν τῆς ζωῆς, ἤτοι οὐ δύναται ἐναλλαγήν τινα τῇ ζωῇ ἐνδείξασθαι τοῦ εὐδαίμονος ᾗ εὐδαίμων ἐστίν· ὅταν δὲ μεγάλα καὶ πολλὰ τὰ τυχηρὰ γένηται, ἀγαθὰ μὲν ὄντα αὐξήσει τῷ εὐδαίμονι τὸ μακάριον, ὥσπερ τινὶ κάλλει φυσικῷ παραρτήματά τινα ὄντα καὶ ἐπικο- σμήματα, καὶ ἡ χρῆσις αὐτῶν καλὴ καὶ σπουδαῖα γίνεται, τῆς κατ’ ἀρετὴν τοῦ εὐδαίμονος καλλονῆς καὶ ἐνεργείας μεταλαμβανόντων, ὡς καὶ τοῖς τελείοις τὰς τέχνας τὰ ὄργανα καλλύνονταί τε ἐξ αὐτῶν καὶ τοῦ τῆς εὐτεχνίας ἐπαίνου μεταλαμβάνουσιν. ἐπαινεῖται γὰρ πολλάκις καὶ σκέπαρνον καὶ πρίων καὶ τέρετρον ἐκ τοῦ κατὰ τέχνην ἀποτελέσματος, ὅταν εὖ αὐτοῖς ὁ χρώμενος χρήσηται, ἀνάπαλιν δὲ συμβαίνοντα καὶ ἀντικειμένως τῷ εὖ τὴν μὲν οὐσίαν τῆς εὐδαιμονίας οὐκ ἐξαλλάττει, στενοχωρεῖ δὲ οἷον καὶ βλάπτει τὸ μακάριον, λύπας ἐπιφέροντα καὶ πολλαῖς ἐνεργείαις ἐμποδίζοντα. | ἡδοναὶ γὰρ καὶ λῦπαι αἱ ἀλλήλαις ἀντικείμεναι πάθη ἄλογα, αἳ καθ’ [*](26r) ὑπερβολὴν τῇ ψυχῇ ἐγγινόμεναι ἐπισκοτοῦσι τὸ λογιζόμενον καὶ ἐνεργεῖν πολλάκις εὖ οὐ συγχωροῦσιν, ὡς ἐν νυκτὶ ὂν καὶ τοῦ εἰκότος ἀποπλανώμενον. ὅμως καὶ ἐν τούτοις τὸ καλὸν λάμπει, ὅταν τις διὰ λογισμοῦ σταθηρότητα τὴν ἐξ ἀρετῆς εὐφόρως φέρῃ πολλὰς καὶ μεγάλας ἀτυχίας, οὐχ ὡς ἠλίθιος καὶ ἀνάλγητος τοῦτο γὰρ οὐκ ἀρετὴ οὐδ’ ἐπαινετόν), ἀλλ’ ὡς γεννάδας καὶ μεγαλόψυχος.

[*](p. 1100b33)

Εἰ δ’ εἰσὶν αἱ ἐνέργειαι κύρια τῆς ζωῆς.

τοῦτο λύσις τοὐ λόγου τοῦ λέγοντος τὴν εὐδαιμονίαν ταῖς τύχαις συμδιαθώμεθα [*](15 Β: διαμάθωμεν a 23 μεταλαμβανόντων a: μεταλαμβάνοντα B 29 πολλαῖς ἐνεργείαις Β: πολλῶν ἐνεργειῶν a 37 κύρια Ba: κύριαι Aristoteles rhesis usque ad καὶ φαῦλα (p. 1100b 35) a)

μεταβάλλεσθαι καὶ ἀναιροῦντος τῆς εὐδαιμονίας τὸ στάσιμον. εἰ γὰρ μὴ [*](26r) αἱ τύχαι κύριαι τῆς ζωῆς ἀλλ’ αἱ κατ’ ἀρετὴν ἐνέργειαι, ὡς προείρηται, πῶς ἄν γένοιτό τις τῶν μακαρίων ἄθλιος, τῶν ἐνεργειῶν αὐτῶν μενουσῶν ἐν τῷ ἀγαθῷ καὶ μηδέποτ’ αὐτοῦ τὰ μισητὰ καὶ τὰ φαῦλα πράττοντος; εἰ γὰρ ἐν ταῖς μεταβολαῖς τῶν τυχῶν μετέπιπτον αὐτῷ αἱ ὁρμαὶ καὶ ὀρέξεις καὶ πράξεις ἐπὶ τὸ χεῖρον, ἐγένετ’ ἂν καὶ αὐτὸς ἐκ μακαρίου ἄθλιος· νῦν δὲ τὰ κύρια τηρῶν ἐν τῷ ἀγαθῷ μένει καὶ αὐτὸς ἐν τῷ ἀγαθῷ ἀμε- τάπτωτος.

[*](p. 1100b 35)

Τὸν γὰρ ὡς ἀληθῶς ἀγαθὸν καὶ ἔμφρονα.

Τὰς τύχας ἢ ὡς ὄργανα χρὴ ἢ ὡς ὕλας ὑποκειμένας λογίζεσθαι. ὡς οὖν οἱ τῶν τεχνιτῶν ἄριστοι οὐκ ἂν τὸ προσὸν αὐτοῖς εὔτεχνον ἀπο- λέσαιεν ἐκ τοῦ μὴ εὑρίσκεσθαι αὐτοῖς κατά τινα χρόνον τὰ προσηκόντως ὑπηρετήσοντα ὄργανα ἢ διὰ τὸ μὴ ὕλην εὐεργὸν αὐτοῖς παρατίθεσθαι, οὕτως οὐδ’ ὁ εὐδαίμων ἄθλιος ἔσται τύχης πονηρᾶς συναντησάσης αὐτῷ. ἐνεργήσει γὰρ τὸ ἀνῆκον αὐτῷ, καὶ διὰ τῶν τοιούτων καὶ ἐν τοῖς τοιούτοις τὸ εὔσχημον τηρῶν ἑαυτῷ καὶ πράττων ἀεὶ ἐκ τῶν ὑπαρχόντων τὰ κάλλιστα μετὰ τοῦ προσήκοντος καταστήματος. κάλλιστα δὲ λέγομεν κατὰ τὸ ἐγχωροῦν τῷ χρωμένῳ μοχθηροῖς ὀργάνοις καὶ ὑποκειμένοις.

[*](p. 1101a 3)

Καθάπερ καὶ στρατηγὸν ἀγαθὸν τῷ παρόντι στρατοπέδῳ.

Τὸ τοῦ στρατοπέδου παράδειγμα ὡς ἐν τάξει ὀργάνου παρέλαβεν (ό γὰρ στρατηγὸς ὡς ὀργάνῳ χρῆται τῷ στρατοπέδῳ κατὰ τῶν ἐναντίων), τὰ δὲ σκύτη ὡς ὕλην · ἐν γὰρ τούτοις ὁ σκυτεύς ὡς ἐν ὕλῃ ἐντίθησι τὸ εἶδος τοῦ ὑποδήματος. ἀγαθὸς γὰρ στρατηγὸς οὐχ ὁ νικῶν ἐξ ἀνάγκης, ἀλλ’ ὁ χρώμενος ὡς ἐν πολέμῳ δεῖ τῷ παρόντι στρατοπέδῳ. ἐνδέχεται γὰρ ἢ δυνάμει λείπεσθαι τῶν ἀντικειμένων. καὶ χρὴ τοῦτο γνόντα μὴ ὀμόσῃ τοῖς πολεμίοις χωρεῖν, ἀλλ’ ὡς δεῖ τὴν σωτηρίαν τοῖς οἰκείοις ἐπιτη- δεύεσθαι, ἢ ὁρμῶντα πρὸς ἀντίστασιν διατάττειν αὐτοὺς ἐντέχνως καὶ εὐφυῶς, τὸν τρόπον κατανοοῦντα τοῦ πολέμου τῶν ἐναντίων, ἐνιαχοῦ δὲ καὶ τὸν τόπον, ἐν ᾧ δεῖ συγκροτῆσαι τὸν πόλεμον, καὶ οὕτω τὴν μάχην μετέρχεσθαι. ταῦτα καὶ τὰ τοιαῦτά ἐστι τὸ χρῆσθαι τῷ στρατοπέδῳ πολεμικώτατα. τὸ δὲ τῷ παρόντι τὸ ποσὸν ἐμφαίνει τοῦ στρατοπέδου καὶ τὸ ποιόν. ἐκ τούτων γὰρ δεῖ σκοπεῖν τὸν στρατηγόν, πῶς ἔχ’ εἰ πρὸς τοὺς πολεμίους τὸ ἑαυτοῦ στρατόπεδον κατὰ τὴν ὑπεροχὴν καὶ τὴν ἔλλειψιν. δῆλον δὲ καὶ ἐκ τοῦ χρῆσθαι, ὅτι ὡς ὄργανον παρέλαβε τὸ στρατόπεδον· ἐν γὰρ χρήσει τὰ ὄργαν. ἐπὶ δὲ τοῦ σκυτέως καὶ τῶν σκυτῶν οὐ χρῆσιν εἶπεν, ἀλλ’ ἐκ τῶν δοθέντων σκυτῶν κάλλιστον ὑπόδημα ποιεῖν, ὡς ἐκ [*](1 ἀναιροῦντος a: ἀναιροῦντα Β 9 rhesis usque ad κάλλιστα πράττειν (p. 1101a 3) a 16 ἑαυτῶ B: om. a 19 rhesis usque ad τεχνίτας ἅπαντας (p. 1101a6) a)

τοῦδε τόδε γίνεσθαι τῇ ὕλῃ ἁρμοζόντως· τῆς γὰρ ὕλης δυνάμει οὔσης τὰ [*](26r) γίνεται. ὡς οὖν ἐπὶ τούτων τὸ ἀγαθὸν εἶναι τὸν πράττοντα οὐκ ἐκ τοῦ τέλειον εἶναι τὸ ἔργον κρίνομεν ἀλλ’ ἐκ τοῦ τὸ ἐγχωροῦν κατορθοῦν κατά τε τὰ ὄργανα καὶ τὰ ὑποκείμενα, καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνιτῶν ὡσαύτως, οὕτω καὶ ἐπὶ τοῦ εὐδαίμονος ἔχει. εἰ γὰρ μὴ αἱ τύχαι αὐτῷ συντρέχουσιν ὥστε τὰς πράξεις αὐτοῦ τέλειον τὸ εὖ ἐπιδέχεσθαι, μετέρχεται δὲ ταύτας δεόντως αὐτός, ἔχοι ἂν εὖ ἡ πρᾶξις αὐτῷ, ὅσον τὸ κατ’ αὐτόν, κἄν ἐμποδὼν αὐτῇ αἱ τύχαι καθίστανται, ὡς ἀναλάμπειν κἀν ταύταις τὸ εὔδαιμον, τῇ μοχθηρίᾳ τῶν τυχῶν μὴ ἐπισκοτούμενον.

[*](p. 1101a 6 Εἰ)

δ’ οὕτως, ἄθλιος μὲν οὐδέποτε.

Εἰ οὕτως ἔχει, φησίν, ὁ περὶ τοὐ εὐδαίμονος λόγος ὡς εἴρηται, μεταβαλεῖν μὲν αὐτὸν διὰ τὰς τύχας, καὶ μόνον ἐξ εὐδαιμονίας εἰς ἀθλιότητα, οὐκ ἐνδέχεται. τέως δ’ οὖν οὐκ ἔσται μακάριος, εἴπερ αὐτῷ συμβήσεται ἀτυχήματα οἷα καὶ Πριάμῳ. μακάριος γὰρ ἐκεῖνος ἐν πολιτικοῖς ὁ κατὰ πᾶν εἶδος τῶν ἀγαθῶν εὐθηνούμενος. ὅτι μὲν οὖν τὸ κύριον ἔχει τῷ εἶναι σπουδαῖος μὴ ἀφιστάμενος, οὐκ ἔσται οὐδὲ κληθήσεται ἄθλιος, ὅτι δ’ ἐναντίως αὐτῷ πάντῃ τὰ ἔξωθεν διατέθεινται, διὰ τοῦτο οὐδὲ μακάριος. |

[*](p. 1101a8)

Οὐδὲ δὴ ποικίλος τις καὶ εὐμετάβολος.

[*](26v)

Εἰπὼν περὶ τοῦ εἶναι τὴν εὐδαιμονίαν βέβαιον καὶ δυσαφαίρετον καὶ δείξας ὅτι δύναται μένειν καὶ τυχῶν ἐναντιουμένων αὐτῇ, φυλαττομένης ἀκαταπτώτου τῆς κατ’ ἀρετὴν τελειότητος, εἰ οὕτω, φησί, καὶ τὸ κύριον τῆς εὐδαιμονίας αἱ ἀρεταὶ ἔχουσι καὶ αἱ κατ’ αὐτὰς ἐνέργειαι, ἄθλιος μὲν οὐδέ- ποτε γένοιτ’ ἂν ὁ εὐδαίμων διὰ τὰς ἐκ τῆς τύχης ἐναντιότητας, οὐ μὴν ῥηθείη ἄν μακάριος, εἴπερ αὐτῷ ὑπερβολαὶ ἀτυχίας συμβήσονται, ἀλλ’ οὐδὲ ποικίλος ἔσται διὰ τὴν πρὸς τἀναντία μεταβολὴν ἔνθεν κἀκεῖθεν ταλαντευόμενος, ὃ ἦν καὶ τοῦτο ζητούμενον διὰ τὴν τῆς εὐδαιμονίας βεβαιότητα. οὔτε γὰρ ῥᾳδίως ὁ εὐδαίμων ἐκ τοῦ εἶναι ὃ λέγεται κινηθήσεται οὔτε ὑπὸ μικρῶν ἢ ὀλίγων ἀτυχημάτων ταῦτα γὰρ τυχόντα ὠνόμασεν), ἀλλ’ εἴπερ μεγάλα καὶ πολλὰ συμβαίη αὐτῷ.

[*](p. 1101a 11)

Ἔκ τε τῶν τοιούτων οὐκ ἄν γένοιτο πάλιν εὐδαίμων.

Καὶ τοῦτο τοῦ βεβαίου προστίθησιν ἕνεκεν, μὴ ῥᾷον εἶναι πιστούμενος [*](1 ἁρμοζόντως a: ἁρμόζοντα Β 11 rhesis usque ad τύχαις περιπέσῃ (p. 1101a 8) a 13 καὶ μόνον a: οὐ μόνον Β 19 τις Ba: γε Arist. vulg.: τε K b: om. L bO b rhesis usque ad καὶ πολλῶν (p. 1101a 11) a 26 ἔνθεν Β: ἔνθα a 31 ἐκ τῶν Β: ἐκ τῶν a οὐκ Β: δ’ οὐκ a rhesis usque ad γενόμενος ἐπίβολος (p. 1101a 13) a)

τὸ τῇδε κἀκεῖ μεθίστασθαι τὸν εὐδαίμονα. ἐκ γὰρ τῶν τοιούτων, φησί, [*](26v) τουτέστι τῶν ἀτυχημάτων, οὐκ ἄν ἐπανέλθοι πάλιν εἰς τὸ εὔδαιμον ἐν ὀλίγῳ χρόνῳ, ἀλλ’ εἴπερ, ἤτοι εἰ μέλλει γενέσθαι εὐδαίμων μετὰ μεγάλα ἀτυχήματα, ἐν πολλῷ τινι καὶ τελείῳ χρόνῳ ἄν γένοιτο, μεγάλων καὶ καλῶν ἐν αὐτῷ ἐπήβολος, ἤτοι εὔπορος, ὑπάρξας· ἐν αὐτῷ δέ, ἤγουν τῷ χρόνῳ. τέλειον δέ φησι χρόνον τὸν μέχρι τέλους αὐτοῦ τῆς ζωῆς.

[*](p. 1101a 14)

Τί οὖν κωλύει λέγειν εὐδαίμονα.

Ταῦτα οὐ περὶ τοῦ ἐξ ἀρχῆς εὐδαίμονος καὶ ἀγαθαῖς χρησαμένου τύχαις καὶ μέχρι τέλους οὕτω τετηρημένου ἀλλὰ περὶ τοῦ ἐξ ἀγαθῶν μεταβεβλημένου τυχῶν καὶ εἰς μεγάλα περιπεσόντος καὶ πολλὰ ἀτυχήματα, εἶτα μεταβαλόντος πάλιν εἰς εὐτυχήματα. διὸ καὶ ἐρωτηματικῶς τὸν λόγον προσήνεγκεν, ὡς περὶ ἀμφιβόλου πράγματος αὐτὸν ποιησάμενος. ἐὰν οὖν τις, φησί, μεταβεβληκὼς ἀπὸ εὐτυχημάτων εἰς ἀτυχήματα κἀντεῦθεν τοῦ μακαρίζεσθαι ἀπειργόμενος ἀνακληθῇ πάλιν ἀπὸ καταπτώσεως καὶ ταπεινώσεως, τῆς ἀρετῆς ἐν πᾶσι φυλάξας τὸ βέβαιον, τί κωλύει λέγειν αὐτὸν εὐδαίμονα κατ’ ἀρειὴν μὲν τελείαν ἐνεργοῦντα κἀν τοῖς ἀποπτώμασιν, ἐπανακληθέντα δὲ ἀπὸ τῶν ἀτυχημάτων καὶ δαψιλῆ χορηγίαν τῶν ἐκτὸς αὖθις κτησάμενον ἀγαθῶν, μὴ βραχύν τινα χρόνον ἀλλὰ τὸν ἑξῆς βίον ἅπαντα; τὸ δὲ ἢ προσθετέον καὶ βιωσόμενον οὕτω καὶ τελευτήσοντα κατὰ λόγον καὶ τὰ ἑξῆς ὡς ἐφερμηνευτικὰ τέθεικε τοῦ τέλειον βίον οὐχ ὡς ἄλλο τι λέγων ἀλλ’ ὡς ἄν εἰ ἔλεγε· λέγω δὲ τέλειον βίον, ὥστε καὶ εἰς τὸ ἑξῆς οὕτω βιῶναι, ἤτοι ἐν τοῖς διαδεξομένοις τὴν ἀτυχίαν εὐτυχήμασι καὶ τὴν τελευτὴν σχήσοντα κατὰ λόγον, ἤτοι ἀξίαν τῆς αὑτοῦ ἀρετῆς, ἐπεὶ τὸ μέλλον ἀφανὲς ἡμῖν, διὰ τοῦτο λέγω, ὅτι τὰ ἔξωθεν καὶ ἀπὸ τύχης λεγόμενα ἄστατα καὶ ἀβέβαια· ὅθεν ἀσφαλιζόμενος τὸν λόγον, ἵν’ αὐτῷ τὸ ἀληθὲς τηρηθήσεται. τὴν γὰρ εὐδαιμονίαν τέλος καὶ τέλειον τίθεμεν πάντῃ πάντως, καὶ διὰ τοῦτο δεῖ καὶ τελείου βίου, δι’ οὗ παντὸς αὐτῇ παντοίως ἐξ ἀνάγκης τηρηθείη τἀγαθά, εἰ μέλλοι ἔχειν τὸ τέλειον. τὸ μὲν γὰρ πάντῃ ἀντὶ τοῦ παντοίως εἴληπται, τὸ δὲ πάντως βεβαιώσεως ἐπίρρημα τὸ ἐξ ἀνάγκης δηλοῖ· δηλοῖ δὲ τὸ παντοίως τοὺς τρόπους καθ’ οὓς τὰ ἀνθρώπινα λέγεται ἀγαθά, ἤγουν τὰ τῆς ψυχῆς, ὡς ἐπιστῆμαι καὶ ἀρεταί, τὰ τοῦ σώματος, ὡς ὑγεία ῥώμη κάλλος καὶ εἴ τι τούτοις σύστοιχον, τὰ ἔξωθεν, ὡς πλοῦτος εὐδοξία εὐημερία εὐτεκνία φιλία καὶ εἴ τι ἄλλο τούτοις ἀνάλογον. δόξειε δ’ ἄν εἰκότως τύχας ἐνταῦθα λέγειν ἁπλῶς τὰ ἔξωθεν καὶ οὐκ ἐφ’ ἡμῖν κἄν ἐκ ταὐτομάτου ἐρεῖ τις κἄν ἐξ εἱμαρμένης κἄν ἐκ προνοίας κοινῆς. αἱ γὰρ ἀποβολαὶ καὶ αἱ προσγεννήσεις τῶν ἔξωθεν [*](2 ἐπανέλθοι a: ἐπανέλθη B 7 rhesis usque ad καὶ πάντως (p. 1101a 19) a 11 εὐτυχήματα scripsi: ἀτυχήματα Βa 12 ἀμφιβόλου πράγματος Β: πραγμάτων a 13 ἀτυχημάτων Β: ἀτυχήματος a 20 ἐφερμηνευτικὰ Β: ἐφερμηνευτικὸν a 22 εἰς B: om. a τὴν Β: om. a 25 ἀσφαλιζόμενος Β: ἀσφαλιζόμεναι a 28 μέλλοι Β: μέλλει a 35 ἐρεῖ Β: ἐρῇ a 36 προσγεννήσεις a: προσγενέσεις B)

οὐκ ἐκ ταὐτομάτου μόνον ἀεὶ ἀλλὰ καὶ ἐκ τῆς περιφορᾶς τοῦ παντὸς καὶ

[*](26v)[*](p. 1101a 19)

Εἰ δ’ οὕτω, μακαρίους ἐροῦμεν τῶν ζώντων.

Συμπεραίνει τὰ εἰρημένα. ἐπεὶ γὰρ οὕτως ἔχει τὸ πρᾶγμα ὡς εἴπομεν, ῥηθεῖεν ἂν μακάριοι οἷς ὑπάρχει καὶ ὑπάρξει τὰ λεχθέντα, τουτέστιν οὐ μόνον μετὰ τελευτὴν ῥηθεῖεν ἄν μακάριοι, οἷς διὰ παντὸς βίου καὶ μέχρι τέλους αὐτοῦ ὑπῆρξε τὰ εἰρημένα ἀγαθά, ἀλλὰ καὶ πρὸ τοῦ τὸ τέλος ἐπιγενέσθαι αὐτοῖς πλὴν ὑποτιθεμένου καὶ τοῦ ὑπάρξαι αὐτοῖς ἀδιακόπως ταὐτὸ διὰ βίου παντός· οὐ γὰρ μόνον οἷς ὑπάρχει ἀλλὰ καὶ οἷς ὑπάρξει. δεῖ γὰρ τῷ παρόντι καὶ τὸ μέλλον συνδραμεῖν, ἵν’ οὕτως εἴη τὸ μακάριον ἀμετάθετον. μακαρίους δέ, φησίν, ἀνθρώπους, ἤτοι κατὰ τὸ ἁρμόζον ἀνθρωπίνῃ φύσει, οἷς ἡ ἐν βίῳ διαγωγὴ ἐν διηνεκεῖ ῥύσει καὶ μεταβολῇ παντοίᾳ ὑπάρχει, ἐπεὶ τῆς νοεράς καὶ θείας φύσεως ἄλλο εἶδος μακαριότητος, ἐν στάσει τὸ εἶναι ἐχούσης καὶ μηδεμίαν ὑπομενούσης μεταβολήν. δόξειε δ’ ἄν τὸ τί οὗν κωλύει λέγειν τὸν εὐδαίμονα καὶ τὰ ἑξῆς ἑπόμενα [*](27r) τούτῳ μᾶλλον εἰρῆσθαι διὰ τὴν Σόλωνος θέσιν, μὴ δεῖν λέγοντος μακα- ρίζειν πρὸ τελευτῆς τὸν εὖ ἔχοντα τῆς ζωῆς διὰ τὸ τοῦ μέλλοντος ἄδηλον. οὐδὲν γὰρ κωλύσει αὐτὸν μακαρίζεσθαι προστεθειμένου τοῦ εἴπερ ὑπάρξει αὐτῷ μέχρι τέλους τὰ ἀγαθά.

[*](p. 1101a22)

τὰς δὲ τῶν ἀπογόνων τύχας.

ἐπεὶ καὶ τοῦτο ἐλέγετο πρότερον, ὅτι δεῖ τῷ εὐδαίμονι πρὸς τὸ μα- καρίζεσθαι καὶ τῆς τῶν ἀπογόνων καὶ τῶν φίλων εὐζωίας, ἵνα ἐκ τῆς πρὸς ἐκείνους κοινωνίας μὴ ἐμποδίζοιτο αὐτῷ τὸ μακάριον ἐχόντων ἴσως ἐκείνων κακῶς, διὰ τοῦτο εἰπὼν μηδὲν κωλύειν αὐτὸν μακαρίζεσθαι καθ’ ἑαυτὸν καλῶς βιοῦντα καὶ ἱκανῶς κεχορηγημένον τοῖς ἔξωθεν καὶ ὥσπερ αὐτοῦ τοὺς πρὸς αὐτὸν ᾠκειωμένους ἀποχωρίσας, τούτου ἕνεκα ἐπιφέρει ταυτὶ λέγων, ὅτι περὶ μὲν τοῦ εὐδαίμονος καθ’ ἑαυτὸν λεγέσθω ἐπὶ τοσοῦτον. τί δ’ ἂν ἐροῦμεν περὶ τῶν ἀπογόνων καὶ ἁπλῶς περὶ τῶν φίλων αὐτοῦ; ἆρ’ αἱ τούτων τύχαι ἐφάψονταί που ἐκείνου ἢ οὐδαμῇ; τὸ μὲν οὖν λέγειν μηδ’ ὁτιοῦν συμβάλλεσθαι, λίαν ἄφιλον φαίνεται. ὥσπερ γὰρ εἰ ἐκεῖνος ἀνέχοιτο μὴ κοινοῦσθαι ἑαυτῷ τὰ τῶν ἀπογόνων καὶ φίλων, ὡς ἄφιλός τις καὶ ἀκοινώνητος κρίνοιτ’ ἄν, οὕτω καὶ ἡμεῖς ὡς τοιοῦτοι κατακριθείημεν, εἰ τοῦτο ἁρμόδιον εἶναι διοριζοίμεθα. ἀλλὰ καὶ ταῖς κοιναῖς δόξαις ἐναντιούμεθα, κοινὰ τὰ τῶν φίλων εἶναι λεγούσαις εἴτ’ ἀγαθὰ εἴτε πονηρά, [*](3 rhesis usque ad τοσοῦτον διωρίσθω (p. 1101a 21) a 9 ταὐτὸ Β: ταυτὶ a 11 ante ἀνθρώπους add. ὡς a: om. B 14 μεταβολὴν a: μεταβολῆς B 16 σόλωνος B: τοῦ σόλωνος a 20 rhesis usque ad ἱκανῶς ἔχοι (p. 1101a28) a 28 ἀπο- γόνων corr. ex ἀγόνων Β 33 ταῖς κοιναῖς δόξαις Β: τῆς κοινῆς δόξης a 34 λεγούσαις Β: λεγούσης a)

ἄλλως τε καὶ κοινωνικοῦ ζῴου τοῦ ἀνθρώπου ὄντος διὰ τὸ φύσει ἥμερον [*](27r) καὶ φιλάλληλον, ὡς εἶναι παρὰ φύσιν τὸ ἀκοινώνητον· ὥστε τοῦτο μὲν οὐ θετέον. ἐπεὶ δὲ καὶ τῶν συμβαινόντων παντοῖαί εἰσιν αἱ διαφοραὶ κατὰ μέγεθος καὶ σμικρότητα, καὶ τῶν οἰκείων αὖθις τῶν μὲν μᾶλλον συνικνουμένων τῶν δ’ ἧττον διὰ τὸ ταῖς οἰκειώσεσι διαφορὰς θεωρεῖσθαι πολλάς, τὸ μὲν διαιρεῖν καθ’ ἕκαστον τά τε συμβαίνοντα καὶ τὰς οἰκειό- τητας μακρόν, ἵνα μὴ λέγωμεν ἀπέραντον. ἐξ ἀνάγκης ἄρα καθόλου καὶ τύπῳ λέγοντας ἱκανῶς ἔχειν δοκεῖ. τύπῳ δὲ τὸ καθόλου λέγομεν, ὅτι συγκέχυται καὶ ἀμυδρότερον ἢ τὰ καθ’ ἕκαστα τὴν γνῶσιν παρέχεται. ἐναργέστερα γὰρ ἀεὶ τὰ καθ’ ἕκαστα διὰ τὸ αἰσθήσει γνωρίζεσθαι.

[*](p. 1101a28)

Εἰ δὴ καθάπερ καὶ τῶν περὶ αὑτὸν ἀποτυχημάτων. Ἐντεῦθεν μέτρα τῆς κοινωνίας τίθησι τῶν συμβαινόντων τοῖς ἀπογόνοις καὶ τοῖς φίλοις πρὸς τοὺς εὐδαίμονας, καθόλου καὶ τύπῳ τὰς διαφορὰς αὐτῶν ἐκτιθέμενος, ὡς ὑπέσχετο. καὶ πρῶτον τὴν κατὰ τὸ μεῖζον τῶν συμβαινόντων καὶ ἔλαττον. ὥσπερ γάρ, φησί, τῶν περὶ τὸν εὐδαίμονα συμ- βαινόντων ἀτυχημάτων τὰ μὲν βαρύτερα ῥοπήν τινα πρὸς ἀλλοίωσιν τῷ βίῳ παρέχεται, τὰ δ’ ὑπάρχοντα κοῦφα γίνεται μικρὰ καὶ οὐδενὸς ἄξια λόγου πρὸς τὴν τοῦ βίου ἐπὶ τὸ χεῖρον μετάπτωσιν, οὕτω καὶ τὰ περὶ τοὺς φίλους, ἤτοι τούς τε ἀπογόνους καὶ ἄλλως εἰς φιλίαν συναπτομένους. εἰ γὰρ φίλτατα τὰ οἰκεῖα ἔκγονα καλεῖται, τί ἄτοπον εἰ καὶ φᾶ ἁπλῶς λέγεται καὶ τοῖς ἁπλῶς φιλουμένοις συνάπτεται; διὸ καὶ ἐπάγει τὸ ὁμοίως ἅπαντας, ὡς συναιρῶν ἅπαντας ἐν ταὐτῷ τῷ τῆς φιλίας ὀνόματι. καί φησι θεωρεῖσθαι τὴν αὐτὴν καὶ ἐν τούτοις διαφορὰν κατὰ τὰ συμβαίνοντα, ὡς τὰ μὲν μείζω τούτων καὶ βρίθοντα ἐφικνεῖσθαι πρὸς τὸν εὐδαίμονα, τὰ δὲ κοῦφα ἴσως μηδὲ λογίζεσθαι.

[*](p. 1101a 31)

Διαφέρει δὲ τῶν παθῶν ἕκαστον. Δευτέρα αὕτη διαφορὰ περὶ τῶν συμβαινόντων τοῖς ἀπογόνοις καὶ τοῖς φίλοις, καὶ ὡς ἄλλως μὲν ἐχόντων πρὸς τὸν εὐδαίμονα ἐν τῷ ζῆν αὐτὸν ἄλλως δὲ μετὰ τὴν αὐτοῦ τελευτήν. αὔξων τε τὸ διάφορον πολὺ μᾶλλον εἶναί φησι τοῦτο ἐν τῷ ζῆν ἢ παρελθεῖν τὸν εὐδαίμονα, ἢ ὅσον διαφέρει ἐν ταῖς τραγῳδίαις εἰσάγεσθαι δεινὰ καὶ παράνομα εἴτε πρότερον γεγονότα ὡς προὐπάρξαντα καὶ νῦν εἰσαγόμενα εἴτε ὡς νῦν πραττόμενα ὅτε καὶ εἰσάγεται. πολλὴ γὰρ διαφορὰ παρεληλυθυίας μιμεῖσθαι πράξεις ἐν τρα- γῳδίᾳ ἢ νῦν γενομένας ὅτε καὶ ἡ μίμησις αὐτῶν γίνεται. δεῖ οὖν ταύτην τὴν διαφορὰν περὶ τὸν εὐδαίμονα συλλογίσασθαι, εἰ παρόντος εἴτε παρελθόντος αὐτοῦ τὰ περὶ τοὖς ἀπογόνους καὶ τοὺς φίλους συμβαίνοντα.

[*](11 rhesis usque ad ὁμοίως ἅπαντας (p. 1101a 31) a 14 αὐτῶν a: αὐτῶ Β 15 τ εὐδαίμονα B: τὴν εὐδαιμονίαν a 17 κοῦφα B: κοῦφος a 19 ἄλλως B: ἄλλους a 26 rhesis usque ad τὴν διαφοράν (p. 1101a 34) a 31 καὶ παράνομα Β: παράνομος a)[*](p. 1101a 34)

Μᾶλλον δ’ ἴσως τὸ διαπορεῖσθαι περὶ τοὺς κεκμηκότας.

[*](27r)

Τὸ μᾶλλον δ’ ἴσως ἀντὶ τοὐ οἰκειότερον ἴσως. ἔστι δὲ ὁ λόγος τοιοῦτος, ὡς τῶν εἰρημένων ἀπορώτερόν ἐστιν, εἴ τινος ἀγαθοῦ ἢ ἐναντίου οἱ τετελευτηκότες δύνανται κοινωνεῖν. καὶ ἐπιφέρει λύων τὸ | ἄπορον· [*](27v) ἔοικε γάρ, φησίν, ἐκ τούτων, ἤγουν τῶν ἐν τραγῳδίαις εἰσαγομένων. ὥσπερ γὰρ ἐπ’ ἐκείνων ἀσθενῶς πάνυ καὶ σκιωδῶς τῶν κεκμηκότων ἅπτεται τὰ ἐν μιμήσει περὶ ἐκείνων λεγόμενα ἢ πραττόμενα, οὕτω κἀνταῦθα ἐὰν καὶ δῶμεν διικνεῖσθαι πρὸς τοὺς γεγονότας εὐδαίμονας μετὰ τὴν τελευτὴν εἴτε ἀγαθὸν εἶναι εἴτ’ ἐναντίον, ἀσθενὲς εἶναί τι καὶ οὐδαμινὸν ἢ ἁπλῶς ἢ ἐκείνοις, ἁπλῶς μὲν εἰ τῇ αὐτοῦ φύσει τοιοῦτον εἴη, ἐκείνοις δὲ ὅτι κἄν μέγα ὑπάρχῃ τοῖς κεκμηκόσιν ἤδη, ἀσθενὲς καὶ μικρόν ἐστιν.

[*](p. 1101b 3)

Εἰ δὲ μή, τοσοῦτόν γε καὶ τοιοῦτον.

Κἂν εἴ τις, φησί, τῶν ἀπελθόντων ἐφάπτεσθαι τὰ τοῖς οἰκείοις ἐκείνων ἐρεῖ συμβαίνοντα, τοσοῦτον ἐφάψεται καὶ τοιοῦτον, ὥστε μήτε τοὺς μὴ ὄντας εὐδαίμονας τοιούτους ποιεῖν, ἂν ᾖ ἀγαθά, μήτε τοὺς εὐδαίμονας μεταβάλλειν ἐκ τοῦ μακαρίου εἰς τὸ ἄθλιον, ἂν ᾖ ἐναντία, μόνην ἀναφορὰν ἔχοντα πρὸς ἐκείνους ὡς εἰς ἐπιτηδείους ἐκείνων συμβαίνοντα.

[*](p. 1101b 5)

Συμβάλλεσθαι μὲν οὖν τι φαίνονται. ταῦτα ἐκ τῶν προλαβόντων δῆλον τῆς αὐτῆς ἐκείνοις διανοίας ἐχόμενα.

[*](p. 1101b10)

Διωρισμένων δὲ τούτων.

Ἐφ᾿ ἕτερον μεταβαίνει ζήτημα περὶ τῆς εὐδαιμονίας. ἐπεὶ γὰρ τῶν ἀγαθῶν τὰ μὲν θεῖά φαμεν τὰ δὲ ἀνθρώπινα, καὶ τὰ μὲν θεῖα τίμια λέγομεν ὡς ὑπάρχοντα καὶ ὑπὲρ ἔπαινον καὶ τιμῆς διὰ τὴν ὑπεροχὴν ἀξιούμενα, ἐπαινετὰ δὲ τὰ ἀνθρώπινα, ὡς τοῦ τιμᾶσθαι μὲν λειπόμενα, ἐπαίνων δὲ μόνων τυγχάνοντα, εἰσὶ δὲ καὶ ἕτερα ἀνθρώπινα μὲν καὶ ταῦτα, ἐπαμφοτερίζοντα δὲ ὡς καὶ κατορθοῦν δύνασθαι καὶ ἁμαρτάνειν, καὶ διὰ τοῦτο δυνάμεις λεγόμενα ὥς τινας τῶν τεχνῶν ὑπάρχει <εὑρεῖν> [*](1 rhesis usque ad ἐκείνοις εἶναι (p. 1101b3) a 2 δὲ ὁ λόγος B: δὲ καὶ ὁ λόγος a 4 ante λύων inserit ὥσπερ a: om. Β 8 διικνεῖσθαι Β: δικνεῖσθαί τι a 9 ἀγαθὸν a: ἀγαθῶν Β εἶναι (prius) Β: om. a 10 ἐκείνοις a: ἐκείνων Β 12 rhesis usque ad τὸ μακάριον (p. 1101b5) a 18 rhesis usque ad τοιούτων μηδέν (p. 1101b 9) a 20 rhesis usque ad οὐκ ἐστι (p. 1101b 12) a 21 περὶ B: om. a 23 καὶ ὑπὲρ Β: ὑπὲρ a 25 μόνων Β: μόνον a 27 εὑρεῖν a: om. Β)

οἷον ἰατρικὴν ἢ ῥητορικὴν <ἢ> κυβερνητικήν, ζητεῖ ἐν τίσι τούτων τὴν εὐδαιμονίαν τακτέον, εἴτ’ ἐν τοῖς τιμίοις εἴτ’ ἐν τοῖς ἐπαινετοῖς εἴτ’ ἐν ταῖς δυνάμεσι, καὶ τὸ μὲν εἶναι αὐτήν τινα τῶν δυνάμεων ἀπαγορεύει, ὅτι μηδ’ ἐπαμφοτερίζει. ἁμαρτάνειν γὰρ ᾗ εὐδαίμονα οὐκ ἐνδέχεταί ποτε τὸν εὐδαίμονα. τὸ γοῦν δύναμιν εἶναι παραιτησάμενος ζητεῖ ἐφεξῆς, εἴτε τῶν ἐπαινετῶν ἐστιν εἴτε τῶν τιμίων. δείξει δ’ ἐφεξῆς ὅτι ὑπὲρ τὰ ἐπαινετὰ ἡ εὐδαιμονία ἐστὶ καὶ τοῖς θείοις τῶν ἀγαθῶν καὶ τιμίων συνάπτεται.

[*](p. 1101b 12)

Φαίνεται δὲ πᾶν τὸ ἐπαινετὸν τῷ ποιόν τι.

Μέλλων τὴν εὐδαιμονίαν τῶν ἐπαινετῶν μὲν διαστῆσαι, τοῖς τιμίοις δὲ συντάξαι, λέγει τί τὸ ἴδιον τῶν ἐπαινετῶν καὶ τί τῶν τιμίων, ἵνα ὧν τὸ ἴδιον εὑρήσει τῇ εὐδαιμονίᾳ προσὸν τούτοις ἀποδείξῃ κοινωνοῦσαν καὶ συνταττομένην αὐτήν. τοίνυν πᾶν, φησί, τὸ ἐπαινετὸν διὰ τοῦτο ἐπαινεῖται. ὅτι τε ποιότητός τινος ἀγαθοῦ μετέχει καὶ πρός τι ἀναφέρεται, ἤτοι ἔργον ὃ κατορθοῖ. καὶ παράδειγμα τίθησι τοῦ μετέχοντος τῆς ἀγαθῆς ποιότητος τὸν δίκαιον καὶ τὸν ἀνδρεῖον καὶ ὅλως τὸν δι’ ἀγαθὴν ποιότητα ἀγαθὸν καὶ τὴν ἀρετὴν αὐτήν. εἰπὼν δὲ ὅλως τὸν ἀγαθὸν ἐπήγαγε καὶ τὴν ἀρετὴν κατατάττων καὶ αὐτὴν ἐν τῆ τῶν ἐπαινουμένων ὁλότητι. ἐπεὶ καὶ πᾶν ἐπαινούμενον κατὰ τὴν ἁρμόζουσαν αὐτῷ ἀρετὴν τὸν ἔπαινον δέχεται, καὶ ἐπαινεῖσθαι ταῦτά φησι διὰ τὰς πράξεις καὶ τὰ ἔργα πρὸς ἃ ἀναφέρονται καὶ ἃ πεφύκασι κατορθοῦν. καὶ ταῦτα μὲν ψυχικά. ἐπεὶ δὲ καὶ σωματικά τινά εἰσιν ἐπαινούμενα, ἀπαριθμεῖται καὶ ταῦτα. τὸν γὰρ ἰσχυρὸν τῷ σώματι καὶ τὸν δρομικὸν καὶ τῶν τοιούτων ἕκαστον ὡς ἔχοντα ἕξιν ἀγαθὴν σώματος ἐπαινοῦμεν, διότι καὶ αὐτὸς ποιός ἐστί τις καὶ ἔχει πῶς, ἤγουν ἑτοίμως πρὸς τὸ ἀγαθόν τε καὶ σπουδαῖον, ὁ μὲν ἰσχυρὸς ὡς ἀντέχειν πεφυκέναι πρὸς τὰ βάρη καὶ τὰ ἐπίπονα, ὁ δὲ δρομικὸς πρὸς τὸ ταχεῖαν ποιεῖσθαι τὴν τῶν τοπικῶν διαστημάτων διέλευσιν. ταῦτα γὰρ ἄμφω ἀγαθά τε καὶ σπουδαῖα διὰ τὸ καιροῦ καλοῦντος τῇ τῶν ἀνθρώπων ζωῇ συμβάλλεσθαι.

[*](p. 1101b 18)

Δῆλον δὲ τοῦτο καὶ ἐκ τῶν περὶ τοὺς θεοὺς ἐπαίνων.

Πρὸς βεβαίωσιν ἔτι τοῦ τὰ ἐπαινετὰ ἐπαινεῖσθαι τῷ ποιά τινα εἶναι καὶ πρός τινα ἀναφέρεσθαι, ἤγουν πρὸς ἔργα σπουδαῖα. καὶ τοὺς ἐπὶ τοὺς θεοὺς ἐπαίνους παράγει. οἱ γὰρ ἐπαινοῦντες αὐτούς, φησί, καταρριπτοῦσιν [*](1 ante κυβερνητικὴν quod corr. ex κυβερνητικὴ δὲ om. ἢ Β: posuit a τούτων Β: τούτῳ a 4 ἧ εὐδαίμονα a: ἡ εὐδαιμονία Β 8 rhesis usque ad καὶ σπουδαῖον (p. 1101b 18) a δὲ Β et Arist. codd. L b O b: δὴ a et Arist. vulg. 12 τοίνυν πᾶν Β: πᾶν τοίνυν a 14 ἀγαθῆς Β: ἀγαθοῦ a 16 τὸν ἀγαθὸν Β: τῶν ἀγαθῶν a 19 ἆ rubro corr. ex ἓν Β: ἆ καὶ a 21 τινα Β: om. a 24 τε scripsi: τι Ba 26 τοπικῶν a: πολιτικῶν Β 29 rhesis usque ad ὥσπερ εἴπομεν (p. 1101b 21) a 31 σπουδαῖα Β: σπουδαῖος a)

αὐτῶν τὸ ἀξίωμα, καὶ ἀντὶ τοῦ δοξάζειν γελοίους αὐτοὺς αὐτοὺς αἰνοῦσιν [*](27v) ἀναφέροντες αὐτοὺς πρὸς ἡμᾶς, ἤτοι ἐξισοῦντες ἡμῖν, καὶ ὅπερ εἰς ἡμᾶς δι’ ἀναφορᾶς γίνεται, τούτῳ καὶ πρὸς αὐτοὺς χρώμενοι. ἡμῶν μὲν γὰρ τὰς ἕξεις ἢ τὰς σωματικὰς ἢ τὰς ψυχικὰς ἐπὶ τὰς ἐξ αὐτῶν προβαινούσας πράξεις καὶ τὰς ἐνεργείας ἀναφέροντες ἐκ τούτων συνιστῶσι τοὺς πρὸς ἡμᾶς ἐπαίνους, ὅτι μηδ’ ἐνεργοῦμεν ἀεί. ἐπὶ δὲ τῆς θείας φύσεως οὐχ οὕτως ἐστίν, ὥστε πῇ μὲν ἐν ἕξει εἶναι μένουσαν ἀργόν, πῇ δ’ εἰς προχείρισιν τῆς ἕξεως ἔρχεσθαι, | ἀλλ’ ἀδιάκοπος αὐτῆς ἡ ἐνέργεια. διὸ [*](28r) καὶ ἀνοίκειος πρὸς ταύτην ὁ ἔπαινος, δι’ ἀναφορᾶς ὡς εἴρηται γινόμενος τῆς ἀπὸ τῶν ἕξεων πρὸς τὰς ἐνεργείας, ἐν τῷ ἐνεργεῖν αὐτᾷ οὐ λέγω δὴ τῆς θείας φύσεως τὸ εἶναι ἐχούσης ἀλλὰ κατὰ προχείρισιν ἐνεργούσης τῶν ἐξεῶν.

[*](p. 1101b21)

Εἰ δ’ ἐστὶν ὁ ἔπαινος τῶν τοιούτων.

Εἰ ὁ ἔπαινος, φησί, τῶν τοιούτων ἐστίν, ἤτοι τῶν κατὰ ἀναφορὰν ἐπαινουμένων, οὐ δεῖ ἐπαινετὰ τὰ ἄριστα τίθεσθαι ἀλλὰ μεῖζόν τι καὶ βέλτιον λέγειν περὶ αὐτῶν, καὶ τὴν τούτου μαρτυρίαν ἐκ τοῦ φαινομένου παρίστησι. φαινόμεθα γὰρ μεῖζόν τι τῶν ἐπαίνων ταῖς θείαις προσφέροντες φύσεσι μακαρίζοντες αὐτοὺς καὶ εὐδαιμονίζοντες ὁμοίως καὶ τῶν ἀνδρῶν τοὺς θειοτάτους. οὗτοι δ’ εἰσὶν ὅσοι τῆς ὕλης πάντῃ κατὰ σχέσιν ἀναχωρήσαντες ἔξω τε σαρκὸς καὶ κόσμου γενόμενοι ζῶσιν ὑπὲρ ἅπαντα τὰ ὁρώμενα καὶ τὸν νοῦν ἔχουσι ταῖς θείαις συνόντα καὶ συγχορεύοντα καὶ συναγαλλώμενον φύσεσι καὶ κατ’ ἐνέργειαν ἀεὶ ζῶσιν, ἀδιακόπως ὑπὸ τοῦ πρώτου φωτὸς ἐλλαμπόμενοι· διὸ οὐδ’ ἀναφορὰ αὐτοῖς ἐστι πρὸς ἐνέργειαν ἀπὸ τῶν ἕξεων, ὥστ’ οὐδὲ ὁ ἔπαινος αὐτοῖς ἐφαρμόζει.

[*](p. 1101b25)

Ὁμοίως δὲ καὶ τῶν ἀγαθῶν· οὐδεὶς γὰρ τὴν εὐδαιμονιαν.

Περὶ τῶν οὐσιῶν εἰπὼν ὅσαι ἄρισται ὡς οὐ δεῖ πρὸς ἐκείνας ἐπαίνοις χρῆσθαι ἀλλ’ εὐδαιμονισμοῖς καὶ μακαρισμοῖς, λέγει νυνὶ δέον εἶναι καὶ ἐπὶ τῶν ἀρίστων πραγμάτων παραφυλάττεσθαι τὸ αὐτό, ἃ καὶ ἀγαθὰ καλεῖ κατ’ ἐξαίρετον, ὁποῖον λέγει καὶ τὴν εὐδαιμονίαν. οὐδεὶς γὰρ τὴν εὐδαι- μονίαν ἐπαινεῖ ὡς τὴν δικαιοσύνην. ἡ μὲν γὰρ ἕξις ψυχῆς ἐστι καὶ ἔχει ποῦ ἀναφέρεσθαι, τὴν κατ’ αὐτὴν δηλονότι ἐνέργειαν, ἡ δ’ εὐδαιμονία ἐνέργεια ὑπάρχουσα ἀποδέδοται, ὥστ’ οὐδ’ ἔχει ποῦ ἀναχθήσεται, εἰ δὲ μή, ἔσται ἐνεργείας ἐνέργεια καὶ τέλος ἕξει, ἀλλ’ οὐκ αὐτὴ ἔσται τέλος, [*](3 τούτῳ Β: τοῦτο a καὶ Β: τε καὶ a 7. 8 et 11 προχείρισιν Β: προχείρησιν a 10 οὐ Β: om. a 11 ἀλλὰ Β: ἀλλ’ οὐ a 13 rhesis usque ad θειοτάτους μακαρίζομεν (p. 1101b 25) a 16 λέγειν Β: λέγει a 19 τῆς ὕλης Β: τῶν ὑλῶν a 25 rhesis usque ad βελτίον’ μακαρίζει (p. 1101b27) a 26 ἄριστοι Ba 29 παρα- φυλάττεσθαι Β: παραφυλάττειν a 34 τέλος a: τὸ τέλος Β)

καὶ εἰς ἄπειρον ὁ λόγος προβήσεται. διὰ τοῦτο καὶ μακαρίζεται ὡς θειότερόν [*](28r) τι καὶ βέλτιον τῶν κατ’ ἀρετὴν ἕξεων καὶ τελειωθείσῃ κατ’ ἀρετὴν ψυχῇ ἀεὶ κατ’ ἐνέργειαν ὑπάρχουσα ὡς ἀεὶ ἐλλαμπομένῃ παρὰ τῶν κρειττόνων δυνάμεων καὶ τὸ ἐνεργὸν ἐχούσῃ διαμένον καὶ ἀκατάπαυστον. τούτου δὲ πίστις αὐτὴ ἡ πεῖρα τοῦ πράγματος. ὡς γὰρ τὸ περὶ τὰ αἰσθητὰ ἐνεργὸν τῶν αἰσθήσεων οὐ λόγος ἀλλὰ πεῖρα παρίστησιν, οὕτω καὶ τὸ περὶ τὰ νοητὰ ἐνεργὸν τοῦ νοῦ τῇ κατ’ ἐνέργειαν αὐτοῦ πείρᾳ γίνεται γνώριμον, τοῖς μὴ πείρᾳ μαθοῦσι λόγῳ διδασκαλίας γνωρίζεσθαι μὴ δυνάμενον. ὡς γὰρ γλυκύτητα μέλιτος οὐδεὶς ἄν γνωριεῖ μὴ γευσάμενος μέλιτος οὕτως οὐδὲ τῆς κατὰ νοῦν ἐνεργείας τις εἰς γνῶσιν ἐλεύσεται, μὴ ἐν πείρᾳ ταύτης γενόμενος.

[*](p. 1101b27)

Δοκεῖ δὲ καὶ Εὔδοξος καλῶς συνηγορῆσαι.

Φιλόσοφος ὁ Εὔδοξος· οὗτος τὴν ἡδονὴν ἐπαινῶν συνηγόρησε περὶ τῶν ἀριστείων αὐτῇ ὡς πάντων ἐπικρατούσῃ τῶν παρ’ ἀνθρώποις ἐπαινουμένων. ἀγαθὸν γὰρ αὐτὴν ὑποθέμενος, ἐπεὶ μὴ ἑώρα αὐτὴν ἐπαινου- μένην, τοῦτο αὐτὸ δηλωτικὸν ἔκρινε τοῦ εἶναι τὴν ἡδονὴν τῶν μὴ ἐπαι- νετῶν καὶ οὐχ ὡς ψεκτὴν μὴ ἐπαινουμένην ἀλλ’ ὡς οὖσαν ὑπὲρ ἔπαινον. τοιοῦτον γὰρ εἶναι τὸν θεὸν καὶ τἀγαθὸν ἐκ παραλλήλων τὸ αὐτό. ἐπαινεῖ οὖν τὸν Εὔδοξον ὡς εὐφυῶς τὴν συνηγορίαν τῆς ἡδονῆς μεταχειρισάμενον.

[*](p. 1101b 31)

Ὁ μὲν γὰρ ἔπαινος τῆς ἀρετῆς.

Ταῦτα ὡς πρὸς τὸ εἶναι τὴν εὐδαιμονίαν ὑπὲρ τὰ ἐπαινούμενα καὶ ἐγκωμιαζόμενα. ἐπαινεῖται οὖν, φησίν, ἡ ἀρετή, ὅτι ταύτης ἕξεως οὔσης ἀγαθῆς, πρακτικοὶ τῶν καλῶν εἰσιν ἀπ’ αὐτῆς οἱ ἄνθρωποι. ἐγκωμιάζεται δὲ τὰ ἔργα ὁμοίως καὶ τὰ σωματικὰ καὶ τὰ ψυχικά, ὅσα ταύτης εἰσὶν ἀποτελέσματα. ἡ δ’ εὐδαιμονία καὶ ὑπὲρ τὴν ἀρετὴν καὶ ὑπὲρ τὰ ἐκ ταύτης ἀποτελέσματα· διὰ τοῦτο καὶ ὑπὲρ ἔπαινον. εἰσὶ δὲ ψυχικὰ μὲν ἔργα ὅσα ἐκ τῶν ψυχικῶν προβαίνει ἕξεων, <οἷον ἐκ τῶν ἀρετῶν ἢ τεχνῶν ἢ ἐπιστημῶν, σώματος δὲ ὅσα ἐκ τῶν σωματικῶν ἕξεων>, οἷον ἰσχύος τῶν τοιούτων, λέγω δὴ εὐαισθησίας εὐδρομίας ὑγιεινότητος καὶ εἴ τι ἕτερον τῷ σώματι ἐπαινετὸν πρόσεστιν. τὰ γὰρ διὰ τοῦ σώματος κατορθούμενα τῖς ἀγαθαῖς τῆς ψυχῆς ἕξεσι καὶ αὐτὰ ἐπιγράφεται, ὡς αὐτῆς χρωμένης ὀρθῶς τῷ σώματι καὶ † αὐτὰ κατορθούμενα. κακίας γὰρ ἐπικρατούσης ἐν τῇ ψυχῇ, εἰς πονηρὰ καὶ αὐτὰ συντελέσουσι, κακῶς ἐνεργούσης κατ’ αὐτὰ τῆς ἀρχῆς, τῆς χρωμένης τῷ σώματι.

[*](12 rhesis usque ad τἄλλα ἀναφέρεσθαι (p. 1101b 31) a 16 μὴ a: μάτην Β 20 rhesis usque ad τῶν ψυχικῶν (p. 1101b34) a 27 οἷον—ἕξεων (28) a: om. Β 34 τῆς χρωμένης a: τοῖς χρωμένοις Β)[*](p. 1101b 34)

Ἀλλὰ ταῦτα μὲν ἴσως οἰκείοτερον ἐξακριβοῦν. |

[*](28r)

Ἐπεὶ μὴ καθ’ αὑτὸ τὸν περὶ τούτων λόγον παρείληφεν, ἀλλ’ ἵνα δείξῃ τὴν εὐδαιμονίαν ὑπὲρ ταῦτα οὖσαν, διὰ τοῦτο καὶ βραχὺ περὶ τούτων διεξελθὼν καὶ ὅσον ἱκανὸν πρὸς τὸ προκείμενον παραπέμπει τὸ πλεῖον τῆς περὶ τούτων ἐξακριβώσεως οἷς ἔργον περὶ τὰ τοιαῦτα πονεῖν καὶ ἐπανάγει τὸν λόγον ἐπὶ τὸ προκείμενον, δῆλον εἶναι λέγων ἐξ ὧν εἶπεν, ὅτι ἡ εὐδαιμονία τῶν τιμίων καὶ τελείων ἐστὶ καὶ διὰ τοῦτο τιμῆς ἀξία, ἀλλ’ οὐκ ἐπαίνων οὐδ’ ἐγκωμίων.

[*](p. 1102a 2)

Ἔοικε δ’ οὕτως ἔχειν καὶ διὰ τὸ εἶναι ἀρχή.

Δείκνυσι καὶ ἑτέρως τοῖς τιμίοις τὴν εὐδαιμονίαν συνταττομένην. ἀρχὴ γάρ ἐστιν ὡς τελικὴ αἰτία. διὰ γὰρ τὴν εὐδαιμονίαν τὰ λοιπὰ πάντα πράττομεν πάντες ἵν’ ἐκεῖνα κατορθοῦντες εἰς τὴν αὐτῆς προκόπτωμεν τελειότητα. τὴν ἀρχὴν δὲ καὶ τὸ αἴτιον τῶν ἀγαθῶν τίμιον καὶ θεῖον ὁμολογοῦμεν. τιμία ἄρα καὶ θεία ἡ εὐδαιμονία.

[*](p. 1102a5)

ἐπεὶ δ’ ἐστὶν ἡ εὐδαιμονία. Ἔθος τῷ Ἀριστοτέλει ἐν ταῖς παραδιδομέναις ὑπ’ αὐτοῦ μεθόδοις, ταῖς εἰς πλείω βιβλία διαιρουμέναις, ἐν τοῖς τέλεσι τῶν προλαμβανόντων τὰ ἐφεξῆς προαναφωνεῖν περὶ τίνων διαλαβεῖν μέλλουσιν ὡς ἄν εἶεν συνεχῆ πρὸς ἄλληλα τὰ γραφόμενα. ἐπεὶ τοιγαροῦν ἐν τῷ πρώτῳ τούτῳ περὶ εὐδαιμονίας τὸν πάντα λόγον πεποίηκε, μέλλει δ’ ἐν τῷ δευτέρῳ περὶ ἀρετῆς διδάξαι ἡμᾶς καθόλου, προλαμβάνει λέγων τὸ μέλλον ἔσεσθαι. δείκνυσι δὲ ἀναγκαίαν ἐκ τῆς προλαβούσης τὴν ἑπομένην ὑπόθεσιν. ἐπεὶ γὰρ ἡ εὐδαιμονία ψυχῆς ἐνέργει κατ’ ἀρετὴν τελείαν ἀποδέδοται, ἀναγκαῖον ἄν εἴη περὶ ἀρετῆς ἤδη ἐπισκέψασθαι. γένοιτο γὰρ ἄν ἐντεῦθεν βέλτιον θεωρῆσαι καὶ περὶ αὐτῆς τῆς εὐδαιμονίας. ἐπεὶ γὰρ ἡ ἀρετὴ εἰς συμπλήρωσιν τοῦ ὅρου τῆς εὐδαιμονίας παρείληπται γένοιτ’ ἄν καὶ ὁ ὅρος τῆς εὐδαιμονίας σαφέστερος ἡμῖν μαθοῦσι περὶ ἀρετῆς. δεῖ γὰρ ἀεὶ τὰ ἐν τῷ ὅρῳ τινὸς παραλαμβανόμενα σαφέστερα εἶναι τοῦ ὁριστοῦ. δηλωτικὸς γὰρ ὁ ὅρος τῆς οὐσίας τοῦ πράγματος. πῶς οὖν δηλώσει αὐτὸ ἐξ ἀδηλοτέρων αὐτοῦ ἢ ὁμοίως ἀδήλων συγκείμενος;

[*](1 rhesis usque ad τῶν τελείων (p. 1102a 1) a 4 βραχὺ B: βραχέα a 10 rhesis usque ad θεῖον τίθεμεν (p. 1102a 4) a 16 rhesis usque ad εὐδαιμονίας θεωρήσαιμεν (p. 1102a7) a)[*](p. 1102a7)

Δοκεῖ δὲ καὶ ὁ κατ’ ἀλήθειαν πολιτικός.

Ἔτι τὸ αὐτὸ δείκνυσιν ἐκ τῆς σπουδῆς, ἣν ἐν ταῖς πόλεσιν οἱ κατ’ ἀλήθειαν ἔχουσι πολιτικοὶ μάλιστα πονοῦντες περὶ τὴν ἀρετήν, ἵν’ ἀγαθοὺς τοὺς πολίτας ποιήσωσι καὶ ὑπηκόους τοῖς νόμοις, οἳ ἐν ταῖς πόλεσι τέθεινται. καὶ δείκνυσι τοῦτο ἐκ παραδειγμάτων, ἀρίστους λαμβάνων πολι- τικοὺς Μίνωα καὶ Λυκοῦργον, ὧν ὁ μὲν Κρητῶν νομοθέτης, ὁ Μίνως, ὁ δὲ Λυκοῦργος τῶν Λακεδαιμονίων, καὶ εἴ τινες τοιοῦτοι ὡς Σόλων Ἀθηναίων καὶ ἑτέρων ἕτεροι. Μωσέα γὰρ τούτοις συντάττειν ὀκνῶ, θεόθεν καθαρῶς λαβόντα τὸν νόμον καὶ νομοθετήσαντα καὶ δημαγωγήσαντα ὑπὲρ ἄνθρωπον. οὐ πολιτικοὶ οὖν κυρίως ἀλλὰ ψεύδονται τὴν κλῆσιν οἱ μὴ ἀγαθοὺς τοὺς κατ’ αὐτοὺς πολίτας ποιοῦντες καὶ τοῖς κειμένοις νόμοις ὑπείκοντας.

[*](p. 1102a 12)

Εἰ δὲ τῆς πολιτικῆς ἐστιν ἡ σκέψις αὕτη.

Ὅτι μὲν ἡ περὶ ἀρετῆς σκέψις τῆς πολιτικῆς οἰκεία, ἔδειξεν ἤδη, ὡς εἶναι ἀκόλουθον τὸν πολιτικὴν παραδοῦναι προθέμενον μέθοδον ζητῆσαι 15 περὶ ἀρετῆς. λέγει δὲ καὶ ὁποίαν δεῖ γενέσθαι τὴν περὶ ταύτης ἐξέτασιν, ἤγουν καθὼς ἐξ ἀρχῆς ὑπέσχετο, τὸ δὲ ἦν τὸ κατὰ τὴν ὑποκειμένην ὕλην, ἐξ ἐνδεχομένου συμπεραινόντων ἡμῶν ἐνδεχόμενον.

[*](p. 1102a 13)

Περὶ ἀρετῆς δὲ ἐπισκεπτέον.

Πόλλα γένη ἀρετῆς εἰσῆγον οἱ παλαιοί, πολιτικὴν καθαρτικὴν νοερὰν καὶ τὴν παραδειματικὴν τὴν καὶ θεουργικήν. τούτων δ’ ἑκάστην διῄρουν εἰς τέτταρα τὰ πρῶτα, φρόνησιν ἀνδρείαν σωφροσύνην δικαιοσύνην, ἄλλως καὶ ἄλλως ἕκαστον ἀποδιδόντες αὐτῶν, οἰκείως δηλονότι τῶν γενῶν ἑκάστου. ἀλλὰ νῦν ἡμῖν τὰ δύο ταῦτα συνέγνωσται γένη μάλιστα, ἡ πολιτικὴ καὶ ἡ καθαρτική, ἡ μὲν τῆς ψυχῆς συμπραττούσης τῷ σώματι, ἡ δὲ χωριζομένης αὐτοῦ καὶ ἐχούσης ἀσυμπαθῶς πρὸς αὐτό, ὡς εἶναι τὴν μὲν μετριο- πάθειαν, μόνον κολάζουσαν τὰς ὑπερβολὰς τῶν παθῶν καὶ μέχρι τοῦ ἀναγκαίου συντηροῦσαν τὴν κατὰ ταῦτα ἐνέργειαν, τὴν δὲ ἢ εἰς ἀπάθειαν ἄγουσαν ἐν τῷ ἔτι καθαίρεσθαι τὴν ψυχήν, ἢ καὶ ἤδη ἀπαγαγοῦσαν ὅτι ἤδη καὶ κεκάθαρται καὶ ἀπροσπαθὴς πρὸς τὸ σῶμα γεγένηται. ἀνθρωπίνην τοίνυν ἀρετήν φησι τὴν πολιτικήν, ὡς οὔσης τῆς καθαρτικῆς καὶ τῶν λοιπῶν ὑπὲρ ἄνθρωπον ὅσον κατὰ τὸ συναμφότερον, ἐπεὶ καὶ φύσει ὁ ἄνθρωπος ἥμερον καὶ συναγελαστικὸν καὶ κοινωνικόν. ὅτι δὲ καὶ τὴν [*](1 rhesis usque ad τοιοῦτοι γεγένηνται (p. 1102a12) a 7 Σόλων Β: ὁ Σόλων a 12 rhesis usque ad ἀρχῆς προαίρεσιν (p. 1102a13) a 17 ἐνδεχομένου Β: ἐνδεχομένων a ἐνδεχόμενον Β: ἐνδεχόμενα a 18 rhesis usque ad εὐδαιμονίαν ἀνθρωπίνην (p. 1102a 15) a 19 ἀρετῆς Β: ἀρετῶν a πολιτικὴν a: πολῖται Β)

πρὸς τὸ οἰκεῖον σῶμα κοινωνίαν ἀρνή|σεται, ὑπὲρ ἀνθρωπείαν τοῦτο [*](29r) καθέστηκε σύνθεσιν, πᾶσαν ὑλικὴν ἀπηρνημένος ἐνέργειαν καὶ ἀνεπιστρόφῳ τῶν χειρόνων ψυχῇ καὶ νῷ καθαρῷ πρὸς τὰ κρείττω ἀναφερόμενος καὶ

[*](p. 1102a 16)

Ἀρετὴν δὲ λέγομεν άνθρωπίνην οὐ τὴν τοῦ σώματος.

Ἐπεὶ ἔστι τις καὶ ἀρετὴ σώματος, ἔστι δὲ καὶ ψυχῆς (ὑγεία γὰρ καὶ κάλλος καὶ εὐαισθησία καὶ ῥώμη σώματος ἀρεταί, ὥσπερ δικαιοσύνη σωφροσύνη φρόνησις ἀνδρεία ψυχῆς), περὶ δὲ τῶν ψυχικῶν ὁ λόγος ἐνταῦθα ἀρετῶν, ἃς κατορθοῖ ὡς ὀργάνῳ χρώμενος τῷ σώματι, διὰ τοῦτο δέον φησὶν εἶναι τὸν πολιτικὸν εἰδέναι πὼς τὰ περὶ ψυχῆς. ὅτι δὲ περὶ ψυχικῆς ἀρετῆς ὁ λόγος αὐτῷ ἐντεῦθεν δῆλον ποιεῖται καὶ ἐκ τοῦ τὴν εὐδαιμονίαν ψυχῆς εἰρῆσθαι ἐνέργειαν. τῷ δὲ εἰδέναι τὸ πὼς ἐπιφέρει, διότι οὐχ ἀπλῶς ἐνταῦθα παραδίδωσι περὶ ψυχῆς, ἀλλ’ ὅσον χρεία πρὸς τὰ προκείμενα. ὅτι δὲ δεῖ τὸν πολιτικὸν εἰδέναι περὶ ψυχῆς, ἀπὸ τῆς περὶ τὸ σῶμα ἰατρικῆς συνίστησι λέγων ὥσπερ καὶ τὸν ὀφθαλμὸν θεραπεύσοντας καὶ πᾶν σῶμα. εἰ γὰρ οἱ τὰ σώματα θεραπέυοντες ἀνάγκην ἔχουσιν εἰδέναι τὰς φύσεις ἑκάστου τῶν μορίων τοῦ σώματος καὶ τοῦ ὅλου αὐτοῦ, ὡς ἄν τὰ κατὰ φύσιν εἰδότες αὐτοῖς προσόντα εἰδεῖεν καὶ ὅσον τοῦ κατὰ φύσιν ἐκτέτραπται πρὸς τὰ παρὰ φύσιν γενόμενα, καὶ οὕτως αὐτὰ πρὸς τὸ κατὰ φύσιν, ἤτοι τὴν ὑγείαν, ἀνακαλοῖντο, ἀναγκαῖον καὶ τοὺς τῇ ψυχῇ περι- ποιεῖσθαι βουλομένους τὸ κατὰ φύσιν εἰδέναι περὶ αὐτῆς. τοὺς δὲ ὀφθαλ- μοὺς ἐνταῦθα παρέλαβεν ἴσως διὰ τὸ ποικίλον τῆς τούτων συνθέσεως. σύνοδος γὰρ ἐν τούτοις μορίων πολλῶν εἰς ἀπάρτισιν χιτώνων ὑγρῶν φλεβῶν νεύρων καὶ ἑτέρων τινῶν, ὡς εἶναι αὐτοῖς καὶ τὴν θεραπείαν πολυσχιδῆ καὶ δυσχερῆ διὰ τὴν τῶν μερῶν τούτων εὐπάθειαν. ἀλλ’ οὐκ ὤκνησαν οἱ περὶ ταῦτα δεινοὶ οὔτε πρὸς τὴν γνῶσιν τῆς πολυσυνθέτου οὐσίας αὐτῶν οὔτε πρὸς τὴν τῆς θεραπείας παράδοσιν. ἢ οὖν διὰ τοῦτο ἡ διὰ τὸ καὶ τῇ πολιτικῇ περὶ τῶν νοητῶν ὀφθαλμῶν τῆς ψυχῆς τὴν σπουδὴν εἶναι μάλιστα, νοῦ καὶ διανοίας, ὡς ἂν μὴ συγχέοιντο καὶ ἀμβλυώττωσι τοῖς ἀλόγοις ἐπισκοτούμενοι πάθεσι, μηδ’ ἐπιπροσθοῖντο τῷ πάχει τοῦ σώματος εἰς τὴν τῆς ἀληθείας καὶ τοῦ ἀγαθοῦ κατανόησιν, καὶ τοσούτῳ, φησί, μᾶλλον ὑπὲρ τὸν ἰατρὸν ὀφείλει εἰδέναι περὶ φυχῆς, ὅσῳ καὶ βελτίων ἡ πολιτικὴ τῆς ἰατρικῆς. ἄτοπον γὰρ τὸν μὲν ἰατρὸν εἰδέναι τὸ ὑποκείμενον, περὶ ὃ καταγίνεται, τὸν δὲ πολιτικὸν ἀγνοεῖν τὸ οἰκεῖον, ὃ καὶ αὐτὸς θεραπέυειν βούλεται.

[*](1 τοῦτο B: τότε a 5 rhesis usque ad τῆς ἰατρικῆς (p. 1102a 21) a 9 χρώμενος a: χρωμένη Β 15 ὀφθαλμὸν Ba: ὀφθαλμοὺς Arist. θεραπεύσοντας Ba: θεραπεύσοντα Arist. vulg. 18 αὐτοῦ προσόντα Β: προσόντα αὐτοῖς a 25 καὶ Β: om. a 31 τοσούτω a: τοσοῦτο Β)[*](p. 1102a21)

Τῶν δ’ ἰατρῶν οἱ χαρίεντες.

[*](29r)

Εἰσὶ μὲν καὶ τῶν ἰατρῶν οἱ πολλοὶ καταφρονοῦντες τῆς τοῦ σώματος γνώσεως, ἀλλ’ οἱ τυχόντες οὗτοι καὶ φαύλως ἔχοντες, οἱ δὲ τὸ χαρίεν καὶ ὥσπερ τερπνόν τι καὶ κατορθωτικὸν ἐν ἰατρικῇ ἔχοντες οὐχ οὕτως· πολλὰς δὲ μᾶλλον πραγματείας καὶ μεθόδους συνιστῶσιν ἢ ὑφ’ ἑτέρων συστάσας μετίασι περὶ τὴν γνῶσιν τοῦ σώματος. αἰσχρὸν οὖν ἂν εἴη τὸν πολιτικὸν ἄνδρα φέρειν τούτων τὰ δεύτερα μὴ κεκτημένον ἐν ἑαυτῷ τινα περὶ ψυχῆς εἴδησιν, περὶ ἣν τὴν οἰκείαν ποιεῖσθαι κατόρθωσιν ἐπαγγέλλεται, καίτοι ἀρχι- τεκτονικὸν ὄντα πάσης τέχνης τῆς ἐν ταῖς πόλεσι.

[*](p. 1102a 23)

Θεωρητέον δὴ καὶ τῷ πολιτικῷ περὶ ψυχῆς.

Ὁτι μὲν δεῖ εἰδέναι περὶ ψυχῆς τὸν πολιτικὸν ἤδη εἴρηκεν· ἐπάγει δὲ νῦν καὶ μέχρι πόσου δέον αὐτῷ θεωρῆσαι περὶ αὐτῆς. ἐπεὶ γὰρ οὐ καθ’ αὑτὸ ἀλλὰ τῶν ἀρετῶν ἕνεκεν, ἐπὶ τοσοῦτον, φησί, δεῖ θεωρῆσαι περὶ ψυχῆς τὸν περὶ τῶν ἀρετῶν κατὰ τὴν πολιτικὴν ἐξετάζοντα, ἐφ’ ὅσον ἀρκεῖ πρὸς τὰ ζητούμενα, ἤτοι τὰς ἀρετάς. εἰ γάρ τις τὴν πρὸς ταῦτα χρείαν ὑπερβὰς ἐπὶ πλεῖον ἐξακριβοῦν περὶ ψυχῆς βουληθῇ, δυσχερεστέραν τοῦ περὶ ἀρετῶν λόγου τὴν περὶ αὐτῆς εὑρήσει ἐξέτασιν διά τε τὸ κρύφιον αὐτῆς καὶ κατ’ οὐσίαν ἀσώματον καὶ διὰ τὸ εἶναι πλεῖστα ζητούμενα περὶ αὐτῆς.

[*](p. 1102a 26)

<Λέγεται δὲ περὶ αὐτῆς> καὶ ἐν τοῖς ἐξωτερικοῖς

Τῶν Ἀριστοτελικῶν συγγραμμάτων τὰ μὲν πρὸς τοὺς κοινῶς ἀκροω- μένους τῆς αὐτοῦ διδασκαλίας ἐκδέδοται ἐν ταῖς κοιναῖς διατριβαῖς ἀναγινωσκόμενα καὶ πρὸς τοὺς αὐτοῦ μαθητὰς ἀμέσως διασαφούμενα, τὰ δὲ κατ’ ἰδίαν πρός τινας ἔξωθεν προσπεφώνηται, ἕκαστον αὐτῶν πρὸς ἕκαστον τῶν ζητούντων τοῖς ζητουμένοις πράγμασιν οἰκείως ἐκτεθειμένον. ἐκεῖνα μὲν ὦ οὖν ἀκροαματικὰ ὀνομάζεται, ἐπεὶ ὡς εἴρηται πρὸς τοὺς κοινῶς ἀκροω- μένους γεγένηται, ταῦτα δὲ ἐξωτερικά, διότι τούτων ἕκαστον πρός τινα ζητήσαντα γέγραπται ἔξω τῆς κοινῆς ἀκροάσεως. ἐπεὶ τοίνυν ἐν τοῖς τοιούτοις διαφοράν τινα περὶ ψυχῆς εἴρηκε κατά τινας χρείας προκειμένας κατὰ καιρόν, παραπέμπει ἡμᾶς πρὸς ἐκεῖνα, χρήσιμα ὄντα πρὸς τὰ ἐνταῦθα ζητούμενα, καὶ προτρέπεται χρῆσθαι | ἐκείνοις πρὸς τὰ ἐνταῦθα 29v συμβαλλομένοις.

[*](1 τῶν δ’ ἰατρῶν Β et Arist. vulg.: καὶ τῶν ἰατρῶν a et Arist. cod. M b post ἰατρῶν add. δὴ a: om. B, cf. lectiones libror. Arist. rhesis usque ad σώματος γνῶσιν (p. 1102a 23) a 10 rhesis usque ad τῶν προκειμένων (p. 1102a 26) a 16 βουληθῆ Β (et Vat. 1622): βουληθείη a 20 λέγεται δὲ περὶ αὐτῆς a: om. Β rhesis usque ad χρηστέον αὐτοῖς (p. 1102a27) a 26 ὀνομάζεται corr. ex ὀνομάζομεν Β: ὀνομαζόμενά ἐστιν a 28. 29 ἐν τοῖς τοιούτοις Β: ἐν τούτοις a)[*](p. 1102a 27)

Οἷον τὸ μὲν ἄλογον αὐτῆς εἶναι, τὸ δὲ λόγον ἔχον.

[*](29v)

Εἰπὼν ὅτι ἐν τοῖς ἐξωτερικοῖς λόγοις ἱκανῶς περὶ ψυχῆς εἴρηται, οὐχ ὅτι τελείως ἐν ἐκείνοις ἡ περὶ αὐτῆς παραδίδοται θεωρία, ἀλλ’ ὅτι τοσοῦτον ὅσον ἀρκεῖν τὰ ἐκεῖσε λεγόμενα πρὸς τὴν προκειμένην τῶν ἀρετῶν διδασκαλίαν, λέγει καὶ τίνα τὰ ἐν ἐκείνοις εἰρημένα ἐστίν. φησὶ γὰρ οἷον τὸ μὲν ἄλογον αὐτῆς εἶναι, τὸ δὲ λόγον ἔχον. καὶ ἔτι οὐδὲ τὸ ἄλογον τῆς ἀνθρωπίνης ψυχῆς ἀπλῶς ἄλογον ἀλλὰ λογικόν πὼς, κἀκεῖνο ὡς λόγῳ ἐπιπειθές, ὥστ’ οὔθ’ ἀπλῶς ἄλογον οὔθ’ ἀπλῶς λογικόν. τὸ μὲν γὰρ λόγον ἔχον καὶ διανοούμενον καθ’ ὕπαρξιν λογικόν, καὶ διὰ τοῦτο ἁπλῶς, τὸ δ’ ὡς λόγῳ ἐπιπειθὲς κατὰ μέθεξιν, καὶ διὰ τοῦτο πώς. οὐδὲ γὰρ ἄν οὐδ’ ἀρεταὶ κατωρθοῦντο ἐν τῷ ἀλόγῳ οἷον ἀνδρεία καὶ σωφροσύνη, προσθήσω δέ καὶ δικαιοσύνη, εἰ μὴ λόγου θυμὸς καὶ ἐπιθυμία κατήκουεν. οὐ γὰρ οὕτως ἐν ἡμῖν ὡς ἐν τοῖς ἀλόγοις ζῴοις ταυτί· ἐν ἐκείνοις γὰρ οὔκ εἰσι ταῦτα τῷ λόγῳ πειθόμενα ἔξωθεν ὄντι καὶ μὴ συζυγοῦντι αὐτοῖς, ἐν ἡμῖν δὲ σὺν αὐτοῖς ὁ λόγος ἐστί, καὶ ἅμα καὶ ἐν ἑνί. διὰ τοῦτο καὶ ὡς παρόντι καὶ ὡς ἀμέσως ἐπιστατοῦντι πεφύκασι πείθεσθαι. τὸ μὲν οὖν λόγον ἔχον τῆς ἡμετέρας ψυχῆς λογικόν ἐστιν, ὅτι λόγος αὐτῷ καθ’ ὕπαρξιν, ὡς ἤδη εἴρηται, τὸ δὲ ἄλογον εἰρηθείη πὼς λογικὸν οὐχ ἁπλῶς τοῦτ’ ἀλλ’ ὅτι ἐνηχεῖσθαι εἷσθαι τῷ λόγῳ πέφυκε, καὶ ὑπ’ ἐκείνου ὥσπερ ἐλλάμπεσθαι. τὸ μὲν οὖν οὕτως ἔχειν τὴν ἡμετέραν ψυχὴν ὅτε τῷ σώματι συζυγῆ, ἀναγκαῖόν ἐστιν εἰδέναι τὸν περὶ τῶν ἀρετῶν μαθησόμενον, εἴτε δὲ τόπῳ τὸ λόγον ἔχον καὶ τὸ ἄλογον διέστηκε, ὥσπερ τὰ τοῦ σώματος μόρια καὶ πάντα τὰ μεριστά, εἴτε τοῦτο μὲν οὐ, λόγῳ δὲ μόνον δύο ἐστὶν ἀχώριστα ἀλλήλων κατὰ τόπον ὑπάρχοντα, οὐδὲν χρησιμεύει ἐξετάζειν πρὸς τὸ παρόν. ὅτι δὲ τὰ τοῦ σώματος μόρια οὐ λόγῳ μόνον ἀλλὰ καὶ τόποις ἀλλήλων διέστηκεν, ἐναργὲς ὡς καὶ τῇ αἰσθήσει ληπτόν. τοῦτο δὲ καὶ ἅπαν τὸ μεριστόν· μεριστὰ τὰ μεγέθη φησίν, οἷον γραμμὴν καὶ ἐπιφά- νειαν καὶ σῶμα. τούτων γὰρ ἕκαστον μέρη τε ἔχει καὶ εἰς αὐτὰ μερίζεσθαι πέφυκε, καὶ οὐκ ἔχει ταῦτα ὁμοῦ καὶ κατὰ ταὐτόν, ἀλλ’ ἕκαστον αὐτῶν κεῖταί πῃ ἄλλῃ καὶ ἄλλῃ. εἰ γὰρ μὴ τοῦτο ἦν, οὐδ’ ἄν ἦν ἐνέργεια δια- στατὸν οὐδὲ μέγεθος ἀλλ’ ἢ σημεῖον, οὗ τῇ ῥύσει τὸ μέγεθος ἀρχὴν δέχεται. ὅτι δ’ εἰσί τινα τόπῳ μὲν μὴ διεστηκότα, λόγῳ δὲ διαφέροντα, ἐκ τῆς περιφερείας παρίστησιν. ἐν γὰρ τῇ αὐτῇ καθ’ αὑτὸ ἐνυπάρχουσιν τὸ κοῖλον καὶ τὸ κυρτόν, τῷ λόγῳ μόνον ἀλλήλων οὐχὶ δὲ καὶ τῷ τόπῳ διεστῶτα· οὐ γὰρ ἂν ἦν ἐν διαστατῷ κτὰ πλάτος ὑπάρχοντα. γραμμὴ γὰρ ἡ περιφέρεια ἥτις ἐστὶ μῆκος ἀπλατές.

[*](1 rhesis usque ad τὸ παρόν (p. 1102a32) a 11 κατωρθοῦντο Β: κατορθοῖντο a 12 λόγου Β: λόγῳ a 13 ταυτί Β: ταῦτα a 18 λογικόν Β: λογικὸς a 19 ἔνη· χεῖσθαι Β: ἡνιοχεῖσθαι a 21 ὅτε Ba: an ἅτε scribendum? συζυγῆ Β: συζυ- γεῖ a 22 τόπω Β: τὸ τόπῳ a 26. 27 τοῦτο δὲ καὶ ἅπαν Β: τὸ δὲ καὶ πᾶν a 27 μεριστὰ—φησίν bis B 33 παρίστησιν Β: καθίστησιν a)[*](p. 1102a32)

τοῦ ἀλόγου δὲ τὸ μὲν ἔοικε κοινῷ καὶ φυτικῷ.

[*](29v)

Περὶ ἀνθρωπίνης ἀρετῆς ἑξῆς εἰπεῖν ὑποσχόμενος καὶ ταύτης οὐ τῆς σωματικῆς ἀλλὰ τῆς ἐν ψυχῇ θεωρουμένης καὶ διελὼν τὴν ψυχὴν εἰς τὸ ἄλογον καὶ τὸ λόγον ἔχον, ὑποδιαιρεῖ αὖθις εἰς δύο τὸ ἄλογον, καὶ τὸ μὲν εἶναί φησι κοινὸν καὶ φυτικόν, κοινὸν μὲν ὅτι πᾶσιν ἔνεστι τοῖς ἀψύχοις, καὶ διὰ τοῦτο καὶ φυτικόν, ὅτι καὶ αὐτοῖς τοῖς φυτοῖς καὶ ὅτι τὸ ἴδιον μάλιστα τῶν φυτῶν τοῦτό ἐστι τὸ ἔχειν δύναμιν τοῦ τρέφεσθαι καὶ αὔξεσθαι. κἄν γὰρ τοῖς ζῴοις ὑπάρχῃ, τοῖς τε ἀλόγοις ὁμοῦ καὶ τοῖς λογικοῖς, ἀλλ’ οὐχ ᾗ ζῷα ἁπλῶς ἐκείνοις ἐστίν, ἀλλ’ ᾗ τοῖς φυτοῖς κεκοινώνηκε. ἀναγκαῖον γὰρ ταῖς κρείττοσι τῶν ψυχικῶν δυνάμεων προσυπεῖναι καὶ τὰς ἐλάττονας ἐν τοῖς τῶν ζῴων σώμασιν, ἐπιτηδείοτητα παρεχούσας αὐτοῖς εἰς τὴν τῶν κρειττόνων παραδοχὴν μὴ δυναμένοις ἀμέσως τὰς κρείττονας δέχεσθαι, εἰ μὴ φύσει προυπεῖεν αἱ χείρονες. αἴτιον δὲ λέγεται τοῦ τρέ- φεσθαι καὶ αὔξεσθαι, ὡς ἄμφω ταῦτα ἐνεργοῦν ἐν τοῖς σώμασι τῶν τε ζῴων καὶ τῶν φυτῶν, εἰ καὶ ἄλλως μὲν ἐν φυτοῖς, ἑτέρως δὲ ἐν τοῖς ζῴοις, ἅτε καὶ ἄλλων ὀργάνων ὄντων ἐνταῦθα κἀκεῖσε τῶν ὑπουργούντων τῇ ποιητικῇ δυνάμει τῆς θρέψεως καὶ αὐξήσεως, ὕλην ἐχούσῃ τὰς προσφυεῖς ἑκάστου τῶν τρεφομένων καὶ αὐξομένων τροφάς. εἰπὼν δὲ ἐν πᾶσι τοῖς τρεφομένοις τὴν τοιαύτην ὑπάρχειν δύναμιν προσέθηκε τὸ καὶ ἐν τοῖς ἐμβρύοις. ἔμβρυα δέ εἰσι τὰ κατὰ γαστρὸς εἰσέτι κυοφορούμενα. προσέθηκε δὲ τοῦτο διὰ τὸ δοκεῖν φυτικῶς ἔτι ἔχειν τὸ εἶναι τὰ ἔμβρυα, μηδεμίαν ἄλλην δύναμιν ἢ ταύτην ἐνεργοῦσαν ἐν αὐτοῖς κεκτημένα, ἐφ’ ὅσον εἰσὶν ὡς ἔμβρυα. τὴν αὐτὴν δὲ ταύτην εἶναι καὶ ἐν τοῖς τελείοις φησί, τελείοις δὲ τοῖς ὡς πρὸς τὰ ἔμβρυα, ἃ καὶ τὸν λόγον τῆς οὐσίας πέφυκεν ἤδη δέχεσθαι. ἐπεὶ καὶ γεννωμένοις εὐθὺς ἔστιν ἔτι πολὺ τὸ δυνάμει, οὗ καὶ προβάντος εἰς ἐνέργειαν, τότε κυρίως τέλεια λέγονται. ὧν οὐδὲ αὐτῶν τὸ φυτικὸν ἀπολείπεται, ἐξ ἀνάγκης πρὸς τὸ εἶναι ἀπλῶς αὐτοῖς συμβαλλόμενον. ἐπικρίνει δὲ τὸν λόγον τὸν λέγοντα εἶναι καὶ ἐν τοῖς τελείοις τὴν τοιαύτην δύναμιν φάσκων εὐλογώτερον γὰρ ἢ ἄλλην τινά. πῶς εὐλογώτερον ; ὅτι αἱ μὲν ἄλλαι δυνάμεις οὐκ ἀεὶ ἐνεργοῦσιν ἐν αὐτοῖς (πολλάκις γὰρ καὶ ἐν ἐγρηγόρσεσι, μάλιστα δ’ ἐν τοῖς ὕπνοις ἐναργῶς σχολάζουσαι | φαίνονται), ἡ δὲ φυτικὴ ἀδιακόπως τὸ οἰκεῖον δρᾷ, καὶ μάλιστα ἐν τοῖς ὕπνοις διὰ τὸ καὶ μάλιστα τότε τάς τε πέψεις τῶν τροφῶν καὶ τὰς ἀναδόσεις γίνεσθαι καὶ τὰς προσθέσεις ἐν πᾶσι τοῖς μορίοις τοῦ σώματος κατὰ τὸ ἑκάστῳ αὐτῶν οἰκεῖον ἀνάλογον.

[*](1 rhesis usque ad ἄλλην τινά (p. 1102b2) a 5 post φησι add. καὶ a καὶ B: τὸ a 11 ἐλάττονας a: ἐλάττονα Β ἐπιτηδειότητα a: ἐπιτηδειότητας Β 15 φυτοῖς Β: τοῖς φυτοῖς a 17 θρέψεως Β: τρέψεως a 18 τροφὰς a: τροφέας Β 19 τὴν τοιαύτην ὑπάρχειν Β: ὑπάρχειν τὴν τοιαύτην a 20 εἰσέτι B: εἶδ’ ἔτι a 25 ἔτι a: ὅτε Β Comment. Arist. XX Eustratius in Ethica. 8)[*](p. 1102b2)

Ταύτης μὲν οὖν κοινή τις ἀρετή.

[*](30r)

Τῆς δυνάμεως ταύτης, φησίν, ἡ ἀρετὴ κοινή τις τῶν ἐμψύχων ἁπάντων ἀλλ’ οὐκ ἀνθρωπική, ὡς ἐν πᾶσι τοῖς τοιούτοις ἐν τῷ κατὰ φύσιν ἔχειν τὴν ἑαυτῆς ποιουμένη κατόρθωσιν. αὕτη δέ ἐστι τὸ πέττειν τὴν τροφήν, τὸ ἀλλοιοῦν, τὸ ἀναδιδόναι, τὸ προστιθέναι τοῖς μέρεσι, τὸ προσφύειν ταύτην αὐτοῖς, τὸ ἐξομοιοῦν πρὸς αὐτά, καὶ ἁπλῶς τὸ τρέφειν καὶ αὔξειν καὶ ταῦτα εὖ, ἃ οὐκ ἀνθρώπου ᾗ ἄνθρωπος, ὅταν ἐν ἀνθρώπῳ θεωρῆται, ἀλλ’ ᾗ φυτοῖς κοινωνεῖ. ὅτι δὲ τοῦτο ἀληθές, δῆλόν φησιν ἐκ τοῦ ἐν ὕπνοις ἐνεργεῖν μάλιστα τὸ μόριον τοῦτο καὶ ταύτην τὴν δύναμιν τῆς ψυχῆς, τὸν δὲ ἀγαθὸν καὶ κακὸν ὡς ἄνθρωπον ἢ οὐδαμῶς ἢ ὡς ἐλάχιστα δῆλον εἶναι καθ’ ὕπνον. πιστοῦται δὲ διὰ δόξης κοινῆς, ἥ φησιν οὐδὲν διαφέρειν κατὰ τὸ ἥμισυ τῆς ἐνταῦθα ζωῆς τοὺς σπουδαίους τῶν φαύλων καὶ τοὺς εὐδαίμονας τῶν ἀθλίων, ὡς πάντων καθ’ ὕπνους ἀργούντων καὶ μηδένων ἐνεργούντων τὸ οἰκεῖον τῆς αὑτῶν ἕξεως.

[*](15 p. 1102b7)

Συμβαίνει δὲ τοῦτ’ εἰκότως.

Ἁρμόδιον, φησί, τῷ ὕπνῳ συμβαίνει τὸ μὴ διαδήλους εἶναι ὑπνοῦντας τὸν ἀγαθὸν καὶ φαῦλον. τὸ μὲν γὰρ φαῦλον καὶ σπουδαῖον, ὃ ἐνταῦθα λαμβάνομεν, τῆς ψυχῆς ἐστιν, ἀργία δὲ αὐτῆς ὁ ὕπνος. πῶς οὖν δυνατὸν δῆλον γενέσθαι ἀργούσης αὐτῆς, εἴτε σπουδαία εἴτε φαύλη ἐστίν; ὡς γὰρ ἀπὸ τοῦ καρποῦ τὸ δένδρον γινώσκεται, οὕτως ἀπὸ τῶν ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις. ὡς οὖν ἐν καιρῷ ἀκαρπίας οὐκ ἄν τις δένδρου ἀρετὴν καρπογόνον ἐπιγνώσεται, οὕτως οὐδ’ ἐν καιρῷ ἀργίας ψυχὴν εἴτ’ ἀγαθὴ εἴτε φαύλη τὰς ἔξεις ἐστιν.

[*](p. 1102b9)

Πλὴν εἴ πῃ κατὰ μικρὸν διικνοῦνται.

τῷ πλείστῳ μὲν μέρει, φησίν, ἀδηλία περὶ τοὺς ὕπνους ἐστί, πῇ ψυχὴ διαφέρει ψυχῆς σπουδαία φαύλης. γίνεται δὲ μικρά τις καὶ τότε διαφορὰ τῶν τε ἐπιεικῶν, ἤτοι σπουδαίων καὶ τοὐ εἰκότος ἀντεχομένων, καὶ τῶν τυχόντων καὶ ἀλόγως ζώντων. καὶ ἐν φαυλότητι δὲ διαφορά, ὅτι τινὰ τῶν ἐνεργημάτων τῶν ἐν ταῖς ἐγρηγόρσεσι διαπερῶσιν ὥσπερ καὶ εἴς τοὺς ὕπνους, τῆς φαντασίας ἐνεργούσης ἐν τῷ τὰς αἰσθήσεις ἀργεῖν καὶ τύπους φερούσης ὧν τις ἐγρηγορὼς ἐνήργησεν, ὡς εἶναι τοῖς σπουδαίοις καὶ τοῖς φαύλοις τὰ καθ’ ὕπνον φαντάσματα τῶν ἐν ταῖς ἐγρηγόρσεσι παθῶν ἢ ἐνεργειῶν ἀνάλογα. δόξειε δ’ ἄν Ἀριστοτέλης τῇ φυτικῇ τὸν ὕπνον ἐφαρ- [*](1 rhesis usque ad τῶν ἀθλίων (p. 1102b7) a 3 πᾶσι B: om. a 4 ποιουμένη Β: ποιουμένην a 13 μηδένων ἐνεργούντων Β: μηδενὸς ἐνεργοῦντος a 14 αὐτῶν Β: αὐ τοῦ a 15 rhesis usque ad καὶ φαύλη (p. 1102b8) a 24 εἴπῃ Β: εἴπερ a rhesis usque ad τῶν τυχόντων (p. 1102b11) a)

μόζειν, ὅτι λέγων περὶ αὐτῆς αὐτὸν εἰς μέσον παρήγαγε καὶ αὐτοῦ [*](30r) παρόντος αὐτὴν ἐνεργεῖν μάλιστα. ἀλλ’ εἰ τοῦτο, ὕπνουν ἄν καὶ τὰ φυτὰ ὧν ἰδία μάλιστα ἡ θρεπτικὴ δύναμις· ἀλλὰ μὴν οὐχ ὑπνοῖ· οὐκ ἄρα τῆς δυνάμεως ταύτης ὁ ὕπνος ἐστίν. ἔτι ὁ ὕπνος ἐν ἀργίᾳ τῶν αἰσθήσεων· εἰ οὖν ὕπνουν τὰ φυτά, ἐδέχετο ἂν καὶ ἀργίαν τῶν αἰσθήσεων· εἰ δὲ τοῦτο, καὶ τὴν τούτων ἐνέργειαν. τὰ γὰρ ἐναντία περὶ τὸ αὐτὸ ὑποκείμενον, καὶ ἐν οἷς αἱ στερήσεις, ἐν τούτοις καὶ αἰ ἕξεις πεφύκασιν ἐπιγίνεσθαι. ὥστε καὶ ἦν ἄν ποτε αἰσθάνεσθαι τὰ φυτὰ ἐγρηγορότα· ἀλλὰ τοῦτο ἀδύνατον· οὐκ ἄρα ὑπνοῖ τὰ φυτά· ἀλλὰ ζῴων μὲν τὸ ὑπνοῦν. συμβαίνει δ’ ἐν τούτοις τὴν φυτικὴν ἐνέργειαν καθ’ ὕπνους μάλιστα γίνεσθαι τῆς φύσεως πρὸς τὰς οἰκείας ἐνεργείας τηνικαῦτα ἐχούσης ἄδειαν μὴ ἐμποδιζομένης τοῖς κατ’

[*](p. 1102b 11)

Περὶ μὲν τούτων ἅλις. καὶ τὸ θρεπτικὸν ἐατέον.

Περὶ μὲν οὖν τῆς φυτικῆς καὶ θρεπτικῆς δυνάμεως εἴρηται ἱκανῶς, καὶ οὐ δεῖ πλείω προστιθέναι περὶ αὐτῆς ἐν τῷ ἐξετάζειν ἐν τίνι ἡ κατὰ ἄνθρωπον ἀρετὴ ἐπιγίνεται. ἀλλοτρία γὰρ αὕτη τῆς ἀνθρωπικῆς ἀρετῆς, ἐπεὶ μηδέ τινος αὐτῇ μέτεστι γνώσεως· λογικὸν δὲ ζῷον ὁ ἄνθρωπος, καὶ ἀναγκαῖον τὴν κατ’ αὐτὸν ἀρειὴν διὰ λόγου καὶ γνώσεως περιγένεσθαι. ἡ γὰρ ἑκάστου ἀρετὴ τελειωτικὴ τοῦ ὑποκειμένου ἐστί. καὶ πῶς ἄν εἴη τὸ πάντῃ ἄγνωστον πρὸς κατόρθωσιν ἀρετῆς τῷ λόγῳ συντελεῖν; διὰ τοῦτο καὶ ἀνάγκη τὸν ἄνθρωπον, εἰ μέλει αὐτῷ ἐφικέσθαι τῆς τελειότητος, σφοδρῶς πρὸς τὸ φυτικὸν ἀπομάχεσθαι, ἵνα μὴ ἀποδενδρωθῇ καὶ κρατηθῇ ὑπ’ αὐτοῦ ἐκ τοῦ ταῖς κατ’ αὐτὸ ἐνεργείαις ἐφήδεσθαι. φαίνεται δὲ καὶ ἄλλη τις φύσις οὖσα τῆς ψυχῆς ἄλογος, εἰ καὶ μὴ πάντῃ ὡς ἐκείνη ἀλλὰ πῇ καὶ λόγου μετέχουσα. ἄλλη δὲ εἶπε, δηλῶν ὡς ἑκάστη μὲν τῶν τριῶν φυχὴ λέγεται, ἡ θρεπτικὴ ἡ αἰσθητικὴ ἡ λογική (ἔμψυχα γὰρ παρὰ [*](30v) πάντων καὶ τὰ φυτὰ λέγεται, οἷς μόνης τῆς θρεπτικῆς μέτεστιν, ὥς τινος οὔσης ψυχῆς καὶ αὐτῆς), διαφέρουσι δ’ ἀλλήλων τῷ λόγῳ. ὅτι δὲ μετέχει κατά τι λόγου ἐν τῷ ἀνθρώπῳ ἡ μετὰ τὴν φυτικὴν ἄλογος ψυχή, δῆλον ποιεῖται ἀπὸ τοῦ ἐγκρατοῦς καὶ ἀκρατοῦς. ἀκρατὴς μὲν γάρ ἐστιν, ὃς ἔχων τὴν ἐπιθυμίαν πρὸς ἀπόλαυσιν ἡδέος ἕλκουσαν μάχεται μὲν αὐτῇ, οὐκ εἰς τέλος δὲ τηρεῖ τὴν ἔνστασιν, ἀλλ’ ἐνδίδωσί ποτε καὶ ἡττᾶται (διὸ καὶ ἀκρατὴς λέγεται, ὡς μὴ κρατῶν εἰς τέλος τῆς ἐπιθυμίας), ἐγκρατὴς δέ, ὃς καὶ αὐτὸ τὸ ἐπιθυμητικὸν ἔχει πρὸς τὸν λόγον μαχόμενον, ἀντέχει δὲ γενναίως καὶ κρατεῖ τῷ λόγῳ καὶ κυριεύει τοῦ μαχομένου. ἐπαινεῖται οὖν ἐν ἑκατέρῳ τούτων τὸ λόγον ἔχον καὶ πρὸς τὸ ἄλογον μαχόμενον. διὰ τί ἐπαινεῖται; ὅτι, φησί, παρακαλεῖ ὀρθῶς τὸ λόγον ἔχον ἐπὶ τὰ βέλτιστα· [*](4 ἐν ἀργίᾳ scripsi: ἐναργία Β: ἐνέργεια a 5 ὕπνουν a: ὕπνου Β 8 ἄν Β: om. a 13 ἀλλὰ ante περὶ a cum Arist.: om. Β rhesis usque ad τῷ λόγω (p. 1102b 18) a 22 κρατηθῇ a: κρατηθεὶς B 23 ἐφήδεσθαι B: ἐφικέσθαι a 25 ἄλλη a: ἄλλως Β 36. 37 διὰ τί Β: διὰ τί δέ a)

τοῦτο δὲ ἀξιέπαινον. ὅτι δὲ καὶ ἀλογία ἐν τούτοις παρὰ τὸν λόγον ἐστίν, [*](30v) ἐκ ἵης ἐνεργείας παρίστησιν. οὐ γὰρ ἂν ἐμάχετο πρὸς τὸν λόγον οὐδ’ ἀντέτεινε πρὸς αὐτόν, εἰ μὴ ἄλογον ἦν τὸ ἐπιθυμητικὸν καὶ τὸ θυμικόν.

[*](p. 1102b 18)

Ἀτεχνῶς γὰρ καθάπερ τὰ παραλελυμένα. Δῆλοί διὰ τούτου ὅτι πολλὴν ὁμοιότητα ἔχουσι (τὸ γὰρ ἀτεχνῶς ἀντὶ τοῦ λίαν) αἱ παρὰ φύσιν παραφοραὶ τῶν μορίων τοῦ σώματος πρὸς τὰς παραλόγους ὁρμὰς τῶν δυνάμεων τῆς ψυχῆς. λέγει τοίνυν, ὅτι ὥσπερ παρέ- σεως γενομένης τῶν μορίων τοὐ σώματος ἐναντιοῦται τῇ κατὰ προαίρεσιν ὀρέξει ἡ πάρεσις, ὥστε προαιρουμένῳ τῷ ἀνθρώπῳ εἰς τὰ δεξιὰ κινῆσαι τὸ παρειμένον μόριον τοὐναντίον αὐτὸ εἰς τὰ ἀριστερὰ παρὰ τὴν προαί- ρεσιν φέρεται, οὕτω καὶ ἐπὶ τῆς ψυχῆς ἐπὶ τὰ βελτίω τοῦ λόγου τὰς ἀλόγους δυνάμεις κινεῖν βουλομένου ἐπὶ τὰ ἐναντία πολλάκις αὐταὶ παραφέ- ρονται καὶ παρὰ τὴν τοῦ λόγου κίνησιν τῶν χειρόνων ἀντέχονται. καὶ τοῦτο δῆλον ἐπὶ τῶν ἀκρατῶν, ὡς εἶναι παρὰ φύσιν ἐν τῷ ἀνθρώπῳ καὶ αὐταῖς ταῖς ἀλόγοις δυνάμεσι τὴν παράλογον τῶν ἡδέων ἀπόλυσιν. οὐ γὰρ ἄν οὔτε ὁ λόγος ἀνθίστατο πρὸς τὴν ἐπιθυμίαν τῷ ἀκρατεῖ, τὸ κυριώτατον ὂν τῆς ἀνθρώπου φύσεως, οὔτ’ αὐτὴ ἐκείνῳ μέχρι τινὸς ὑπεῖκεν ὀρθῶς παρακαλοῦντι πρὸς τὰ βελτίω, εἰ μὴ ἐπεφύκει καὶ πάντῃ πείθεσθαι. ἀλλ’ οὐχ ὁμοίως, φησί, τὰς παρέσεις καὶ παραφορὰς ἐν ταῖς ψυχαῖς γινώσκομεν καὶ τοῖς σώμασιν, ἀλλ’ ἐπὶ μὲν τοῦ σώματος αἰσθήσει ληπταί, ἐπὶ δὲ τῆς ψυχῆς τῇ κρίσει τοῦ λόγου καταληπταί.

[*](p. 1102b 23)

Ἴσως δὲ οὐδὲν ἧττον καὶ ἐν τῇ ψυχῇ.

Τὸ ἴσως νῦν ἀντὶ τοῦ πάντως· οὐ γὰρ ὡς ἀμφ’ ἀμφιβάλλων φησὶν ἀλλ’ ὡς βεβαίως ἀποφαινόμενος, καὶ πολλαχοῦ ἄν τις οὕτως αὐτὸν εὑρήσει τῇ λέξει χρώμενον. φησὶν οὖν ὅτι οὐδὲν ἧττον ὑποληπτέον καὶ ἐν τῇ ψυχῇ παρὰ τὸν λόγον εἶναι δύναμιν ἄλλην πρὸς αὐτὸν ἐναντιουμένην καὶ ἀντιβαίνουσαν, ὡς ἐν τῷ σώματι πάθη τινὰ ἐπιγίνονται ταῖς τῆς προαιρέσεως ὁρμαῖς ἀντιπίπτοντα. τὸ δὲ πῶς δ’ ἕτερον, οὐδὲν διαφέρει τοῦτο δηλοῖ, ὅτι ἕτερον μὲν τὸ ἐν τοῖς παρειμένοις σώμασιν ἀνθιστάμενον τῇ κατὰ προαίρεσιν κινήσει καὶ ἕτερον τὸ ἐν ταῖς ψυχαῖς πρὸς τὸν ·λόγον ἐναντιούμενον καὶ μὴ συγχωροῦν κατὰ λόγον τὰς πράξεις ἀπαρτίζεσθαι. τί δὲ ταῦτα πρὸς ἄλληλα διενήνοχεν οὐκ οἰκεῖον νῦν ἐξετάζειν καὶ λέγειν τί τὸ παρὰ φύσιν τοῦ παρὰ λόγου διήνεγκε.

[*](4 rhesis usque ad οὐχ ὁρῶμεν (p. 1102b 23) a 10 αὐτὸ rubro corr. ex αὐτῶ Β 12 βουλομένου B: βουλομένης a 21 καταληπταί Wellmann: καταλε) B: καταλαμ βάνεται a 22 rhesis usque ad οὐδὲν διαφέρει (p. 1102b 25) a 29 post μὲν iuserit ἐστι a: om. Β)[*](p. 1102b 25)

Λόγου δὲ καὶ τοῦτο φαίνεται μετέχειν. [*](30v) Τὸ ἐν τῷ ἀνθρώπῳ, φησίν, ἄλογον λόγον μὲν οὐκ ἔχει οἰκεῖον. διὸ καὶ ἄλογον λέγεται, φαίνεται δὲ λόγου μετέχειν, ὡς ὑπὸ ἰῆς τὸν λόγον ἐχούσης δυνάμεως ἐλλαμπόμενον, ὡς εἴπομεν· εἴρηκε γὰρ καὶ προλαβών, ὡς ἔστι γε τοῦ λόγου κατήκοον, διὸ καὶ λογικόν πὼς κατὰ μετοχήν, οὐ καθ’ ὕπαρξιν, ὡς καὶ τὴν σελήνην φωστῆρά φασιν ὀνομάζεσθαι, ὅτι ἐκ τοῦ ἡλίου φωτιζομένη φωτιστικὴ γίνεται, οὗ μετέχει μεταδιδοῦσα. πόθεν δὲ φαίνεται, ὅτι λόγου μετέχει τοῦτο τὸ ἄλογον καὶ λόγου ἐστὶ κατήκοον, παρίστησι λέγων πειθαρχεῖ γοῦν τῷ λόγῳ τὸ τοῦ ἐγκρατοῦς. εἰ γὰρ μὴ ἐπεφύκει πὼς λογικεύεσθαι, οὐκ ἄν ἐν τῷ ἐγκρατεῖ τὸ ἐπιθυμητικὸν πρὸς ἀπόλαυσιν τῶν ἡδέων ἐρεθιζόμενον ἐπείθετο ἂν τῷ λόγῳ τῆς τοῦ ἡδέος ἀπείργοντι ἀπολαύσεως.

[*](p. 1102b 27)

Ἔτι δὲ ἴσως εὐηκσώτερόν ἐστι.

Ώσπερ ἐπὶ τῶν ἄλλων τῶν φύσει ἢ τέχνῃ γινομένων οὐκ ἀθρόον αἱ γενέσεις ἀποτελοῦνται ἀλλ’ ἐκ τῶν ἀτελῶν ἐπὶ τὰ τέλεια αἱ προκοπαὶ γίνονται, προδρόμων τινῶν πρότερον γινομένων εἰδῶν, καί τως ἐπιτηδειότερον καθιστώντων τὸ ὑποκείμενον πρὸς τὴν τοῦ τελείου εἴδους παραδοχὴν καὶ πρὸς ὃ ἐξ ἀρχῆς ἡ πρόθεσις ἦν, εἴτε τῇ φύσει εἴτε τῇ τέχνῃ, οὕτως καὶ ἐπὶ τῶν κατ’ ἄνθρωπον ἀρετῶν. ἐξ ἀρχῆς μὲν γὰρ ἄνθρωπος ἀποτικτόμενος ὡς ζῷον ἁπλῶς δοκεῖ γίνεσθαι, μήπω τοῦ λόγου ἐν αὐτῷ τὸ δραστικὸν ἔχοντος, διὸ καὶ τῶν ἀλόγων δυνάμεων ἐνέργειαι ἐξ ἀνάγκης προλαμβάνουσι τὴν τοῦ λόγου, πρὸ πάντων μὲν ἐνεργοῦντος τοῦ φυτικοῦ καὶ ἐντὸς τῆς μήτρας, μετ’ αὐτὸ δὲ τοῦ | ζωτικοῦ, ὕστερον δ’ ἐπεγειρομένου [*](31r) τοῦ λόγου καὶ τὴν ἑαυτοῦ προβαλλομένου ἐνέργειαν. ταῦτα δὲ οὕτω διὰ τὴν γένεσιν γίνεται, τῆς φύσεως σπευδούσης ἐξ ἀρχῆς τὸ εἶναι συστή- σασθαι καὶ τὰς χείρους δυνάμεις καὶ τὰς ἐξ αὐτῶν ἐνεργείας προυποτιθείσης ταῖς κρείττοσιν ὡς θεμελίους, ὡς ἄλλως μὴ ὂν δυνατὸν τὴν τοῦ ἐκ πασῶν συνθέσεων γενέσθαι σύστασιν. ἐξ ἀνάγκης οὖν δεῖ τὸν λόγον ὕστερόν ποτε ἀνανήψαντα καὶ τῆς οἰκείας ἐνεργείας ἀντιλαβόμενον ἀπομάχεσθαι πρότερον πρὸς τὰ πάθη, ὥστε τὴν σφοδρὰν αὐτῶν ἀναχαιτίζειν ὁρμὴν προ- λαβοῦσαν ἤδη καὶ ἐφ’ ἱκανὸν τὰ ἑαυτῆς ἐνεργήσασαν. οὐκ ἔστιν οὑν αὐτὸν εὐθὺς κατορθῶσαι τὸ τέλειον, ἀλλὰ δεῖ καὶ χρόνου μακροῦ καὶ πόνου συχνοῦ, ὥστε κατακρατῆσαι τῆς ἀλογίας. διὰ τοῦτο βουληθεὶς ὁ ἄνθρωπος ἀντιπαλαῖσαι διὰ τοῦ λόγου τοῖς πάθεσι, πρότερον μὲν μαχόμενος πρὸς αὐτὰ κινδυνεύει ἐν μέρει κρατεῖν καὶ κρατεῖσθαι διὸ καὶ ἀκρατὴς λέγεται, [*](1 rhesis usque ad τοῦ ἐγκρατοῦς (p. 1102b 27) a 4 προλαβὼν] p. 1102b 13 11 ἄν Β (et Vat. 1622): om. a 12 ἀπείργοντι a: ἀπείργοντος Β 13 rhesis usque ad τῷ λόγῳ (p. 1102b 28) a 14 ἀθρόον Β: ἀθρόως a 21 ἐνέργειαι scripsi: ἐνέργειαν Ba; ante καὶ addiderim αἱ 27 θεμελίους Β: θεμέλια a 33 ἀλογίας Β: ἀλόγου a)

ὅτι οὕπω κρατεῖν δύναται πάντῃ), εἶτα σφοδρότερον ἐνιστάμενος καὶ πρὸς [*](31r) τὸ τέλειον ἐπειγόμενος ἐγκρατὴς τέως γίνεται, πολεμούμενος μὲν ἔτι, ἐγκρατὴς δὲ τῶν πολεμούντων γινόμενος, εἶτ’ ἐμμελῶς μὲν ἔχων περὶ τὴν νίκην καὶ μὴ ἀνεχόμενος τῆς ὀχλήσεως ἐπιτείνει τὸν ἀγῶνα, κυριεύειν παντελῶς ἐφιέμενος. καὶ οὕτως χρόνου τε αὐτῷ ἐπιδαψιλευομένου καὶ τοῦ πόνου ἐκτεινομένου ὑπὸ τῆς τοῦ ἀγαθοῦ καὶ τοῦ τελείου ὀρέξεως, τὸ σῶφρον αὐτῷ παραγίνεται. ὁ μὲν οὖν ἐγκρατὴς νικᾷ πολεμούμενος, ἤδη τοῦ ἀλόγου πειθαρχοῦντός πὼς τῷ λόγῳ, κἄν ταῖς μάχαις ὥσπερ δυσω- πουμένου καὶ τὰ δεύτερα φέροντος, ἐπὶ δὲ τοῦ σώφρονος πλείων ἡ τοῦ χείρονος πρὸς τὸ κρεῖττον πειθάρχησις, ὥσπερ ἀπειπόντος ἤδη τοῦ χείρονος καὶ μηκέτι μηδ’ ἐπεγείρεσθαι τολμῶντος τῷ κρείττονι κἀκεῖ ἐνεργοῦντος, εἴπερ ἐνεργήσει ποτέ, ὅπου καὶ ὅτε ἐπιτάξει τὸ φύσει κύριον. καὶ ταῦτα μὲν ἐπὶ τοῦ σώφρονος κατὰ τοὐ ἐπιθυμητικοῦ κατορθοῦντα τὸν λόγον ἔχοντος. ἀναλόγως δὲ τοῦτο ἔστι καὶ ἐπὶ τοῦ ἀνδρείου εἰπεῖν. ἐξ ἀρχῆς κἂν τούτῳ κατὰ μικρὸν τοῦ θυμοῦ τῷ λόγῳ εἴκοντος, πονοῦντος δὲ τούτου καὶ κατὰ τοῦ πάθους ἐγειρομένου, τὸ τέλειον ἐπιγίνεται, ὥστε κατὰ τὴν ὀρθὴν τοῦ λόγου κρίσιν τῶν τε φόβων δεόντως κατατολμᾶν καὶ τοῦ θάρ- ρους ἀντέχεσθαι, ὥστε [κατ᾿ ἴσον] συμμέτρως δειλίας καὶ θάρσους ἀντέ- χεσθαι. διὰ τοῦτο καὶ ἐπ’ ἀμφοῖν, τοῦ σώφρονος λέγω καὶ τοῦ ἀνδρείου, εὐηκοώτερόν ἐστι πρὸς τὸν λόγον τὸ ἄλογον, ὡς ἤδη ἐχόντων τὸ τέλος. διὸ καὶ Ἀριστοτέλης ἐπήγαγε πάντα γὰρ ὁμοφωνεῖ τῷ λόγῳ, διὰ τὸ μηκέτι μηδὲν τῶν παθῶν πρὸς τὸν λόγον ἀνθίστασθαι, μηδ’ ἔχειν τι τῇ ἐκείνου ὀρέξει διάφωνον, ἀλλ’ αὐτῷ συμπνέειν ἐν ἅπασι. τὸ δὲ ὁμοφωνεῖ εἴρηται ἀπὸ μεταφορᾶς τῶν μουσικῶν ὀργάνων, ἐν οἷς διάφοροι χορδαὶ μίαν ἀποτελοῦσιν ἀπήχησιν διὰ τὴν κατὰ λόγον συγγένειαν, ὡς ἐπὶ τοῦ διπλασίονος καὶ τοῦ τετραπλασίονος γίνεται, ἤγουν τοῦ διὰ πασῶν καὶ δὶς διὰ πασῶν

[*](p. 1102b 28)

Φαίνεται δὴ καὶ τὸ ἄλογον διττόν.

Ἤδη μὲν καὶ προλαβὼν εἶπε περὶ τῶν δύο εἰδῶν τοῦ ἀλόγου τῆς ψυχῆς, τοῦ τε φυτικοῦ καὶ ζωτικοῦ. ἐπαναλαμβάνει δὲ πάλιν ἐπὶ μικρὸν περὶ αὐτῶν, βουλόμενος προσθεῖναι περὶ τοῦ λογικοῦ. φησὶ γοῦν ὥσπερ τὰ εἰρημένα συμπεραινόμενος, ὅτι φαίνεται διττὸν ὂν τὸ ἄλογον, ὡς τοῦ μὲν ὄντος φυτικοῦ, τοῦ ’δε ἐπιθυμητικοῦ καὶ ὅλως ὀρεκτικοῦ. ἐπήγαγε δὲ τῷ ἐπιθυμητικῷ τὸ καὶ ὅλως ὀρεκτικὸν διὰ τὸ μὴ μόνον τὴν ἐπιθυμίαν ἀλλὰ καὶ τὸν θυμὸν ὀρεκτικὴν εἶναι δύναμιν. τὸ μὲν οὖν φυτικόν, φησί, κατ’ οὐδένα τρόπον κοινωνεῖ τῷ λόγῳ, οὔτε τῷ ἔχειν λόγον οἰκεῖον οὔτε τῷ ἀλλοτρίου λόγου εἶναι κατήκοον, τὸ δὲ ὀρεκτικὸν μετέχει πὼς λόγου, [*](12 φύσει Β: om. a 15 τῶ λόγω B: om. a 17 φόβων Β: φοβερῶν a 18 ὥστε—ἀντέχεσθαι Β: om. a κατ’ ἴσον B: ego cancellavi 28 rhesis usque ad καὶ πειθαρχικόν (p. 1102b 31) a 34 ὀρεκτικὸν Β: ὀρεκτόν a)

λέγω δὴ τὸ ἀλλοτρίῳ λόγῳ πείθεσθαι, ἀπὸ παραδείγματος λέγων

[*](p. 1102b 31)

Οὕτω δὴ καὶ τοῦ πατρὸς καὶ τῶν φίλων.

Διττόν φησι εἶναι τὸ ἔχειν λόγον, τὸ μὲν ὥσπερ τοῦ πατρὸς καὶ τῶν φίλων ἔχειν λόγον λέγομεν, ἤτοι ἐπιστροφὴν καὶ ὑπακοήν, τὸ δὲ ὥσπερ τῶν μαθηματικῶν, ἤτοι γνῶσιν ἢ αἰτίαν τοῦ τόδε τῷδε ὑπάρχειν, οἷον τῷ τριγώνῳ τὸ ἰσόπλευρον ἢ τὸ ἔχειν δύο ὀρθάς. τὸ δὴ πρότερον ἁρμόζει λέγεσθαι ἐπὶ τοῦ ὀρεκτοῦ τῆς ψυχῆς.

[*](p. 1102b 33)

Ὅτι δὲ πείθεταί πὼς ὑπὸ λόγου τὸ ἄλογον. Τὸ μετέχειν λόγου τὸ ὀρεκτὸν ἔδειξεν ἤδη ἐκ τοῦ εἶναι λόγου κατήκοον, δείκνυσι δὲ τὸ αὐτὸ καὶ τὴν νουθέτησιν λαμβάνων καὶ ἐπιτίμησιν καὶ παράκλησιν. ὁρῶμεν γὰρ ὅτι πολλοὶ θυμῷ ἢ ἐπιθυμίᾳ κρατούμενοι καὶ πρός τινα ὁρμῶντες παράλογα κωλύονται τῆς ὁρμῆς νουθεσίᾳ ἢ ἐπιτιμήσει, <διδασκάλου> τυχὸν ἢ γονέων, ἢ παρακλήσει συγγενῶν καὶ φίλων, οὕς αἰδοίους ἑαυτοῖς καὶ λόγου ἀξίους οἱ διὰ λόγων τῶν φαύλων εἰργόμενοι κρίνοντες φαίνονται. τὸ δὲ πῶς εἶπε διὰ τὸ διάφορον τῶν τρόπων, οἷς τὰς παραλόγους ὁρμὰς ἀναχαιτίζουσιν οἱ ἄνθρωποι· ὃ καὶ δηλῶν ἐπήνεγκε νουθέτησιν καὶ ἐπιτίμησιν καὶ παράκλησιν. ταῦτα γὰρ διάφοροί εἰσι τρόποι πρὸς τὴν ἀπὸ τῶν χειρόνων ἐπὶ τὰ βελτίω ἐπιστροφὴν συμβαλλόμενοι. νουθέτησις μὲν γάρ ἐστι διδασκαλική τις παραίνεσις ψυχῶν διορθουμένη ἐμπάθειαν, ἐπιτίμησις δὲ ἐξουσιαστική τις ἐμβρίμησις ἐκφοβοῦσα τὸν παρα- λόγως | ὀρεγόμενον πρὸς ἐκκοπὴν τῆς ὁρμῆς, παράκλησις δὲ λόγος ἀγαπητικῶς [*](31v) προφερόμενος καὶ μαλακῶς ἐπανάγων ἀπὸ τῆς τῶν ἀλόγων παθῶν κατακυριευσεως.

[*](p. 1103a 1)

Εἰ δὲ χρὴ καὶ τοῦτο φάναι λόγον ἔχειν.

Ἐπειδὴ καὶ τὸ ἐν ἀνθρώπῳ ζωτικὸν καὶ ὀρεκτικόν, ὃ καὶ αἰσθητικὸν καὶ φανταστικόν ἐστι, μέσον τέτακται τοῦ φυτικοῦ καὶ τοῦ λογικοῦ, ὧν τὸ μὲν πάντῃ ἄλογον, ὡς μήτε λόγον ἔχειν οἰκεῖον μήτε λόγου εἶναι κατήκοον, τὸ δὲ φρονοῦν καὶ λογιζόμενον οἴκοθεν, ἔοικεν ἀμφιρρεπές τι εἶναι τὸ μέσον καὶ τοῖν ἄκροιν ἀμφοῖν οἰκειούμενον, τῷ μὲν τῷ μὴ φρονεῖν οἴκοθεν μηδὲ λόγον ἔχειν οἰκεῖον, τῷ δὲ τῷ πείθεσθαι τῷ φρονοῦντι καὶ τῷ οἰκεῖον ἔχοντι λόγον ὑπάγεσθαι, καὶ πῇ μὲν ἄλογον δοκεῖν, πῇ δὲ λογικόν. [*](3 rhesis usque ad τῶν μαθηματικῶν (p. 1102b 33) a 4 εἶναι Β: om. a 9 rhesis usque ad καὶ παράκλησις (p. 1103a 1) a 11 λαμβάνων καὶ τὴν νουθέτησιν a 14 διδασκάλου a: om. B 15 αἰδίους Ba 25 rhesis usque ad ἀκουστικόν τι (p. 1103a 3) a 26 ἀνθρώπῳ B: τῷ ἀνθρώπῳ a 30 τοῖν ἄκροιν Β: τὸ τοῖν ἄκροιν a 32 καί πῃ B: ὥς πῃ a)

διὰ τοῦτο πρῶτον μὲν τῷ ἀπλῶς ἀλόγῳ αὐτὸ συνέταξε καὶ ὃ ἔχει πρὸς [*](31v) ἐκεῖνο διάφορον εἴρηκε, νῦν δὲ συντάττει τῷ λογικῷ καὶ πῶς αὐτῷ οἰκειοῦται, παρίστησι. φησὶ τοίνυν, εἰ, διότι ἐκ φύσεως αὐτῷ τὸ τοὐ λόγου κατήκοον, οὐκ ἄλογόν τις καὶ τοῦτο ἐρεῖ οὐδὲ τῷ παντελῶς ἀλόγῳ συντάξει, ἔσται διττὸν καὶ τὸ λογικόν, τὸ μὲν πρώτως καὶ δι’ ἑαυτό, ὡς ἐν ἑαυτῷ τὸν λόγον ἔχον, τὸ δὲ δευτέρως καὶ δι’ ἕτερον, ὡς ἑτέρωθεν τὸν λόγον δεχόμενον καὶ οὕτως ὡς εἴ τις ὑπήκοος πατρὸς οἰκείου φρονήσει γίνεται. ὁ γὰρ ἐν ἑκάστῳ λόγῳ πατρὸς ἐπέχων λόγον ὡς παιδὶ λειπομένῳ φρονήσεως ἐπιτάττειν πέφυκε τῷ ζωτικῷ καὶ ὀρεκτικῷ <καὶ αἰσθητικῷ> τῆς ψυχῆς. χρὴ οὖν καὶ τὸν λόγον νήφειν, ὡς μὴ τῇ πρὸς τὸ χεῖρον κατασύρεσθαι προσπαθείᾳ, καὶ τὸ ὑπ’ αὖ τὸν καὶ ὑπήκοον οὕτως ἀσκεῖν καὶ παιδεύειν, ὡς μὴ πρὸς αὐτὸν ἀντιμάχεσθαι.

[*](p. 1103a 3)

Διορίζεται δὲ καὶ ἡ ἀρετὴ κατὰ τὴν διαφορὰν ταύτην.

Ἐπεὶ μὴ καθ’ αὑτὸ τὴν τῶν ψυχῶν ἢ ζωῶν διαίρεσιν ἐποιήσατο ἀλλὰ διὰ τὴν τῶν ἀρετῶν πρόθεσιν καὶ τὸν προσήκοντα λόγον ἀπήρτισε τῇ περὶ τῶν ἀρετῶν διδασκαλίᾳ, διαίρεσιν τῶν ἐν ἡμῖν ζωῶν ποιησάμενος καὶ τρεῖς εἶναι ταύτας ἀποδούς, λέγει νῦν καὶ περὶ τῶν ἀρετῶν, ἅτε μηδὲ μνημονεύσας αὐτῆς ἐν τῷ τὰς ἀρετὰς διαιρεῖν, περὶ δὲ τῶν δύο μόνων εἰπὼν καὶ οἰκείως αὐταῖς ποιησάμενος τὴν διαίρεσιν. διαιρεῖται οὖν, φησί, καὶ ἡ ἀρετὴ κατὰ τὴν τούτων τῶν δύο διαφοράν, ὡς εἶναι τὰς μὲν διανοη- τικάς, ὅσαι τοῦ λόγου καθ’ ἑαυτόν, αἵ εἰσι σοφία καὶ σύνεσις καὶ φρόνησις, τὰς δὲ ἠθικάς, οἷον ἐλευθεριότα σωφροσύνην καὶ ὅσαι ἄλλαι κατορθοῦνται ὑπὸ τοῦ λόγου τὰς ὁρμὰς καὶ ὀρέξεις τῆς μέσης ζωῆς παιδαγωγοῦντός τε καὶ ῥυθμίζοντος· αἵτινες καὶ ἠθικαὶ ἀρεταὶ διὰ τὸ ἐκ συνηθείας καὶ ἀσκήσεως δέχεσθαι τὴν κατόρθωσιν.

[*](p. 1103a 7)

Λέγοντες γὰρ περὶ τοῦ ἤθους οὐ λέγομεν ὅτι.

Οτι ἠθικαὶ ἀρεταὶ αἱ εἰρημέναι εἰσίν, ἐκ τῆς κοινῆς περὶ αὐτῶν ὑπολήψεως δείκνυσιν. ὁπόταν γὰρ. περὶ τῶν ἀνθρώπων τινὸς ἐξετάζωμεν, ὁποῖος τὸ ἦθός ἐστιν, ἐπαινοῦντες κατὰ τοῦτο αὐτὸν οὐ λέγομεν ὅτι σοφὸς ἢ συνετός ἐστιν, ἀλλ’ ὅτι πρᾷος ἢ σώφρων. διὰ τί; ὅτι σοφία μὲν καὶ σύνεσις ἐκ μαθήσεως περιγίνεται, πραότης δὲ καὶ σωφροσύνη ἐκ συνηθείας καὶ ἀσκήσεως. ἔστι δὲ ἡ μὲν πρώτη ἐν τῷ θυμικῷ τοῦ λόγου κατόρθωσις, τὰς ὁρμὰς αὐτοῦ ἑαυτῷ ὑποτάξαντος καὶ τοῖς ἐξ ἑαυτοῦ μέτροις ὑπείκειν πείσαντος, ἡ δὲ σωφροσύνη ἐν τῷ ἐπιθυμητικῷ, λαβόντι τάξιν καὶ αὐτῷ παρὰ τοῦ λόγου καὶ ῥύθμισιν τὴν προσήκουσαν.

[*](9. 10 καὶ αἰσθητικῷ a: om. Β 11 καὶ ὑπήκοον Β: ὑπήκοον a 13 rhesis usque ad σωφροσύνην ἠθικά (p. 1103a 7) a 17 post ἀρετῶν intercidisse nonnulla videntur 18 μόνων Β: μόνον a 22 ἐλευθεριότητα σωφροσύνην Β: ἐλευθεριότης, σωφροσύνη a 26 rhesis usque ad ἢ σώφρων (p. 1103a 8) a 33 ἐξ αὐτοῦ Β: ἑαυτοῦ a)[*](p. 1103a 8)

Ἐπαινοῦμεν δὲ καὶ τὸν σοφὸν κατὰ τὴν ἕξιν.

[*](31v)

Ὅτι δέ, φησί, καὶ ἡ σοφία ἀρετή, δῆλον ἐκ τοῦ ἐπαινεῖσθαι τὸν κατὰ τὴν ἕξιν σοφόν. τὰς γὰρ τῶν ἕξεων ἐπαινετὰς ἀρετὰς ὀνομάζομεν, ὡς εἶναι καὶ τοῦτο δῆλον, ὅτι ἡ σοφία καὶ ἡ φρόνησις καὶ ἡ σύνεσις ἀρεταὶ ἐκ τῆς περὶ αὐτῶν κοινῆς ὐπολήψεως, ὡς εἶναι καὶ περὶ ἑκάστης αὐτῶν οὑτωσὶ συλλογίσασθαι· ἡ σοφία ἕξις ἐπαινετή, ἡ ἐπαινετὴ ἕξις ἀρετή, <ἡ ἄρ ἀρετή>. ὡσαύτως δὲ καὶ ἡ σύνεσις καὶ ἡ φρόνησις. |

[*](1 rhesis usque ad ἀρετὰς λέγομεν (p. 1103a 10) a 4 καὶ τοῦτο Β: τοῦτο a 6 συλλογίσασθαι Β: συλλογίζεσθαι a 6. 7 ἡ σοφία ἄρα ἀρετή a: om. Β a: δὴ B)

[*](p. 1103a 15)

Ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας.

Τοῦτό φησι, διότι καὶ φύσεως δεῖ, ἢ καὶ ὅτι συνουσίωται τῇ κατὰ τὴν σοφίαν, ἥ ἐστιν ἀρετὴ τοῦ θεωρητικοῦ νοῦ, καὶ τῇ κατὰ τὴν φρόνησιν, ἥ ἐστι τοῦ πρακτικοῦ ἀρετή, αἳ καὶ διὰ τῆς οἰκείας ζητήσεως τε καὶ εὑρέσεως περιγίνονται.

[*](p. 1103a 16)

Διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶ χρόνου.

Ἀντὶ τοῦ πλείονος χρόνου· καλῶς δὲ τοῦτο· ἡ γὰρ πεῖρα διδασκαλικὴ καὶ ἡ πολυπειρία, ἡ χρόνῳ περιγίνεται, ὡς καὶ Εὐριπίδης φησίν “ἀλλ᾿ ἐμπειρία ἔχε τι λέξαι τῶν νέων σοφώτερον”. καὶ οἱ γεωμέτραι πλείονι χρόνῳ σοφώτεροι γίνονται. καὶ τὸ μὲν ἔθος ἔχει τι παραλλάττον (ταις γὰρ οἰκείαις ἐνεργείαις καὶ διὰ τούτων ἔχει τὴν ἕξιν περιγινομένην), ἡ δ’ ἐμπειρία ἀλλοτρίων ἐνεργειῶν ἐστι τήρησις, καὶ ἐκ τούτων παραλαμβάνων ὁ μανθάνων συλλογίζεται.

[*](p. 1103a 17)

Ὅθεν καὶ τοὔνομα ἔσχηκε.

Ἐξ ἔθους φησὶ τὰς τῆς ἀλόγου ψυχῆς ἀρετὰς περιγίνεσθαι, οὗ παρέ- θετο δεικτικὸν τὸ διὰ τοῦτο καὶ ἠθικὰς αὐτὰς καλεῖσθαι. ἀπὸ γὰρ τοῦ ἔθους τὸ ἦθος ὠνόμασται καὶ αἱ ἠθικαὶ ἀρεταὶ ἐθικαὶ καλοῦνται. καὶ ἔστι τὸ μὲν ἔθος ἡ ἐνέργεια, τὸ δὲ ἦθος ἡ ποιότης ἡ διὰ τῆς ἐνεργείας [*](1 inscribit libro ἀνωνύμου, ἢ ὥστινες ὑπολαμβάνουσιν, Ἀσπασίου σχόλια εἰς τὸ Β τῶν ἀριστοτὲλους ἠθικῶν Νικομαχείων a 3 rhesis inde a libri principio usque ad τὴν αὔξησιν (p. 1103a 16) a 4 τῇ scripsi: τῶ Ba 5 τῆ κτὰ B: om. a 6 αἳ Β: ἄν a 7 περιγίνονται B: περιγίνεται a 8 rhesis usque ad ἔθους περιγίνεται (p. 1103a17) a 9 διδασκαλικὴ B: διδασκαλικόν a 10 Εὐριπίδης] Phoeniss. V. 529 s., ubi ἡ ’μπειρία 16 rhesis usque ad τοῦ ἔθους (p. 1103a 18) a)

ἐγγινομένη τῇ παθητικῇ ψυχῇ, τουτέστι τὸ τέλος καὶ τὸ ἔργον τοῦ ἔθους, [*](32r) ψυχῇ δὲ δηλονότι ταύτῃ τῇ ἀλόγῳ μέν, ὑποτάσσεσθαι δὲ λόγῳ δυναμένῃ.

Εἰπὼν δὲ ἐξ ἔθους περιγίνεσθαι τὰς ἠθικὰς ἀρετὰς καὶ πιστωσάμενος τοῦτο καὶ τῷ ὀνόματι, τὸ ἐξ ἔθους αὐτὰς περιγίνεσθαι μαρτύριον ποιεῖται τοῦ μὴ φύσει αὐτὰς ἐγγίνεσθαι τοῖς ἔχουσιν, εἰ δὲ μήτε αἱ ἠθικαὶ ἀρεταὶ μήτε αἱ διανοητικαὶ φύσει τὸ γὰρ διδασκαλίᾳ προδήλως οὐ φύσει), οὐδε- μία ἄν ἀρετὴ φύσει ἐγγίνοιτο. εἰκότως δὲ περὶ ἀρετῶν μέλλων λόγον ποιεῖσθαι, πρῶτον δείκνυσιν ὅτι μὴ φύσει. εἰ γὰρ ἦσαν φύσει, οὐκέτ’ ἄν ἦν τοῦ ἠθικοῦ ἀλλὰ τοῦ φυσικοῦ περὶ αὐτῶν εἰπεῖν, ὥσπερ καὶ περὶ τοῦ πῶς ὁρῶμεν. οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται. τοῦτο νῦν φύσει λέγει, οὗ ἡ τελειότης ἐκ φύσεως περιγίνεται, ἢ σύμφυτος οὖσα ὡς τῷ λίθῳ ἡ βαρύτης ἢ ὕστερον ἐπιγινομένη ὡς ὀδόντων βλάστησις ἡ γενείων. τὰ γὰρ πεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέχεσθαι ἐπιγινόμενα, ἔξωθεν δέ τινος προσδεόμενα πρὸς τελείωσιν οὐ φύσει νῦν λέγει. οὐδὲ γὰρ κυρίως ἄν ταῦτα λέγοιτο φύσει, εἰ καί ποτε καὶ ἐπὶ τούτων χρώμεθα τῷ φύσει. οὐ γὰρ φύσει τὰς τέχνας ἔχομεν, καίτοι φύσει ὄντες αὐτῶν δεκτικοί. ὅτι δὲ μὴ φύσει τὸ ἐξ ἔθους, δῆλον ποιεῖ διὰ τοῦ μηδὲν τῶν φύσει ὄντων ἢ ἐχόντων τι ἄλλως ἐθισθῆναι δύνασθαι.

[*](p. 1103a 23)

Οὔτ᾿ ἄρα φύσει οὔτε παρὰ

Δι’ ὧν παρέθετο ἔδειξεν ἄμφω, καὶ ὅτι μὴ φύσει καὶ ὅτι μὴ παρὰ φύσιν τὰ ἐξ ἔθους περιγινόμενα· οὔτε γὰρ τὰ φύσει ὑπάρχοντά τισι ἄλλως ἐθίζεται, τὰ δὲ ἤθη ἄλλοτε ἀλλοίως διά τὰ ἔθη, ὥστε οὔτε φύσει οὗτε παρὰ φύσιν τισὶν οἷά τε δι’ ἔθους ἐγγίνεσθαι. οὐδέποτε γὰρ ὁ λίθος ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι (παρὰ φύσιν γὰρ αὐτῷ τοῦτο), αἱ ἠθικαὶ ἀρεταὶ δι’ ἔθους ἐγγίνονται· οὐκ ἄρα παρὰ φύσιν ἡμῖν. ἰστέον ὅτι τῶν φυσικῶν πάντων αἱ δυνάμεις καὶ ἕξεις προηγοῦνται τῶν ἐνεργειῶν, ἐπὶ δὲ τῶν μὴ οὕτως ἐχόντων ἐκ τῶν ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις περιγίνονται.

[*](p. 1103a 26)

Ἔτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν περ περιγίνεται. | Ὅτι μὴ φύσει αἱ ἀρεταί, καὶ οὕτως δείκνυσι· τῶν φύσει ἡμῖν ὑπαρχόντων [*](32v) τὰς δυνάμεις πρώτας λαμβάνομεν τῶν ἐνεργειῶν (τὸ γὰρ κομιζόἔθους [*](1 a: ἄθλου Β 2 post v. 20 inserit Aristotelia ἐξ οὗ καὶ δῆλον usque ad ἄλλως ἄν ἐθισθείη (p. 1103a18—23) a 4 τὸ a: τῶ Β 5 ἀρεταὶ post καὶ a 6 διδασκαλία Β: ἐκ τοῦ διὰ διδασκάλου a 7 ἐγγίνοιτο φύσει a 7. 8 λόγον ποιεῖσθαι Β: ποιεῖσθαι τὸν λόγον a 9 ante περὶ ins. τὸ a 10 ἠθικῶν Β: φυσικῶν a 11 λέγει Β: λέγων a 12 ὀδόντων Β: ἡ ὀδόντων a 13 δέχέσθαι Β: λέγεσθαι a ἐπιγινόμενα Β: ἐπιγενόμενα a 14 πρὸς Β: τὴν a 15 ante λέγοιτο add. εἶναι a 19 rhesis usque ad διὰ τοῦ ἔθους (p. 1103a 26) a 21 τισι Β: τινι a 22 ἐθίζεται Β: ἐθίζησθαι a ἀλλοίως Β: ἄλλοις a οὔτε Β: οὐ a 23 τισὶν post ἔθους ponit a 28 περιγίνεται Β et Arist.: παραγίνεται a rhesis usque ad τοῦτ’ ἐστίν (p. 1103b 5) a)

μέθᾳ νῦν εἶπεν ἀντὶ τοῦ λαμβάνειν καὶ ἔχειν), εἶθ’ οὕτω τὰς ἀπ’ αὐτῶν [*](32v) ἐνεργείας ἀποδιδόαμεν· δυνάμεις δὲ νῦν τὰς ἕξεις φησίν, οὐ τὰς ἐπιτηδειό- τητας. ἐπὶ γὰρ πάντων τῶν φύσει ἡμῖν ἐγγινομένων προυπάρχουσιν αἱ ἐπιτηδειότητες. οὐ γὰρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖν τὴν ὁρατικὴν δύναμιν κτώμεθα, ἀλλ’ ἔχοντες αὐτὴν πρότερον οὕτω ταῖς ἀπ’ αὐτῆς ἐνεργείαις ἐχρησάμεθα· οὐδεὶς γὰρ εἶδε πρὸ τοῦ τὴν διορατικὴν δύναμιν καὶ ἕξιν ἔχειν, οὐδὲ κατ’ ἄλλην τινὰ αἴσθησιν οὐκ ἔχων πρότερον τὴν δύναμιν. τὰς δὲ κατὰ τὰς ἀρετὰς ἕξεις ὑστέρας καὶ διὰ τῶν κατ’ αὐτὰς ἐνεργειῶν κτώμεθα ὥσπερ καὶ τὰς τέχνας· οὐκ ἄρα αἱ ἀρεταὶ φύσει. καθόλου γὰρ ὅσα οὐ φύσει ποιοῦμεν ἀλλ’ ἀπό τινος μαθήσεως καὶ διδασκαλίας, ταῦτα ποιοῦντες μανθάνομεν. ἐθιζόμενοι γὰρ ὑπ’ ἄλλων τὴν ἕξιν κτώμεθα, ὡς ἀπὸ τοῦ οἰκοδομεῖν τὴν οἰκοδομικὴν τέχνην καὶ ἀπὸ τοῦ τὰ δίκαια ποιεῖν τὴν δικαιοσύνην καὶ τὰς ἄλλας ἀρετὰς ὁμοίως· ὥστε οὐ φύσει αἱ ἀρεταί. τὰς δὲ νοητικάς, ὧν ἐστι καὶ ἡ σοφία τοῦ θεωρητικοῦ μέρους, καὶ τὰς πρακτικάς, ὧν ἐστιν ἡ σωφροσύνη, ἐπὶ τέλει τοῦ πρώτου δείκνυσιν ἀρετὰς ἀπὸ τοῦ ἐπαινετὰς αὐτὰς εἶναι. πᾶσα γὰρ ἐπαινετὴ ἕξις ἀρετή ἐστι. καὶ τὰς μὲν διανοητικάς φησι τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἐγγίνεσθαι καὶ αὔξεσθαι, ἀντιδιαστέλλων τὴν διδασκαλίαν τῷ ἔθει, δι’ οὗ φησι τὰς ἠθικὰς ἐγγίνεσθαι. καὶ γὰρ ἐκεῖναι δι’ ἔθους μόνου. τὸ πλεῖστον δὲ εἶπε τὰς διανοητικὰς ἐκ διδασκαλίας, ἤιοι ἐπειδὴ δεῖ καὶ φύσεως τῷ ἐσομένῳ σοφῷ καὶ φρονίμῳ ὡς ἀνόνητος γὰρ ἡ διδασκαλία τοῖς μὴ πεφυκόσιν), ἢ ὅτι συναύξεται τὰ κατὰ τὰς ἀρετὰς ταύτας οὐκ ἐκ διδασκαλίας μόνης ἀλλὰ καὶ ἐξ οἰκείας ζητήσεως καὶ εὑρέσεως. ἐμπειρίας δὲ εἶπεν αὐτὰς δεῖσθαι καὶ χρόνου. οὐ γὰρ οἷόν τε ἐν ὀλίγῳ χρόνῳ ἔμπειρον πολλῶν γενέσθαι· χρόνου γὰρ καὶ ἐμπειρίας δέονται αἱ διανοητικαί, μάλιστα ἡ φρόνησις. οὐδὲ γὰρ ἡ ἑνός τινος πεῖρα διὰ μιᾶς ἐντεύξεως γίνεται, ὥστε ἀκόλουθον τῇ πείρᾳ προσέθηκε τὸ χρόνου. οὐ γὰρ τούτῳ τῶν ἠθικῶν αὗται διαφέ- ρουσιν ἀλλὰ τῷ προειρημένῳ, τῷ τὸ πλεῖστον ἐκ διδασκαλίας ἔχειν καὶ τὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν, ἐπεὶ χρόνου γε καὶ αἱ ἠθικαὶ δέονται, εἰ καὶ μὴ τοσούτου ὅσου αἱ ἐκ διδασκαλίας καὶ ἐμπειρίας ἀναλαμβανόμεναι οὐχ ὅτι δὲ ἡ ἐμπειρία αὐτάρκης πρὸς ἐπιστήμην λέγεται, ἀλλ’ ὅτι δεῖ ταῖς διὰ μαθήσεως ἀρεταῖς καὶ πείρας· ἡ γὰρ ἀρχὴ τῆς γνώσεως ἐξ ἐμπειρίας. καὶ διὰ τοῦτο προστέθεικε τῷ πλεῖστον τὸ ἐκ διδασκαλίας ταύτην δύνασθαι γίνεσθαι. δύναται καὶ τὴν τῶν φύσει γινομένων γνῶσιν ἐμπειρίαν λέγειν, οἷον κινήσεως ἀστέρων, μεταβολῶν τῶν ἐν τοῖς μετεώροις, περὶ ἃ ἡ φυσικὴ πραγματεία. οἱ γὰρ ἐν πείρᾳ γινόμενοι τούτων ἐφαρμόζοντάς τε [*](4 τὴν ὁρατικὴν δύναμιν B: τὴν δύναμιν τὴν ὁρατικὴν a 6 ἔιδε Β: οἶδε a 10 οὐ B: μὴ a 11 ἄλλων Β: ἀλλήλων a 12 οἰκοδομεῖν Β: οἰκοδομικοῦ a 17 πλεῖον Β: πλεῖστον a διδασκαλίας B: διδασκάλου a; idem 20 et 22 21 ὡς ἀνόητος Β: ἀνόητον a 22 τὰ B: om. a 23 καὶ εὑρέσεως B: τε καὶ εὑρέσεως a 28 τῷ προειρημένῳ a: τῶν προειρημένων Β 29. 30 καὶ μὴ a: μὴ καὶ Β 32 post μάθήσεως add. γινομέναις a 33 ταύτην et γίνεσθαι B: om. a 36 ἐφαρμόζοντάς B: ἐφαρμόζοντά a) τούτοις καὶ οἰκείους τοὺς περὶ αὐτῶν ποιοῦντι λόγους, ὡς εἶπέ που περὶ [*](32v) Δημοκρίτου αὐτός, ὅτι ὥσπερ ἐνοικήσας τῇ φύσει, ἀλλ’ οὐχ ὡς οἱ Πυθαγόρειοι διὰ τὴν περὶ τὰ μαθήματα σπουδήν. ἀπορίᾳ δὲ τῶν φυσικῶν οὐσιῶν τοὺς περὶ αὐτῶν ἐποιοῦντο λόγους, οὐκ ἐκείνοις οἰκειοῦντες τοὺς λόγους, ἀλλ’ ἐκεῖνα ταῖς ἰδίαις ὑποθέσεσιν ἐναρμόζοντες. καὶ τὸ μὲν βούλημα, τὸ ἐθίζειν δηλονότι δι’ ὧν αἱ ἀρεταὶ τοῖς πολίταις τῷ χρόνῳ τίκτοντι, εἰ τοιούτων ἕξεων εἴη τὰ ἔθη γεννητικά.

[*](p. 1103b 5)

Ὅσοι δὲ μὴ εὖ αὐτὸ ποιοῦσιν,

Τῶν νομοθετῶν δηλονότι μὴ διὰ τῶν ἐπαινετῶν ἐνεργειῶν ἄγουσι τοὺς πολίτας, ἀστοχοῦσι τοῦ πράγματος. ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν. οὕτως ὧι ἔχει τὰ τῆς ἐπιχειρήσεως· ὃ ἐκ τῶν αὐτῶν πὼς γινομένων καὶ γίνεται καὶ φθείρεται, οὐ φύσει· αἱ δ’ ἀρεταὶ οὐ, ἐκ γὰρ τῶν αὐτῶν πὼς γινο- μένων καὶ γίνονται καὶ φθείρονται, τουτέστιν οὐ γίνονται οὐδὲ συνίστανται τὴν ἀρχήν. οὕτω γὰρ τῷ φθείρεσθαι νῦν ἐπὶ τῶν ἤδη οὐσῶν ἀρετῶν ἐχρήσατο. καὶ διὰ τῶν αὐτῶν, δηλονότι τῶν ποιῶν ἐνεργειῶν τῶν ἐξ ἐθῶν τὸ εὖ ἢ τὸ κακῶς ἐχουσῶν. εἰ γὰρ μὴ οὕτως εἶχε. καλῶς· εἰ γὰρ μὴ ἡ τῶν ἠθῶν διαφορὰ τοίους ἢ τοίους | ἐποίει. οὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν [*](33r) ἀρετῶν ἔχει. συνελόντι τὸ πᾶν οὕτως ἂν ἔχοι ἡ ἐπιχείρησις· εἰ ὁμοίως ταῖς τέχναις αἱ ἀρεταὶ ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶν αὐτῶν γίνονται καὶ φθείρονται, αἱ δὲ τέχναι διὰ τῶν ἐνεργειῶν γινόμεναι οὐ φύσει, οὐδ’ ἄν αἱ ἀρεταὶ φύσει ἐγγίνοιντο διὰ τῶν ἐνεργειῶν γινόμεναι. εἰ οὖν μὴ φύσει ἀλλὰ ἐξ ἔθους, δεῖ δηλονότι τὰς ἐνεργείας ποιὰς ἀποδιδόναι, καὶ πρᾷοι γίνονται δηλονότι ἐθιζόμενοι καὶ πράττοντες τὰ δι’ ὧν τοιοῦτοι γίνονται, ὡς ἐπάγει. ἐπ’ εἰ οὖν ἡ παροῦσα πραγματεία. ὅτι προηγουμένως ἡ παροῦσα πραγματεία ἕνεκεν τῆς τῶν ἀρετῶν ἐστι πράξεως, κατὰ δεύτερον δὲ λόγον καὶ περὶ τῆς θεωρίας αὐτῶν τῶν ἀρετῶν.

[*](p. 1103b 31)

Τὸ μὲν οὖν κατὰ τὸν ὀρθὸν λόγον πράττειν κοινόν.

Κοινόν φησι δὴ ταῖς πράξεσί τε καὶ ἐνεργείαις, δι’ ὧν ἐθίζεσθαι δεῖ. ὑπάρχειν τὸ πράττεσθαι αὐτὰς κατὰ τὸν ὀρθὸν λόγον. ῥηθήσεται δ’ ὕστερον περὶ αὐτοῦ, ἐν τῷ ἕκτῳ, ὅπου περὶ φρονήσεως λέγει. ὁ γὰρ ὀρθὸς λόγος ἀπὸ φρονήσεως ὢν ὁρίζει τε τὰς πράξεις τὰς κατὰ τὰς ἠθικὰς ἀρετὰς καὶ τὸ μέτρον αὐταῖς ἐπιτίθησιν. ὑποθέμενος δὲ τοῦτο καὶ μέλλων ἑξῆς δεικνύναι, ὅτι περὶ τὰ πάθη εἰσὶν αἱ πράξεις δι’ ὧν ἐθίζεσθαι δεῖ αἱ γὰρ ἀρεταὶ περὶ ταῦτα), καὶ ὅτι δεῖ ταύτας τοῦ ἐν τούτοις μέσου [*](1 που] Περὶ γενέσεως A 2 p. 316a 6 ἀπορίᾳ scripsi: ἀπορίαν Ba 4. 5 τοὺς λόγους B: τὸν λόγον 6 δι᾿ B: om. a 8 rhesis usque ad καθάπερ εἰρήκαμεν (p. 1103b 31) a 15 τῶν ἐξ ἐθῶν Β: ἐξ ἐθῶν a 18 ἐπιχείρησις a: ἐπιχειρία Β 10 γίνονταί τε καὶ φθείροντι a 27 rhesis usque ad ἀπεχόμενος ἀκόλαστος (p. 1104a 24) a 28 φησὶ δὴ B: δή φησι a 30 ὡς ἐν τῷ ἕκτῳ a)

στοχάζεσθαι, ἀναμιμνήσκει ἡμᾶς τοῦ πολλάκις εἰρημένου αὐτῷ ἐν τῷ πρώτῳ, [*](33r) ὅτι δεῖ τὴν τοῦ λεγομένου ἀκρίβειαν πρὸς τὰς ὑποκειμένας ὕλας ἐξετάζειν, διόπερ ἐπεὶ αἱ πράξεις, αἵ τε κατὰ τὰς ἀρετὰς καὶ τὰ ἤθη δι’ ὧν αἱ ἐνέργειαι, οὐδὲν ὡρισμένον ἔχουσι καὶ γὰρ παρὰ τοὺς χρόνους καὶ παρὰ τὰς περιστάσεις καὶ τύχας καὶ παρὰ τὰ πρόσωπα καὶ παρὰ τὰς προαιρέσεις καὶ παρὰ τοὺς τόπους καὶ παρὰ τὰς ἡλικίας μεταπίπτει καὶ ἄλλοτε ἀλλοῖα γίνεται ὥσπερ καὶ τὰ ὑγιεινά· οὐδὲ γὰρ ἐπὶ τούτων ἔστιν εἰπεῖν ἀκριβῶς πόσος περίπατος ὑγιεινὸς ἢ πόσα σιτία), καὶ τὸν περὶ αὐτῶν λόγον τύπῳ τινὶ καὶ περιγραφῇ λέγεσθαι, ἐπεὶ μηδ’ ἔχει τὴν ἀκριβολογίαν. οὔτε γὰρ τὰ συμφέροντα, περὶ ἃ αἱ πράξεις αἱ κατὰ τὸν βίον, δι’ ὧν ἐθιζόμεθα, οὔθ’ ὅλως τὰ αἱρετὰ ἑστηκός τι καὶ βέβαιον ἔχει. δοκεῖ τε γὰρ μήτε πᾶσι τὰ αὐτὰ συμφέρειν μήτε τοῖς αὐτοῖς <ἀεὶ> τὰ αὐτά. ὁμοίως δὲ μηδὲ αἱρετὰ εἶναι πᾶσι τὰ αὐτά, καὶ τῶν ἄλλων ἔχει ἀρετῶν, ἠθικῶν δηλονότι· περὶ γὰρ τούτων νῦν ἐστιν ὁ λόγος αὐτῷ· αὗται γάρ εἰσι διὰ τῶν ἠθῶν γινόμεναι.

[*](p. 1104a 24)

Ὁ δὲ πάσας φεύγων. |

Δηλονότι τὰς περὶ ἁφήν, οὐ γὰρ καὶ τῶν σωφρόνων, ὡς δειχθήσεται 33v μετ’ ὀλίγα. ἐκ τοῦ πολλὴν τροφήν, ἀλλ’ οὐχ ὑπερβάλλουσαν. τούτῳ δὲ ἐχρήσατο πρὸς τὸ χωρίσαι τῆς ὑγείας αὐτήν. μάλιστα δυνάμεθα. μετὰ γὰρ τὰς ἕξεις ῥᾷστα τὰς ἐνεργείας ποιούμεθα, ἢ οὕτω ταῖς ἐνερ- γείαις κεχρήμεθα μᾶλλον. ἢ μὴ λυπούμενός γε. πάνυ ἀνθρωπίνως τὸ ἢ μὴ λυπούμενός γε προσέθηκεν· ἴσως γὰρ ἐπ’ ἐνίων ἐνεργειῶν τοῦ ἀνδρείου αὔταρκες τὸ μὴ λυπεῖσθαι, οἷον ἂν τιτρώσκηται προμαχόμενος καὶ κατὰ τὴν ἀνδρείαν ἐνεργῇ. περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή. διὰ τί περὶ ἡδονὰς καὶ λύπας εἶναι τὰς ἀρετὰς ἔδειξεν; ἐπεὶ γὰρ διὰ μὲν τὴν ἡδονὴν τὰ φαῦλα πράττομεν, διὰ δὲ τὴν λύπην τῶν καλῶν ἀπεχόμεθα, εἴη ἄν ἡ ἀρετὴ περὶ ταῦτα. τῶν γὰρ ἁμαρτανομένων ἐστὶν ἐπανορθωτική· περὶ δὲ ἃ αἱ ἁμαρτίαι, περὶ ταῦτα καὶ ἰατρεῖα καὶ θεραπεῖαι. λαβὼν δὲ τὸ εἶναι περὶ πάθη τὰς ἠθικὰς ἀρετὰς νῦν αὐτὸ οὕτως ἔχον δείκνυσιν. ὁμοίως δὲ τῇ σωφροσύνῃ καὶ αἰ ἄλλαι ἀρεταὶ περὶ ἡδονάς εἰσι καὶ λύπας· τῇ μὲν γὰρ σωφροσύνῃ καὶ ὡς ὕλῃ ὑποβέβλητ αι τὰ πάθη ταῦτα καὶ περὶ ταῦτα αἱ ἐνέργειαι αὐτῇ· ταῖς δ’ ἄλλαις ἀρεταῖς τὰ μὲν ὑποκείμενα, περὶ ἃ αἱ ἐνέργειαι αὐταῖς, ἄλλα τινά, τῷ δὲ ταῖς περὶ ἐκεῖνα γινομέναις τε καὶ πράξεσιν ἕπεσθαι τὰ πάθη ταῦτα, τούτῳ καὶ αὗται περὶ ἡδονάς εἰσι καὶ λύπας.

[*](2 τοῦ λεγομένου B: τῶν λεγομένων a 8 ἀκριβῶς εἰπεῖν a 12 ἀεὶ a: om. B 13 ἔχει B: ἔχειν a; in Aristotele vero legitur ἔχει καὶ τῶν ἄλλων ἀρετῶν (p. 1104a 19) 16 rhesis usque ad καλῶν ἀπεχόμεθα (p. 1104b 11) a 18 ὀλίγα Β: ὀλίγον a 23 προ- μαχόμενος B: προσμαχόμενος a 24 ἐνεργῆ Β: ἐνεργῶν a 25 διατί Β: διότι a εἶναι Β: εἶπε a post ἀρετὰς add. εἶναι a 26 μὲν post τὴν ἡδονὴν a 28. 29 αἱ ἰατρεῖαι καὶ αἱ θεραπεῖαι a 29 αὐτὸ a: αὐτὸς Β)[*](p. 1104b 11)

Διὸ δεῖ ἦχθαί πὼς.

[*](33v)

οἱ γὰρ ἐθισθέντες χαίρειν καὶ λυπεῖσθαι ἐφ’ οἷς δεῖ οὐκέτ’ ἄν διὰ μὲν ἡδονὴν πράττοιεν τὰ φαῦλα, διὰ δὲ τὴν λύπην τῶν καλῶν ἀπέχοιντο. εἴη δ’ ἄν ἡ ἠθικὴ ἀρετὴ περὶ ἡδονὰς καὶ λύπας ὡς ὕλην ὑποκειμένην. ταῦτα γὰρ ὁρίζει ὁ ὀρθὸς λόγος. ἐπαινεῖ δὲ καὶ Πλάτωνα ὡς καλῶς ἀξιοῦντα εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι οὕτως, ὡς χαίρειν μὲν ἐφ’ οἷς δεῖ, λυπεῖσθαι δὲ ἐπ’ αὐτοῖς τούτοις. διὸ θαυμάσειέ τις ἂν τῶν Πλατωνικῶν τοὺς τὴν ἀπάθειαν εἰσάγοντας ὡς δόγμα Πλατωνικὸν καὶ τῇ ἡδονῇ λοιδορουμένους. ἔτι δ’ εἰ ἀρεταί εἰσι περὶ πράξεις καὶ πάθη. ὅτι αἰ ἀρεταὶ περὶ ἡδονὰς καὶ λύπας εἰσὶ καὶ δεῖ τοὺς καλῶς παιδευομένους νέους ἀπ’ ἀρχῆς ἐθίζεσθαι, ὥστε ἥδεσθαί τε καὶ λυπεῖσθαι ἐφ’ οἷς δεῖ, δείκνυσι καὶ διὰ τοῦ τὰς ἀρετὰς ὁμολογεῖν τὰς ἠθικὰς περὶ πράξεις εἶναι καὶ πάθη, παντὶ δὲ πάθει καὶ πάσῃ πράξει ἕπεσθαι ἡδονὴν καὶ λύπην. τὸ μὲν οὖν περὶ πάθη καὶ πράξεις εἶναι τὴν ἠθικὴν ἀρετήν, δῆλον. πρακτικαὶ γὰρ αἱ ἠθικαὶ ἀρεταὶ καὶ ἐν ταῖς πράξεσιν αὐτῶν αἱ ἐνέργειαι· ταύτῃ γὰρ διαφέρουσι τῶν θεωρητικῶν. ὅτι δὲ περὶ τὸ ἥδεσθαι καὶ λυπεῖσθαι αὗται, καὶ οὕτω δείκνυσιν· αἱ κολάσεις ἰατρεῖαι τῶν ἁμαρτανομένων εἰσίν· αὗται δὲ διὰ τῶν ἐναντίων τοῖς ἁμαρτάνουσι γίνονται· κολάζονται δὲ οἱ ἁμαρτάνοντες διά τε λύπης καὶ διὰ τῆς τῶν ἡδέων ἀποχῆς. περὶ ταῦτα ἄρα αἱ ἁμαρτίαι, περὶ ἃ δὲ αἱ ἁμαρτίαι, περὶ ταῦτα καὶ αἱ ἀρεταί. αἱ δὲ τῶν ἐναντίων ἰατρεῖαι εἰς τὸ μέσον ἀγωγαί τινές εἰσι τῶν τε καθ’ ἃ νοσοῦσι καὶ τῶν ἰατρείας καὶ θεραπείας χάριν προσφερομένων. δῆλον δὲ τοῦτο ἐπὶ τῶν τῆς ἰατρείας βοηθημάτων. αὕτη γὰρ τοὺς μὲν πληρουμένους κενοῖ, πληροῖ δὲ τοὺς κενούς, καὶ τοὺς μὲν ὑπερηραιωμένους πυκνοῖ, τοὺς δ’ αὖ πεπυκνωμένους ἀραιοῖ, τούτων εἰς τὸ μεταξὺ βουλομένη τὴν ἕξιν ἄγειν. ὡσαύτως τοίνυν καὶ αἱ κολάσεις τῶν ἁμαρτανόντων ἐκ τοῦ ἐναντίου εἰς τὸ ἐναντίον συνωθοῦσαι τὸν περὶ τὰς ἡδονὰς σφαλλόμενον μηνύουσι τὸ περὶ τὰς ἡδονὰς καὶ λύπας τῶν ἀρετῶν κατεργαστικόν ἢ ἃς μὴ δεῖ. διώκουσι, φησί, τινες τὰς ἡδονὰς ὡς οὐ δεῖ καὶ ὅτε οὐ δεῖ καὶ ἃς οὐ δεῖ καὶ οἷς οὐ δεῖ καὶ ἐν ᾧ τόπῳ μὴ δεῖ καὶ οὐχ ὡς δεῖ. ὡς οὐ δεῖ μέν· οὐ γὰρ δεῖ φιλοσόφῳ τρυφᾶν ἢ ἁπλῶς πεπαιδευμένῳ. ὅτε δὲ οὐ δεῖ, οἷον γηραιῷ καὶ παρήλικι γαμεῖν. ἃς δὲ οὐ δεῖ· οὐ γὰρ ἀπηγορευμένῃ χρῆσθαι τροφῇ, οἱονεὶ παρὰ πολεμίων λαβόντας. οἷς δὲ οὐ δεῖ οἷον βασιλεῖ παρανομεῖν· οὐ γὰρ ταὐτὸν βασιλεῖ καὶ ἰδιώτῃ· ὁ μὲν γὰρ λανθάνουσαν ἔχει τὴν πρᾶξιν καὶ οὐ πρὸς ζῆλον κινοῦσάν τινας, ὁ δὲ τῷ ὑπερέχειν κακὸν πρόκειται τοῖς ὑπὸ χεῖρα ὑπόδειγμα. <καὶ ἐν ᾧ τόπῳ μὴ >, [*](1 rhesis usque ad ἄλλα προστίθεται (p. 1104b 26) a 3 ἡδονὴν a: ἡδονὰς Β 5 Πλάτωνα] cf. De Legg. II 653 12 τοῦ Β: τούτου a 15 γὰρ a: δὲ Β αἱ Β: om. a 19 διὰ (alterum) Β: om. a 22 νοσοῦσι corr. ex νοοῦσι Β 24 ὑπερηραρωμένους B: ὑπεραραιωμένους a 31 φιλόσοφον et πεπαιδευμένον scribendum ὅτε a: ὅταν Β 32 παρήλικι a: προήλικι Β 33 οἱονεὶ scripsi: οἷον ἡ Ba λαβόντος Β: λαβούσας a 36 καὶ ἐν ᾧ τόπῳ μὴ δεῖ a: om. Β)

ἐν ἱερῷ † νομίμης ἀφροδισιάζειν. καὶ οὐχ ὡς δεῖ, ὡς εἴ τις παρανόμως καὶ [*](33v) παρὰ φύσιν βιά|ζοιτο τὴν ὁμόζυγον κοίτην. οὐκ εὖ δὲ ὅτι ἁπλῶς λέγουσι, [*](34r) τουτέστι τοῦ οὐχ ὡς δεῖ καὶ ὡς οὐ δεῖ καὶ χωρὶς ὧν ἐπάγει αὐτός. τῶν γὰρ ἡμαρτημένων παθῶν ἐστιν ἀπάθειά τις ἡ ἀρετή, ἀλλ’ οὐχ ἡ ἁπλῶς. ἰστέον δὲ ὅτι καὶ πρὸ τῶν Στωικῶν ἦν ἡ δόξα αὕτη. ἡ τὰς ἀρετὰς ἐν ἀπαθείᾳ τιθεῖσα. καὶ τοῦτο δῆλον πεποίηκε δείξας ἐν μὲν ἀμετρίᾳ ἡδονῶν καὶ λυπῶν τὴν κακίαν οὖσαν, ἐν δὲ τῷ μεμετρημένῳ τε καὶ ὡρισμένῳ τὴν ἀρετήν, αὐτὸ τοῦτο ἐπενεγκὼν καὶ εἰπὼν

[*](p. 1104b 27)

Ὑπόκειται ἄρα ἡ ἀρετὴ εἶναι ἡ τοιαύτη περὶ ἡδονὰς καὶ λύπας τῶν βελτίστων πρακτική, ἡ δὲ κακία τοὐναντίον,

Προσθεὶς τῇ ἀρετῇ τὸ ἡ τοιαύτη ὑπὲρ τοῦ δηλῶσαι τὴν ἠθικήν. οὐ γὰρ δὴ καὶ ἡ διανοητικὴ περὶ ταῦτα θεωρεῖται, τριῶν ὄντων τῶν εἰς τὰς φυγάς, δηλονότι τῶν χειρίστων. τούτοις γὰρ τὸ βέλτιστον ἀντίκειται. κανονίζομεν δὲ καὶ τὰς πράξεις. οἱ γὰρ πολλοὶ μᾶλλον τῇ ἡδονῇ αἱροῦνται κανονίζειν τὰς πράξεις καὶ παραμετρεῖν. οὕτω γὰρ ὅρον τῶν ἑκουσίως πραττομένων τὴν ἡδονὴν ποιοῦντες τὰ μὲν ἡδέα πράττουσι, τὰ δὲ λυπηρὰ ἀποστρέφονται. ἧττον δὲ τούτων οἱ ἀγαθοὶ ὅ τι πράξαιεν τῷ αἱροῦντι λόγῳ πειθόμενοι ἑτοιμότερον καὶ προθυμότερον πράττουσι, κἄν ἀηδῆ ὦσι ταῦτα ἃ δεῖ πράττειν.

[*](20 p. 1105a 7)

Ἔτι δὲ χαλεπώτερον ἡδονῇ μάχεσθαι.

Ἡ ἐπιχείρησις φανερά. ὡς αἱ τέχναι περὶ τὰ χαλεπώτερα τῶν ἐν τῷ αὐτῷ ὑποκειμένων μᾶλλον ἐξετάζονται (ὅσα γὰρ δυσαρμοστότερα τῶν ξύλων, περὶ ταῦτα μᾶλλον ἡ τεκτονικὴ κρίνεται· τὸ γὰρ ἐν τούτοις εὖ βέλτιον καὶ τεχνικώτερον), καὶ ὅσα δυσιατότερα τῶν παθῶν ἡ ἰατρικὴ ἐπισκέψεται, οὕτω καὶ αἱ ἀρεταὶ περὶ τὰ χαλεπώτερα ἂν εἶεν, χαλεπώτερον δὲ καὶ δυσμαχώτερον πάθος ἡ ἡδονή· ὥστε περὶ ταύτην ἄν εὐλόγως τιθείημεν εἶναι τὴν ἀρετήν. οὗ γὰρ χαλεπώτερόν ἐστι κρατεῖν, ἐν τούτῳ μάλιστα ἀρετῆς χρεία, ἡδονῆς δὲ χαλεπώτερον κρατεῖν. ἄλλη αὕτη ἡ ἐπιχείρησις τῆς ἄνω· ἐκείνη μὲν γὰρ λέγει διὰ τὸ σύντροφον εἶναι τὴν ἡδονὴν ἡμῖν, διὰ τοῦτο δυσαπότριπτον αὐτὴν ὑπάρχειν τῷ ἔθει, αὕτη δὲ διὰ τό δύσμαχον εἶναι κατὰ τὴν ἰσχύν. τοῦ δὲ χαλεπὸν καὶ δύσμαχον εἶναι ἰὴν ἡδονὴν δεικτικῶς προσεχρήσατο τῷ ὑπὸ τοῦ Ἡρακλείτου εἰρημένῳ, ὃς λέγει χαλεπώτερον εἶναι ἡδονῇ μάχεσθαι ἢ θυμῷ, ἐπεὶ καὶ οὗτος δυσμαχώτερος [*](1 νομίμης a: νομ Β: οὐ νόμιμον Diels ἀφροδισιάζειν Β: ἀφροδίτης πειρᾶσθαι a 4 ἡ ἀρετὴ ἀπάθειά τις a 9 rhesis usque ad ἢ λυπεῖσθαι (p. 1105a 7) a 14 τῇ ἡδονῇ scripsi: τὴν ἡδονὴν Ba 20 rhesis usque ad ἐνεργεῖ, εἰρήσθω (p. 1105a 16) a 22 ὑποκειμένων a: ὑποκειμένω Β 24 βέλτιον a: βέλτιστον Β 25 οὕτω Β: οὕτω δὴ a χαλεπώτατον δὲ καὶ δυσμαχώτατον a 26 τιθείημεν a: θείημεν Β 28 ἄλλη Β: Φὴ δὲ a τῆς bis Β 32 ‘Hρακλείτου] fr. cv Bywat. 33 εἶναι Β: om. a οὗτος Β: ὁ θυμὸς a)

τότε, ἄν ἅμα ἡ ἡδονὴ γίνοιτο, ὡς αὐτὸς οὗτός φησιν ὁ Ἡράκλειτος, “ὅς τε [*](34r) πολὺ γλυκίων μέλιτος καταλειβομένοιο ἀνδρῶν ἐν στήθεσι ἀέξεται ἠύτε καπνός”. καὶ γὰρ τὸ εὖ βέλτιον ἐν τούτῳ, ἐν τῷ ἐν ἀρετῇ γίνεσθαι καὶ τέχνῃ ἢ ἀτέχνως καὶ χωρὶς ἀρετῆς· τελειότης γάρ ἐστιν ἔργων αὕτη, καὶ παντὸς οὗ ἐστιν ἡ ἀρετὴ τὸ εἶναι ἀκρότης.

[*](p. 1105a23)

τοῦτο δ’ ἐς τὶ τὸ κτὰ τὴν ἐν αὑτῷ γραμματκήν.

Τουτέστιν ἀπὸ τῆς οἰκείας τε καὶ ἐν αὐτῷ ἕξεως. τὰ δὲ κατὰ τὰς ἀρετὰς γινόμενα. οὐχ ὁμοίως ἔχειν φὴ τὶν τὰ κατὰ τὰς τέχνας ταῖς [*](34v) ἀρεταῖς. ἐπὶ μὲν γὰρ τῶν κατὰ τέχνην γινομένων τὸ εὖ καὶ τεχνικῶς γεγονέναι τὰ ἔργα ἐν αὑτοῖς ἔχει, καὶ ἀπὸ τούτων, εἴτε καιὰ τέχνην γέγονεν εἴτε καὶ μή, ἡ κρίσις. <διὸ αὔταρκες τὸ ταῦτα ποιὰ εἶναι. ἐπὶ δὲ τῶν κατ’ ἀρετὴν γινομένων * ἀπὸ τῶν ἔργων ἡ κρίσις.^> οὐδὲ γάρ, ἂν δίκαιον ᾖ τὸ γεγονός, ἤδη καὶ δικαίως αὐτὸ γεγονέναι ἀνάγκη, ἀλλὰ δεῖ πρὸς τὸ τὰ ἔργα εἶναι δίκαια καὶ τοῦ πράττοντος, πρῶτον μὲν εἰ εἰδότως ποιεῖ καὶ μὴ ἀπὸ τύχης, εἶτα οὕτω πὼς ἔχοντος πρὸς ταῦτα, τουτέστι προαιρουμένου καὶ μὴ διά τι ἔξωθεν πρααιρουμένου ἀλλὰ δι’ αὐτά· πρὸς τούτοις αἱρουμένου αὐτὰ βεβαίως καὶ ἀμετακινήτως, ὅ ἐστιν ἀμετανοήτως, ὧν οὔτε ἡ προαίρεσις οὗτε τὸ βέβαιον καὶ ἀμετάβλητον πρὸς τὰς τέχνας συντελεῖ οὐδὲ διὰ τούτων πρὸς τὴν κρίσιν τοῦ κατὰ τέχνην τι γίνεσθαι, ἀλλ’ ἱκανὸν μὲν ἐπ’ αὐτῶν τὸ αὐτοὺς εἰδέναι μὴ ἀπὸ τύχης ἢ ἄλλου ὑποθεμένου. μικρὸν δὲ εἶπε τὸ εἰδέναι ἢ οὐδὲν συντελεῖν πρὸς ἀρετήν, ὅτι τὰ ἤθη τὴν πλείστην ἰσχὺν ἔχει ἐν τῇ κτήσει τῶν κατὰ τὰς ἀρετὰς ἕξεων καὶ πρὸς μὲν τὸ πράττειν τὰ κατ’ ἀρετὴν οὐδὲν ἐκ τοῦ καὶ τὴν αἰτίαν εἰδέναι καὶ τὴν ἀπόδειξιν αὐτῶν ἔχειν. οὐ μὴν παντάπασι τοῖς καλῶς εἰθισμένοις ἀσύμβολος ἡ γνῶσις αὐτῶν. λογικοῦ γὰρ τὸ τῶν πραττομένων ὑπ’ αὐτοῦ τὰς αἰτίας εἰδέναι καὶ ἀποδιδόναι δύνασθαι. Κοινότερον τέχνας τὰς ἕξεις ἐκάλεσεν, εἰπὼν πρὸς μὲν τὸ τὰς ἄλλας τέχνας ἔχειν οὐ συναριθμεῖται. οὐ γὰρ δὴ καὶ τὰς ἀρετὰς ἡγεῖται τέχνας, ὃ ἡ τοῦ ἄλλας δίδωσιν ἐννοεῖν λέξις. τὸ γὰρ ἄλλος ἐπὶ τῶν ὁμογενῶν λέγεται. ἀλλὰ καὶ ὁ οὕτω πράττων. τὸ γὰρ εἰδέναι τοὺς μὴ ἐθιζομένους καλῶς μηδὲ τὰς κατ’ ἀρετὴν ἐνεργείας ἐνεργοῦντας οὐδ’ ἐγγὺς γίνεσθαι τοῦ ἀγαθοὺς γενέσθαι. σφόδρα δὲ τοῦτο προτρεπτικῶς εἰπών, ἑξῆς καθήψατο τῶν ἐν τοῖς λόγοις περὶ τούτων γυμναζομένων, ἀμελούντων δὲ τῶν ἔργων, ὡς ἐν τούτῳ τοῦ φιλοσοφεῖν κειμένου, τῷ [*](1 Ἡράκλειτος] immo Homer. II. Σ 109 sq. ὅστε Β: ὥστε a 3 καὶ γὰρ Β: τὸ γὰρ a 5 ἡ Β: om. a τὸ a: τῶ Β ἀκρότης Β: ἀκρότητος a 6 rhesin inde ab ἀπορήσειε δ’ ἄν τις usque ad ἔχων πράττῃ (p. 1105a17—33) a 8 ἔχειν φησὶν B: φησὶν ἔχειν a 11 διὸ—ἡ κρίσις (12) a: om. Β 12 post γινομένων intercedit οὐκ vel simile quid 14 πράττοντος a: πράττειν Β 18 βέβαιόν τε καὶ a 19 συντελεῖ B: τί συντελεῖ a 22 ἔχει Β: ἔχουσιν a 23 πλέον post οὐδέν addit a 24 καὶ (ante τὴν αἰτίαν) Β: om. a 26 εἰδέναι τε καὶ a post δύνασθαι rhesis ponit ταῦτα δὲ πρὸς—οὕτω φιλοσοφοῦντο p. 1105a33―1105b 18) a 27 κοινότερον δὲ τέχνας a Comment. Arist. XX Eustratius in Ethica. 9)

Εεἰδέναι τίνα μέν ἐστι καλά, τίνα δὲ αἰσχρά, καὶ τίνα μὲν αἱρετά, τίν [*](34v) δὲ φευκτά, καὶ ἐν τίνι τῇ δικαιοσύνῃ τὸ εἶναι, ἐν τίνι δὲ τῶν ἄλλων ἀρετῶν ἑκάστῃ. οὐ γὰρ εἰ ταῖς ἐπιστήμαις ὑπάρξει τὸ ἕξεσιν αὐταῖς εἶναι ἀμετακινήτοις ὑπὸ λόγου, ἀλλὰ καὶ ταῖς ἀρεταῖς τοῦτο ὑπάρχει, ἤδη καὶ αἱ ἀρεταὶ ἐπιστῆμαι. οὐ γὰρ ὁ ὁρισμὸς ἐκεῖνος τῆς ἐπιστήμης ἴδιος, ἐπεὶ καὶ (71) κακίαι τοῦτο ἔχουσι καὶ τὰ δυσαπότριπτα πάθη τῆς ψυχῆς, ὡς μανίαι καὶ τὰ τοιαῦτα, καὶ τοῦ σώματος, ὡς φθόαι. αἱ γὰρ ἕξεις ἀμετα- κίνητοι ὑπὸ λόγου οὖσαι οὐκ ἤδη ἐπιστῆμαι. ἴδιον γὰρ ἐπιστήμης τὸ ἔξιν εἶναι ἀποδείξεως γνωστικήν. τοιαύτη δὲ οὖσα καὶ βέβαιός ἐστι, καὶ οὐκέτι τῶν ἀρετῶν ἡ δι’ ἀποδείξεως γνῶσις αἰτία. ἐναργεστάτῳ δὲ ὑποδείγματι τῶν καμνόντων ἐχρήσατο τῇ προκειμένῃ ὑποθέσει.

[*](p. 1105b 19)

Μετὰ δὲ ταῦτα τί ἐστιν ἡ ἀρετὴ σκεπτέον.

Ἐπεὶ ὁ ὁριζόμενος πρῶτον λαμβάνει τὸ γένος τοῦ ὁριζομένου, ζητεῖ τί γένος χρὴ τῶν ἀρετῶν τίθεσθαι. καὶ ἐπεὶ αἱ τῆς ψυχῆς ἀρεταὶ ἐν ψυχῇ λαμβάνει τίνα ἐστὶ τὰ ἐν τῇ ψυχῇ γινό|μενα. ἐν γάρ τινι τούτων [*](35r) εἶεν ἂν καὶ αἱ ἀρεταί. <τὰ δὴ ἐν ψυχῇ γινόμενα τρία φησὶν εἶναι, πάθη δυνάμεις ἕξεις· εἴη δ’ ἂν λέγων τὴν ψυχὴν ταύτην, ἐν ᾗ αἱ ἠθικαὶ ἀρεταί> αὕτη δέ ἐστιν ἄλογος, ἐπιπειθὴς δὲ λόγῳ, ὁποία ἐστὶν ἡ ὀρεκτική. ἐν γὰρ ταύτῃ ταῦτα, ὧν μνημονεύει. τὸ μὲν οὖν πάθος ἐστὶ κίνησις τῆς ὀρεκτικῆς δυνάμεως αἰσθητὴ ἐπὶ φαντασία ἀγαθοῦ ἢ κακοῦ. αὐτὸς δὲ ἐναργῶς ἐδήλωσεν, ὅτι ποτέ ἐστι τὸ πάθος τῇ τε παθῶν τινων παραθέσει καὶ τῷ ἐπενεγκεῖν τὸ ὅλως οἷς ἕπεται ἡδονὴ καὶ λύπη. εἶπε γὰρ καὶ πρὸ ὀλίγου καὶ τοῖς πάθεσι καὶ ταῖς πράξεσιν ἡδονὴν καὶ λύπην ἕπεσθαι. καὶ ταῖς ὀρέξεσιν δ’ ἕπεται ἡδονὴ καὶ λύπη, καθόσον μετὰ πάθους γίνονται. ἀρχαὶ γὰρ τῶν πράξεων τὰ πάθη. δυνάμεις δέ φησι, καθ’ ἃς παθητικοὶ τούτων λεγόμεθα, τουτέστι καθ’ ἃς ἐπιδεκτικοὶ τῶν παθῶν ἐσμεν (ἀπα- θεῖς γὰρ ἄν ἦμεν, εἰ μὴ δύναμιν εἴχομεν τοὐ δέχεσθαι τὰ πάθη), ἕξεις δέ, καθ’ ἃς πρὸς τὰ πάθη ἔχομεν ἢ εὖ ἢ κακῶς· εὖ μέν, εἰ μέσως ἔχοιμεν πρὸς ταῦτα, ὅπερ ἐστὶν ἀρετῆς, κακῶς δέ, εἰ ὑπερβάλλοιμεν περὶ αὐτὰ ἢ ἐλλείποιμεν, ὃ καὶ κακίας ἴδιον εἶπε. τὰ μὲν οὖν ἐν ψυχῇ γινόμενα τοῖς. προειρημένοις ἔστιν τρισὶν ἐπαγαγεῖν. εἰπὼν δὲ τὰ καθόλου καὶ κοινὰ μετὰ ταῦτα ἀπ’ αὐτῶν ἔλαβε ταῦτα ἅ ἐστιν αὐτῷ πρὸς τὰ προκείμενα χρήσιμα, ἀφ’ ἑκάστου χωρίσας. θεὶς δὲ ταῦτα τῶν ἐν τῇ ψυχῇ γινομένων, ἐν τίνι τούτων τὰς ἀρετὰς εἶναι δεῖ ζητεῖ καὶ διὰ πλειόνων ἀποδείξας ἐν [*](1 καλὰ a: τὰ καλὰ Β 3 ὑπάρξει Β: ὑπάρχει a 4 ἤδη Β: ἤδη δὲ a 6 αἱ κακίαι a: κακίαι Β 7 τοῦ σώματος Β: σώματος a 8 ἤδη Β: ἤδη καὶ a ἐπιστήμης Β: τῆς ἐπιστήμης a 12 rhesis usque ad ἄνευ προαιρέσεως (p. 1106b4) a 13 ἐπεὶ Β: ἐπειδὴ a ζητεῖ Β: ζητεῖ νῦν a 16 τὰ δὴ ἐν— αἱ ἠθικαὶ ἀρεταί (17) a: om. Β 18 ἄλογος B: ἡ ἄλογος μὲν a 22 ἡδονὴ ἡ λύπη Arist. 27 δέχεσθαι Β: δέξασθαι a 28 ἔχοιμεν scripsi: ἔχων Ba 31 ἐπαγαγεῖν τρισίν a καὶ κοινὰ B: καἰ τὰ κοινὰ a 34 δεῖ Β: om. a)

μηδετέρῳ τῶν λοιπῶν ἢ ἐν τῇ ἕξει αὐτὰς εἶναι, <ἕξεις αὐτὰς> τῷ γένει, καὶ ἕξεις βελτίστας διὰ τῶν ἑξῆς ἀποδίδωσι.

[*](p. 1106a5)

Ἀλλὰ διακεῖσθαί πὼς.

Κτὰ γάρ τινας <αἱ> ἀρεταὶ ἀπάθειαί τινές εἰσι καὶ ἠρεμίαι. δὲ ἢ κακοὶ οὐ γινόμεθα φύσει, προαιρέσει δέ. οὐδὲν γὰρ <τῶν> ἐθίζεται, διὸ οὔτε φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται, ἀλλ’ ἐξ ἔθους ἡμῖν περιγίνονται. δεῖ δὲ μὴ μόνον οὕτως εἰπεῖν ὅτι ἕξεις. ὁρίσας ὅτι ἕξις τὸ γένος τῆς ἀρετῆς, προστίθησι καὶ τὰς εἰδοποιοὺς διαφοράς. ἀλλὰ πρῶτον κοινότερον ἀρετῆς ἀποδίδωσι λόγον, ὅτι πᾶσα ἀρετή, οὗ ἂν ᾖ ἀρετή, εὖ τὸ οἰκεῖον ἔργον ἀποτελεῖ, εἶτα κατὰ τὸν λόγον τοῦτον καὶ τὶν ἰδιάζουσαν τοῦ ἀνθρώπου ἀρετὴν ἀποδίδωσιν, ὃ καὶ προηγούμενος αὐτῷ σκοπός.

[*](p. 1106a26)

Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ.

Δείξας τὰς ἀρετὰς μεσότητας καὶ διὰ τῶν προειλημμένων, βούλεται καὶ διὰ τοῦ παρόντος τοῦτο κατασκευάσαι. φησὶ τοίνυν, ὅτι τὸ διαιρούμενον διττόν, συνεχὲς καὶ διωρισμένον. ἐν ἅπαντι τοίνυν τούτῳ ἔστι τι πλέον καὶ ἔλαττον. εἰ δὲ ταῦτά ἐστι, καὶ τὸ ἴσον. καὶ τοῦτο μὲν φανερόν. λαβὼν δὲ ταῦτα μετέλαβεν αὐτά, τὸ μὲν ἴσον εἰς τὸ μέσον, τὸ δὲ πλεῖον καὶ ἔλαττον εἰς ὑπερβολὴν καὶ ἔλλειψιν, προκατασκευάζων διὰ τῶν ὀνομάτων ὃ βούλεται δεῖξαι. τὸ δὲ κεφάλαιον τοῦ λεγομένου, ἔστιν ἐν παντὶ διαιπετῷ καὶ πλέον καὶ ἔλαττον καὶ ἴσον λαβεῖν. διαιρετὰ δὲ καὶ τὰ πάθη καὶ αἱ πράξεις· καὶ ἐν τούτοις ἄρα ἐφ’ οἷς λαβὼν τὸ τὰς ἐπιστήμας τοῦ μέσου τοῦ κατ’ αὐτὸν στοχάζεσθαι, καὶ φεύγειν τάς τε ὑπερβολὰς καὶ τὰς ἐνδείας. λαβὼν δὲ καὶ τὸ τὴν ἀρετὴν πάσης ἀκριβεστέραν ἐπιστήμης εἶναι, αἰνίττεται διὰ τούτων, ὅτι καὶ ἡ ἀρετὴ τοῦ μέσου τοῦ ἐν ταῖς πράξεσίν ἐστι στοχαστικὴ καὶ τοῦ ἐν τοῖς πάθεσι, διὸ καὶ μεσότης. | πῶς δέ, εἰ [*](35v) ἐν διαιρετῷ καὶ συνεχεῖ ἐστιν, οὕτω ταῦτα ἔστι λαβεῖν; ἤδη καὶ ἐν πάθει καὶ ἐν πράξει, περὶ ἃ κεῖται ἡ ἠθικὴ ἀρετή. οὔτε γὰρ πάθη οὔτε πράξεις ποσά. ποιότητες μὲν γὰρ τὰ πάθη, αἱ δὲ πράξεις ὑπὸ τὸ ποιὸν ἂν εἶεν. ἔτι ἡ ἡδονὴ πρὸς τὸ μὴ εἶναι ποσὸν καὶ ἀχρόνως κατ’ αὐτῶν γίνεται, ὥσπερ τὸ ὁρᾶν. ἢ ἡ μὲν ἡδονὴ οὐκ ἐν χρόνῳ, ὅτι οὐ συμπληροῦται αὐτῆς τὸ εἶναι ἐν χρόνῳ, ἀλλ’ ἔστιν ὅλη καὶ τελεία ἐν ὁτῳοῦν μορίῳ τοῦ 6 [*](1 ἕξεις αὐτὰς a: om. B 2 τῶν B: τὸ a 3 rhesis inde a πρὸς δέ τούτοις usque ad ἡ φύσις αὐτῆς (p. 1106a4—26) a 4 αἱ a: om. Β 5 τῶν a: om. Β 7 ἔξεις a: ἕξις Β 7. 8 τὸ γένος ὁρίσας τῆς ἀρετῆς ὅτι ἕξις a 9 ante ἀρετῆς ins. τὸν a ἡ ἄν a 11 τοῦ ἀνθρώπου Β: τῷ ἀνθρώπῳ a 12 rhesis usque ad ἡ ὀλίγον (p. 1106b3) a 15 τι καὶ πλέον a 20 καὶ τὸ ἶσον a 22 στοχάσεσθαι a 23 ἐπιστήμης ἀκριβεστέραν a 26 συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ a 28 ποσά B: ποσόν a 29 αὐτῶν Β : αὐτὸν a 30 ὥσπερ Β : ὥσπερ καὶ a ἡ ἡ μὲν B: ἡ εἰ μὲν ἡ a ὅτι οὐ Β: ὅτι a 9*)

ληφθέντος χρόνου. τῷ μέντοι εἶναι τελειότης καὶ τέλος ἐνεργείας τῆς [*](35v) κατὰ φύσιν ἀκολουθούσης εἴη ἄν ταύτῃ οὐκ ἄνευ χρόνου. ἔτι πρόδηλον, ὅτι πάσῃ πράξει παρακολουθεῖ χρόνος. οὐκ ἔλαττον δὲ περὶ πράξεις ἢ πάθη ἡ ἀρετή. καθὸ οὖν ἐν χρόνῳ, ὁ δὲ χρόνος ἐν συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ, κατὰ τοῦτο καὶ αὐτὴ τὴν διαίρεσιν λήψεται. ἔτι εἰπὼν ὅτι κατὰ τὰ πάθη κινούμεθα, ἡ δὲ κίνησις διαιρετή (ἐν χρόνῳ γάρ), εἴη ἄν κατὰ τὴν κίνησιν τὴν ὑπ’ αὐτῶν καὶ αὐτὰ διαιρούμενα, κινούμεθα δὲ κατὰ τὰ πάθη καὶ σφόδρα καὶ ἠρέμα. ἀλλὰ μὴν καὶ αἱ πράξεις κινήσεις τινὲς ἢ διὰ κινήσεως. ἐπεὶ οὖν αἱ ἠθικαὶ ἀρεταὶ πράξεις καὶ πάθη, ταῦτα δὲ μετὰ κινήσεως καὶ ἐν χρόνῳ, οὗτος δὲ ποσὸν καὶ διαιρετόν· ὡσαύτως δὲ καὶ ἡ κίνησις ἐν αὐτῷ. ἐν δὲ τούτῳ ἔστι λαβεῖν τὸ πλέον καὶ ἧττον καὶ ἴσον. εἴη ἂν οὖν καὶ ἐν ταῖς πράξεσιν καὶ τοῖς πάθεσιν ἡ προειρημένη διαίρεσις.

[*](p. 1106b3)

Μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον.

Μίλωνα τοῦτόν φησι τὸν Κροτωνιάτην ἀθλητήν, ὃς τοσοῦτον ἀλκῇ τῶν ἀπάντων διέφερεν, ὥστε ταῦρον μὲν τοῖς ὤμοις βαστάσας τὸ στάδιον διῆλθεν, οἰκίας δὲ καθ’ ἣν τοῖς ἑταίροις συνερχόμενος ὡμίλει Πυθαγόρειος ὤν, μέρος τι πεπονηκυίας καὶ μόνον οὐ καταπεσεῖσθαι τοῖς ἔνδον ἐπαπειλούσης αὐτὸς ὑποβὰς τὸ σαθρὸν καὶ ὑπερείσας διέσωσεν πάντας ὑπεξαγαγών. φασὶ δέ τινες αὐτὸν καὶ κορμῷ μεγάλῳ κατά τινα ὕλην βαδίζοντα καὶ μικρὸν τῆς ὁδοῦ παρατραπέντα περιτυχεῖν, τὸν δὲ εἷναι ὑπό τινων πειρω- μένων σχίσαι κατεσφηνωμένον· τὸν δὴ Μίλωνα τούτῳ περιτυχόντα, βιάζεσθαι χερσὶ καὶ ποσὶ πρὸς τὴν διάστασιν καὶ πλέον μὲν οὐδὲν ἀνῦσαι, πλὴν ὅτι τῶν σφηνῶν ἐκπεπτωκότων εἶτα τῶν μερῶν συμπεσόντων ἄλλη λοις (ἤὸν γὰρ ἐκεκμήκει τῇ βίᾳ αὐτοῦ), τοῦτον ὡς ἑτοίμῃ παγίδι περιχεθέντα θηρίων δεῖπνον ὑπάρξαι.

[*](p. 1106b8)

Εἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη.

Ἐπιχείρησις ἀπὸ τοῦ ἥττονος. οἷον εἰ γὰρ ἡ τέχνη ἥττων οὖσα κατὰ τοῦτο μὲν τὸ ἑαυτῆς ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ, πολλῷ μᾶλλον ἡ ἀρετή. λέγω δὲ τὴν ἠθικήν. τοῦτο πάνυ ἀκριβῶς προσέθετο διὰ τὰς θεωρητικάς, αἳ οὐ τῷ μέσῳ χαρακτηρίζονται, τῷ ὑπερβάλλοντι δέ, ὡς ἐπὶ τῆς κατὰ <τὰ> μαθήματα ἐντρεχείας καὶ ὀξύτητος. ἔτι τὸ μὲν [*](5 τοῦτο Β: τούτῳ a 9 πράξεις τε καὶ πάθη a 9. 10 κινήσεως τε καὶ ἐν χρόνῳ a 11 ἧττον B: ἔλαττον a 12 καὶ ἐν τοῖς πάθεσιν ante καὶ ἐν ταῖς πράξεσιν a 13 rhesis usque ad τὸ πρὸς ἡμᾶς (p. 1106b7) a 17 τοῖς ἔνδον καταπεσεῖσθαι a 18 ὑπεξαγαγών B: ἐξαγαγών a 19 τινὲς αὑτὸν a: αὐτῶ B 20 περιτυχεῖν Β: παρατυχεῖν a 20. 21 ante πειρωμένων add. πρώην a 21 περιτυχόντα B: παρατυχόντα a 23 ἐκπεπτωκότων B: ἐπεπωκότων a 26 rhesis usque ad εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαι (p. 1107b6) a 27 ἥττων Β: ἡ ἥττων a 28 μὲν—ἐπι- τελεῖ a: τὸ εὖ τὸ ἑαυτῆς τελεῖ ἔργον Β 29 προσέθετο Β: προστέθεικε a 31 τὰ a: om. B)

πολλαχῶς ἔστι. οἱ Πυθαγόρειοι ἐν τῇ τῶν κακῶν μὲν συστοιχίᾳ τὰ [*](35v) πολλὰ καὶ τὸ ἄπειρον ἔταττον, ἐν δὲ τῆ τῶν ἀγαθῶν τὸ ἓν καὶ τὸ πεπερασμένον. εἰπὼν δὲ τὸ γὰρ κακὸν τοῦ ἀπείρου ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον, προσέθηκε τὸ δ’ ἀγαθὸν τοῦ πεπερασμένου, ὡς καὶ τούτου ὑπ’ ἐκείνων λεγομένου. εἶτα οὕτως ἀνταποδέδωκε πρὸς τὸ προειρημένον, ἔτι τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστι, τὸ δὲ κατορ- θοῦν μοναχῶς, καὶ ἔστι τὸ μὲν ῥᾴδιον, τὸ δὲ χαλεπόν. ἔστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετκή. ἕξις μὲν ἡ ἀρετή· τοῦτο γὰρ ἐδείχθη τῶν ἐν τῇ 1 ψυχῇ ἓν οὖσα· προαιρετικὴ δὲ διὰ τὰς ἐπιστήμας, αἳ καὶ αὐταὶ [*](36r) ἕξεις οὖσαι, οὐδὲν τὴν προαίρεσιν αἰτιῶνται. τὸ δὲ ἐν μεσότητι προσκείμενον ἅμα μὲν δεικτικόν ἐστι τὸ ὖ κατὰ τί μεσότης, ἅμα δὲ καὶ χωρίζει αὐτὴν ἀπό τινων μὲν εἰρημένων παθῶν, ἃ ἔστι μὲν ἐν μεσότητι, οὐ μὴν δύο κακιῶν. ἡ γὰρ αἰδὼς καὶ ὅσα τοιαῦτα πάθη, ὡς καὶ αὐτὸς δείξει, ἐπαινετὰ μὲν καὶ ἐν μεσότητι, οὔτε δὲ ἀρεταὶ οὔτε μέσαι κακιῶν. τὸ δὲ τῇ πρὸς ἡμάς μεσότητι προσκείμενον τῆς κατὰ τὸ πρᾶγμα μεσότητος ἀφίστησι. προστεθὲν δὲ ἐπὶ πᾶσι τὸ ὡρισμένον λόγῳ τῶν τε κακιῶν ὑπερόριον ταύτην ἀπέφηνεν, ἐπεὶ κἀκεῖναι μὲν τῆς προαιρέσεως ἤρτυνται, οὐ μέντοι καὶ τῷ ὀρθῷ ὡρισμέναι λόγῳ μετὰ τοῦ ἐν μεσότητι εἶναι. καὶ τὸ τέλειον τῷ ὁρισμῷ περιεποιήσατο.

[*](p. 1107a6)

Διὸ κτὰ μὲν τὴν οὐσίαν καὶ τὸν λόγον.

Ἡ οὐσία τῆς ἀρετῆς ἐν μεσότητί ἐστι τῆς ἐν τῷ εὖ ἀκρόιητος, <ἡ δὲ μεσότης αὕτη αἰτία καὶ τῆς ἐν τῷ εὖ ἀκρότητος>· ἐπιγίνεται γὰρ εὖ ταύτῃ· καὶ εἴη ἄν ὥσπερ συμπέρασμα τῆς ἀρίστης αἰτίας τιθέμενον ὁ τοιοῦτος λόγος, οἷον ἡ τῆς ἀρετῆς ἕξις, ἐν ἀκρότητι τῇ κατὰ τὸ εὖ. ὁ δὲ πρῶτος ῥηθεὶς ἔχει καὶ τὴν αἰτίαν περιειλημμένην τῷ λόγῳ καὶ δι’ ἣν αἰτίαν περιγίνεται αὐτῇ ἡ ἐν τῷ εὖ ἀκρότης, ὃς εἴη ἄν ἕξις προαιρετικὴ τῆς περὶ τὰ πάθη καὶ τὰς πράξεις μεσότητος, τῆς ὡρισμένης τῷ ὀρθῷ λόγῳ, τῆς κατὰ τὸ εὖ ἀκρότητος. οἱ δὲ ἀποροῦντες πρὸς τὸ τὰς ἀρετὰς μεσότητας εἶναι <καὶ> λέγοντες, εἰ μήτε ἡ ὑπερβολὴ μήθ’ ἡ ἔλλειψις τοῖς πάθεσι καὶ ταῖς πράξεσιν ὥρισται (τῶν δὲ μὴ ὡρισμένων οὐχ οἷόν τε λαβεῖν τὸ μέσον οὐδὲ ὁρίσαι), οὐκ ἄν εἴη ἡ ἀρετὴ μεσότης ὑπερβολῆς καὶ ἐλλείψεως <τῆς ἐν πάθεσι καὶ πράξεσιν, οὔτε γὰρ ἐπὶ τῆς ὥρισται μέχρι πόσου εἶναι ἡ θρασύτης, ὁμοίως οὐδὲ μέχρι πόσου ἡ δειλία, οὔτε ἐπὶ τῶν ἄλλων ὑπερβολῶν τε καὶ ἐλλείψεων>, οὗτοι δὴ οὐκ ἀντιλέγοιεν· οὐδὲ γὰρ τὸ κατὰ τὸ πρᾶγμα μέσον ἐστί, περὶ ὃ ἡ ἀρετή, [*](1 μὲν Β: om. a 2 τὸ ἓν Β: τότε ἐν a 20 rhesis usque ad καὶ ἔλλειψις ἐλλεί- ψεως (p. 1107a21) a 21. 22 ἡ δὲ μεσότης — ἀκρότητος (22) a: om. Β 25 τῶ λόγω B: ἐν τῷ λόγῳ a 26 post ἄν add. οὗτος a 27 πάθη τε καὶ a 29 καὶ ante λέγοντες a: om. B 30 πάθεσί τε καὶ a 31. 32 ὑπερβολῆς τε καὶ a 32 τῆς ἐν— ἐλλείψεων (34) a: om. Β)

ὃ τὸ ἴσον τῶν περάτων ἀπέχειν οὐκ ἂν εἴη, εἰ μὴ τὰ πέραια εἴη ὡρισμένα, [*](36r) ἀλλ’ ἔστι περὶ τὸ πρὸς ἡμᾶς μέσον καὶ πρὸς ἡμᾶς σύμμετρον καὶ μήτε ὑπερβάλλον μήτε ἐνδέον, ὥστε εἰ τὸ πρὸς ἡμᾶς ὑπερβάλλον καὶ ἐνδέον μὴ ἔστιν ἀνεύρετον, οὐδ’ ἄν τὸ μέσον αὐτῶν ἄληπτον ἄν εἴη. ἔτι ἡ ἀρετὴ μεσότης λέγεται δύο κακιῶν, οὐ τῶν κατὰ τὰς κακίας περάτων. οὐκ ἄν οὖν χώραν ἕξει λέγειν εἰ μὴ γνώριμός ἐστιν ὁ ἐν ὑπερβολῇ κακὸς καὶ ὁ ἐν ἐλλείψει. καὶ μὴ ὄντος ὡρισμένου τοῦ μέχρι πόσου, οὐδὲ τὸ μέσον τούτων εἴη ληφθῆναι δυνατόν. οὐ γὰρ εἶναι ἡ θρασύτης, ὁμοίως οὐδὲ μέχρι πόσου ἡ δειλία. οὔτε ἐπὶ τῶν περάτων τὸ μέσον ἡ ἀρετὴ ζητεῖ, ἀλλὰ τῶν ἐκτροπῶν <τῶν> ἐπὶ τὰ πέρατα, τὸ δὲ μέσον τῶν ἐν οὐ κατὰ μῖξιν λέγεται τῶν ἄκρων ὡς τὸ φαιόν. οὐ γὰρ πάντα τὰ μέσα τινῶν ἐν μίξει τῶν ὧν ἐστι μέσα τὸ εἶναι ἔχει. ἐπί τε γὰρ τῶν τεχνῶν τὸ μέσον τε καὶ εὖ οὐ μίξει τῶν ἄκρων ἀλλ’ ἀφαιρέσει τε καὶ προσθέσει. οὕτω δὲ ἔχει καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν· ἔτι τὸ μεταξὺ τῶν ἀγαθῶν καὶ τῶν κακῶν οὐκ ἐκ μίξεως ἀγαθοῦ τε καὶ τοῦ κακοῦ· ἀλλ’ οὐδὲ ὁ προκόπτων ἐκ μίξεως τοῦ σπουδαίου τε καὶ φαύλου, οὗτος μέσος τινῶν ἐκ μίξεως ἐκείνων· ἀλλ’ οὐδὲ ὁ ἓξ ἀριθμὸς μῖξις ἐστὶ τῶν δέκα καὶ δύο καὶ διὰ τοῦτο μέσος ἐστὶν αὐτῶν· ἀλλ’ οὐδὲ ἐν τοῖς συνεχέσι τὸ μέσον μίξει τῶν ἄκρων· ἀλλ’ οὐδὲ τοῦ κύκλου τὸ κέντρον ἐκ μίξεως τῆς περιφερείας ἐστὶν αὐτῆς μέσον. ἔνια γὰρ μέσα οὐ μίξει τινῶν ἐστι μέσα, ἀλλ’ ἐκ ποσότητος αὐτῶν λέγεται. ἄλλον γὰρ τρόπον ἐπὶ τούτων τὸ μέσον. [*](p. 1107a22) Ὥσπερ δὲ σωφροσύνης καὶ ἀνδρίας. Ἀνδρίας καὶ σωφροσύνης πρῶτον μνημονεύει ὅτι ἀναγκαιότατα καὶ φυσικὰ πάθη, περὶ ἃ αἰ ἀρεταὶ αὗται, καὶ μάλιστα δεόμεναι βοηθείας, ἐπεὶ καὶ ἐπὶ πλεῖστον αὐτοῖς χρώμεθα. οἱ μὲν καθόλου κοινότεροί εἰσιν. ἐν μὲν ταῖς ἐπιστήμαις οὐκ ἐκ τῶν καθ’ ἕκαστον ἡ πίστις· αἱ γὰρ ἀποδείξεις διὰ τοῦ καθόλου καὶ δι’ αὐτῶν τὰ ὑπὸ τὸ καθόλου δείκνυται καὶ πίστιν λαμβάνει. τὸ γὰρ σκαληνὸν δυσὶν ὀρθαῖς ἔχει τὰς τρεῖς γωνίας ἴσας, ὅτι καὶ πᾶν τρίγωνον. διὸ οὐ κενὸν ἐν ἐκείνοις τὸ καθόλου καθ’ αὑτὸ καὶ | χωρὶς τῶν καθ’ ἕκαστα λαμβάνειν. ἐπὶ δὲ τῶν πρακτῶν τὸ [*](36v) πιστὸν τῶν περὶ αὐτῶν λόγων ἐκ τῶν καθ’ ἕκαστα· περὶ γὰρ ταῦτα καὶ ἐν τούτοις αἱ πράξεις. ὅτι γὰρ ὁ ἐλλέβορος καθαίρει οὐ πιστόν, ἄν μὴ τοῖς καθ’ ἕκαστα ἐφαρμόζοι. οὐδὲ γὰρ τὸ θερμὸν χαλᾷ ἢ τὸ ψυχρὸν [*](1 ὃ τὸ] ὧ τῶ corr. ex ὃ τὸ Β : ὃ τῷ a ἀπέχειν scripsi: ἀπέχει Ba 2 περὶ a: παρὰ Β 3 ὑπερβάλλον τε καὶ a 6 γνώριμός scripsi : γνωρισμός Ba ὑπερβολὴ Β: ὑπερβολαῖς a 8 εἴη δυνατὸν τούτων ληφθῆναι a 9 τῶν ἐπὶ Β : ἐπὶ a 14 ἀγα- θῶν τε καὶ a 15 ἀγαθοῦ τε καὶ τοῦ κακοῦ a: ἀγαθῆς καὶ κακῆς Β 16 καὶ τοῦ φαύλου Β: τέ καὶ φύλου a 17 καὶ δύο a: τῶν δύο Β 20 ἐκ ποσότητος a: ἐκ- πτώσει Β 22 rhesis usque ad ἐπὶ τούτων συμφωνεῖν (p. 1107a 32) a 23 καὶ ἀναγκαιότατα a 24 πάθη B: πάθει a 25 ἐπὶ πλεῖστον Β: ἐπιπλεῖστα a 26 καθ’ ἕκαστα a 28 γωνίας τὰς τρεῖς ἔχει a 30 πρακτῶν Β: πρακτικῶν a 31 γὰρ Β: δὲ a 33 ἢ Β: οὐδὲ a) πυκνοῖ. ἐκ γὰρ τῶν καθ’ ἕκαστα καθαιρομένων ὑπὸ τοῦ ἐλλεβόρου ἡ πίστις [*](36v) τοῦ πάντα ἐλλέβορον καθαίρειν. ὁμοίως δὲ καὶ ἐπὶ τῶν πρακτῶν καὶ αἱρετῶν τὰ λεγόμενα ταῖς αἱρέσεσιν ἐφαρμόζειν δεῖ. ἄν δὲ λέγῃ μέν τις ἀδιάφορον τὴν ὑγείαν, μηκέτι δὲ καὶ ἐν τῇ περὶ αὐτὴν κρίσει τε καὶ σπουδῇ τὸ ἀδιάφορον φυλάττῃ, κενός ὁ λόγος ὁ καθόλου. καὶ ὁ λέγων δὲ ταῦτα ἀδιάφορα μὲν εἶναι, ἀλλὰ τῷ σοφῷ, μηδένα δὲ συγχωρῶν τῶν κατ’ αὐτὸν εἶναι σοφόν, ὁμολογεῖ τὸ μὴ δύνασθαι τὰ λεγόμενα ὑπ’ αὐτοῦ τοῖς πρακτοῖς καὶ ταῖς αἱρέσεσιν ἐφαρμόζειν.

[*](p. 1107a32)

Ληπτέον οὖν ταῦτα ἐκ τῆς διαγραφῆς.

Διάγραμμά τι βούλεται ὑποτετάχθαι ἔχον τὰ πάθη τὰ τῶν ἀρετῶν ὑποκείμενα καὶ τὴν ἀρετὴν καθ’ ἕκαστον αὐτῶν τὴν οἰκείαν καὶ τὰς κακίας, τήν τε ὑπερβολὴν καὶ τὴν ἔνδειαν· ᾧ διαγράμματι ἐφαρμόσει τὰ ἑξῆς τιθέμενα, δι’ ὧν δείκνυσιν ὅτι μεσότητες αἱ ἀρεταί, καὶ τὸν ἀποδιδόμενον τῆς ἀρετῆς λόγον ὅτι ἐφαρμόζει ἑκάστῃ τῶν ἀρετῶν φανερὸν ποιήσει. διὸ αὐτὸ μόνον παρατίθεται εἰς πίστιν τούτων καὶ δείξας πῶς αἱ ἀρεταὶ ἐν μεσότητι, αἱ δὲ κακίαι ἐν ὑπερβολῇ καὶ ἐλλείψει. ὅσα γὰρ ἐπεξεργασίας δεῖται ἐπαναλαβὼν τὸν περὶ αὐτῶν λόγον ἐν τοῖς ἑπομένοις ἐρεῖ. περὶ μὲν οὖν φόβους καὶ θάρρη. περὶ φόβους καὶ θάρρη ἀρετὴν μὲν τίθεται τὴν ἀνδρίαν, τοῦ μέσου τοῦ ἐν τοῖς πάθεσι τούτοις οὖσαν προαιρετικήν τε καὶ πρακτικήν, κακίας δὲ τὸν μὲν ἀπὸ τῆς ἀφοβίας ὑπερβάλλοντα ἀνώνυμόν τινα λέγει (πολλὰ γὰρ εἶναι τῶν τοιούτων ἀνώνυμα), εἴη δ’ ἄν, φησίν, ἄφοβός τις ὁ τοιοῦτος ἀλλ’ οὐχ ὡς δεῖ (λέγεται γὰρ καὶ ὁ ἀνδρεῖος ἄφοβος, ὅτι οὐ φοβεῖται ἃ μὴ δεῖ), τὸν δὲ ἐν τῷ θαρρεῖν ὑπερβάλλοντα θρασύν. συνεμπίπτειν δὲ ἔοικε τῷ αὐτῷ ἡ καθ’ ἑκάτερον ὑπερβολὴ ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον παρακολουθεῖν. διὸ θρασεῖς ἐν τῇ συνηθείᾳ οἱ καθ’ ἑκάτερα τὰ προειρημένα ὑπερβάλλοντες πάθη. πρόσεστι δὲ τῇ θρασύτητι πρὸς τῷ ἀφόβως τὸ καὶ ἀλόγως ἰτητικὸν πρὸς τὰ δεινά. ὁ δὲ ἐν μὲν τῷ φοβεῖσθαι ὑπερβάλλων, ὃς εἴη ἄν <ἐν> ἐναντίῳ πάθει τῷ κατὰ τὴν ὑπερβάλλοντι, ἐλλείπων δὲ τῷ θαρρεῖν, δειλός. ἐπὶ μὲν τοῦ δειλοῦ ἀντιστρέφει· στρέφει· καὶ γὰρ ὁ ὑπερβάλλων ἐν τῷ φοβεῖσθαι πάντως ἐλλείπει κατὰ τὸ θαρρεῖν, καὶ ὁ ἐλλείπων περὶ τὸ θαρρεῖν ὑπερβάλλει ἐν τῷ φοβεῖσθαι. διὸ καὶ μία ἡ ἐξ αὐτῶν κακία. ἐπὶ δὲ τοῦ θρασέος οὐχ οὕτω· καὶ γὰρ ὁ μὲν ὑπερβάλλων ἐν τῷ θαρρεῖν ἄφοβος, οὐκέτι δὲ καὶ ὁ ἄφοβος θρασύς. τούτῳ γὰρ καὶ ὁ ἀνδρεῖος χαρακτηρίζεται. τίς οὖν ἡ διαφορά; ὅτι τῷ μὲν ἄλογον τὸ θαρρεῖν, τῷ δὲ μετὰ λόγου. [*](1 καθαιρομένων Β: καθαιρομένου a 2 δὲ Β: δὴ a 5 φυλάττῃ Β: φυλάττει a κενὸς ὁ καθόλου λόγος a 9 rhesis usque ad ἐλλείπων δειλός (p. 11071)4) a 11 καθ’ ἕκαστον Β: καθέκαστα a 13 μεσότητες scripsi: μεσότητος Ba 24 συνεμπίπτειν Β: συνεμπίπτει a post ἔοικε add. καὶ a ἑκάτερον Β: ἕτερον a 25 συνη- θεία B: συνήθει a 25. 26 καθ’ ἑκάτερα Β: καθεκάτερον a 26 ὑπερβάλλοντες Β: ὑπερβάλλοντα a καὶ add. post δὲ a 27 πρὸς τῷ ἀφόβως τὸ καὶ ἀλόγως a: πρὸς τῶ ἀφόβῳ καὶ ἀλόγω Β 28 ἐν a: om. Β)

p. 1107b5 Καὶ περὶ τὰς λύπας μεσότης μὲν σωφροσύνη. [*](36v) τὴν σωφροσύνην περὶ ἡδονὰς καὶ λύπας μεσότητα λέγει, οὐ μὴν πάσας τὰς ἡδονάς. ἧττον δὲ περὶ λύπας ἢ ἡδονάς. μᾶλλον γὰρ ἡ ἡδονὴ εἰδοποιεῖ τήν τε σωφροσύνην καὶ τὰς ἐναντίας αὐτῇ κακίας τῆς λύπης. εἰπὼν δὲ νῦν ὅτι μὴ περὶ πάσας τὰς ἡδονάς ἐστιν ἡ σωφροσύνη μεσότης, ὅτε προηγουμένως περὶ | σωφροσύνης λέγει, τότε ἐρεῖ ὅτι περὶ τὰς σωματικὰς [*](37r) ἡδονάς ἐστι καὶ τούτων τὰς περὶ ἁφὴν μάλιστα. ἀλλὰ καὶ διότι ἧττον περὶ λύπας ἐστὶν ἢ περὶ ἡδονάς· καθ’ ὅσον γὰρ οὐ λυπεῖται ἐπὶ τῇ τῶν ἡδονῶν ἀπουσία, κατὰ τοσοῦτον καὶ περὶ λύπας εἶναι λέγεται. τὴν ὑπερβολὴν δὲ τὴν περὶ τὰς ἡδονὰς ταύτας ἀκολασίαν λέγει. οὐ πάνυ δὲ περὶ τὰς ἡδονὰς ἐλλείποντας γίνεσθαί φησι. διὸ οὐδὲ ὀνόματος ἡ κακία αὕτη τετύχηκεν οὐδὲ ὁ ἔχων αὐτήν· αὐτὸς δὲ ἀναίσθητον αὐτὸν λέγει· οὐκ ἂν δὲ εἴη κύριον ὄνομα τοῦ ἐναντίου κακοῦ τῷ ἀκολάστῳ. δεῖ γὰρ αὐτὸν ὡς κατὰ τὴν ἡδονὴν ἐλλείπει οὕτως ὑπερβάλλειν κατὰ τὸ λυπεῖσθαι· τοῦτο δὲ οὐκ ἀναισθήτου.

[*](p. 1108 a 4)

Ἔστι δὲ καὶ περὶ ὀργὴν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ μεσοτης. Μετὰ τὴν μεγαλοψυχίαν περὶ πραότητος διαλέγεται, ὡς καὶ αὐτῆς περὶ τιμὴν οὔσης. κολάζει γὰρ τὸν θυμὸν ἡ πραότης· κολάζει δὲ δι’ ἀτιμίας· εἰ δὲ τοῦτο, εὐλόγως μετὰ τὴν μεγαλοψυχίαν ἐτέθη, ἀλλ’ οὐχὶ μετὰ τὴν ἀνδρίαν. καὶ ἡ] περὶ τὸν θυμὸν καὶ αὕτη ὥσπερ ἡ ἀνδρία, ἢ οὐ περὶ τὸν θυμὸν ἀδεκάστως εἰπεῖν ἡ ἀνδρία, ἐπεὶ οὕτως ἄν ὁ ὀργίλος ἀνδρεῖος ἢ θρασὺς ἦν· ἀλλ’ οὐχ οὕτως ἔχει. μάλιστα γὰρ οἱ δειλοὶ ὀργίλοι τῷ μικρόψυχοι εἶναι. ἄλλως τε <καὶ> εἰ θυμῷ ὁ ἀνδρεῖος ἀνδρεῖος, ὁ θυμὸς ὄρεξις ἀντιλυπήσεως, οὐκέτι καθ’ αὑτὴν ἡ ἀνδρία οὐδὲ δι’ ἑαυτὴν ἀρειὴ ἀλλὰ διά τι ἄλλο. τὸ μέσον πρᾷον λέγοντες· οὐχ ὡς αὐτοῦ τὸ τῆς πραότητος ὄνομα καινοτομήσαντος τοῦτο εἶπεν. εὕρηται γὰρ καὶ παρὰ Πλάτωνι καὶ ἄλλοις παλαιοτέροις, ἀλλ’ ἐφ’ ἑτέρων κείμενον σημαινομένων αὐτὸς ἐπὶ τῆς νῦν ἤνεγκε διαθέσεως. κεῖται γὰρ ἡ πραότης ἐπὶ τοῦ ἡσύχου καὶ ἀεὶ τῷ ἡσύχῳ (6) πρᾶος παράκειται. ὡσαύτως καὶ ὁ ὀργίλος ἐπὶ τοῦ φυσικοῦ κειμένου τοῦ ὀνόματος, αὐτὸς ἐπὶ τῆς ὑπερβολῆς τοῦτο τάξας δοκεῖ καινοτομεῖν. τὸν αὐτὸν δὲ τρόπον καὶ περὶ τῆς ἐλλείψεως τοῦ ἀοργήτου φαμέν. μόνη δὲ ἡ ἀοργησία κεκαινοτόμηται Ἀριστοτέλει.

[*](1 rhesis usque ad ὑφηγημένον τρόπον (p. 1108b4) a 4 τε Β : om. a 5 πάσας τὰς Β : τὰς πάσας a 5 ὅτε Β : ὅταν a 7 διότι a : διὰ τί Β 8 ἐπὶ a: ἐν Β 10 τὴν Β: καὶ τὴν a 13 ἐναντίου Β: ἐναντίως a 14 ἐλλείπει Β: ἐλλείπειν a ὑπερβάλλειν Β: ὑπερβάλλων a 16 rhesis usque ad ἡ δ’ ἔλλειψις ἀοργησία (p. 1108a9) a 21 ἡ (ante περὶ) Ba: ego cancellavi 24 καὶ a: om. Β 25 ἀρετὴ add. post καθ’ αὑτὴν a: om. Β 26 αὐτοῦ a: αὐτὸ Β 30 ἡσύχω B: ἡσυχίῳ a ὁ (ante πρᾶος) a: om. Β)[*](p. 1108a9)

Εἰσὶ δὲ καὶ ἄλλαι τρεῖς μεσότητες.

[*](37r)

Τρεῖς μεσότητές εἰσιν, οἷον ἀλήθεια φιλία εὐτραπελία, ἀρεταὶ οὖσαι περὶ οἰκεῖά τινα. ἀλλ’ ἐπὶ μὲν τῶν ἔργων ἡ ἀνισότης φανερά. ὁ γὰρ οὔτε ἐπὶ τὸ μεῖζον οὔτε ἐπὶ τὸ ἔλαττον ἐξαίρων τὰ αὑτοῦ ἢ συστέλλων μέσος. πῶς δ’ ἂν ἔτι ἐπὶ τοὐ † τὰ αὐτὰ λόγῳ ἀληθοῦς ὁ τὸ μέσον αἱρούμενος ἐπαινετὸς εἴη. δῆλον γὰρ ὅτι πανταχοῦ καὶ ἀεὶ τὸ ἀληθεύειν αἱρετὸν ἀλλ’ οὐ μέσως. ἢ ἔστιν ὅπου δεῖ καὶ τῷ ψεύδει χρῆσθαι ὡς ἐν φαρμάκου εἴδει, καθὰ καὶ Πλάτων φησίν; ἀλλὰ καὶ τὸ κηρύττειν περὶ ἐνίων καὶ ὅτε οὐ δεῖ καὶ πρὸν οὓς οὐ δεῖ, εἰ καὶ ἀληθῆ εἴη, ἄτοπον. ὁ δὴ κατὰ ταῦτα πλεονάζων εἴη ἂν κακός τε καὶ ἀλαζών, καὶ εἴη ἄν καὶ τοῦτο τῆς ἀλαζονείας, οὐ μόνον τὸ ψεύδεσθαι ἐπὶ τὸ μεῖζον ἢ οὐδὲ λέγειν περὶ τὸ ἀληθείας μέσον καὶ μέσως ἀληθῆ, ἀλλὰ καὶ † τὸν περὶ τὸ ἀληθὲς τὴν ἀρετὴν καὶ τὴν μέσην ἕξιν ἔχοντα, ὃς εἴη ἄν ὁ ἀληθὴς καὶ μὴ διαστρέφων αὐτὸ τῇ ὑπερβολῇ ἢ τῇ ἐνδείᾳ, ὁ δὲ τὸ μέσον καὶ κατὰ καιρόν τε καὶ πρὸς οὓς δεῖ καὶ περὶ ὧν δεῖ τἀληθῆ λέγων εἴη ἄν ὁ ἀληθής. ἢ ἀληθὴς μὲν καὶ ὁ ἐν μεσότητι τὰ προσόντα αὐτῷ προσεῖναι λέγων, <ὑπερβάλλων δὲ καὶ οὐκέτι ἀληθεύων ἀλλὰ ψευδόμενος καὶ τὰ μὴ προσόντα προσεῖναι ὢ λέγων> ἀλαζὼν ὤν· ἐν προσποιήσει γὰρ ἀληθείς οὗτος, οὐκ ἐν ἀληθείᾳ· εἴρων δὲ ὁ ἐπὶ τὸ ἔλαττον ψευδόμενος. ὡς εἶναι τούτους μὲν προσποιουμένους τὸ ἀληθές, τὸν δὲ ἀληθεύοντα. εἰσὶ δὲ καὶ ἐν τοῖς πάθεσιν. ἐζήτηται πῶς εἰπὼν κατὰ τὰ πάθη μήτε ἐπαινεῖσθαι μήτε ψέγεσθαι νῦν λέγει τινὰ εἶναι πάθη ψεκτὰ καὶ ἐπαινετά. ἢ οὐ λέγει ἁπλῶς ἂν πάθη τὴν αἰδῶ καὶ τὴν νέμεσιν, ἀλλ’ οὐδὲ τὰς ὑπερβολὰς καὶ τὰς ἐνδείας αὐτῶν, ἀλλὰ δια| θέσεις τινὰς πρὸς πάθη μόνα, τὸ εὖ καὶ τὸ μὴ ἐχούσας, 37v οὐκέτι δὲ καὶ πρὸς πράξεις; ἡ δὲ ἀρετή ἐστιν ἕξις προαιρετικὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις. ἔτι τὰ οὕτω λεγόμενα πάθη τὰ μὲν μεμέτρηται, τὰ δέ ἐστιν ἄμετρα· <κατὰ δὲ τὰ> ἁπλᾶ πάθη οὔτε ἔπαινος οὔτε

[*](p. a35)

Νέμεσις δὲ μεσότης φθόνου.

Ζητήσει ἄν τις εὐλόγως, πῶς μεσότης ἡ νέμεσις φθόνου καὶ ἐπιχαιρεκακίας καὶ ὑπερβολῆς καὶ ἐλλείψεως, περὶ λύπας καὶ ἡδονὰς τὰς ἐπὶ τοῖς πέλας συμβαίνουσι γινομένας. δοκεῖ γὰρ τοῦ αὐτοῦ ἤθους εἶναι τό τε [*](1 rhesis usque ad μέσως αἰδήμων (p. 1108a35) a 4 τὰ Β: om. a 8 Πλάτων] Rep. II 382c τὸ Β: τῷ a 12 καὶ μέσως a: τὸν μέσον B 13 ἀληθὴς Β: τηρῶν τὸ ἀληθές a 14 τῆ ὑπερβολὴ Β: ἡ τῇ ὑπερβολῇ a τε Β: om. a 16 ὑπερβάλλων—λέγων (18) a: om. Β 18 ὤν insiticium videtur 20 τὸν Β: τοῦτο a 21 εἰπὼν πῶς a 22 εἶναι πάθη τινὰ a 25. 26 πάθη τε καὶ πράξεις a 27 κατὰ δὲ τὰ a : om. B 28 rhesis usque ad καιρὸς ἔσται (p. 1108b7) a 29 ζητήσαι scripserim 30 καὶ (aute ὑπερβολῆς) Β: om. a λύπας καὶ ἡδονὰς Β: λύπην καὶ ἡδονὴν a)

λυπεῖσθαι ἐπὶ ταῖς τῶν ἀγαθῶν εὐπραγίαις καὶ τὸ χαίρειν ἐπὶ ταῖς τῶν [*](37v) ἀγαθῶν δυσπραγίαις, ὃ καὶ αὐτὸς δείκνυσιν ἐν ταῖς ῥητορικαῖς τέχναις. ὁ γὰρ λυπούμενος ἐπὶ ταῖς τῶν ἀγαθῶν εὐπραγίαις οὗτος καὶ ἥδοιτ’ ἄν τῶν ἀπαθῶν δυστυχούντων. εἰ δὲ τοῦτο, οὐκ ἄν εἶεν αἱ ἕξεις ὅ τε φθόνος καὶ ἡ ἐπιχαιρεκακία διεστῶτα ὡς ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις· τοῦ αὐτοῦ γὰρ ἄμφω. εἰ δὲ μὴ αὗται διεστᾶσιν, οὐδ’ ἄν ἡ νέμεσις αὐτῶν εἴη μεσότης. εἰ μὲν οὖν ἔλεγον τὴν νέμεσιν μεσότητα μὴ τούτων εἶναι ἀλλὰ φθόνου, ὅς ἐστι λύπη ἐπὶ ταῖς τῶν ἀγαθῶν εὐπραγίαις καὶ οὐκ ἐπιχαιρεκακίας ἀλλὰ τοῦ ἐπὶ πᾶσι λυπουμένου, τοὐ ἐπιλύπου τε καὶ λυπηροῦ κληθέντος, ἀλλ’ οὕτω τὸ ὑπερβάλλειν κατὰ τὸ λυπεῖσθαι (ἡ γὰρ νέμεσις μεταξὺ ἂν τούτων ἐτάχθη, λύπη οὖσα <ἐπὶ> ταῖς τῶν κακῶν εὐπραγίαις) ἀλλὰ φθόνου καὶ ἐπιχαιρεκακίας, ὡς εἴρηται. ἢ δύναται καὶ ὁ ἐπιχαιρέκακος ἐναντίος εἶναι τῷ νεμεσητικῷ, ὥσπερ καὶ ὁ φθονερὸς ἐπὶ πᾶσι τοῖς κακοῖς χαίρων καὶ ὑπερβάλλων κατὰ τὸ χαίρειν. καὶ γὰρ καὶ αὐτὸς οὕτω νῦν δοκεῖ τοῦ τε φθόνου καὶ τῆς ἐπιχαιρεκακίας μνημονεῦσαι. τὸν μὲν γὰρ φθονερὸν ἐπὶ πᾶσι λέγει λυπεῖσθαι τοῖς εὖ πάσχουσι, τὸν δ’ ἐπιχαιρέκακον ἐπὶ πᾶσι χαίρειν τοῖς κακῶς πάσχουσι. δοκεῖ δὲ μὴ τοῦ αὐτοῦ εἶναι τό τε ἐπίλυπον καὶ τὸ ἀμέτρως πάλιν ἡδόμενον.

[*](p. 1108b 7)

Περὶ δὲ δικαιοσύνης. |

ἐπεὶ ἡ δικαιοσύνη κατὰ τὴν τῶν κοινῶν νομήν ἐστιν ἕξις καὶ τὰ 38r σύμβολα, νεμητικὴ μὲν τοὐ κατ’ ἀξίαν ἴσου, ἐπανορθωτικὴ δὲ τῆς ἐν τοῖς συμβόλοις διὰ πλεονεξίαν ἀνισότητος, καὶ διὰ τοῦτο πλείονος ἐδεῖτο λόγου, εἰς τὸ ἑξῆς ἀναβάλλεται τὸ περὶ αὐτῆς ἐρεῖν, καὶ πῶς ἐστιν ἡ δικαιοσύνη μεσότης. πᾶσαι πάσαις ἀντίκεινταί πὼς. καλῶς τὸ πῶς, οὐ γὰρ ἀπλῶς. εἰ γὰρ τοῦτο, ἀνῄρητο ἂν τὸ ἓν τῷ ἑνὶ ἐναντίον εἶναι. πῶς, οὖν ἀντίκεινται πᾶσαι πάσαις ἀλλ’ οὐχ ἁπλῶς. καθόσον μὲν γὰρ τὰ ἐναντία πλεῖστον ἀλλήλων διεστήκασι, τοῖς δὲ πλεῖστα διεστηκόσιν ἔσχατον ἐν- τυγχάνομεν ἀπὸ γὰρ τοῦ ἑτέρου ἄκρου τῶν τε πράξεων καὶ τῶν παθῶν μεταβαίνοντες πρώτῳ ἐντυγχάνομεν τῷ ἐν αὐτοῖς μέσῳ, τελευταίῳ καὶ τῷ ἑτέρῳ ἄκρῳ), κατὰ τοῦτο ἡ ὑπερβολὴ τῇ ἐλλείψει ἐναντίον. ὡς γὰρ τὸ ἴσον μεταξύ, οὕτω καὶ τὸ μέσον. ἀντίκειται δὲ πρὸς τὰ ἄκρα οὐ τῷ πλεῖστον ἀφεστηκέναι ἐγγὺς γὰρ τούτων, ὡς καὶ αὐτὸς ἐρεῖ, καὶ ὁμοιότερον) ἀλλ’ ὡς σύμμετρον ἀσυμμέτροις εἶναι <καὶ ὡς ὡρισμένον ἀορίστοις. αἱρεῖται γὰρ ἀεὶ τὸ μέσον τὸ> ὡρισμένον τε καὶ σύμμετρον τὸ πρὸς ἡμάς, ἀλλ’ [*](1 εὐπραγίαις B in rasura: δυσπραγίαις a 2 ἐν ταῖς ῥητορικαῖς τέχναις] Rhet. B 9 p. 1386 b 34 4 εἶεν αἱ Β: εἶναι a 5 διεστῶτα Β: διεστῶσι a ὑπερβολαὶ καὶ ἐλλείψεις a 6 εἰ δὲ μὴ δὲ αὗται a διεστᾶσιν B: διεστῶσιν a μεσότης αὐτῶν εἴη a 10 τὸ (prius) a: τῶ Β 11 ἐπὶ a: om. Β 15 μνημονεῦσαι B: μεμνημονευκέναι a 17 πάσχουσι κακῶς a 18 πάλιν a: πάνυ Β 19 rhesis usque ad καὶ καλόν (p. 1109 a 30) a 20 ἐπεὶ Β: ἐπειδὴ a 20. 21 καὶ τὰ σύμβολα B: κατασυμβόλαια a 22 συμβόλοις Β: συμβολαίοις a 27 πλεῖστον B: πλεῖστα a 30 ἡ Β: om. a 31 οὕτω Β: οὕτω δὴ a 33 καὶ ὡς—μέσον τὸ (34) a: om. B)

οὐχὶ τὸ πρὸς τὸ πρᾶγμα· τὰ δὲ ἄκρα τὸ ἀσύμμετρον αἱρεῖται καὶ ἄμετρον· 38r καθὸ καὶ ψεκτὰ καὶ πλεῖστον διεστῶτα τοῦ μεμετρημένου τε καὶ συμμέτρου. ἀλλ’ οὐ τῷ· ἄκρῳ εἶναι· <αὐτὰ γὰρ ἀλλήλοις ἀντίκεινται τῷ ἄκρα εἶναι>· τῷ μέσῳ γὰρ αἱ ἀσυμμετρίαι ἀντίκεινται. εὐκολώτερον γὰρ ἐκ τῆς ὑπερβολῆς ἐπὶ τὴν ἔλλειψιν ἐλθεῖν καὶ ἀπὸ ταύτης ἐπ’ ἐκείνην ἡ ἐπὶ τὸ οὕτω μέσον. κοινωνία γὰρ ἐκείνοις κατὰ τὸ ἀσύμμετρον πρὸς ἄλληλα· πρὸς δὲ τὸ μέσον κατ’ αὐτὸ τοῦτο διάστασίς τε καὶ μάχη, ὡς καὶ ἀπὸ τῶν καθ’ ἕκαστα δῆλον. ὁ γὰρ δειλὸς εὐκολώτερον ἄν τι θρασὺ πράξαι ἢ ἀνδρεῖον, ὥστε κατὰ μὲν τὸ σύμμετρον καὶ ἄμετρον τοῖς ἄκροις πρὸς τὸ μέσον ἡ μάχη κἀκείνου πρὸς ταῦτα, κατὰ δὲ τὴν ὑπερβολήν τε καὶ ἔλλειψιν πρὸς ἄλληλα. καὶ διὰ τοῦτο πῶς ἀλλ’ οὐχ ἁπλῶς τούτοις τὸ ἀντικεῖσθαι.

[*](p. 1109a30)

Διὸ δεῖ τὸν στοχαζόμενον τοὐ μέσου.

Σημειωτέον ὅτι δοκεῖ αὐτῷ καὶ δι’ αὑτοῦ τις ἐθίζεσθαι. ἡ μὲν γὰρ ἐκ παίδων ἀγωγὴ ἐν ἄλλοις. ἔστι δὲ καὶ ἐν ἡλικία γινομένους αὑτοὺς ἐθίζειν γνωρίσαντας, ὅτι μὴ δύνανται αὐτοῖς αἱ κατὰ τὰς ἀρετὰς ἕξεις χωρὶς τῶν τοιούτων ἐθῶν περιγίνεσθαι. ὥστε καὶ τὰ ἔθη ἑκούσιά τε καὶ ἐφ’ ἡμῖν. καὶ εἴη ἂν τοῦτο ἡ ἄσκησις αὐτεξούσιόν τι ἔθος ὂν καὶ ἐξ αὐτοῦ γινόμενον. εἰ δὲ τοῦτο οὐκ ἀποκέκλεισται ὁ ἐκ παίδων ἐθισθεὶς καλῶς τοῦ αὐτεξου- σίως καὶ κατὰ τὸ ἑκούσιον τὴν ἀρετὴν ἀναλαμβάνειν ἀλλὰ μὴ ἀνάγκῃ. τὸ τοῦ μὲν καπνοῦ καὶ κύματος. τὰ ἔπη ταῦτα ἡ Κίρκη δοκεῖ λέγειν παρὰ τῷ ποιητῇ, οὐχ ἡ Καλυψώ. καπνῷ δὲ καὶ κύματι ἐπείκασε τὸ τοιοῦτον ἄκρον, τὸ φευκτὸν αὐτοῦ δεικνὺς ὁ φιλόσοφος. ἁμαρτωλότερον δέ φησι τὸ μᾶλλον ἐναντίον τῷ μέσῳ καὶ ἀνομοιότερον καὶ ἀρνούμενον τὴν πρὸς τὸ μέσον συγγένειαν, ἧττον δὲ τούτου, ᾧ δηλονότι πρῶτον προσάγειν δεῖ ἡμάς αὐτοὺς διὰ τῶν ἐθῶν ἀπάγοντας τοῦ μᾶλλον ἐναντίου τῷ μέσῳ.

[*](p. 1109b9)

Ὅπερ οὖν οἱ δημογέροντες ἔπαθον.

Διὰ τοῦ σοφοῦ τούτου ὑποδείγματος ἔδειξεν Ἀριστοτέλης, ὡς χρὴ τὴν ἡδονὴν οὐχ ὡς αἰσχρὰν εἰδότας τὴν αὐτῆς φύσιν ἀποπέμπεσθαι ἡμᾶς (ποία γὰρ χάρις τοῦ τῶν αἰσχρῶν ἀποστροφὴν ἔχειν, αὐτόθεν τοῦ πράγματος στυγητοῦ ὄντος;), ἀλλὰ καὶ τὸ ἡδὺ ταύτης εἰδότας καὶ τὸ καλὸν ὥσπερ τὸ κάλλος ‘Eλένης οἱ δημογέροντες, ὅμως τῶν ἀποβαινόντων ἕνεκα φαύλων παραιτεῖσθαι καὶ παρεκκλίνειν τὸ | ἦδον καὶ καταγοητεῦον ἡμᾶς, ὡς ἂν μὴ 38v [*](3 αὐτὰ γὰρ—ἄκρα εἶναι a: om. Β 8 ἄν Β: om. a πράξαι scripsi: πράξῃ Β: πράξει a 12 rhesis usque ad κρίνομεν αὐτήν (p. 1109b9) a 18. 19 αὐτεξουσίως B: αὐτεξουσίου ὡς a 20 τὸ τοῦ Ba: τούτου Arist. Homer Od. μ 219 24 ᾦ a: ὡς Β 24. 25 προσάγειν δεῖ πρῶτον a 27 rhesis usque ad εὖ τευξόμεθα (p. 1109b26) a 30 τοῦ τῶν Β: τοῦτο τῶν a 32 Ἑλένης Β: τῆς Ἑλένης a 33 ἦδον Β: εἶδος a)

διὰ μικρὰν ἀπόλαυσιν καὶ πρόσκαιρον ῥᾳστώνην λάθωμεν τὰ αἴσχιστα [*](38v) ἑαυτοῖς περιποιησάμενοι. οὐ γὰρ διορίσαι ῥᾴδιον. ἐν τοῖς τοιούτοις οὐ δεῖ τὴν ἀκρίβειαν <ζητεῖν> ὡς εὑρήσοντας τῷ λόγῳ οὐδὲ τοῖς τοὺς ἐρωτῶσι λόγους συγκαθιέναι δεῖ, ἀλλὰ προλέγειν τοιαύτην οὖσαν τὴν ἐφ’ ὧν ἐρωτῶσι φύσιν, ὡς μὴ δέχεσθαι τὸ ὡρισμένον καὶ ἀκριβές, ὃ ἀπαιτοῦσιν οἱ οὕτως ἐρωτῶντες. οὐ γὰρ ἔστιν ὁρίσαι τῷ λόγῳ περὶ τί τῶν προστιθεμένων ὁ σωρός, ὥσπερ οὐδὲ ἐπὶ τῶν πρακτῶν. ὡς γὰρ ἐπὶ τούτοις ὁ μικρὸν ἐκβαίνων οὐ ψέγεται οὐδὲ ἐπὶ πλέον, οὕτω καὶ ἐπ’ ἐκείνων ἡ τοῦ βραχέος προσθήκη οὐ ποιεῖ σωρόν. γίνεται μὲν γάρ ποτε σωρὸς ἐκ τῆς τῶν πλειόνων προσθήκης, οὐ μὴν οἷόν τε ὁρίσαι τῷ λόγῳ τὸ πότερον τοῦτό ἐστιν. οὐ γὰρ ὁ λόγος τῶν αἰσθητῶν ἀλλ’ αἴσθησις κριτής. τὰ δὲ τοιαῦτα ἐν τοῖς καθ’ ἕκαστα. τὰς πράξεις, φησίν, ἐν αἷς τὸ μέσον ζητεῖται. τῶν γὰρ καθ’ ἕκαστα αὗται. καὶ ἐν τοῖς αἰσθητοῖς, ὧν ἡ αἴσθησις κριτὴς ἀλλ’ οὐ λόγος. οὐδ’ ἔστιν ἐπ’ αὐτῶν ὁρίσαι τῷ λόγῳ τὸ μέσον. αἴσθησιν δὲ λέγοι ἄν κοινότερον καὶ τὴν ἀντί- ληψιν καὶ πεῖραν τῶν τε πρακτῶν καὶ τῶν παθῶν. ἀποκλίνειν δὲ δεῖ, ἤτοι ἐπὶ τοῦ αὐτοῦ πάθους καὶ τῆς αὐτῆς πράξεως. ἀξιῶν μετακινεῖν αὐτοὺς πρὸς τὸ μὴ δυσαπαλλάκτως ἔχειν ἀπό τινος αὐτῶν, ἢ καὶ ἐπ’ ἄλλου καὶ ἄλλου, ὡς ἐφ’ ὧν μὲν ἡ ἔλλειψις ἐναντίον μᾶλλον, ἐπὶ τὴν ὑπερβολὴν ἀποκλίνειν, ἐφ’ ὧν δ’ ἡ ὑπερβολή, ἐπὶ τὴν ἔλλειψιν, ὡς προείρηκεν.

[*](2 ῥᾴδιον διορίσαι a et Arist. 3 ζητεῖν a: om. Β 5 ὡρισμένον τε καὶ a 11 τῶν αἰσθητῶν ὁ λόγος a 12 et 14 κριτής Β: κριτήριον a 16 πεῖραν Β: τὴν πεῖραν a πρακτῶν Β πράξεων a 17 τῆς αὐτῆς Β: ἐπὶ τῆς αὐτῆς a 19 ἐναντίον Β: ἐναντία a)

ΣΧΟΛΙΑ ΕΙΣ ΤΟ Γ ΤΩΝ ΑΥΤΩΝ ΗΘΙΚΩΝ.

[*](39r)

Ἀναγκαῖος ἦν ὁ περὶ ἑκουσίου καὶ ἀκουσίου λόγος τῆ παρούσῃ πραγματείᾳ, πολιτικῆς καὶ πρακτικῆς οὔσῃ φιλοσοφίας, διὰ τὰς τιμὰς καὶ κολάσεις, περὶ ἃς τὸ ἑκούσιον <καὶ ἀκούσιον> ὁρᾶται, εἰς τὴν κατόρθωσιν. ἀναγκαῖον ἴσως διορίσαι· τὸ ἴσως οὐ πρὸς τὸ ἀναγκαῖον (ἀναγκαῖον γὰρ αὐτὸ διαλαβεῖν), ἀλλὰ τὸ ἴσως πρὸς τὸ πρῶτον διορίσαι (τοῦτο γὰρ λείπει), καὶ περὶ τῶν ἄλλων τῶν μελλόντων περὶ ἀρετῆς λέγεσθαι. οὐ γὰρ ὡς ἀναγκαῖος ὁ περὶ αὐτοῦ λόγος, οὕτω καὶ ἐν τῇδε τῇ τάξει. ἢ τὸ ἴσως ἀντὶ τοῦ ὁμοίως, ὥς <τινες ἀξιοῦσιν. καὶ γὰρ> καὶ ὁ ποιητὴς ἐπὶ τῶν Αἰάντων τῷ “ἶσον θυμὸν ἔχοντες’’ <ἀντὶ τοῦ ὅμοιον ἐχρήσατο>. δοκεῖ δὲ ἀκούσια εἶναι. ὡς μὴ ἀπλῶς λεγομένου τοῦ ἀκουσίου, διαίρεσιν αὐτοῦ ποιεῖται εἰς τὸ βίᾳ καὶ τὸ δι’ ἄγνοιαν, εἶτα περὶ ἑκατέρου αὐτῶν ἐρεῖ καὶ ἀμφοτέροις ἀντιθήσει τὸ ἑκούσιον ὡς μοναχῶς λεγόμενον. ἰστέον γὰρ ὅτι ὥσπερ ἐπὶ τοῦ φιλεῖν καὶ μισεῖν τὸ μὲν πολλαχῶς λέγεται, τὸ φιλεῖν καὶ ψυχικῶς καὶ σωματικῶς, τὸ δὲ μισεῖν ἀπλῶς καὶ μοναχῶς, οὕτως καὶ ἐπὶ τῶν προκειμένων. τότε γὰρ ἀναγκαῖόν ἐστιν, εἰ θάτερον τῶν ἐναν- τίων πολλαχῶς λέγεται, καὶ θάτερον πολλαχῶς λέγεσθαι ὡς ἐν τοῖς Τόποις κεῖται, εἰ μὴ πρὸς ἕκαστον τῶν ὑποκειμένων θατέρῳ τῶν ἐναντίων ἔχοι θάτερον τῶν ἐναντίων ἀντιτάξαι ἐναντίον. ἀναιρεῖται ἄρα ἡ τοὺ ἑκουσίου φύσις ἄμφω τὰ μέρη τοῦ ἀκουσίου. βίαιον δέ· βίαιόν ἐστιν, οὗ ἡ ἀρχὴ ἔξωθεν τοιαύτη οὖσα, ἐν ᾗ μηδὲν συμβάλλεται ὁ πράττων ἢ ὁ πάσχων. τὸ δὲ τέλος τῆς πράξεως. τοῦτο καλῶς. ἃ γὰρ ἑκου- σίως πράττομεν, ταῦτα αἱρούμεθα καὶ ὡς αἱρετὰ βουλόμεθα, εἶτα ἡ κρίσις, [*](1 Γ] γάμμα Β Ἀνωνύμου σχόλια εἰς τὸ τρίτον τοῦ Ἀριστοτέλους Νικομαχείιυν Ἠθικῶν inscribit a 2 Aristotelia a principio libri usque ad τὰ τοιαῦτα (p. 1110a 18) a 3 οὔσῃ Β: οὔσης a τιμάς τε καὶ a 4 καὶ ἀκούσιον a: om. Β 9 τινες — γὰρ a: om. Β ποιητὴς] Homer. II. P 720 10 ἀντὶ—ἐχρήσατο a: om. Β 12 ἑκατέρον a: ἑκτἐρων Β 13 ἀμφοτέροις αὐτοῖς a ἀντιθήσει Β: ἀντιτίθησι a μοναχῶς Β: μοναχοῦ a ἰστέον γὰρ Β: δεῖ δὲ εἰδέναι a 16 τῶν προκειμένων Β: τοῦ προκειμένου a ἀναγκαῖον a: ἐναντίον Β 17 ἐν τοῖς Τόποις] Α 10 p. 106a 14 sqq. b 17)

πόμενον καὶ οὐ ὡς σκοπὸς καὶ οὗ ἕνεκα.

[*](p. 1110a20)

Ὅταν αἰσχρόν

Ὡς Ζώπυρος <ὁ Πέρσης τὴν ῥῖνα καὶ τὰ ὦτα αὑτοῦ ἀποτεμὼν νίκης[*](43) χάριν τῶν οἰκείων>, καὶ ’Oδυσσεὺς πληγῇσιν ἑαυτὸν ἀεικελίῃσιν δαμάσας οἰκῆι ἐοικώς, ὡς γελᾶσθαι τοῖς μνηστῇσι. ψέγεται δὲ Δόλων φόβῳ τοὺς οἰκείους προδούς. τὰ γὰρ αἴσχισθ’ ὑπομεῖναι. ὥσπερ εἰσί τινες πράξεις καλαί, μὴ καλῶς γινόμεναι (οὐ γὰρ πᾶς ὁ δίκαιόν τι ποιήσας καὶ δικαίως πεποίηκεν), οὕτως εἰσί τινες καὶ αἰσχραὶ [τινες] πράξεις οὐκ αἰσχρῶς τὸ γὰρ ψεῦδος αἰσχρόν, ἀλλ’ ἐὰν ἐπ’ ὠφελεία, οὐκ αἰσχρῶς, καὶ τὸ μιγῆναι ἀλλοτρίᾳ γυναικί, ἀλλὰ εἰ ἐπὶ τυράννου καθαιρέσει, οὐκ αἰσχρῶς· ἐν γὰρ τῆ προαιρέσει τὸ αἰσχρῶς. ὁ γὰρ τῶν τοιούτων τι ὑπομένων διά τι καλὸν οὐ ψεκτός, καὶ ὁ μηδενὸς χάριν ὑπομένων καλοῦ τι τούτων ψεκτός· ὧ αἰσχρὰ γὰρ καὶ αἰσχρῶς. ἐπ’ ἐνίοις δ’ ἔπαινος μὲν οὐ γίνεται. τοῦ μὴ πάντα τὰ οὕτως γινόμενα ἑκουσίως γίνεσθαι. τοῦτο πάλιν δεικτικὸν ἡμῖν καθὸ καὶ συγγινώσκονται οἱ ἄκοντες ποιοῦντες· προσεῖπε γάρ, ἐν δὲ τοῖς ἀκουσίοις συγγνώμης, ἐνίοτε δὲ καὶ ἐλέους τυγχάνειν. καὶ οὐ θαυμαστὸν [*](39v) ἐν ταῖς μικταῖς πράξεσι ποτὲ μὲν ἐπικρατεῖν τὸ ἑκούσιον, ὡς ἐφ’ ὧν ἔπαινοι καὶ ψόγοι, ποτὲ δὲ τὸ ἀκούσιον, ἐφ’ οἷς συγγνώμη. ὅταν διὰ τὰ τοιαῦτα πράξῃ τις ἃ φύσιν ἀνθρωπίνην ὑπερτείνει διὰ μέγεθος βασάνων καὶ κολάσεων, συγγνώμη τῷ τοιούτῳ. καὶ γὰρ τὸν Εὐριπίδου Ἀλκμαίωνα, τὸν Ἀμφιαράου παῖδα, ᾧ ὁ πατὴρ ἀνελεῖν τὴν μητέρα ἐπέσκηψεν, εἰ δὲ μή, ἔσται τὸν πατέρα λυπῶν, ὃς οὐ δι’ ἀξίαν αἰτίαν ἱστορεῖται τοῦτο ποιῶν. ἄλλως. παρατίθεται τὸν <παρ᾿> Εὐριπίδῃ Ἀλκμαίωνα ὡς εὐτελῆ τινα ὑπομείναντα μητροκτονῆσαι. λέγει γὰρ παρ’ αὐτῷ ὁ Αλκμαίων “μάλιστα μὲν μ’ ἐπῆρεν ἐπισκήψας πατήρ, ὅθ’ ἅρμα εἰσέβαινεν εἰς Θήβας ἰών.” διὰ γὰρ τούτων ἐντολὰς τοῦ πατρὸς διηγεῖται, ὡς ἐντειλαμένου ἀποκτεῖναι τὴν μητέρα, καὶ καταρασαμένου αὐτῷ, εἰ μὴ ἀποκτείνῃ, ἀκαρ- πίαν γῆς καὶ ἀτεκνίαν, καὶ διαβολάς τινας τῆς μητρὸς λέγει, ὧν οὐδὲν ἦν ἄξιον τηλικοῦτον κακὸν ἀναγκάσαι τινὰ ποιῆσαι, παθόντα τὰ δεινότατα. [*](1. 2 παρεπόμενα a 2 σκοπὸν a 4. 5 ὁ Πέρσης—οἰκείων (5) a: om. Β 4 ἀποτεμὼν scripsi ex libris Oxouiens. C. C. C. 106 et C. N. 241: ἀποτεμεῖν a 5 ’Oδυσσεὺς] Homer. Od. δ 244 ἑαυτὸν post δαμάσας a 6 ἐοικώς Β: ἐοικέναι. πεποιη- κὼς a γελᾶσθαι Β: γελασθείη a 8 μὴ καλῶς Β: μὲν οὐ, καλῶς δὲ a 9 αἰσχραὶ a: αἰσχραί τινες Β 10 αἰσχρῶς Β: αἰσχρόν a 11 εἰ B: ἐὰν a αἰσχρῶς Β: αἰσχρόν a 13 ψεκτός a: ψεκτῶς Β 17 οὐ Β: οὐδὲν a 19 ὅταν Β: ὅταν γὰρ a 20 φύσιν ἀνθρωπίνην Β: καὶ τὴν ἁ. φύσιν a 22 ὧ Β: τοῦτον ᾦ a 23 ἀξίαν αἰτίαν Β: ἀξίας αἰτίας a 23. 24 ποιῶν τοῦτο ἱστορεῖται a 24 παρ’ a: om. B Εὐριπίδῃ Diels: Εὐριπίδην Ba: frg. 69 p. 382 Nauck2 26 ἐπῆρ’ et ἅρματ’ Nauck 27 ἐντειλαμένου αὐτοῦ (αὐτῷ Nauck) a 28 καταρασαμένου Nauck : κταρασομἐνου Ba 28.29 ἀκαρπίαν τε γῆς a 29 λέγει τῆς μητρὸς a 30 ποιεῖσθαι τινά a παθόντα B: παθόντας a)

ὑπομείναντι αἰσχρόν τι, καὶ Ζήνωνι τῷ τὴν γλῶσσαν ἀποφαγόντι καὶ ἀποπτύσαντι καὶ τὰ ἀπόρρητα μὴ ἐξειπόντι. ποῖον ἀντὶ ποίου αἱρετέον, ὡς καὶ Ἀχιλλεῖ πότερον παραμενετέον ἐν τῇ πατρίδι σωζόμενον ἢ πολεμοῦντα τοῖς Τρωσὶ θανεῖν καὶ “κλέος ἄφθιτον ἕξειν’’.

[*](p. 1110a31)

Ὡς γὰρ ἐπὶ τὸ πολύ ἐστι.

τοῦτο δόξειεν ἄν οὐ πρὸς τὸ “ ἔτι δὲ χαλεπώτερον τὸ ἐμμεῖναι τοῖς γνωσθεῖσι” εἰρηκέναι, ἀλλὰ πρὸς τὸ “ἔστι δὲ χαλεπὸν ἐνίοτε τὸ κρῖναι ποῖον ἀντὶ τοῦ ποίου αἱρετέον καὶ τί ἀντὶ τοῦ τίνος ὑπομενετέον.” διὰ τοῦτο γὰρ χαλεπόν, ὅτι ἔστιν ἃ μὲν ἀναγκάζονται αἰσχρά, ἃ δέ, εἰ μὴ πεισθεῖεν, προσδοκῶσι λυπηρά. χαλεπὴ δὲ ἡ τούτων διάκρισις. διὰ δὲ τὸ ταῦτα τοιαῦτα εἶναι, περὶ ὧν κρίνουσιν, ἐπαινοῦντι ἢ ψέγονται. ἐπαινοῦνται μὲν οἱ τὰ λυπηρὰ πρὸ τοῦ παθεῖν τὰ αἰσχρὰ ἑλόμενοι, ψέγονται δὲ οἱ φ·όβῳ τῶν λυπηρῶν ὑπομένοντες τὰ αἰσχρά. ἃ δὲ καθ’ αὑτὰ μὲν ἑκούσιά ἐστι, τυχὸν ὡς ἡ τῶν χρημάτων ἐν χειμῶνι ἀποβολή, ὡς πρότερον ἐπεσημήνατο. καὶ ἀντὶ τῶνδε αἱρετά, ἀντὶ τῶν προτεινομένων εἰδῶν. αἱ γὰρ πράξεις· καλῶς τοῦτο· οὐ γὰρ τὰ κοινῶς πράττεται, ἀλλ’ ἢ ἄρα θεωρεῖται, τὰ δὲ καθ’ ἕκαστα πράττεται. ἐπεὶ οὖν ὑπὲρ πάντα ὡς πράξεις δηλονότι καὶ αἰ κρίσεις τῶν πράξεων, εἴτε ἑκούσιοι εἴτε καὶ μή, ἐκ τούτων οὐ ῥᾴδιον ἀποδοῦναι διὰ τὸ τοικίλον καὶ πολύχουν τῶν πρακτῶν καὶ μή. ἀναγκάζει γὰρ ἔξω ὄντα. εἰ γὰρ καὶ τοῦτο, ὅμως ἐπεὶ ἐν ἡμῖν ἐστιν ἡ ἀρχὴ τοῦ αἱρεῖσθαι αὐτὰ ἢ μή, οὐ πάντα ἔσται ἀκούσια τὰ διὰ τούτων, ταῦτα καὶ χάριν τούτων. τὸ ὔ τῶν γὰρ χάριν, τουτέστι τῶν ἡδέων καὶ τῶν λυπηρῶν, τὰ μὲν φεύγοντες, τὰ δὲ διώκοντες. τὸ δὲ πάντες δηλονότι χωρὶς τῶν ἀγαθῶν λέγει. καὶ τῶν μὲν καλῶς ἑαυτούς. τοῦτο τείνοι ἂν πρὸς Πλάτωνα λέγοντα ἀγαθοὺς μὲν ἑκουσίως γίνεσθαι, κακοὺς δ’ ἀκουσίως. εἰ γὰρ ἡμεῖς αὐτοὶ αἴτιοι τοῦ ἀγαθοῖς εἶναι καὶ ἡ ἀρετὴ ἑκούσιον, εἴη ἄν ἑκούσιον καὶ ἡ κακία. τῶν γὰρ ἐκτὸς ὄντων ὁμοίων, τῶν τε καλῶν καὶ τῶν ἡδέων μὲν * * * [*](2 ἀποφαγόντι Β : ἀποφαγόντα a 3 ποίου B : ποίοις a 5 τρῶσί θανεῖν Β : τρῶσίν ἀποθανεῖν a κλέος—ἕξειν] Homer. II. I 413 6 rhesis Arist. ἔτι δὲ χαλεπώτερον— τοῦ βιασθέντος (p. 1110a30—b17) a 7 δόξειεν a: δόξαι Β τὸ ἐμμεῖναι Ba et Arist. cod. N: ἐμμεῖναι Arist. vulg. 8 δὲ B et Arist.: om. a χαλεπὸν scripsi ex Aristotele: χαλεπώτερον Ba τὸ κρῖναι Ba et Arist. cod. LbNbOb: διακρῖναι Arist. vulg. 9 τοῦ ποίου et τοῦ τίνος Ba: ποίου et τίνος Arist. 11 πεισθεῖεν Β: προσθεῖεν a 15 ἑκούσια Ba: ἀκούσια Arist., quod scholiis quoque tribuerim 16 πρότερον] p. 1110a9 17 κοινῶς Β: κοινὰ a ἀλλ’ ἠ’ Β: ἀλλ’ a 21 καὶ (prins) Β: τε καὶ a ἀναγκάζει Ba et Arist. cod. K b: ἀναγκάζειν Arist. vulg. 24 τῶν λυπηρῶν Β: λυπηρῶν a 25 post λέγει add. καὶ σπουδαίων a: om. Β 26 καλῶς ἑαυτούς Β: καλῶς ἑαυτόν a: κλῶν ἑαυτόν Aristoteles Πλάτωνα] cf. Protag. p. 345 D, 353 C? 28 ἑκούσιον (prius) a: ἑκούσιος Β 29 μὲν Β: om. a lacunam significavi)

αἰσχρῶν δὲ λέγειν, τὰ μὲν καλὰ ἑκόντας ἡμᾶς πράττειν, τὰ δὲ αἰσχρὰ [*](39v) ἄκοντας, οὐχ ὁμολογούμενον. ἔτι εἰ μὴ ἐξ ἀνάγκης ἀγαθοὶ οἱ ἀγαθοὶ ἀλλ’ ἑκόντες, δῆλον ὡς ἐνῆν αὐτοῖς καὶ μὴ ταῦτα αἱρεῖσθαι. οὕτω δ’ ἐπ’ αὐτοῖς γίνεται καὶ τὸ κακοῖς εἶναι.

[*](p. 1110b18)

Τὸ δὲ δι’ ἄγνοιαν οὐχ ἑκούσιον μὲν ἅπαν ἐστίν. |

Τοῦτο, φησίν, ἐπεὶ ἔστι τι καὶ ἀκούσιον δι’ ἄγνοιαν, ἀντιστρέφοι ἄν· [*](40r) εἴ τι γὰρ ἀκούσιον δι’ ἄγνοιαν, εἴ τι δι’ ἄγνοιαν, ἀκούσιον. ἑκὼν μὲν οὐ πεπρᾶχθαι, ὡς δήλου ὄντος, ὅτι τῶν ἑκουσίως πραττόντων εἰδότων ταῦτα ἃ πράττουσιν ἐστίν. ἐστὶν οὐχ ἑκών. ὅσα γὰρ δι’ ἄγνοιαν γίνεται, μὴ μέντοι δυχεραίνεται πραχθέντα ὑπὸ τῶν πραξάντων, ἑκουσίως μὲν οὐ γίνεσθαί φησι (πῶς γὰρ οἷόν τε τὰ ἀγνοούμενα;), οὐ μὴν ἤδη καὶ ἀκουσίως, ἀλλ’ ἐπὶ τούτων ἀπόφασις ἁρμόζει μόνη τοῦ ἑκουσίου. ἀλλ’ ἀγνοῶν. τό τε διὰ τὴν ὀργὴν ἢ μέθην, ἃ ἦν ἐπ’ αὐτῷ μὴ ποιῆσαι. ἀγνοεῖ μὲν οὖν πᾶς ὁ μοχθηρὸς ἃ δεῖ πράττειν. δι’ ἑαυτὸν γὰρ μὴ παιδευό- μένος ἃ ἦν ἐπ’ αὐτῷ μαθεῖν, οὐ μὴν δι’ ἄγνοιαν οὐδ’ ἀκουσίως· ἐπ’ αὐτῷ γὰρ τῆς ἀγνοίας τούτων τὸ αἴτιον. τὸ δ’ ἀκούσιον βούλεται λέγεσθαι. καλῶς· οὐ γὰρ ἡ τῶν συμφερόντων αὐτῷ ἄγνοια ἀκούσιος οὐδ’ ἡ τῶν προαιρετῶν, καὶ τούτων ἃ διὰ τὴν προαίρεσιν τὴν τοιαύτην ἀγνοεῖται. τῆς γὰρ μοχθηρίας ἡ τοιαύτη ἄγνοια, ἡ διὰ τὴν προαίρεσιν γινομένη αἰτία, ἀλλ’ οὐ τοῦ ἀκουσίου. τοὺς γὰρ κατὰ προαίρεσιν τὰ κακὰ πράττοντας κακοὺς λέγομεν. οὐ γὰρ ἡ ἐν τῇ προαιρέσει ἄγνοια. ὅτι ἔστι τις πρακτῶν ἀγαθῶν ἄγνοια, ἣ διὰ μοχθηρίαν προαιρέσεως γίνεται. οὐ γὰρ παρὰ τὴν ἀκούσιον ἄγνοιαν τῶν συμφερόντων τὸ ἀκούσιον, ἀλλὰ τῇ μοχθηρίᾳ χαρακτηρίζεται. αἴτιον γὰρ τῆς μοχθηρίας ἦν καὶ προαίρεσις, ἣ ἑκούσιος ἄγνοια ἀλλὰ τοὐ ἀκουσίου νομίζεται. οὐδ’ ἡ καθόλου, ἡ τῶν καθόλου ἄγνοια τοῦ τίνα μὲν καλά, τίνα δ’ αἰσχρά ἐστι, καὶ τίνα μὲν ἀγαθά, τίνα δὲ κακά, καὶ τίνα μὲν αἱρετά, τίνα δὲ φευκτά. οὐ γὰρ διὰ ταύτην ἀλλὰ διὰ μοχθηρίαν ἁμαρτάνομεν. ἀλλ’ ἡ καθ’ ἕκαστα, ἡ τῶν καθ’ ἕκαστα ἄγνοια αἰτία τοῦ ἀκουσίου. καὶ ὅτι οὕτως, δῆλον ἐκ τοῦ λέγειν ἐν τούτοις γὰρ καὶ <ἔλεος καὶ> συγγνώμη, <δηλονότι διὰ τὸ ἀκούσιον>. τῇ γὰρ τῶν καθόλου ἀγνοίᾳ μοχθηροὶ γινόμεθα, ἀγνοοῦντες τίνα τὰ καλὰ καὶ αἰσχρὰ καθόλου ἐστί, καὶ ἀγαθὰ καὶ κακά, καὶ φευκτὰ καὶ αἱρετά, ὧν ἡ ἄγνοια ἐφ’ ἡμῖν. διὸ καὶ ψόγος ἐν τούτοις παρέπεται τῷ ἐφ’ ἡμῖν [*](2 οὐχ Β: οὐχ ὡς a 6 ἀντιστρέφοι Β: ἀντιστρέφον a 8 ἑκουσίως Β: ἑκουσίως τί a 9 ἐστὶν οὐχ ἑκών B : ἔστω οὐχ ἑκών a et Arist. vulg. : ἔσται οὐχ ἑκών Arist. codd. LbMb 10 πραχθέντα B: πραχθέντας a 12 ἀπόφασις Β: ἡ ἀπόφασις a 13 ὀργὴν a: ὁρμὴν Β 17 ἡ τῶν B: τῶν a 24 αἴτιον Β: αἰτία a (et Arist.) 25 ἀλλὰ Β: om. a 30 ἔλεος καὶ a et Arist.: om. Β 30. 31 δηλονότι—ἀκούσιον a: om. Β 32 rhesin Arist. ἐν τούτοις γὰρ—μὴ μαινομένοις (p. 1111a1—7) inserit a ἀγνοοῦντες Β : διὰ τὸ ἀγνοεῖν a 33 καὶ αἰσχρά Β: καὶ τίνα τὰ αἰσχρὰ a καὶ φευκτὰ καὶ αἱρετά Β: καὶ αἱρετὰ καὶ φευκτά a)

εἶναι τὸ μὴ ταῦτα ἀγνοεῖν. διὸ τὰ κατὰ τὴν ἑκούσιον ἄγνοιαν γινόμενα [*](40r) οὐκ ἐστιν ἀκούσια. ου σημειον τὸ ἔπι τοῖς κατὰ τὴν τοιαύτην ἄγνοιαν πραττομένοις ψόγον ἀλλ’ οὐκ ἔλεον ἕπεσθαι. οὐ χεῖρον οὖν ἴσως διορίσαι αὐτά, τίνα τέ ἐστι καὶ πόσα τίς τε δὴ καὶ τί καὶ περὶ τί καὶ ἐν τίνι πράττει, ὁ πράττων δηλονότι· τῶν γὰρ καθ’ ἕκαστα καὶ οὗτος καὶ συντε- λούντων πρὸς τὴν πρᾶξιν τὴν γινομένην. τὸ δὲ τί καὶ ἐν τίνι ἄμφω τοῦ αὐτοῦ δηλωτικά, τοῦ περὶ τί ὑποκείμενον καὶ ἐν τίνι ὑποκειμένῳ ἡ πρᾶξις, οἷον περὶ υἱόν, περὶ πατέρα, περὶ οἰκεῖον, ἀλλότριον, πολέμιον, νέον, πρεσβύτην. καὶ τίνι, οἷον ὀργάνῳ· εἰ ὁ μὲν ἐσφαιρῶσθαι ᾤετο τὸ πεμπόμενον, τὸ δὲ ἦν λελογχωμένον, ἢ ὡς κίσσηρίν τις ἔβαλε. τὸ δὲ ἦν λίθος. τὸ δὲ τίνος ἕνεκεν, οἷον εἰ ἄλλου ἕνεκα ποιήσειέ τις, ἄλλο δὲ ἀποβαίη. δοίη γὰρ ἄν τις φάρμακον ὡς ἐπὶ σωτηρίᾳ, τὸ δὲ ἀπέκτεινε τὸν λαβόντα· ἢ τέμοι τις ἄν ὡς θεραπεύων, ὁ δὲ ἀποθάνοι. καὶ πῶς, οἷον εἰ δεῖξαι βουλόμενος, ὡς οἱ ἀκροχειριζόμενοι πατάξειεν, ἢ εἰ αὐτὸς ἠρέμα ᾤετο τύπτειν, σφοδροτέρα δὲ ἐγένετο ἡ πληγή. παραθέμενος δὲ διὰ τῶν καθ’ ἕκαστα ἐν οἷς ἡ πρᾶξις καὶ περὶ ἃ γινομένη τίς ἄγνοια ἀκούσιον τὸ γεγονὸς ποιεῖ, ἐπιφέρει ὅτι ταῦτα δὲ πάντα οὐδεὶς ἂν ἀγνοήσαι μὴ μαινόμενος. τίς γὰρ ἄν σωφρονῶν αὑτὸν ὅπερ ἐστὶ πράττων ἀγνοήσειε;

[*](p. 1111a7)

Δῆλον δὲ ὡς οὐδὲ τὸν πράττοντα. ἦν πρῶτον εἰπεῖν τὸν πράττοντα. ὁ δὲ δεύτερον εἰπὼν πρῶτον αὖθις ἐν τῇ τῶν καθ’ ἕκαστα ἐκθέσει ποιεῖ διαρθρῶν τὸ συγκεχυμένον. λέγοντές φασιν ἐκπεσεῖν αὐτούς· ὃ οὐκ ἐβούλετο εἰπεῖν, οἷον λέγον- τός μου ἐξέπεσέν μοι τοιοῦτον ῥῆμα. ὥσπερ Αἰσχύλος τὰ μυστικά. δοκεῖ γὰρ Αἰσχύλος λέγειν μυστικά τινα ἔν τε ταῖς τοξότισι καὶ ‘Ιερείαις καὶ ἐν Σισύφῳ πετροκυλιστῇ καὶ Ἰφιγενείᾳ καὶ Οἰδίποδι. ἐν γὰρ τούτοις πᾶσι περὶ Δημήτρας λέγων τῶν μυστικωτέρων περιεργότερον ἅπτεσθαι ἔοικε. λέγει δὲ περὶ Αἰσχύλου καὶ Ἡρακλείδης ὁ Ποντικὸς ἐν τῷ πρώτῳ Περὶ Ὁμἠρου, ὡς κινδυνεύοντος ἐπὶ σκηνῆς ἀναιρεθῆναι ἐπὶ τῷ τῶν μυστικῶν περιφέρειν τινὰ δοκεῖν, εἰ μὴ προαισθόμενος κατέφυγεν ἐπὶ τὸν τοῦ Διονύσου βωμόν, καὶ Ἀρεοπαγιτῶν αὐτὸν παραιτησαμένων ὡς ὀφεί|λοντα κριθῆναι πρῶτον, [*](40v) ἐδόκει ὑπαχθῆναι εἰς δικαστήριον καὶ ἀποφυγεῖν, αὐτὸν τῶν δικαστῶν ἀφέντων μάλιστα διὰ τὰ πραχθέντα αὐτῷ ἐν <τῇ ἐπὶ> Μαραθῶνι ὁ μὲν γὰρ ἀδελφὸς αὐτοῦ Κυναίγειρος ἀπεκόπη τὰς χεῖρας, αὐτὸς δὲ πολλὰ [*](1 τὸ μὴ a: τῶ μὴ Β 4 καὶ περὶ τί καὶ ἐν τινί Β: περὶ τὶ ἐν τινί a: καὶ post τί om. Arist. etiam cod. Kb 5 πράττει Β: πράττων a καθ’ ἕκαστα γὰρ a 6 ἄμφω B: om. a 7 post δηλωτικὰ add. ἔοικεν εἶναι a: om. Β 10 κίσιριν B ἔβαλε B: ἔβαλλε a 11 ἄλλου Β: ἄλλου μὲν a τις Β: τις τί a 12 ἀποβαίη Β: ἀποβέβηκε a 19 rhesis Arist. usque ad τοῖς κυριωτάτοις (p. 1111 a 18) a 25 ἐν inserit ante ἰφιγενεία ετ Οἰδίποδι a: om. Β 20 μυστικῶν Schneidewin ἅπτεσθαι ἔοικε a : ἅπτεσθαι B 27 δὲ περὶ Β : δέ καὶ περὶ a 30 ἀρεοπαγιτῶν B: ὰραιοπαγι- τῶν a 31 αὐτὸν Β: αὐτῶν a 32 τῇ ἐπὶ a: om. Β 33 κυναίγυρος Ba Comment. Arist. XX Eustratius in Ethica. 10)

ἐπίγραμμα “Αἰσχύλον Εὐφορίωνος Ἀθηναῖον τόδε σῆμα κεύθει ἀποφθινόμενον πυροφόρον ***" ἢ δεῖξαι βουλόμενος· τοῦτο παράδειγμά ἐστι αὐτὸ τοῦ αὐτοῦ, τὸ δὲ βουλόμενος, τουτέστι τὸ πραττόμενον, παράδειγμά ἐστι. καὶ ἄλλως τὸ ἢ δεῖξαι βουλόμενος. οἱ γὰρ κατὰ ἄγνοιαν ποιοῦντές τι ἀκουσίως ἐοίκασι ποιεῖν. καὶ γὰρ ἐξετάζεται μάλιστα ἡ τούτων γνώμη καὶ ἀπολογούμενοι περί τινων εἰς τοῦτο καταφεύγουσιν, ἀξιοῦντες ἐξετάζεσθαι τίνος ἕνεκεν ἔπραξαν. ἀλλὰ καὶ τῶν ἄλλων ἕκαστον τῶν ἀγνοουμένων εἰς τοῦτο πειρῶνται ἀνάγειν τὸ οὗ ἕνεκα. ὅ τε γὰρ τί ἐστι τὸ πεπραγμένον ἀγνοήσας εἰς τοῦτο ἀνάγει, οἷον ὁ τὸν καταπέλτην ἐπὶ τῷ δεῖξαι ἀφεὶς καὶ ἀποκτείνας ἀξιοῖ τίνος ἕνεκεν ἀφῆκεν ἐξετάζεσθαι, ἀλλὰ καὶ τὴν λόγχην τὴν ἀφιεμένην ἀγνοήσας ὅτι λελόγχωται εἰς τὸ τίνος ἕνεκεν ἀφῆκεν ἀνάγει, καὶ ὁ τῷ ἀκροχειρίζεσθαι πλήξας τὴν αἰτίαν τῆς τοιαύτης κινήσεως ἐξετά- ζεσθαι ἀξιοῖ. ὡς ὁ τὸν καταπέλτην, καὶ ἀποκτείνας δηλονότι. οἰηθείη δ’ ἄν τις καὶ τὸν υἱὸν πολέμιον εἶναι ὥσπερ ἡ Μερόπη. ἡ Μερόπη τοῦ περί τι παράδειγμά ἐστι. καὶ ἔστι παρ’ Εὐριπίδῃ ἐν τῷ Κρεσφόντῃ ἐπιβουλεύουσα τῷ υἱῷ Κρεσφόντῃ ὡς πολεμίῳ δι’ ἄγνοιαν. καὶ ἐσφαι- ρῶσθαι· τοῦτο τοῦ τίνι ὀργάνῳ παράδειγμα. καὶ ἐπὶ σωτηρίᾳ παίσας· τοῦ τίνος ἕνεκα παράδειγμα. καὶ δεῖξαι βουλόμενος· παράδειγμα τοῦ πῶς. ἀκροχειρίζεσθαι δέ ἐστι τὸ πυκτεύειν ἡ παγκρατιάζειν πρὸς ἕτερον ἄνευ συμπλοκῆς ἢ ὅλως ἄκραις χερσὶ μετ’ ἄλλου γυμνάζεσθαι.

[*](p. 1111a18)

Κυριώτατα δ’ εἶναι δοκεῖ.

Ἐπεὶ μάλιστα οἱ τῇ τούτων ἀγνοίᾳ ποιήσαντές τι ἀκουσίως ποιοῦσι (καὶ γὰρ ἐξετάζεται μάλιστα τοῦτο καὶ οἱ ἀπολογούμενοι περί τινων ἐπὶ τοῦτο καταφεύγουσιν, ἀξιοῦντες ἐξετάζειν τίνος ἕνεκεν ἔπραξαν), καὶ ὅτι τῶν ὤων ἕκαστον τῶν γινομένων ἐπὶ τοῦτο πειρῶνται ἀνάγειν τὸ οὗ ἕνεκα. ἐν οἷς ἡ πρᾶξις, ἀντὶ τοῦ περί τι, τυχὸν περὶ υἱὸν ὡς ἡ Μερόπη περὶ Κρεσφόντην. ἔτι δεῖ τὴν πρᾶξιν λυπηρὰν εἶναι καὶ ἐν μεταμελίᾳ· οὕτω γὰρ ἀκούσιος ἔσται· εἰ γὰρ χωρὶς τούτων, εἴη ἄν οὐχ ἑκούσιος, οὐκέτι μέντοι καὶ ἀκούσιος. ἐπιζητήσειε δ’ ἄν τις, πῶς ὄντος ἀκουσίου τοῦ δι’ ἄγνοιαν, οὐ πᾶν γίνεται τὸ δι’ ἄγνοιαν ἀκούσιον. οὗ γὰρ τὸ γένος ἀκούσιον, καὶ αὐτὸ ἀκούσιον. ἢ ἐν ἀρχῇ μὲν κοινότερον εἶπεν ἀκούσια εἶναι τὰ βίᾳ [*](1 φοράδην ἀνηνέχθη Β: ἀνηνέχθη φοράδον a τούτοις B: δὲ τούτοις a 1, 2 ἐπὶ τῶ τάφω αὐτοῦ ἐπίγραμμα B: ἐπίγραμμα, τὸ ἐπιγεγραμμένον αὐτοῦ τῷ τάφῳ a 3 plenius et emendatius epigr. alibi extat cf. Bergk P. L.4 II 241,4 τοῦτο Β: καὶ τοῦτο a 3. 4 καὶ αὐτὸ Β: om. a 7 εἰς B: ἐπὶ a 9 τί Β: τὸ τί a 11 τὴν Β: ὁ τὴν a 13 τῶ Β: ἐν τῷ a 16 τοῦ Β: om. a 17 κρεσφόντι τῷ υἱῷ a 19. 20 καὶ δεῖξαι—πῶς Β: ὥσπερ οἱ ἀκροχειριζόμενοι a 20 δὲ Β· om. a 21 ἄκραις χερσὶ B: ἄκραις ταῖς χερσὶ a ἄλλου Β: ἀλλήλων a 22 rhesis usque ad ἐν μεταμελείᾳ (p. 11 11 a21) a 23 ἐπεὶ Β: διότι ἐπειδή a οἱ B: om. a 24 ἐπὶ Β: εἰς a 25 ἐξετάζειν Β (et Aspasius p. 65,20): ἐξετάζεσθαι a 29 ἑκούσιος a: ἑκούσιον Β 30 ἐπιζητήσειε a: ἐπιζητήσῃ B 31 οὗ a: εἰ corr. ex ἡ Β 32 ἐν ἀρχῇ] c. 1 p. 1109b35)

ἢ δι’ ἄγνοιαν. διὸ καὶ ἐπὶ πλέον προσέθηκε τὸ δοκεῖν ὕστερον, καὶ [*](40v) προσδιωρίσατο. οὐ γὰρ τὰ δι’ ἄγνοιαν ἁπλῶς ἀκούσια, ἀλλὰ τὰ πρὸς τῷ δι’ ἄγνοιαν γεγονέναι καὶ ἐν μεταμελείᾳ ὄντα. χωρὶς δὲ τούτων οὐχ ἑκούσια μέν, οὐ μὴν ἤδη καὶ ἀκούσια.

[*](p. 1111a21)

ὄντος δ’ ἀκουσίου τοῦ βιαίου.

οὗ ἡ ἀρχὴ ἐν αὐτῷ εἰδότι τὰ καθ’ ἕκαστα, τοῦτο ἑκούσιον καὶ ἀντίκειται τοῖς βία γινομένοις. ἐκείνων γὰρ ἡ ἀρχὴ ἔξωθεν, μηδὲν συμβαλλομένων τοῦ πάσχοντος ἢ πράττοντος, ὧν ἀμφοτέρων ἀναιρετικὸν τὸ οὗ ἡ ἀρχὴ ἐν αὐτῷ. ἧς γὰρ πράξεως ἢ οὗ πάθους ἡ ἀρχὴ ἡ ποιητικὴ ἐν αὐτῷ, αὕτη οὐ βίᾳ. οὗ γάρ τις αὐτὸς κύριος, οὗτος οὐκ ἔχει τὴν ἀρχὴν ἔξωθεν. τὸ δὲ εἰδότι τὰ καθ’ ἕκαστα τοῖς δι’ ἄγνοιαν ἀντίκειται. ἐν γὰρ ἐκείνοις ἡ διαμαρτία περὶ τὴν τῶν καθ’ ἕκαστά τινος ἢ τινῶν ἐν οἷς ἡ πρᾶξις ἄγνοιαν. ἀμφοτέρων δὲ ἅμα χρεία πρὸς τὸ ἑκούσιον· ὅτι μήτε τὴν ἀρχὴν ἐν αὐτῷ εἶναι αὔταρκες πρὸς αὐτό. καὶ γὰρ οἱ δι’ ἄγνοιάν τι ποιοῦντες ἐν αὑτοῖς ἔχοντες τῶν γινομένων τὴν ἀρχὴν οὐχ ἑκουσίως ποιοῦσι. πάλιν τε δύνανταί τινες εἰδότες τὰ καθ’ ἕκαστα ἐν οἷς ἡ πρᾶξίς ἢ τὸ πάθος αἰτίαν ἔχειν τὴν βίαν. πρόσκειται δὲ τὸ ἴσως, οἷον ἴσως γὰρ οὐ καλῶς λέγεται ἀκούσια εἶναι. τὸ γὰρ ἑκούσιον ἀποδοὺς τί ποτέ ἐστι διὰ τοῦ προσθεῖναι ἴσως γὰρ οὐ καλῶς λέγεται τὰ διὰ θυμὸν ἢ ἐπιθυμίαν ἀκούσια εἶναι, ἐνεδείξατο ὅτι τὰ τοιαῦτα ἐμπεριείληπται τῷ τοῦ ἑκουσίου λόγῳ. οἱ γὰρ διὰ ταῦτα αμαρτάνοντες ἐν αὑτοῖς τοῦ πράσσειν τὴν ἀρχὴν ἔχουσιν. εἰ γὰρ τὰ οὕτω γινόμενα ἀκούσια ἦν, οὐκ ἂν ἦν ὑγιὴς ὁ ἀποδοθεὶς λόγος τοῦ ἑκουσίου. ἄλλως ὥ τε δέ φησιν εἰ τὰ διὰ θυμὸν καλὰ ἑκούσια ἢ δι’ ἐπιθυμίαν. καὶ γὰρ διὰ θυμὸν ἐλεύθερον ἀποκτείνοιμεν ἄν τυράννους ἢ πολεμίους καὶ μαθημάτων ἐπιθυμήσαντες ἢ ἀρετῆς ἑλοίμεθα <ἄν> αὐτά. εἰ οὖν ταῦτα καλὰ ἑκούσια, καὶ τἀναντία ἑκούσια.

[*](p. 1111a31)

Ἕτι δὲ τί διαφέρει τῷ ἀκούσια εἶναι τὰ κατὰ λογισμόν. Ἐν τοῖς κατὰ λογισμὸν ἁμαρτανομένοις ἐξ ἀφροσύνης τὰ φευκτὰ [*](41r) ἀκολουθεῖ (διὸ καὶ τὸ ἑκούσιον οὐδὲν ἄλογον ἔσται) καὶ τῶν διὰ θυμὸν ἁμαρτανομένων τὸ ἑκούσιον αἰτιᾶσθαι. ἐνῆν γὰρ αὐτῷ ἐκκλῖναι ὡς ἀπὸ τῶν σπουδαίων δηλονότι καὶ τὸ ἄλογον τῆς ψυχῆς ἐπιπειθές τε καὶ κατή- [*](5 βιαίου Ba et Arist. codd. NbOb: βίᾳ Aristoteles vulg. rliesis usque ad ἐπιθυμίαν ἠδέ (p. 1111a33) a 10 οὗ Β: om. a γάρ τις Β: τίς γὰρ a 11 εἰδότι scripsi ex Arist.: εἰδότα Ba post ἄγνοιαν add. ἀκουσίοις a: om. B 16 οὐχ B: om. a 21 ἑκουσίου a: ἀκουσίου Β 23 ἀποδοθεὶς Β: ἀποδιδόμενος a τοῦ ἑκουσίου λόγος a 25 τυράννους Β: τύραννον a 2(1 ἀν’ a: om. Β ταῦτα οὑν a 28 τῶ Β: om. a rhesis usque ad ἐπιθυμῶν δ’ οὔ (p. 1111a15) a 29 ἐν schol. Lb: εἰ Ba 31 αὐτῶ Β.. αὐτῶ καὶ a 10*)

κόον λόγῳ ἐχόντων. καὶ τὰ ἐξαίφνης ἑκούσια λέγομεν. οὕτω γὰρ [*](41r) καὶ ὁ φίλος ἐξαίφνης ἡμῖν ἑκοῦσιν ἐπέστη, οὐ μὴν καὶ προελομένοις καὶ προβουλευσαμένοις· οὐ γὰρ ἀνάγκη. ἰστέον ὅτι καὶ ἡ λύπη ἐπιθυμία τίς ἐστιν ἐπὶ τῇ ἀπουσίᾳ τῶν ἅ τις ὀρέγεται.

[*](p. 1111b16)

ἐπιθυμίᾳ δ’ ἐπιθυμία οὔ. Δοκεῖ καὶ ἐπιθυμία ἐπιθυμίᾳ ἐναντίον, εἴ τις δόξης ἐπιθυμεῖ καὶ χρηματισμοῦ, ὧν τὸ μὲν δεῖται δαπάνης, ὁ χρηματισμὸς δὲ φειδοῖ περιγίνεται χρημάτων. ὡσαύτως καὶ ὅ φησιν ὁ Πλάτων, τοὺς σώφρονας μὴ εἶναι τοιούτους οἷον ἐφέσει νομίμων γάμων ὑπέρτεροι τῶν περὶ τὰ ἀλλότρια κάλλη καθίστανται ἐπιθυμιῶν. ἀλλὰ οὐδενὸς λόγου τοῦτο ἄξιον. ἦσαν γὰρ ἂν ἀξιόλογα ταῦτα, εἰ περὶ <τοῦ> αὐτοῦ πράγματος ἐναντίως ἐν τῷ ἐγίνοντο. τοῦτο δὲ ἀδύνατον· ἀδύνατον γὰρ τὸν αὐτὸν ἅμα ἐπιθυμεῖν τε τραφῆναι καὶ μὴ τραφῆναι. οὕτω γὰρ καὶ ἡ προαίρεσις ἐναντία τῇ ἐπιθυμίᾳ, ὅτι περὶ τὸ αὐτό. τὰ γὰρ ἐναντία οὐ τῷ περὶ ἐναντία εἶναι ὁρίζεται, ὡς εἶπεν ἐν τῷ Περὶ ἑρμηνείας, ἀλλὰ τῷ ἐναντίως λαμβάνεσθαι περὶ <τοῦ> αὐτοῦ. προαιρούμεθα δὲ λέγειν οὐχ ἁρμόζει <ὥσπερ ἐπὶ βούλεσθαι. καὶ τὸ λέγειν γὰρ ἐπὶ τούτου ἁρμόζει>, καθάπερ αὐτὸς επισημηνατο.

[*](p. 1111b34)

Ὅλως μὲν οὖν δόξῃ ταὐτόν.

Δείξας ὅτι ἡ δόξα οὐχ ἧττον τῶν καθόλου ἢ τῶν καθ’ ἕκαστα, ἡ προαίρεσις δὲ ἀεὶ τῶν καθ’ ἕκαστα (περὶ τὰ πρακτὰ γάρ), νῦν δείκνυσιν ὅτι ἀλλ’ οὐδέ τινι δόξῃ ἡ αὐτή, οἷον τῇ περὶ ἃ ἡ προαίρεσις. κατὰ γὰρ τὴν προαίρεσιν τῶν ἀγαθῶν ἢ τῶν κακῶν ποιοί ἐσμεν, ἢ γὰρ ἀγαθοὶ ἢ κακοί, κατὰ δὲ τὴν περὶ αὐτῶν τούτων δόξαν οὐκέτι ἀγαθοὶ ἢ κακοί. οὐ γὰρ ὁ δοξάζων ὅτι ἡ ἀνδρεία ἀγαθὸν ἢ ἡ δικαιοσύνη ἤδη καὶ ἀνδρεῖος ἢ ἀγαθός, ὁ προαιρούμενος δέ. τοῦ γὰρ ἀκρατοῦς δόξα μὲν ὀρθή, προαίρεσις δὲ οὔ. καὶ προαιρούμεθα μὲν λαβεῖν ἢ φυγεῖν, λαβεῖν μὲν ἃ ἄν κρίνωμεν ἡμῖν ἀγαθά φεύγειν δὲ ἃ ἄν κακά. τὸ δὲ ἤ τι τῶν τοιούτων, ἐπεὶ μὴ μόνον λαβεῖν τι ἢ φυγεῖν προαιρούμεθα ἀλλὰ καὶ ἀπελθεῖν ποῦ καὶ δοῦναι τινί. ἅπαντα δὲ ταῦτα εἰς αἵρεσιν καὶ φυγὴν τὴν ἀναφορὰν ἔχει. δοξάζομεν δὲ οὐκέτι λαβεῖν ἢ φυγεῖν ἀλλὰ τί ἐστιν ἕκαστον, οἷον τί [*](2 ἡμῖν ἑκοῦσιν ἐξαίφνης a 4 ἐπὶ Β: ἡ ἐπὶ a 5 rhesis Arist. καὶ προαιρέσει— τούτοις μᾶλλον (p. 1111b15 — 34) a (3 εἴ τις Β: οἷον εἴ τις a ἐναντίον Β: ἐναν- τία a 8 Πλάτων’] cf. Gorg. p. 507 Β? 10 post ἀλλὰ addit φαμὲν ὡς a: om. Β 11 τοῦ a: om. Β 12. 13 τε—καὶ καὶ Β: τοῦ τε—καὶ τοῦ a 14 περὶ ἐναντία περὶ ἐναντίων a 15 περὶ ἑρμηνείας] cf. c. 6 p. 17a34 et c. 17 p. 40 15. 16 τοῦ αὐτοῦ Β: αὐτοῦ a 16 ἁρμόζει Β et Arist.: ἁρμόσει a ὥσπερ—ἁρμόζει ζει (17) a: om. Β 19 rhesis usque ad οὐχ ἁ δεῖ (1112a11) a 23 τῶν κακῶν B: κακῶν a 24 αὐτῶν Β: τῶν αὐτῶν a 27 ἃ Β: ταῦτα ἃ a 28 ἤ τι a et Arist.: εἴ τι Β 30 τινὶ B: τινὶ τί)

ἀρετή, τί ὕλη, τίνι συμφέρει ἢ πῶς, καὶ κτὰ τί, ὅτι τοῖς νοσοῦσιν ἡ [*](41r) λεπτὴ δίαιτα συμφέρει διὰ τὸ εὐκατέργαστον.

Οὐ τοῦτο γὰρ σκοποῦμεν. οὐ γὰρ εἰ παρακολουθεῖ <τί> τινι, ἤδη καὶ ταὐτὸν τοῦτο ἐκείνῳ ᾧ παρακολουθεῖ, ἀλλὰ ἄλλο ὂν ἄλλῳ ὄντι παρακολουθεῖ. οὐδὲ γὰρ αὐτὸ ἑαυτῷ λέγεται παρακολουθεῖν. ἀλλ’ ἇ ῥά γε τὸ προβεβουλευμένον; δείξας τὸ προαιρετικὸν ἐν τῷ ἑκουσίῳ, ᾧ δια- φέρει τῶν ἁπλῶς ἑκουσίων προστίθησι· τὸ γὰρ προβεβουλευμένον ἑκούσιον τοῦτο προαιρετὸν. ὅτι γάρ προβεβουλευμένον, δείκνυσιν ἐκ τοῦ πᾶσαν προαίρεσιν μετὰ λόγου καὶ διανοίας γίνεσθαι· καὶ ἀπ’ αὐτοῦ δὲ δείκνυσι τοῦ ὀνόματος. τὸ γὰρ πρὸ ἑτέρων φησὶν αἱρετὸν τοῦτο προαιρετόν. τὸ δὲ πρὸ ἑτέρων ἐκ τοῦ προβουλεύσασθαι καὶ διὰ βουλῆς γίνεσθαι δοκεῖ, ἡ δὲ βούλευσις τοῦ λόγου· διανοίας γὰρ τὸ βουλεύσασθαι· ὥστε τούτῳ τῶν ἁπλῶν ἑκουσίων διαφέρει τὸ προαιρετόν. Περὶ δὲ τῶν ἀιδίων οὐδεὶς βουλεύεται, οἷον περὶ τοῦ ἢ θεὸν εἶναι ἢ μὴ εἶναι οὐδεὶς νοῦν ἔχων βουλεύεται, ὅτι ἔστιν ἀεὶ καὶ ἐξ ἀνάγκης τὰ τοιαῦτα, οὐδὲ ὅτι ἀσύμμετρος ἡ διάμετρος τῇ πλευρᾷ (άναγκαῖον γὰρ καὶ τοῦτο), οὕτε περὶ τῶν ἐν κινήσει, ταῦτα γὰρ οὐκ ἀεὶ μέν ἐστιν ἀλλ’ ὁμοίως γίνεται, καὶ ἀναγκαίαν καὶ αὐτὰ καὶ ὡρισμένην ἔχει τὴν γέννησίν τε καὶ κίνησιν. ἐπεὶ δέ τινες μὲν οὕτως, τινὲς δὲ ἐκείνως αὐτὰ λέγουσι γίνεσθαι, οὐκ ἦν δὲ νῦν τὸ προκείμενον περὶ τούτων λέγειν, εἶπε τὸ εἴτε φύσει ἢ δι’ ἄλλην αἰτίαν. ἀλλ’ οὐδὲ περὶ τῶν οὐχ ὁμοίως μὲν ἀεὶ γινομένων ἀλλ’ ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον, φύσει δέ, οἷον τοῦ πολιοῦσθαι ἢ ὀδοντοφυεῖν, οὐδὲ περὶ τῶν ἀπὸ τύχης καὶ ἐπ’ ἔλαττον, οἷον εὑρέσεως θησαυροῦ (οὐ γὰρ διὰ τὸ προβουλευθῆναι εὑρέθη) οὐδὲ περὶ τῶν ἀνθρωπικῶν πάντων. ἃ γὰρ ἀδύνατον δι’ ἡμῶν πραχθῆναι, τίς ἄν περὶ τούτων νοῦν ἔχων βουλεύσαιτο; ἀλλὰ βουλευόμεθα περὶ τῶν ἐφ’ ἡμῖν καὶ τῶν οἵων τε δι’ ἡμῶν πραχθῆναι ἢ μή. ἐπεὶ δὲ καὶ τὰ κατὰ τὰς ἐπιστήμας καὶ τέχνας πραττόμενα δι’ ἡμῶν δοκεῖ πράττεσθαι καὶ κατὰ νοῦν ἀνθρώπινον, ἀποκρίνει καὶ ταῦτα τῶν βουλευτῶν. ὅσα γὰρ ἀφωρισμένον ἔχει τὸ πῶς πράσσεται τῶν ὑπὸ τὰς τέχνας, περὶ τούτων οὐ βουλευόμεθα ἀλλὰ περὶ τούτων ἃ καὶ ἄλλως καὶ οὕτως ἐνδέχεται πραχθῆναι. τοιαῦτα δέ ἐστι τὰ ὑπὸ τὰς στοχαστικὰς τέχνας, κυβερνητικήν τε καὶ ἰατρικήν. εἰπὼν δὲ τὴν βουλὴν περὶ τῶν πρακτῶν τῶν ἐφ’ ἡμῖν (ταῦτα γὰρ καὶ μόνα λοιπὰ εἷναι), δεικτικὸν παρέθετο τὸ εἶναι τῶν εἰρημένων τῶν μὲν φύσιν αἰτίαν, τῶν δὲ ἀνάγκην, τῶν δὲ τύχην, ὑπὸ τὴν τύχην θεὶς καὶ τὸ [*](2 rhesis Arist. εἰ δὲ προγίνεται—νοῦν ἔχων (p. 1112a11—21) a 3 τὶ a: om. Β 10 ἑτέρων a et Aristoteles: ἑτέρου Β ex corr. 11 προβουλεύσασθαι Β: προβουλεύσασθαι a 13 τούτῳ a: τοῦτο Β 14 rhesis Arist. περὶ δὲ τῶν—αὐτῶν πρακτῶν (p. 1112a21—34) a κόσμον scripsi: κόσμου Ba 18 ἐστιν a: εἰσί Β ἀλλ’ ὁμοίως corr. ex ἀνομοίως Β : ἀεὶ δὲ ὁμοίως a 19 ἐπεὶ B: ἐπειδὴ a 20 τὸ προκείμενον περὶ τούτων Β: περὶ τούτων προκείμενον a 21 ἢ δι’ B: εἴτε δι’ a; cf. lectiones librorurn Arist. 23 post ἀπὸ τύχης inserit ἂ a: om. B 20 βουλεύσαιτο νοῦν ἔχων a 27 ἐπεὶ Β: ἐπειδὴ a 31 καὶ οὕτως καὶ ἄλλως a 33 τῶν ἐφ’ ἡμῖν Β: om. a 35 φύσιν Β: φύσει a θεὶς Β: τιθεὶς a τό Β: om. a)

αὐτόματον, τῶν δὲ νοῦν. ταῦτα δέ ἐστι τὰ δι’ ἀνθρώπου γινόμενα καὶ ὧν [*](41v) ἄνθρωπος ἀρχή· διὸ καὶ ἐφ’ ἡμῖν ἐστιν. εἴη δὲ ἄν καὶ ἡ εἱμαρμένη λεγομένη κτὰ τούσδε τοὺς ἄνδρας ὑπὸ τὴν φύσιν. οὐ γὰρ ἀπαράβατον τὸ εἱμαρμένον οὐδ’ ἀναγκαῖον.

[*](p. 1112a34)

Καὶ περὶ μὲν τὰς ἀκριβεῖς καὶ αὐτάρκεις.

Ἤτοι τὰς ἀποδεικτικάς, οἵα <ἐστὶν> ἡ γεωμετρία. αὐτάρκεις δέ εἰσιν ὡς μὴ δεόμεναι βοηθείας ἔξωθεν, ἀλλ’ ὡρισμέναι καὶ ἑαυταῖς αὐταρκοῦσαι. τοῖς τοιούτοις δὲ καὶ τὰ ὑπὸ θεῶν γινόμενα ἔοικε. διὸ οὐδὲ τὸ θεῖον βουλευτικόν. ἔοικε γὰρ ἐπιστήμῃ τὰ ὑπ’ ἐκείνων γινόμενα. Μαλλὸν δέ φησι περὶ τὰς τέχνας ἢ δόξας. ἀμφοτέρως γὰρ γράφεται. τὸ αὐτὸ γὰρ ἀμφότερα δηλοῖ. περὶ γὰρ ὧν δοξάζομεν καὶ ἐπιστήμας <οὐκ> ἔχομεν, περὶ τούτων μάλιστα βουλευόμεθα τῷ τὴν μὴ περὶ τὰ ὡρισμένα εἶναι, ὡς ἔφαμεν. ἤτοι δὲ περὶ ὧν δοξάζομεν ἡμεῖς λέγει, εἰ καὶ εἴη ἐπιστητά (ἕως μὲν γὰρ ἂν μὴ ἔχωμεν τὴν περὶ αὐτῶν ἐπιστήμην, διστάζομεν καὶ βουλευόμεθα περὶ αὐτῶν) ἢ περὶ τῶν δοξαστῶν τῇ αὐτῶν φύσει λέγει γίνεσθαι τὰς βουλάς. ἔστι γάρ τινα τῇ αὐτῶν φύσει δοξαστά, οὐκ ἔχοντα τὸ πάγιον· ἐν οἷς ἐστι τὰ ἐνδεχομένως γινόμενα δι’ ἡμῶν· ἀλλὰ καὶ ὅτι ἧττον | τῶν ἐπιστημῶν αἱ τέχναι τὸ ὡρισμένον καὶ [*](42r) βέβαιον ἔχουσι δῆλον, εἴ γε αἱ μὲν ἐπιστῆμαι περὶ τὰ ἀίδια, αἱ δὲ τέχναι περὶ τὰ ἐν γενέσει. διὸ καὶ μᾶλλον περὶ τῶν κατὰ <τὰς> τέχνας ἢ ἐπιστήμας βουλευόμεθα. οὐ γὰρ διστάζομεν πῶς γραπτέον· ὡρισμένοι γάρ εἰσιν οἱ χαρακτῆρες τῶν γραμμάτων, καὶ οὐ διστάζομεν γράφοντες αὐτά, οὐδὲ δεόμεθα βουλῆς πρὸς τὸ Α γράψαι ἢ ἄλλο τι τῶν στοιχείων.

[*](p. 1112b8)

’Ev τοῖς ὡς ἐπὶ τὸ πολύ, ἀδήλοις δὲ πῶς ἀποβήσεται.

τὸ βουλεύεσθαι δὲ ἐν τοῖς ὡς ἐπὶ τὸ πολύ, ἀδήλοις δὲ καὶ πῶς ἀποβήσεται καὶ ἐν οἷς ἀδιόριστόν φησι. δείξας γὰρ ἐπὶ τῶν τεχνῶν μὴ οὖσαν ἐν τοῖς ὡρισμένοις τὴν βουλήν, εἰκότως τίθεται τὸ βουλεύεσθαι εἶναι <ἐν τοῖς> ἐνδεχομένοις καὶ ἄλλως καὶ τούτοις ὡς ἐπὶ τὸ γὰρ δὴ περὶ τῶν ἐπ’ ἔλαττον ἐχόντων <ἐξ ἀνάγκης> ἡμῖν ἀπαντῆσαι περὶ τούτων οὐ βουλευόμεθα ὁποῖα τὰ ἐπὶ τύχης. οἷς γὰρ ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον ἀκολουθεῖ τι, οὐκ ἐξ ἀνάγκης δέ, περὶ τούτων ἡ βουλή. οὐ γὰρ ὁ ἰατρὸς περὶ [*](1 ἀνθρώπου Β: ἀνθρώπων a 5 rhesis usque ad λοιπῶν ὁμοίως (p. 1112b6) a 6 ἤτοι Β: ἀκριβεῖς καὶ αὐτάρκεις λέγει a ἐστὶν a: om. Β 7 ὡς Β: αἱ a 10 rhesis Arist. μᾶλλον δὲ—αὐτὰς διστάζομεν (p. 1112b6—8) a 11 ἀμφότερα Β: ἀμφότερον a 12 οὐκ a: om. Β 14 μὲν Β: om. a 15 καὶ Β: τε καὶ a 16 τῇ a: τῶν Β 18 καὶ (alterum) Β: τε καὶ a 20 τὰς (utroque loco) a: om. Β 21 ὡρισμένοι a: ὡρισμέναι Β 24 rhesis Arist. τὸ βουλεύεσθαι—διὰ τίνος (p. 1112b8— 28) a 25 καὶ Ba: om. Arist. 28 ἐν τοῖς a: om. Β τὸ Β: om. a 29 ἐπ’ ἔλαττον Β : ὡς ἐπ’ ἔλαττον a ἐξ ἀνάγκης a: lacuna Β 30 ὁποῖα Β: ὁποῖα ἐστι a)

τοῦ πλειστάκις μὲν βλάψαντος, ἀπὸ τύχης δὲ ὠφελήσαντός τινα βουλεύεται εἰ [*](42r) χρὴ προσφέρειν αὐτὸ τῷ ἀρρώστῳ, ἀλλὰ τῶν ὠφελεῖν πεφυκότων τοὺς οὕτως ἔχοντας, περὶ τούτων βουλεύεται, εἰ καὶ τούτῳ οὕτως ἔχοντι προσοιστέον αὐτό, ἐπεὶ ἔστιν οὕς ποτε προσενεχθὲν ἔβλαψεν. ὁμοίως καὶ κυβερνήτης καὶ ῥήτωρ. ἕκαστος γὰρ τέλος τι προθέμενος, ὁ μὲν ἰατρὸς ὑγείαν, ὁ δ’ ἔμπορος κέρδος, ὁ <δὲ> ῥήτωρ πεῖσαι, ἄλλος <δὲ> στέφανον ἢ νίκην τοιοῦτον, βουλεύεται περὶ τούτων δ’ ὧν αὐτῷ ἂν τὸ τέλος τὸ προκείμενον περιγένοιτο. βουλητὸν μὲν γάρ ἐστι τὸ τέλος, ὡς εἶπε, βουλευτὸν δὲ τὸ πρὸς τὸ τέλος καὶ τοῦ τέλους ποιητικόν. πᾶν γὰρ τὸ περὶ οὗ ἡ βουλὴ πρός τι τέλος ἔχει τὴν ἀναφοράν. περὶ τῶν μεγάλων δὲ βουλευόμενοι, μείζονας συμβούλους παραλαμβάνομεν. κίνδυνος μὲν γὰρ μέγας ἀποτυγχάνουσι διὰ τὸ ἄδηλον τοῦ ἀποβησομένου, καὶ ὡς ἐφ’ ἡμῖν ὂν τὸ πρᾶξαι τὸ ὑπὸ τῆς βουλῆς προκριθέν. σφαλερὸν δὲ τὸ μὴ καλῶς βουλευομένους προκρῖναί τι, καὶ διὰ πλειόνων μὲν φαινομένου γίνεσθαι, οἷον εἰ στρατεύειν κτά τινων πρόκειται, καὶ τοῦτο πλῷ καὶ πεζῇ δυνάμει ἔξεστι ποιεῖν, διὰ τίνος τούτων ἔσται τὸ προκείμενον ῥᾷστα κατανῦσαι.

Ὃ ἐν τῇ εὑρέσει ἔσχατόν ἐστιν· οἷον φέρε οἶκον βουλευόμεθα οἰκοδομῆσαι· τέλος μὲν ἡ οἰκία, οὐχ οἷόν τε δὲ ταύτην οἰκοδομῆσαι ἄνευ οἰκοδόμου καὶ λίθων καὶ πλίνθων καὶ ξύλων, τούτων δὲ οὐχ οἷόν τε εὐπορῆσαι μὴ πρῶτον κτησάμενον αὐτά. ἀλλὰ μὴν τούτων ἡ κτῆσις πριαμένοις ἡμῖν περιγίνεται, ἀργυρίου δὲ τὸ πρίασθαι· δεῖ ἄρα ἀργύριον πορίζειν. ὁ πορισμὸς δὴ τοῦ ἀργυρίου ὕστερον εὑρέθη, αἴτιον <δὲ> ἀρχὴ γίνεται τῆς ποιήσεως τῆς οἰκίας. δείξας δὲ ὅτι τὸ βουλεύεσθαι ἀπὸ τοῦ τέλους ἐστὶν οὗ τυχεῖν βουλόμεθα, ἄνοδος ἐπὶ τὴν ἀρχὴν ὅθεν ἀρχόμεθα τοῦ πράσσειν ταῦτα, δι’ ὧν ἡγούμεθα τεύξεσθαι τοῦ προκειμένου, ζητήσει φησὶ καὶ ἀναλύσει τῇ ἐπὶ τῶν διαγραμμάτων ἐοικέναι τὸ βουλεύεσθαι. τοῦτο δὲ εἶπεν, ἐπεὶ οἱ γεωμέτραι τὸν τρόπον τοῦτον τὴν ἀνάλυσιν ἐπὶ τῶν διαγραμμάτων ποιοῦνται. λαβόντες γὰρ τὸ συμπέρασμα τῆς δείξεως, πρῶτον μὲν τὰ προσεχῆ τούτων δι’ ὧν ἐδείχθη τοῦτο λαμβάνουσιν, εἶτα πάλιν τὰ τούτοις δι’ ὧν ταῦτα, καὶ οὕτως ἀεὶ ποιοῦντες καὶ λαμβάνοντες τὰ τῶν δεικτικῶν δεικτικὰ ἀνίασιν ἐπὶ τὴν ἀρχήν, ἀφ’ ἧς πάλιν ἡ σύνθεσις αὐτοῖς διὰ τῶν κατ’ ἀνάλυσιν εἰλημμένων θεωρημάτων γίνεται. ἐπὶ μὲν οὖν τῶν διαγραμμάτων τοῦτο ἀνάλυσις, ἡ ἀπὸ τοῦ τέλους ἐπὶ τὴν ἀρχὴν ἄνοδος τέλος γὰρ ἐν αὐτοῖς μόνον, ἀλλ’ οὐ καὶ ἀρχὴ τὸ συμπέρασμα), ἐπὶ δὲ τῶν πράξεων ἄλλη τῆς πράξεως ἀρχὴ καὶ ἄλλη τῆς θεωρίας, οἷον ὡς ἐφ’ οὗ παρεθέμεθα, ἀρχὴ μὲν τῆς πράξεως τὸ ἀργύριον, τῆς θεωρίας [*](1 μὲν ante τοῦ πλειστάκ·ις a δὲ B: δὲ καὶ a 2 αὐτό a: αὐτὸς B 3 ἔχοντι a: ἐχόντων Β 5 προθέμενος Β: προτιθέμενος a 6 δὲ (ante ῥήτωρ) a: om. Β 7 αὐτῷ ἄν scripsi: αὐτῶ Β: αὐτὸ ἀν’ a 10 δὲ ante τῶν μεγάλων a 13 βουλευομένους Β : βουλευσαμένους a 17 rhesis Arist. ἕως ἃν—ὥσπερ διάγραμμα (p. 1112b18—21) a βουλευόμεθα Β: βουλευόμενοι a 22 δὴ corr. ex δὲ Β: δὲ a δὲ inserui: om. Ba 24 βουλόμεθα B: βουλευόμεθα a 26 ἀνάλυσιν B: διάλυσιν a 29 τούτων a: τούτῳ B 32 κατὰ Β : κατὰ τὴν a 35 ἄλλη—καὶ ἄλλη Β : ἄλλη μὲν—ἄλλη δὲ a)

δὲ ὁ οἰκοδόμος. καὶ καλῶς ἐπὶ τῶν μὲν ἔργων τὸ προκείμενον λόγῳ κατορθούμενον, [*](42r) τῶν δὲ γνῶσις ἐπὶ γνῶσιν κρείττονα τὴν προκοπὴν ἔχουσα.

[*](p. 1112b22)

Ἡ δὲ βούλευσις πᾶσα ζήτησις. |

Ζητήσεις γὰρ γίνονται καὶ περὶ τούτων ὧν ἡμεῖς οὔκ ἐσμεν ἀρχὴ [*](42v) οὐδ’ ἔστι πρακτά, οἷον περὶ μαθηματικῶν καὶ φυσικῶν θεωρημάτων, ἐν οἷς οὐκ ἔστι βουλή. τὰ γὰρ διὰ τῶν φίλων δι’ ἡμῶν πὼς ἐστίν. ἡ γὰρ τῶν φίλων ἀρχὴ καὶ αἰτία τοὐ γενέσθαι ἐν ἡμῖν ἐστι, διότι ἡμῶν ἀξιωσάντων γίνεται, μὴ ἀξιωσάντων δὲ οὐ γίνεται, ἐπεὶ ἐφ’ ἡμῖν ἡ τούτων κίνησις. ζητεῖται δ’ ὁτὲ μὲν τὰ ὄργανα. ποτὲ μὲν τὰ ὄργανα ζητοῦμεν, οἷον ὁ ἰατρὸς πότερον διὰ φαρμάκου ἢ διὰ τομῆς δεῖ ἀνοῖξαι τὸ ἀπόστημα, ἔχων προκείμενον τὸ δεῖξαι πάντως τὸ διὰ τίνος ὀργάνου χρὴ τοῦτο ποιῆσαι, ζητεῖ καὶ βουλεύεται, ὅταν δὲ τὸ ὄργανον ᾖ ὡρισμένον, ζητεῖται ἡ χρῆσις αὐτοῦ, εἰ διὰ σμίλης ἡ τομὴ καὶ ἐπὶ πόσον τέμνοντα προιέναι δεῖ. καὶ ἐπὶ φαρμάκου ὡσαύτως, καὶ ποῖον καὶ πόσον δοτέον καὶ πότε καὶ πῶς ἔχοντι καὶ διὰ τίνος τρόπου.

[*](p. 1112b31)

Ἔοικε δή, καθάπερ εἴρηται, ἄνθρωπος εἶναι ἀρχὴ τῶν πράξεων.

Εἶπε γὰρ ἀνωτέρω μικρὸν ἐν τῇ ἐκθέσει τῶν αἰτίων διὰ τί γίνεταί τι, ὅτι καὶ νοῦς καὶ πὰν τὸ δι’ ἀνθρώπου γινόμενον ἀρχὴ καὶ αἴτιον τῶν πράξεων. οἷον εἰ ἄρτος τοῦτο. διὰ τί; διότι περὶ τούτων ἐστὶν ἡ βουλὴ ἃ μήπω ἐστὶ γνώριμα. τὰ δὲ αἰσθητὰ τῇ αἰσθήσει γνώριμα ἡ κρίνεται. εἰ δὲ ἀεὶ βουλεύσεται, εἰς ἄπειρον ἥξει. εἰ γὰρ μηδὲν εἴη αὐτόθεν γνώριμον, ἀλλ’ ἀεὶ πᾶν τὸ λαμβανόμενον δι’ ἄλλου τινὸς τὴν πίστιν λαμβάνει καὶ εἰ μηδὲν ἐξ ἑαυτοῦ γνωστὸν εἴη, εἰς ἄπειρον ἂν ἡ βουλὴ προίοι. ἀεὶ ἄλλο δι’ ἄλλου πιστούμενον καὶ ὁρισθὲν πράσσεσθαι προσῆκον ἦν ἡμῖν. εἴρηται δὲ αὐτῷ περὶ τούτων ἐν τοῖς Ὑστέροις Ἀναλυτικοῖς. παύεται γὰρ ἕκαστος ζητῶν πῶς πράξει. ὅτι ἀφωρισμένον ἤδη τὸ προαι- ρετόν ἐστιν, ὃ καὶ προκέκριται, καὶ ἐν προαιρέσει ἤδη τὸ προκεκρίσθαι διὰ τῆς βουλῆς ἐστιν, ἔδειξε διὰ τοῦ παύεσθαι ἡμᾶς τῆς κατὰ βουλὴν ζητήσεως. ἐπὰν γὰρ προελώμεθά τι, πῶς καὶ τίνα χρὴ πράττειν ζητοῦντες, τότε ὅταν εὕρωμεν ἀρχήν τινα, ἀφ’ ἧς γένοιτ’ ἄν τὸ προκείμενον ἧς αὐτοί ἐσμεν κύριοι καὶ ἡμῶν τὸ ἡγούμενον (τοῦτο δέ ἐστιν ὁ πρακτικὸς νοῦς), παυόμεθα. οἱ γὰρ βασιλεῖς ἃ προέλοιντο ἀνήγγελλον τῷ δήμῳ. οὗτοι γὰρ ἐν τοῖς οὕτως ἀρχομένοις ἡγούμενοί εἰσιν, ὡς καὶ ἡμῶν ὁ νοῦς, [*](3 rhesis Arist. φαίνεται δὲ—ἀρχὴ ἐν ἡμῖν (p. 1112b21—28) a 8 ἐπεὶ Β: ἐπειδὴ a post ἡμῖν add. ἐστιν a: om. Β 9 ζητεῖται δ’ ὁτὲ μὲν τὰ ὄργανα Β: om. a 12 ὅταν scripsi ex schol. Parisin. Lb: ὅτε Ba 13 δεῖ προιέναι a 15 ἔχοντι a: ἔχοντα Β 16 δὴ Β et Arist.: δὲ a rhesis usque ad τῷ δήμῳ (p. 1113a9) a 18 γίνεταί a: γίνονται Β 24 ante ἀεὶ intercidit καὶ vel ὥστε 26 ἐν τοῖς Ὑστέροις Ἀναλυτικοῖς] B 3 p. 90b26 28 ἐστιν ὃ Β: ἐστι a 29 βουλὴν Β: τὴν βουλὴν a 34 ὡς B: ὥσπερ a)

φίζεται, οὕτως ἐνταῦθα ἡ ὄρεξις ἐπιψηφίζεται τῷ νῷ καὶ συνεξορμᾷ ἐπὶ τὴν πρᾶξιν.

[*](p. 1113a9)

Ὄντος δὲ τοῦ προαιρετοῦ βουλευτοῦ ὀρεκτοῦ τῶν ἐφ’ ἡμῖν. Βουλευτὸν μὲν τὸ ἐκ τῆς βουλῆς ἤδη ὡρισμένον, ἔτι δὲ καὶ ὀρεκτόν. βουλητὸν γὰρ τὸ προαιρετόν. προσέθηκε δὲ καὶ τὸ τῶν ἐφ’ ἡμῖν, καίτοι ἔχων αὐτὸ ἐν τῷ βουλευτῷ περιεχόμενον, ἐπεὶ οὐ πάντως ἐφ’ ἡμῖν τὸ ὀρεκτὸν εἴη ἄν καὶ προαίρεσις καὶ ὄρεξις τῶν ἐφ’ ἡμῖν βουλευτική. τοῦ γὰρ προκριθέντος ἐκ τῆς βουλῆς ὀρεγόμεθα, διότι ἐκρίθη τοιοῦτον. εἰπὼν δὲ ὀρεγόμεθα, προσέθηκε κατὰ τὴν βούλησιν, ἐπεὶ ὄρεξις καὶ ὁ θυμὸς καὶ ἡ ἐπιθυμία, ἀλλ’ ἐκεῖναι μὲν ἄλλων, ἡ δὲ ὡς ἀγαθοῦ τινος ὄρεξις βούλησις. ἡ μὲν οὖν προαίρεσις τύπῳ. προσέθηκε τὸ τύπῳ οὐχ ὡς ἀποδεδωκὼς τὸν λόγον τῆς προαιρέσεως, ἀλλ’ ἀντὶ τοῦ καθόλου ὡρίσθω. τὸ δὲ περὶ ποῖα, δηλονότι τὰ βουλευτά. δεῖ δὲ εἰδέναι ὅτι προαιρέσεως γένος ἄν εἴη νοῦς ὀρεκτικός, οὐχ ἁπλῶς δὲ νοῦς ἡ ὄρεξις ἀλλὰ τὸ δι’ ἀμφοῖν καὶ μικτόν. τοῖς δ’ αὖ φαινόμενον ἀγαθὸν τὸ βου- λητὸν λέγουσι μὴ εἶναι φύσει βουλητὸν | καθ’ αὐτό. φύσει δὲ[*]( 43r) δηλονότι τῇ αὐτοῦ, ἀλλὰ πρός τι, καὶ ἔστιν οἷς καὶ τὰ ἐναντία. τοῖς μὲν γὰρ πόνος ἀγαθὸν φαίνεται, ὡς τῷ λέγοντι “ἐκ τῶν πόνων τοι τὰ ἀγαθ’ αὔξεται βροτοῖς’’ <καὶ τῷ “ τῶν πόνων πωλοῦσιν ἡμῖν πάντα τὰ ἀγαθὰ οἱ , τοῖς δ’ ἡδονή, ὡς Καλλικλεῖ τῷ παρὰ Πλάτωνι λέγοντι ‘πᾶν δεῖ πράττειν ὑπὲρ τῆς ἡδονῆς’ καὶ τοῖς περὶ Ἐπίκουρον. οὕτω τε ἔσται τὸ Πρωταγόρειον δόγμα εἰσαγόμενον, τὸ μηδὲν εἶναι αὐτὸ καθ’ αὑτό, τοιοῦτο δ’ ἕκαστον εἶναι, οἷον δοκεῖ καὶ φαίνεταί τινι, ἑκάστῳ δὲ τὸ φαινόμενον. ὡς εἶναι τὴν βούλησιν διὰ τοῦτο ὄρεξιν ἀγαθοῦ ἢ φαινο- μένου ἀγαθοῦ.

[*](p. 1113a31)

Καθ’ ἑκάστην γὰρ ἕξιν ἴδιά ἐστι καὶ καλὰ καὶ ἡδέα. τῶν προειρημένων δηλονότι τῶν ὁρατικῶν, τῶν γευστικῶν, ὁμοίως καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων. καὶ εἴη ἄν τὸ καλὸν ὁμωνύμως λεγόμενον, ἢ καθ’ ἑκάστην ἔξιν τῶν κατὰ τὰς ἀρετάς, οἷον σωφροσύνην ἀνδρίαν δικαιοσύνην [*](1 δὲ post δῆμος a 4 rhesis usque ad αὐτῷ φαίνεται (p. 1113a31) a 9 βουλευτική B: βουλευτικήν a 11 βούλησιν Ba et Arist. cod. Mb: βούλευσιν Arist. vulg. 12 ὁ Β: om. a 14 οὐχ ὡς Β: οὐχ ὡς μὴ a, fort, recte ἀποδεδωκὼς a: ἀποδοὺς B 17 καὶ Β: τε καὶ a φαινόμενον Ba: τὸ φαινόμενον Aristoteles 20 ἐκ τῶν πόνων] Euripid. Erechth. frg. 364 p. 472 Nauck2 21 καὶ τῷ—οἱ θεοί (21) a: om. B τῶν πόνων] Epicharm. p. 259 Lorenz 22 ὡς Β: ὥσπερ a παρὰ Πλάτωνι] Gorg. (p. 500 A) 23 τῆς Β: om. a 24 τὸ πρωταγόρειον δόγμα] Plato Cratyl. 386 (Theaet. 157 A) 25 τινι post δοκεῖ a 28 καὶ καλὰ Ba et Arist. cod. Nb: καλὰ Arist. vulg. rhesis usque ad κακὸν φεύγουσιν (p. 1113b2) a 29 ὁρατικῶν Β: ὀρεκτικῶν a 30 ἄν τὸ a: αὐτὸ Β)

(ἄλλα γὰρ καθ’ ἑκάστην τῶν ἀρετῶν τὰ οἰκεῖα καὶ ἄλλα τὰ ἡδέα), ἢ τὰ [*](43r) καλὰ κοινότερον εἶπε. τὸ δὲ καθ’ ἑκάστην ἕξιν εἶπεν, ὅτι καὶ ἐν ταῖς τέχναις, ταύταις οὔσαις ἕξεσιν, οἰκεῖά ἐστί τινα καλὰ καὶ ἡδέα. καὶ τοῖς μὲν εὖ τὰς ὀρέξεις ἔχουσι τὰ τῇ ἑαυτῶν φύσει καλὰ καὶ αὐτοῖς καλά ἐστι καὶ ἡδέα οὐ τὰ τῇ φαύλῃ ἕξει, τοῖς δὲ μή, ἄλλα τινὰ παρὰ τὰ ἀληθῶς καλὰ καλά τε καὶ ἡδέα δοκεῖ, ὧν ὁ σπουδαῖος κριτήριον καὶ κανὼν ὑπάρχων οὐ φαύλως ὄψεται ἢ κρινεῖ ἀλλ’ ἐπιτεταγμένως τὸ ἑκάστῳ προσῆκον ἀπονεμεῖ. τοῖς πολλοῖς δὲ ἡ ἀπάτη διὰ τὴν ἡδονὴν ἔοικε γίνεσθαι περὶ τὰ ἀπλῶς <καλά>. διὰ γὰρ τὸ ἡδὺ τὸ φαινόμενον ἀγαθὸν ἀγαθὸν δοκεῖ εἶναι. βούλονται οὖν καὶ αἱροῦνται τὸ ἡδὺ ὡς ἀγαθόν, τὴν δὲ λύπην φεύγουσιν ὡς κακόν. ποία δέ ἐστιν ἡ ἡδονὴ δι’ ἣν ἁμαρτάνουσι καὶ ἀπατῶνται; ἢ δηλονότι ἡ μὴ ἀγαθή. εἰ γὰρ ἦν ἀγαθὴ καὶ αὐτή, οὐκ ἄν ἦν ἁμαρτημάτων αἰτία τοῖς αἱρουμένοις αὐτὴν ὡς ἀγαθήν. αἱ γὰρ ἑπό- μεναι ταῖς μοχθηραῖς ἐνεργείαις ἡδοναὶ ψεκταί. συγγενεῖς γάρ εἰσιν αἱ ἡδοναὶ ταῖς ἐνεργείαις ἐφ’ αἷς γίνονται. πέρατα γάρ εἰσιν αὐτῶν ὡς ἐν τῷ περὶ ἡδονῆς δειχθήσεται.

[*](p. 1113b3)

Ὄντος δὲ βουλητοῦ μὲν τοῦ τέλους.

Οτι ἐφ’ ἡμῖν τὸ ἀγαθοῖς εἶναι καὶ κακοῖς, δείκνυσι προσχρώμενος τοῖς εἰρημένοις περί τε τοῦ βουλεύεσθαι καὶ περὶ προαιρέσεως. εἰ γὰρ αἱ τῶν ἀρετῶν ἐνέργειαι περὶ τἀς πράξεις τὰς πρὸς τὸ τέλος, αὗται δὲ προαιρεταῖ καὶ ἑκούσιοι καὶ ἐφ’ ἡμῖν (βουλευταὶ γάρ), ἡ δὲ βουλὴ περὶ τῶν ἐφ’ ἡμῖν (καὶ γὰρ ἡ προαίρεσις τῶν βουλευτῶν τινος), καὶ <αἱ> τῶν ἐνέργειαι ἐφ’ ἡμῖν. τὸ γὰρ αἱ περὶ ταῦτα πράξεις εἴρηται ἀντὶ τοῦ αἱ περὶ τὰ βουλευτά. αὗται γὰρ καὶ προαιρεταί, αἱ δὲ προαιρεταὶ ἑκούσιοι, τὸ δὲ ἑκούσιον τὸ προβεβουλευμένον προαιρέσει. εἰ οὖν αἱ περὶ τὰ βουλευτὰ πράξεις κατὰ προαίρεσίν τε καὶ ἐφ’ ἡμῖν, αἱ δὲ πράξεις περὶ τὰ βουλευτὰ καὶ τούτων πράξεις εἰσίν, αἱ κατ’ ἀρετὴν πράξεις εἶεν ἄν ἑκούσιοι καὶ ἐφ’ ἡμῖν. ὧν δὲ αἱ ἐνέργειαι ἑκούσιοι καὶ ἐφ’ ἡμῖν, τούτων καὶ αἱ ἕξεις αἱ γινόμεναι διὰ τῶν ἐνεργειῶν ἐφ’ ἡμῖν καὶ ἑκούσιοι, ὡς προιὼν δείξει καὶ αὐτός, ὅτι ἐφ’ ἡμῖν ἡ ἀρετὴ καὶ κακία. κατὰ προαίρεσιν γὰρ καὶ αὐτὴ καὶ περὶ ταὐτὰ καὶ αἱ ἀπὸ τούτων ἐνέργειαι, καὶ τὸ πρᾶξαι ἐφ’ ἡμῖν τε καὶ μή.

[*](3 οὔσαις ταύταις a 5 ἀληθῶς a: ἀληθῆ Β 7 ἐπιτεταγμένως a: ἐπιτετευγμένως Β 8 δὲ Β: δέ γε a 9 καλά a: om. Β 10 οὖν Β: γοῦν a 14 εἰσι B: ἐστιν a 15. 16 ἐν τῷ περὶ ἡδονῆς] K 5 p. 1175b24 sqq. 17 δὲ Ba et Arist. cod. Mb: δὴ Arist. vulg. rhesis usque ad φαύλοις εἶναι (p. 1113b14) a 19 βουλεύεσθαι Β: βούλεσθαι a 20. 21 προαιρεταὶ Β: προαιρετικαὶ a 21 βου- λευταὶ Β: βουλευτικαὶ a 22 αἱ a: om. Β 26 αἱ δὲ πράξεις Β: αἱ δὲ τῶν ἀρε- τῶν πράξεις a 27 καὶ ἐφ’ scripsi: τοῦ ἐφ’ Ba 28 ἑκούσιοι καὶ Β: ἑκούσιοί τε καὶ a)[*](p. 1113b14)

Τὸ δὲ λέγειν ὡς οὐδεὶς ἑκὼν πονηρός.

[*](43r)

Τοῦτό τινες κατὰ τὴν ἄρχουσαν τιθέντες τὴν ὀξεῖαν, ἐπὶ τοῦ ἐπιπόνου τάττουσιν. οὕτω γὰρ Ἀττικοὶ λέγουσι τὸν ἐπίμοχθον καὶ δυστυχῆ ὡς καὶ μακάριον τὸν εὐδαίμονα καὶ εὐτυχῆ. καὶ ὅτι, φασί, τὸ πόνηρος ἐπὶ τοῦ ἐπιπόνου τάττεται καὶ δυστυχοῦς ἱκανὸς Ἡσίοδος παραστήσαι ἐν ταῖς Μεγάλαις Ἠοίαις τὴν Ἀλκμήνην ποιῶν πρὸς τὸν Ἡρακλέα λέγουσαν “ὧ τέκνον ἦ μαλὰ δή σε πονηρότατον καὶ ἄριστον Ζεὺς ἐτέκνωσε πατήρ’’ καὶ πάλιν “αἱ Μοῖραί σε πονηρότατον καὶ ἄρισιον’’. ἀλλά φαμεν ὡς οὐκ ἔχει χώραν τοῦτο οὕτως ἐνταῦθα νοεῖσθαι τὸ πονηρός. ἑκούσιον γὰρ τὸ πονεῖν, ὃ ἀκούσιον ἐνταῦθά φησιν ἡ παροιμία. παροιμία γὰρ τοῦτο, ᾗ καὶ Ἐπίχαρμος ὁ Συρακούσιος χρῆται. ἐν οἷς φησιν “ἀλλὰ μὰν ἐγὼν ἀναγκαῖα πάντα ταῦτα ποιέω. οἴομαι δὲ οὐδεὶς ἑκὼν πόνηρος οὐδ’ ἄταν ἔχων.’’ ἐν Ἡρακλεῖ δὲ ταῦτα τῷ παρὰ Φόλῳ κεῖται. οὐκ ἔχει οὖν χώραν κατὰ τὴν προειρημένην ἔννοιαν τὴν παροιμίαν | ἐκλαμβάνειν, ἀλλ’ ὡς Ἀριστοτέλης βούλεται. [*](43v) καὶ εὔλογον δείκνυσι τοῦτο <πρῶτον> ἀπὸ τῶν νομοθετῶν, εἶτα καὶ ἀπὸ τῶν ἰδίᾳ ἑκάστῳ, ὃ οὐδὲν ἕτερον ἢ ἔννοιαι κοιναί, αἳ ταῖς ἀποδείξεσι μεγίστην ἐπάγουσι ῥοπήν.

[*](p. 1113b17)

Ἢ τοῖς γε νῦν εἰρημένοις ἀμφισβητητέον.

Τοῖς ἐν τῷ δευτέρῳ εἰρημένοις· ἐκεῖ γὰρ ἔλεγε τὸ ὡς οὔτε φύσιν οὔτε τύχην οὔτ’ ἀνάγκην οὔτε αὐτόματον αἱ ἀρεταὶ αἰτιῶνται ἀλλὰ τὸν ἄνθρωπον καὶ τὸν ἀνθρώπινον νοῦν ταῖς πράξεσι συνδυαζόμενον, καὶ ὅτι βουλὴ προηγεῖται τῶν πράξεων τῶν κατὰ προαίρεσιν. τοῦτο πάλιν τὸ ἑκούσιον τῶν κατ’ ἀρετὴν καὶ κακίαν ἀναντιρρήτως παρίστησιν· οὐδὲ γὰρ μάτην ἐστὶν ἡ βουλή ὧν οὔκ ἐσμεν κύριοι. ὅσοι μὴ βίᾳ ἢ δι’ ἄγνοιαν, ἧς μὴ αὐτοὶ αἴτιοι. διὰ τούτου δηλοῖ τὴν περὶ τὰ καθ’ ἕκαστα ἄγνοιαν· τῆς καθόλου γὰρ ἀγνοίας τῆς περὶ τῶν ἀγαθῶν καὶ κακῶν αὐτὸς ἕκαστος αὑτῶ αἴτιος.

[*](1 rhesis usque ad μοχθηρία ἑκούσιον (p. 1113b17) a 3 Ἀττικοὶ] cf. Ammonium v. πόνηρος 6 Ἠοίαις] η..... B: ἐν αἶς a; frg. 159. 160 Rzach. τέκος Vossius 7 τέκνωσε Vossius 8 ante αἱ μοῖραι inserit τέκνον ἐμὸν a: om. Β 9 οὕτως B: om. a 10 Ἐπίχαρμος] p. 241 Lorenz 11 χρῆται Β: κέχρηται a ἀναγκαῖα (quo confirmatur quod Ahrens coniecit ἀνάγκᾳ) πάντα ταῦτα B: ἀναγκαῖος ταῦτα πάντα a 12 οἴομαι a: οἴ . . . . B οὐδεὶς Β: ὡς οὐδεὶς a 15 εὔλογον B: ἄλογον a πρῶτον a: om. B 16 ἑκάστῳ a: ἑκάστων Β ἢ ἔννοιαι κοιναί scripsi: ἡ ἔννοια κοινή Ba αἲ B: ἁ a 18 ἀμφισβητητέον B et Arist. vulg.: ἀμφισβητέον a et Arist. cod. Mb rhesis usque ad δὲ κωλύσοντες (p. 1113b26) a 20 οὔτε (ante αὐτόματον) scripsi: οὐ τὸ Ba αἰτιῶνται αἰ ἀρεταί a 25 τούτου B: τοῦτο a 26 τῆς καθόλου γὰρ ἀγνοίας B: τῆς γὰρ ἀγνοίας τῆς καθόλου a καὶ B: τε καὶ a 27 ἕκαστος a: αἴτιος Β)[*](p. 1113b26)

Καίτοι πρὸς ἃ μήτ’ ἐφ’ ἡμῖν ἐστι.

[*](43v)

Εἰ γὰρ μάταιον καὶ κενὸν τὸ προτρέπειν τινὰ περὶ ταῦτα, ἃ οὐκ ἔστιν ἐπ’ αὐτῷ, δῆλον ὡς τὰ περὶ ὧν τὰς προτροπὰς ποιοῦνται πάντα <ἐφ᾿ ἡμῖν> ἐστιν. εἰ γὰρ περὶ τῶν οὐκ ἐφ’ ἡμῖν, ἀδύνατον πεισθῆναί τινα προτρέποντι. περὶ δὲ ὧν πειθόμεθα καὶ οἷόν τε πεισθῆναι, ταῦτ’ ἄν ἐφ’ ἡμῖν εἴη. ὡς οὐδὲν πρὸ ἔργου πεισθῆναι ὄντος μὴ θερμαίνεσθαι ἢ ἀλγεῖν ἢ πεινῆν ἀντὶ τοῦ προτιμοτέρου συμφέροντος πλείονος· ’Ισοκράτης “ἵνα πρὸ ἔργου τι γένηται’’ ἀντὶ τοῦ πλεῖον· κἀνταῦθα οὖν κεῖται ἀντὶ τοῦ οὐδὲν πλείονος ὄντος πρὸς τὸ πεισθῆναι. ἢ τὸ οὐδὲν ἀντὶ τοῦ οὐδαμῶς, ὡς ἔχει τὸ ‘οὐδὲν γὰρ εὐδαίμων’, ἡ λειπούσης τῆς ‘κατὰ’ προθέσεως, ἵν’ ᾖ · κατ’ οὐδὲν γὰρ πλέον. ἔστι δὲ τοῦτο Ἀττικῆς συνηθείας οὕτω λέγειν. ὡς καὶ τὸ πρὸ ὁδοῦ Ὅμηρος “σύν τε δύω ἐρχομένῳ πρὸ ὁδοῦ βουλευσόμεθα, ὅτι ἐροῦμεν” ἀντὶ τοῦ προηγουμένως· καὶ Λουκιανὸς ἐν τῷ Μικύλλῳ “πρὸ ὁδοῦ ἔσῃ τοῦτο ἐς τὰ ἄλφιτα πεπονηκώς.’’

[*](15 p. 11 13b31)

οἷον τοῖς μεθύουσι διπλᾶ τὰ ἐπιτίμια.

οὕτω Πιττακὸς ὥρισεν, εἷς τῶν ἑπτὰ σοφῶν. καὶ μὴ χαλεπά ἐστι, γνωσθῆναι δηλονότι, οἷον περὶ κλήρων διαδοχὰς καὶ ὅσα τοιαῦτα, ἃ οὐ χαλεπὰ γνωσθῆναι. ἀλλ’ ἴσως τοιοῦτός τίς ἐστιν ὥστε μὴ ἐπιμελη- θῆναι. εἰ δέ τις, φησίν, αἰτιᾶται τὸ μηκέτι δύνασθαι ἐπιμελεῖσθαι τοῦ ἀλλοῖος γενέσθαι, οἷον μὴ φιλήδονος εἶναι μηδὲ ὀργίλος διὰ τὸ ὑπὸ τῆς ἡλικίας ἤδη προειλῆφθαι καὶ τὴν ἕξιν δυσαπότριπτον εἶναι, ἀληθῆ μὲν ἐρεῖ, οὐ μὴν διὰ τοῦτο ἄκων ἐστὶν <ὁ> τοιοῦτος καὶ ἀνεύθυνος ἔσται. γὰρ τοιοῦτος εἶναι καὶ γεγονέναι αὐτὸς αἴτιος, τοῦτο μὲν ἀνειμένως ζῶν, τοῦτο δὲ κακουργῶν, τοῦτο δὲ ἐν πότοις καὶ μέθαις διατελῶν τὸν βίον. εἰ γὰρ ἐκ τῶν τοιούτων ἐνεργειῶν τοιοῦτος, τούτων δὲ αὐτὸς ἀρχή ἐνῆν γὰρ αὐτῷ μὴ ποιεῖν ταῦτα· ἐπ’ αὐτῷ γὰρ ἦν τὸ τοιοῦτος εἶναι), αὐτὸς αἴτιος, ἑκὼν <ἄρα πονηρός· εἰ δὲ ἑκὼν> πονηρός, ἑκὼν ποιεῖ καὶ διὰ πονηρίαν ποιῶν ἁμαρτάνει. τὸ μὲν οὖν ἀγνοεῖν, ὅτι ἐκ τοῦ ἐνεργεῖν περὶ ἕκαστα. ὅτι μὴ πᾶσα ἄγνοια ἀκούσιον, ἐντεῦθεν ἔστιν ἑλεῖν. εἰ [*](1 πρὸς ἆ Β et Arist. cod. Nb: πρὸς ὅσα a et Arist. codd. Lb Mb: ὅσα Arist. vulg. rhesis usque ad τῆς ἀγνοίας (p. 1113b31) a 3 προτροπὰς a: τροπὰς Β πάντα scripsi: πάντες Β: πάντας a ἐφ’ ἡμῖν a: om. Β 4 τινα a: τινὶ corr. ut videtur ex τινὰ Β 6 ὄντος Ba et Arist. codd. NbOb: ἂν τὸ Arist. vulg. 7 Ἰσοκράτης] Panegyr. 19 p. 44 D 9 τὸ (ante οὐδὲν) a: τοῦ Β 12 Ὅμηρος] 11. Κ 224 σύν τε δύ’ ἐρχομένω, καί τε πρὸ ὃ τοῦ ἐνόησεν ὅππως κέρδος ἔῃ 13 Λουκιανὸς] Somnium 1 p. 704 14 τοῦτο Lucianus: τοῦ a: om. Β 15 rhesis usque ad ἄν εἴη (p. 1114a13) a 18 τοιοῦτος τίς ἐστιν Ba: τοιοῦτος ἐστί τις Arist. cod. Nb: τοιοῦτός ἐστιν Arist. vulg. 22 ὁ a: om. Β ἔσται B: ἔστι a 23 καὶ B: τε καὶ a 24 ἐν B: καὶ ἐν a 26 τὸ a: καὶ Β 27 ἄρ—ἑκὼν a: om. Β 28 πονηρίαν Β: τὴν πονηρίαν a)

μὲν γὰρ ἐπὶ πᾶσιν ἐκολάζοντο <οἱ> ἁμαρτάνοντες, ἴσως ἄν τις ὑπελάμβανε τὴν κόλασιν ἐπὶ τῇ τῶν πράξεων γίνεσθαι μοχθηρίᾳ, ἀλλ’ οὐκ ἐπὶ ἰοῖς ἑκουσίως πραχθεῖσιν. ἐπὶ δὲ τῶν ὁμοίως πραξάντων οἱ μὲν κολάζονται, οἱ δὲ ἀφίενται συγγινωσκόμενοι· οὐ διότι ἡ πράξις τοιαύτη κολάζουσιν, ἀλλ’ <ὅτι> ὁ πράττων αὐτὴν ἑκὼν τοιοῦτος.

[*](p. 1114a13)

οὐ μὴν ἐάν τε βούληται ἄδικος ὢν παύσεται καὶ ἔσται δίκαιος.

Εἰ διὰ τὸ μὴ <ὅτε> βούλεταί τις παύσασθαι τοῦ εἶναι <τοιοῦτος> 44r φησὶν ἀκούσιόν τις καὶ τὴν ἀρχὴν διατείνοιτο τῆς τοιαύτης ἐνεργείας, οὐδὲν ὁ τοιοῦτος βούλεται λέγειν. ἐνῆν γὰρ αὐτῷ μὴ τὴν ἀρχὴν ἐνδοῦναι πρὸς τὴν τῶν τοιούτων μελέτην, ἅπαξ δὲ καταστάντι τοιούτῳ ὁποῖον ἡ ἄσκησις τῶν τοιούτων ἀπειργάσατο οὐκέτι τοῦ βούλεσθαι τὴν τοιαύτην ὁρμὴν ἐπισχεῖν. οὐδὲ γὰρ ὁ κατὰ κρημνοῦ ἑαυτὸν ἀφεὶς ὅτε βούλεται καθέξει τὴν καταφοράν, οὐδ’ ὁ τὸν ἔρωτα συγχωρήσας ἀναχαιτίσει τὸ ἔργον, οὐδ’ ὁ διαίτης μοχθηρᾶς ἐμφορηθεὶς κωλύσει τὴν ἀπὸ ταύτης ἐγγινομένην τῷ σώματι βλάβην, οὐδὲ συλλήβδην εἰπεῖν, ὅ τι τῶν τοιούτων ἐπισπασάμενος καὶ ἐγγυμνασάμενος τῷ ἑκουσίως περὶ ταῦτα διαγενέσθαι, ἑκούσιον σχοίη καὶ τὴν ἀπαλλαγὴν ὅτε θέλει. οὐχ ὅτι δὲ μὴ ὅτε θέλει ἐξίσταται, ἤδη καὶ ἡ ἀρχὴ ἑκούσιος. ἱκανὰ γὰρ τὰ ὑποδείγματα τοῦ μὲν τὸ ἀκούσιον, τοῦ δὲ τὸ ἑκούσιον μαρτυρῆσαι.

[*](p. 1114a31)

Εἰ δέ τις λέγει ὅτι πάντες ἐφίενται τοῦ φαινο- μένου ἀγαθοῦ.

Τίθησι τὸν δοκοῦντα μάλιστα ἀναιρεῖν λόγον τὸ ἑκούσιον μὴ εἶναι τὸ ἀπὸ τῶν φαντασιῶν, καὶ θεὶς παραλιπὼν τὸ καθόλου λύει αὐτόν. ἐπεὶ προέκειτο αὐτῷ δεικνύειν, ὅτι καὶ αἱ κακίαι ὁμοίως ταῖς ἀρεταῖς ἑκούσιοι ὡς συγχωρουμένου ὑπὸ πάντων τοῦ τὰς ἀρετὰς ἑκουσίους εἶναι, δείκνυσιν ὅτι οὐδὲν ὁ λόγος οὗτος βοηθεῖ τοῖς λέγουσιν, ὅτι ἀκούσια τὰ ἁμαρτήματα, ἐπεὶ τοῦτο πάντα ἀκούσια δείκνυσιν. ὥστε εἰ μὴ ἱκανὸς ἀνελεῖν τὸ τὰς ἀρετὰς ἀκουσίους εἶναι, οὐδ’ ἄν τὰς κακίας ἀκουσίους δεικνύοι. λύει δ’ αὐτὸν οὕτως, ἐπεὶ μάλιστα ἐχρῶντο αὐτῷ οἱ βουλόμενοι δεικνύειν ἀκούσια τὰ ἁμαρτήματα. ὁ δὲ πᾶς λόγος οὕτως ἂν εἴη· εἰ μὴ τῶν φαντασιῶν [*](1 οἱ a: om. B 5 ὅτι a: om. Β 6 τε Β: σε a: γε Aristoteles 7 δίκαιος Β et Arist. : δίκαιον a rhesis usque ad ἄν εἶεν (p. 1114a31) a 8 ὅτε a: om. B τοιοῦτος a: om. Β 9 διατείνοιτο corr. ex διατείνειτο Β 11 καταστάντι a: κατα- στάντα B 13 ἀφεὶς Β: ἀφιεὶς a 15 ἐγγινομένην Β: γινομένην a 15. 16 τῷ σώματι a: τ ματι Β 16 ἐπισπασάμενος a: ἐπισπάσει Β 19 ἑκούσιος] ἀκούσιος expectaveris 12 λέγει Β et Arist. codd. LbOb: λέγοι a et Arist. vulg. rhesis usque ad τοιοῦτον ἕξει (p. 1114b 10) a 23 λόγον ἀναιρεῖν a 24 θεὶς B: δὴ a 25 et 29 δεικνύειν B: δεικνύναι a 29 δεικνύοι B: δεικνύη a 31 οὕτως B: οὗτος a)

ἐσμεν αὐτοὶ κύριοι τῶν γινομένων ἡμῖν ἀγαθῶν, αἷς ἑπόμενοι τοιάδε ἢ [*](44r) τοιάδε πράττομεν, οὐδ’ ἄν τὸ τοιάδε ἢ τοιάδε πράσσειν ἐφ’ ἡμῖν εἴη. ἀλλὰ μήν ἐσμεν οὐδαμῶς κύριοι αὐτοὶ τῶν περὶ τῶν ἀγαθῶν ἡμῖν προσπι- πτουσῶν φαντασιῶν· ὁποῖοι γάρ ἐσμεν, τοιοῦτον ἡμῖν καὶ τὸ ἀγαθὸν καὶ τὸ τέλος φαίνεται, ἐκ φύσεως δὲ καὶ φύσει ἐσμὲν τοῖοι ἢ τοῖοι. ὁ μὲν γάρ τις οὕτω πέφυκεν ὡς διορᾶν δύνασθαι τὰ ὄντως ἀγαθά, ὁ δέ τις οὐχ οὕτως· φύσις ἄρα ἡμῖν αἰτία τῆς τῶν ἀγαθῶν φαντασίας· εἰ δὲ φύσις, οὐχ ἡμεῖς ἐσμεν κύριοι αὐτῶν, οὐδ’ ἄρα ἐφ’ ἡμῖν τὸ ἀγαθοῖς ἢ κακοῖς εἶναι. ὁ μὲν οὖν σύμπας λόγος τοιοῦτος· αὐτὸς δὲ οὕτως αὐτὸν ἔθηκεν, ὡς ἀναιρεῖν μόνον θέλοντα τὸ μὴ εἶναι ἐφ’ ἡμῖν τὸ ἁμαρτάνειν. καὶ γὰρ ἐχρῶντο αὐτῷ οἱ ἀκούσια τὰ ἁμαρτήματα λέγοντες. διὰ τοῦτο γὰρ ἔλαβε καὶ τὸ εἰ δὲ μηδεὶς αὑτῷ αἴτιος τοὐ κακὰ ποιεῖν. τοῦτό τοι καὶ τὴν λύσιν αὐτοῦ τοιαύτην ποιεῖται, κοινοποιῶν αὐτὴν καὶ δεικνὺς ὡσαύτως ἔχοντι καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν· ὁμοίως γὰρ καὶ αὗταί ταῖς κακίαις οὐκ ἐφ’ ἡμῖν ἔσονται. οὐδὲ γὰρ εἰ ἡ τοῦ δεῖνος φαντασία οὐκ ἀληθής, οὐδὲν μᾶλλον ἡ ἀρετὴ τῆς κακίας ἀκούσιον· οὐ γὰρ δὴ εἰ τῷ μὲν κακῷ τὸ τέλος φύσει εἴη, ὁπωσδήποτε φαίνεται τοιοῦτον. διὸ πάντα πράττει πρὸς τὸ τούτου τυγχάνειν ἀναφέρων αὐτὰ οὐ καὶ τῷ ἀγαθῷ οὕτως. εἶτ’ οὖν μὴ τὸ τέλος φύσει φαίνεται τοιοῦτον ἀλλά τι καὶ παρ’ ἡμᾶς ἐστι πρὸς τὴν τοῦ τέλους καὶ ἀγαθοῦ φαντασίαν, ἢ εἰ τὸ μὲν τέλος φύσει, τὸ δὲ τὰ πρὸς τὸ τέλος φέροντα πράσσειν ἑκουσίως τὸν ἀγαθὸν τὴν ἀρετὴν ἑκούσιον λέγουσιν, οὐδὲν ἧττον καὶ ἡ κακία δι’ αὐτὰ ἑκούσιον ἔσται. ὁμοίως γὰρ τῷ κακῷ ἡ περὶ τοῦ τέλους <φαντασία ὑπάρξει> καὶ τὸ ἐν ταῖς τοῦ τέλους χάριν πράξεσι γινομέναις ἑκούσιον· ἀνακόλουθα γὰρ λεγόντων ἐστὶ τὸ μὲν ἀγαθοῖς εἶναι ἑκούσιον εἶναι, τὸ δὲ κακοῖς ἀκούσιον διὰ τὸ τῶν φαντασιῶν μὴ ἡμᾶς εἶναι κυρίους.

[*](p. 1114b10)

Καὶ τὸ εὖ καὶ τὸ καλῶς τοῦτο πεφυκέναι.

Δηλονότι τὸ εὖ· λείποι δ’ ἂν ἡ ‘πρὸς’ πρόθεσις, οἷον ἵνα ᾖ· τὸ καλῶς [*](44v) πρὸς τὸ πεφυκέναι. ἢ εἰ οὕτως, λέγοι ἄν τὸ ᾧ κρίνειν ἔστιν, οἷον ὄψιν κριτικὴν τοῦ τέλους καὶ τοῦ ἀγαθοῦ φασιν εἶναι, ἡ τελεία καὶ ἀληθινὴ ἂν εἴη εὐφυία· οὗτος γάρ ἐστιν ὡς ἀληθῶς εὐφυής, ὣ ἡ ὄψις ἡ τοιαύτη ἐν τῇ ψυχῇ καλῶς πέφυκεν. εἰ γὰρ μέγιστον μὲν τοῦτο πρὸς τὴν αἵρεσιν [*](3 ἐσμὲν οὐδαμῶς Β: οὐκ ἐσμὲν a αὐτοὶ κύριοι a 4 φαντασιῶν aute ἡμῖν collocat a 5 τοῖοι ἡ τοῖοι Β: τοιοῦτοι ἡ τοιοῦτοι a 7 ἡμῖν post ἀγαθῶν collocat a 8 αὐτῶν κύριοι ἔσμεν a 9 αὐτὸν οὕτως a 12 μηδεὶς Ba et Arist. codd. Lb Mb Nb: μή, οὐθεὶς Arist. vulg. κακὰ ποιεῖν Β et Arist. vulg.: κακοποιεῖν a et Arist. codd. Kb Lb Mb 14 ἔχοντι Ba: ἔχοντα Diels 15 οὐδὲ a: οὐ Β 17 ὁπωςδήποτε a: ὁπωσδὴ Β τούτου Β: τούτων a 19 φαίνεται φύσει a τὴν τοῦ Β: τὴν περὶ τοῦ a 20 καὶ Β: τὲ καὶ a τὸ a: τῶ Β 22 ὁμοίως Β: ὁμοία a 22 23 τῷ—τέλους a: ἡ περὶ τοῦ τέλους τῶ κακῶ Β 23 φαντασία ὑπάρξει a: om. Β 27 rhesis usque ad τῷ τέλει (p. 1114a21) a 28 οἷον Β: om. a 31 ἡ τοιαύτη Β: om. a 32 μὲν Β: om. a)

τῶν ἀγαθῶν, τοῦτο δ᾿ οὐχ οἷόν τε παρ᾿ ἑτέρου λαβεῖν, ἀλλὰ δεῖ φῦναι [*](44v) ἔχοντα αὐτό, εἴη ἄν κυρίως εὐφυὴς ὁ τοῦτο εὖ πεφυκὼς ἔχων, οὗ οὔκ ἐσμεν κύριοι. ὥστε εἰ διὰ τὴν τοῦ τέλους ἄγνοιαν οἱ κακοὶ κακοί, ἄγνοια ἄν αὐτοῖς τῆς κακίας αἰτία, ἧς αὐτοὶ ἑαυτοῖς αἴτιοι, ὡς εἴπομεν. ἀμφοῖν γὰρ ὁμοίως τῷ ἀγαθῷ καὶ τῷ κακῷ· τοῦτο ὡς πρὸς τὸ συγχωρεῖσθαι ὑπὸ πάντων ἑκουσίους εἶναι τὰς ἀρετάς. εἰ διὰ τοῦτο οὐδὲν μᾶλλον ἡ κακία ἢ ἡ ἀρετὴ ἑκούσιον ἢ ἀκούσιον ἔσται, τὸ τέλος φύσει, <τουτέστιν> οὐκ ἐπ’ αὐτῷ διὰ τὸ ἢ φῦναι τοιόνδε ἢ μὴ φῦναι. ἕπεσθαι γὰρ τῷ φῦναι τοίῳ ἢ τοίῳ καὶ τὸ ἀγαθὸν καὶ μέτρον τῆς φύσεως ὡς ἑκάτερον τοῦ τέλους καὶ τοῦ ἀγαθοῦ ποιεῖσθαι τὴν ἀντίληψιν· ὁμοίως γὰρ καὶ τῷ κακῷ ὑπάρχει τὸ δι’ αὑτὸν ἐν ταῖς πράξεσι καὶ ἐν τῷ τέλει. διὰ τούτων δείκνυσι τὸ τὰς πράξεις δι’ ὧν γίνονται ἐφ’ ἡμῖν τε καὶ ἑκουσίους εἶναι. εἰ οὖν αὗται, καὶ αἱ ἕξεις ἐν αἷς αἱ πράξεις ἑκούσιοι. εἰ δέ ποτε ἐν τοῖς καθ’ ἕκαστα ἐν οἷς ἡ πρᾶξις εὑρίσκεται τὸ ἀκούσιον, ἀλλὰ καὶ τοῦ παύσασθαι, ὡς φθάνομεν εἰπόντες, ἅπαξ τὴν ἀρχὴν ἡμῶν ἐνδεδωκότων οὐκ ἐφ’ ἡμῖν ὄντος. εἰ διὰ ταῦτά τις τῷ ἀκουσίῳ ταύτας προσνέμοι, οὐδὲν πρὸς ἔπος· ἀλλ’ αἱ μὲν πράξεις ἐφ’ ἡμῖν καὶ ἑκούσιοι, ἀκούσιοι δὲ τῷ περὶ τόνδε ἢ τόνδε ἢ διὰ τοῦδε ἤ τι ἄλλο, δι’ ὃ ἀγνοούμενον ἀκούσιος ἡ πᾶσα πρᾶξις· ἀλλ’ εἰ καὶ ταῦτα ἀκούσια, ἀλλ’ οὐ καὶ τὸ ἄρξασθαι τῆς πράξεως καὶ τὸ προελθεῖν καὶ τὸ ὅτε θέλομεν παύσασθαι τῆς πράξεως. αὐτοὶ γὰρ τὴν ἐξουσίαν ἔχομεν. ὥστε ἀπ’ ἀρχῆς μέχρι τέλους ἡμεῖς αὐτῶν κύριοι, καὶ τῆς ἀρχῆς καὶ τῆς, προσθήκης καὶ τοὐ τέλους. τῶν δὲ ἕξεων τῆς μὲν ἀρχῆς αὐτοὶ κύριοι· τοῦ γὰρ τάδε πράττειν ἢ μή, ἐξ ὧν αἱ ἕξεις τὴν ἀρχὴν λαμβάνουσιν, ἡμεῖς κύριοι· διὸ καὶ τῶν ἕξεων· οὐκέτι μέντοι ἡ πρόσθεσις ἡ γινομένη μετὰ τῆς ἀρχῆς καθ’ ἑκάστην ἡμέραν ἡμῖν γνώ- ριμος, <διὸ οὐδ’ ἐφ’ ἡμῖν ἡ ἐπίδοσις, ὥσπερ οὐδ’ ἐπὶ τῶν νόσων αἷς αὐτοὶ μὲν τὴν ἀρχὴν προσέχομεν νοσοῦντες, οὐ μὴν ἡ ἐπίδοσις αὐτῶν ἡ γινομένη γνώριμος>, ἀλλ’ οὐδὲ τὸ παύσασθαι ἐπ’ αὐτοῖς ὅτε θέλουσιν οὔτε τῶν νόσων οὔτε τῶν ἕξεων. ἀλλ’ ὅτι ἐφ’ ἡμῖν οὕτως ἢ οὕτως χρήσασθαι, τουτέστι μὴ ταῦτα οὕτως ἐνεργεῖν, ἐξ ὧν αἱ τοιαῦται ἕξεις.

[*](p. 1114b21)

Εἰ οὖν, ὥσπερ λέγεται, ἑκούσιοί εἰσιν αἱ ἀρεταί.

Κοινοποιήσας τὸν λόγον τῶν φαντασιῶν ὁμολογούμενον ὑπὸ τῶν πλείστων τὸ τὰς ἀρετὰς ἐφ’ ἡμῖν τε εἶναι καὶ ἑκουσίους, ἅμα μὲν λύσιν [*](2 αὐτό Β: αὐτὴ καὶ a κυρίως Β: κυρίως καὶ ἀληθῶς a ὁ τοῦτο Β: ὁ τοιοῦτος ὁ τοῦτο a πεφυκὼς a: πεφυκὸς Β 3 ἐσμὲν B: ἐσμὲν ἡμεῖς a 4 αἰτία Β: αἰτία εἴη a εἴπομεν Β: ἐφθάσαμεν δηλώσαντες a 5 ὁμοίως a: ὅμοια Β 7 ἡ ἡ a: ἡ Β τουτἐστιν a: om. Β 9 τὸ ἀγαθὸν καὶ μέτρον a: τῷ ἀγαθῷ καὶ μέτρῳ Β ὡς Β: om. a 11 κακῶ Β: καλῷ a 13 αἱ πράξεις Β: πράξεις a 15 φθάνομεν Β: ἐφθάσαμεν a 23 μὴ Β: μὴ πράττειν a 25 πρόσθεσις Β: προαί- ρεσις a 26 διὸ οὐδ’—γνώριμος (28) a: om. Β 27 προσέχομεν Diels: προέχομεν Ma 28 τὸ Β. om. a 29 χρήσασθαι corr. in χρήσεσθαι Β: χρήσασθαι a: explicantur vero Arist. p. 1115a1—3, 1115a1 —3, ubi ἢ μὴ οὕτως 31 rhesis usque ad ὁμοίως (p. 32 ὁμολογούμενον Β : ὁμολογουμένου a)

δείκνυσι τοῦ λόγου, ἅμα δὲ συγκατασκευάζει, ὅτι καὶ αἱ κακίαι ἑκούσιοι, ὃ [*](44v) ἦν ἤδη κείμενον [ἦν] ἐν τῷ λόγῳ τῷ ‘εἰ μὲν οὖν ἕκαστος τῆς ἕξεως ἑαυτῷ πώς ἐστιν αἴτιος, καὶ τῆς φαντασίας αὐτὸς αἴτιος’ . τούτου συγκεχω- ρημένου ὑπομιμνήσκει ἡμᾶς, ὅτι τῶν ἕξεων τῶν ἡμετέρων, δι’ ἃς τοῖον ἡμῖν ἢ τοῖον φαίνεται τὸ τέλος, καὶ αὐτοί ἐσμεν συναίτιοι. κεῖται γὰρ καὶ δέδεικται, ὅτι διὰ τῶν ἐθῶν τοῖοι ἢ τοῖοι γινόμεθα, τὰ μὲν ἀγαθὰ πράτ- τοντες ἀγαθοί, τὰ δὲ μοχθηρὰ μοχθηροί, καὶ ἀγαθοῖς μὲν ἡμῖν οὖσι τοιάδε φαίνεται, κακοῖς δὲ τοιάδε. ὡς γὰρ εἶπεν, οὐχ ἡ τῶν καθόλου ἄγνοια αἰτία τοῦ ἀκουσίου ἀλλὰ τῆς μοχθηρίας. συναίτιοι δὲ τῶν ἕξεων, ἀλλ’ οὐχ ἁπλῶς αἴτιοι, ὅτι καὶ φῦναι δεῖ πρὸς τοῦτο καὶ τραφῆναι ὡς δεῖ, ἃ οὐδέπω πρὸς τὰς ἕξεις εἰσὶν αὐτάρκη· καὶ γὰρ φύντες τινὲς καλῶς καὶ τραφέντες, ὅμως μοχθηροῖς ἔθεσι χρώμενοι οὔτε τῆς φύσεως οὔτε τῆς τροφῆς ὤναντο πρὸς τὸ σπουδαῖοι γενέσθαι, καὶ πάλιν τινὲς μοχθηρῶς τραφέντες ἐπιστρέψαντες ἑαυτοὺς ἐπὶ τὸ βέλτιον καὶ ἔθεσι χρησάμενοι δεξιοῖς ἐγένοντο ἀγαθοί.

[*](p. 1114b26)

Κοινῇ μὲν οὖν περὶ τῶν ἀρετῶν εἴρηται ἡμῖν τό τε γένος τύπῳ, ὅτι μεσότητες εἰσιν.

Δύο γένη τῆς ἀρετῆς φησι, μεσότητα καὶ ἕξιν· ἐπὶ πλέον δὲ ἕξις μεσότητος, ἐπεὶ μὴ πάσα ἕξις μεσότης, ὡς αἱ θεωρητικαί· ἀλλ’ οὐδὲ αἰ κακίαι ἕξεις οὖσαι μεσότητές εἰσιν. ἢ τὸ ὅλον ὡς ἓν γένος εἶπεν, ἴσον λέγων τὸ μεσότης ὡς ἕξις· ἕξις γὰρ ἐν μεσότητι οὖσα ἡ ἀρετὴ καὶ τὸ ταύτης γένος, οὐχ ἀπλῶς ἡ μεσότης. οὐ γὰρ πᾶσα μεσότης ἕξις· οὔτε γὰρ ἡ αἰδὼς οὔτε ἡ νέμεσις, καίτοι μεσότητες. καὶ τοῦτ’ ἄν εἴη μᾶλλον τὸ λεγόμενον. προεῖπε γὰρ τὸ γένος, ἀλλ’ οὐ γένη. τὸ δὲ καθ’ αὑτὰς πρόσκειται, ὅτι πράξει μὲν καὶ τὰ ἀνδρεῖα ὁ σώφρων, ὑφ’ ὧν οὐκ ἐγένετο τοιοῦτος, ἀλλ’ οὐχ ᾗ σώφρων ἀλλὰ κατὰ συμβεβηκός, τῷ ἅμα καὶ ἀνδρεῖος εἶναι καὶ σώφρων. ἀντακολουθοῦσι γὰρ αἱ ἀρεταί.

[*](p. 1115a4)

Ἀναλαβόντες δὴ περὶ ἑκάστης εἴπωμεν τίνες εἰσι. |

Τὸ μὲν τίνες εἰσὶ τὸ τὴν ἑκάστης οὐσίαν ὑπισχνουμένου εἰπεῖν· περὶ [*](45r) ποῖα δέ, ὑποκείμενα δηλονότι· πράξεις δὲ ταῦτα καὶ πάθη· πῶς δὲ ἐν τῷ τὸ ἓν μέσον αἱρεῖσθαι, οὕτω πὼς ὡς αἱρεῖσθαι μὲν τοῦτο, φεύγειν δὲ τὰς ὑπερβολὰς καὶ τὰς ἐλλείψεις. ἐν δὲ τῷ περὶ ἀρετῆς λόγῳ δῆλόν φησιν [*](2 post κείμενον iterum ἦν B: om. a εἰ μὲν κτλ.] p. 1114b1 3. 4 συγκεχωρημένου B: συγκεχωρισμένου a 9 αἰτία Β: αἴτιον a 11 οὐδέπω Β: οὐδέποτε a καὶ γὰρ Β: καὶ γὰρ καὶ a 14 ἐπιστρέψαντες a: ἐπιτρέψαντες Β 16 rhesis usque ad τοῦτο ἑκούσιοι (p. 1115a3) a 18 φησί Β: εἶναι φησί a μεσότητα καὶ ἕξιν Β: τήν τε μεσότητα καὶ τὴν ἕξιν a 19 ὡς Β: ὥσπερ a 20 μεσότητες Β: μεσότητι a 21 τὸ scripsi: τῶ Ba μεσότης ὡς ἕξις B: μεσότητες τὸ ἕξεις a 22 μεσότης (priore loco) Β: μεσότη- τος a 27 αἱ a: ὡς B 28 rhesis usque ad καὶ ὁ ἀνδρεῖος (p. 1115a16) a 29 τὴν bis B 32 τὰς ἐλλείψεις: ἐλλείψεις a δῆλον φησὶν Β: φησὶ δῆλον a)

ἔσεσθαι καὶ τὸ πόσαι εἰσὶν αἱ ἠθικαὶ ἀρεταί, περὶ ὧν πρόκειται ἡ θεωρία· [*](45r) πρῶτον δὲ περὶ ἀνδρείας· μᾶλλον γὰρ τῶν ἄλλων ἐπαινετή, ὃ ἴδιον ἀρετῆς. διὰ γὰρ τὸ τὰ ἐπίλυπα καὶ ἐπίπονα ὑπομένειν <μᾶλλον ἐπαινεῖται. χαλε- πώτερον γάρ, ὡς αὐτός φησι, τὸ τὰ ἐπίπονα ὑπομένειν> ἢ τῶν ἡδέων ἀπέχεσθαι. περὶ δὲ τὰ φοβερὰ πλείω κατατείνει τὸν λόγον· μάλιστα γὰρ περὶ ταῦτα ἡ ἀνδρία.

[*](p. 1115a17)

Πενίαν δ’ ἴσως οὐ δεῖ φοβεῖσθαι.

Εἰπὼν ἃ δεῖ τὸν ἀνδρεῖον φοβεῖσθαι, λέγει ἑξῆς καὶ ἃ μὴ δεῖ φοβεῖσθαι · <πενίαν γὰρ καὶ νόσον καὶ ὅλως τῶν κακῶν ἃ μὴ ἔστιν ἐφ’ ἡμῖν μήδ’ αἰσχρὰ τῷ ἔχ’ ὄντι οὐ δεῖ φοβεῖσθαι>. τὸ δὲ ἴσως ἐνδεικνύμενος ὅτι δεῖ μὲν αὐτὰ ἐκκλίνειν ποτὲ <καὶ> κατὰ τὸ ἐνδεχόμενον, εἰ μὴ μέλλοι τινὸς ἡμῖν αἰσχροῦ ἡ ἔκκλισις αὐτῶν αἰτία γίνεσθαι, οὐ μὴν καὶ φοβητέον αὐτά. οὐ γὰρ ἡ οὑτινοσοῦν ἔκκλισις καὶ ὁπωσοῦν φόβος ἢ διὰ φόβον. ἃ γοῦν ἐν τῷ βουλεύεσθαι ἐκκλίνομεν ἀποδοκιμάζοντες, ἐκκλίνομεν 15 <μὲν> καὶ <οὐ> πράσσομεν, οὐ μὴν καὶ φοβούμεθα. οὐδὲ ἑαυτοῖς, οὐδ’ ὅταν ἐκκλίνωμέν τι φυλασσόμενοι μολυνθῆναι· ἀλλ’ οὐδ’ ὅταν τὸν ἀπατῶντα ἐκκλίνωμεν, πάντως διὰ τὸ φοβεῖσθαι αὐτὸν ἐκκλίνομεν. ἢ ὅτι εἰ καὶ φόβον τις ταῦτα λέγει, οὐ τούτῳ ταῦτα ἔσται φοβερά.

[*](p. 1115a22)

οὐδὲ δὴ εἴ τις ὕβριν περὶ παῖδας καὶ γυναῖκα φοβεῖται.

Δείξας ὅτι μὴ ὁ περὶ πάντα ἃ δεῖ φοβεῖσθαι ἄφοβος ἀνδρεῖος, δείκνυσι τὸ αὐτὸ ἐκ τοῦ ἐναντίου, τοῦ δειλοῦ. οὐδὲ γὰρ ὁ πάντα ἃ μὴ δεῖ φοβεῖσθαι φοβούμενος, οὗτος δειλός, οἷον ὕβριν παίδων ἢ γυναικὸς ἢ πολιτῶν φοβούμενος ἢ φθόνον παρά τινων. περὶ τὰ μέγιστα δὴ τῶν φοβερῶν τούτων ἃ δεῖ φοβεῖσθαι ἄφοβόν φησι τὸν ἀνδρεῖον εἶναι· ὑπομενετικώτατος γὰρ ὁ τοιοῦτος τῶν δεινῶν. φοβερώτατον δὲ ὁ θάνατος, δι’ ὃ προστίθησι· πέρας γὰρ τοῦ εἶναι, οὗ δεικτικὸν παρέθετο τὸ καὶ οὐδενὸς ἔτι τῷ τεθνεῶτι αἴσθησις οὔτε ἀγαθοῦ οὔτε κακοῦ. διὰ γὰρ τοῦτο ὁ θάνατος φοβερόν, διότι τοῦ εἶναι ἡμᾶς ἀποστερεῖ καὶ οὐδὲν οὔτε ἐκκλίνει ὁ τεθνεὼς ὡς κακὸν οὔθ’ αἱρεῖται ὡς ἀγαθόν. λαβὼν δὲ τὸ τὸν ἀνδρεῖον ἄφοβον περὶ θάνατον εἶναι καὶ τὰ θανάτου ἐποιστικά, ἑξῆς δείκνυσιν ὅτι μηδὲ [*](1 ante περὶ ὧν inserit δηλονότι a: om. Β 2 post διιὸν add. ἐστι τῆς a: om. 15 3. 4 μᾶλλον—ὑπομένειν a: om. Β 4 ὡς αὐτός φησι] Γ 12 p. 1117a347 ἡ a: ὡς Β 5 τὰ φοβερὰ Β: τῶν φοβερῶν a κατατείνει a: κατατείνειν Β 7 rhesis usque ad εὐθαρσῶς ἔχουσιν (p. 1115a22) a 9 πενίαν γὰρ—δεῖ φοβεῖσθαι (10) a: om. Β 11 καὶ κατὰ a: κατὰ Β 15 μὲν et οὐ a: om. Β φοβούμεθα schol. Lb: φοβούμενοι Ba 16 ὅταν ἐκκλίνωμεν a: ὅτε ἐκκλίνομεν Β 18 φόβον τις ταῦτα Β: τοῦτο φόβον τίς a 19 rhesis usque ad τὴν ἐμπειρίαν (p. 1115b4) a 20 δεῖ μὴ δεῖ Β 21 μὴ Β: om. a 24 ὑπομενετικώτατος a: ὑπομενετικώτερος B 25 δι’ ὃ Β: καὶ δι’ ὃ a 28 διότι Β: ὅτι a 29 ὡς κακὸν Β: κακὸν a Comment. Arist. XX Eustratius in Ethica. 11)

περὶ πάντα θάνατον. οὐ γὰρ ὁ περὶ τὸν ἐν θαλάττῃ θάνατον ἄφοβος [*](45r) ἀνδρεῖος ἢ ὁ περὶ τὸν ἐν νόσοις καὶ ὑπὸ νόσων. οὐ λέγει δὲ ὅτι φοβηθήσεται ταῦτα, ἀλλ’ ὅτι μὴ ὁμόσε αὐτοῖς χωρήσει, καὶ ὅτι οὐχ ᾗ ἀνδρεῖος ἄφοβος ἐν τούτοις. ἀλλ’ ἐν τῇ θαλάττῃ μετά τινος καλοῦ ἡ τοῦ θανάτου ὑπομονή· μετὰ καλοῦ δὲ οἱ ἐν πολέμῳ θάνατοί τε καὶ κίνδυνοι, εἴ γε ὑπὲρ σωτηρίας πατρίδος νόμων φίλων οἰκείων ἐλευθερίας· ἐν τούτοις ἄρα καὶ τοῖς οὕτω γινομένοις θανάτοις ἡ ἀφοβία οἰκεία τοῦ ἀνδρείου. τοῖς δὲ προειρημένοις ὁμολογεῖν φησι καὶ τὰς ἐν ταῖς πόλεσι τιμάς, τάς τε ὑπὸ τῶν νόμων ὁριζομένας καὶ τὰς ὑπὸ τῶν μονάρχων διδομένας. τοὺς γὰρ ἐν τοῖς τοιούτοις κινδύνοις ἀφόβους καὶ ζῶντας ἐπαινοῦσιν ὡς ἀριστεῖς καὶ τεθνεῶτας ἐγκωμιάζουσιν. εἰπὼν οὖν ταῦτα ἑξῆς συντίθησι τὰ εἰρημένα καί φησιν ἀνδρεῖον κυρίως λέγεσθαι τὸν περὶ τὸν καλὸν θάνατον ἀδεῆ καὶ ὅσα τὸν ὑπὲρ τῶν καλῶν θάνατον ἐπιφέρει, ὑπόγυα ὄντα. ἡ γὰρ ἐν τοῖς αἰφνιδίως προσπίπτουσιν ὑπομονὴ τῆς κατὰ τὴν ἀνδρείαν ἕξεως σημεῖον, ἐπεὶ καὶ ὁ μὴ ἀνδρεῖος ἐθίσας ποτὲ καὶ παρασκευασάμενος | πρός τινα [*](45v) κίνδυνον ὑπομείνοι ἂν αὐτόν. καλοὺς δὲ καὶ διὰ τὸ καλὸν γινομένους θανάτους μάλιστά φησιν εἶναι, ὡς εἴρηται, τοὺς ἐν πολέμῳ. εἰπὼν δὲ μάλιστα τὸν περὶ τοὺς τοιούτους θανάτους ἄφοβον ἀνδρεῖον εἶναι, προστίθησιν ὅτι καὶ ὁ περὶ τοὺς καλοὺς θανάτους τούς τε ἐν τοῖς θαλαττίοις κινδύνοις καὶ τοὺς ἐν ταῖς νόσοις ἀδεὴς ἀνδρεῖος, οὐ μὴν οὕτως ὡς οἱ θαλάττιοι τῶν κατὰ θάλατταν κινδύνων. οἱ μὲν γὰρ ἔμπειροι τῶν θαλαττίων εὐέλπιδές τε καὶ οὐδὲν ἡγούμενοι δεινὸν ἀποβήσεσθαι θαρροῦσι δι’ ἐμπειρίαν, οἱ ἀνδρεῖοι ἀπεγνωκότες τὴν σωτηρίαν καὶ δυσχεραίνοντες τὸν τοιοῦτον θάνατον δι’ οὐδὲν καλὸν γινόμενον ὑφίστανται αὐτόν, οὐκ ἐνδιδόντες αὑτοὺς τῷ περὶ αὑτοὺς φόβῳ· ὡς εἴγε ἀφέλοιτό τις τῶν θαλασσίων ἐκείνων τὴν ἐλπίδα τοῦ σωθήσεσθαι, οὐδὲ ἐγγὺς αὐτοὺς ὁμοίως φέροντας τὸν κίνδυνον εὑρήσει τοῖς σπουδαίοις.

[*](1115b4)

<Ἅμα> δὲ καὶ ἀνδρίζονται ἐν οἷς ἡ ἀλκή.

Οἱ ἀνδρεῖοι δηλονότι. ἐν οἷς γὰρ καλόν τι περιγινόμενον διὰ τὸν θάνατον, ὑπομένει τοὺς κινδύνους, ἐν οἷς δ’ οὐκ ἔστι, τουτέστιν ἐν τοῖς κατὰ θάλατταν, οὓς καὶ φθοράς φησιν, ἢ τοῖς ἀπὸ νόσων θανάτοις οὔτε καλόν ἐστιν οὔτε τις πρᾶξις καὶ ἐνέργεια ἀπὸ ἀνδρείας γίνεται. τὸ δὲ φοβερὸν οὐ πᾶ σί’ μὲν τὸ αὐτό. διὰ τούτου δείκνυσιν ὅτι ἔστι τινὰ φοβερὰ τοῖς ἀνθρώποις ἄλλοις ἄλλα, φιλοχρημάτῳ μὲν ἡ τῶν χρημάτων [*](1 οὐ Β: οὐδὲ a 6 σωτηρίας scripsi: σωτηρίαν Ba 11 τὰ εἰρημένα a: τοῖς εἰ- ρημένοις Β 12 τὸν καλὸν a: τῶν καλῶν Β 14 προσπίπτουσιν a: ὑποπίπτου- σιν Β 17 ὡς εἴρηται Β: ὡς ἤδη εἴρηται a 18 τὸν περὶ Β: τοὺς περὶ a 25 τῶν θαλασσίων a: τῆς θαλάσσης B 27 εὑρήσει Β: εὑρήσεις a 28 ἅμα a et Arist.: om. Β ἐν οἷς ἡ ἀλκή Β: ἐν οἷς ἐστιν ἡ ἀλκή a et Arist. cod. Nb: ἐν οἷς ἐστιν ἀλκή Arist. vulg. rhesis usque ad πράττει ὁ ἀνδρεῖος (p. 1115b20) a 29 περιγινόμενον Β: περιγενόμενον a)

ἀποβολή, φιληδόνῳ δὲ ἡ τῶν ἡδονῶν, φιλοζώῳ δὲ <ὁ> θάνατος καὶ ἄλλῳ[*](45v) ἄλλο τι. τὰ δὲ ὒ πὲρ ἄνθρωπον σεισμοὶ σκηπτοὶ χάσματα ἐμπρησμοί, ὥστε εἰ παντὶ ταῦτα φοβερά, καὶ τῷ ἀνδρείῳ, καθό ἐστιν ἄνθρωπος καὶ μὴ ἀναίσθητος. τὰ δὲ κατ’ ἄνθρωπον διαφέρει μεγέθει, φοβερὰ δηλονότι, ἃ οὐ πᾶσιν ἀνθρώποις ὁμοίως ἐστὶ φοβερὰ ἀλλὰ διάφορα. καὶ γὰρ μεγέθει ἄλλων διαφέρει, ὥσπερ ἐπὶ τοῦ Αἴαντος. “Αἴας δ’ οὐκέτ’ ἔμιμνε βιαζόμενος βελέεσσι· δάμνα μιν χηνός τε νόος καὶ Τρῶες <ἀγαυοὶ> βάλλοντες’’ · καὶ “πάντῃ δὲ κακὸν κακῷ ἐστήρικτο”. τῷ γὰρ μεγέθει τῶν κακῶν ὁ Αἴας εἴκει. καὶ ἔτι τὰ μὴ φοβερὰ ὡς τοιαῦτα φοβεῖσθαι, οἷον εἴ τις φοβεῖται μυὸς ψόφον ἡ βόμβον ὑδάτων. κατ’ ἀξίαν γὰρ καὶ ὡς ἄν ὁ λόγος, τουτέστι τῶν φοβερῶν καὶ θαρραλέων πάσχει καὶ πράττει ὁ ἀνδρεῖος. φοβεῖται δὲ καὶ θαρρεῖ, φησίν, ὡς ἄν ὁ λόγος ὑπαγορεύῃ, καὶ μάλιστα τὸ οὗ ἕνεκα ἐν τοῖς φόβοις καὶ ἐν τῷ θαρρεῖν φυλάξει.

[*](15 p. 1115b20)

τέλος δὲ πάσης ἐνεργείας ἐστὶ τὸ κατὰ τὴν ἕξιν.

Τέλος δέ ἐστι, φησί, καὶ τὸ οὗ ἕνεκα τῷ μὲν ἀνδρείῳ τὸ κατὰ τὴν ἀνδρείαν, ἑκάστῳ δὲ τῶν τὰς ἀρετὰς ἐχόντων τὸ κατὰ τὴν ἕξιν καθ’ ἣν ἐνεργοῦσιν. ἔστι δὲ ἡ κατὰ τὰς ἕξεις τὰς κατ’ ἀρετὴν ἐνέργεια τοῦ καλοῦ χάριν γινομένη. καὶ ὁ ἀνδρεῖος πάντα τε ὑπομενεῖ καὶ ἃ πράσσει ὡς ἀνδρεῖος πράξει καὶ τοῦ καλοῦ [καὶ] τοῦ ἐν αὐτοῖς χάριν. ὁρίζεται ἕκαστον τῷ τέλει. τὸ γὰρ τινὸς χάριν γινόμενον ἐκεῖνο ὅρον ἔχει. καλὸν δὲ ἡ ἀνδρεία· ἕκαστον δὲ τοιοῦτον εἶναι λέγεται καὶ ὁρίζεται τῷ τέλει· δεῖ οὖν τῆς ἀνδρείας τὸ τέλος τὸ οὗ ἕνεκα καλὸν εἶναι.

[*](p. 1115b29)

Δοκεῖ δὲ καὶ ἀλαζὼν εἶναι ὁ θρασὺς καὶ πρὸ προσποιητικὸς ἀνδρείας.

Ἐλέγχεται δὲ τῶν τοιούτων ἐν τοῖς ἀληθῶς κινδύνοις ἡ προσποίησις, [*](46r) ὁποῖοί <εἰσιν οἱ> Τρῶες παρ’ ‘Oμήρῳ “Τρῶες μὲν κλαγγῇ τ’ ἐνοπῇ τ’ ἴσαν ὄρνιθες ὥς’’ , οἱ δ’ ‘Eλληνες ἐξ ἐναντίας “μένεα πνείοντες’’ καὶ [*](1 post ἀποβολὴ add. φοβερὸν a: om. Β ὁ θάνατος a: θάνατος Β 6 ὥσπερ a: καὶ Β Homer. Il. II 102 sq. 7 βιαζόμενα Ba: βιάζετο γὰρ Homerus βελέεσσι B: βελἐεσι a ἀγαυοὶ a: om. Β 8 Homer. Il. II 111 ἐστήρικτο B: ἐστήρικται a 10 μυὸς ψόφον] cf. H 6 p. 1149a8 11 post λόγος add. ὑποτίθησι a: om. Β φοβερῶν καὶ Β: φοβερῶν τὲ καὶ a 12 δὲ Β: τὲ a 13 ὑπαγορεύῃ B ex corr.: ὑπογορεύει a ἐν τοῖς Β: ἔντε’ τοῖς a 15 rhesis usque ad φοβερὰ θρασύς (p. 1115b29) a 16 τῷ μὲν Β: τῷ μὲν οὖν a 18 ἐνεργοῦσιν Β: ἔχουσιν ἐνερ- γεῖν a κατ’ ἀρετὴν Β: κατὰ τὴν ἀρετὴν a 19 ὁ ἀνδρεῖος B: ὁ ἀνδρεῖος δὴ a 20 καὶ τοῦ Β: τοῦ a 24 rhesis usque ad φυγέειν κύνας (p. 11 16a35) a 26 ἡ προσποίησις B: ἡ προσποίησις αὐτῶν a 27 εἰσὶν οἱ a: om. B Homer. Il. Γ 2 ἐνοπῆ τ’ Β: om. a 28 Homer. II. Γ 8 11*)

“σιγῇ δειδιότες σημάντορας”. τοιοῦτοι οἱ ἀνδρεῖοι, ὡς καὶ αὐτὸς προιὼν [*](46r) ἐρεῖ. μαλακία γὰρ τὸ φεύγειν τὰ ἐπίπονα· ὁμοίως ἐστὶ καὶ ἡ πενία, ἣ ἀπὸ τοῦ πενεῖν εἴρηται, ἀφ’ οὗ καὶ πόνος ὠνόμασται. πρῶτον μὲν ἡ πολιτική. πολιτικὴ ἀνδρεία ἐστί, καθ’ ἣν ὑπομένουσιν οἱ πολῖται τοὺς κινδύνους διὰ τὰ ἐκ τῶν νόμων πρόστιμα καὶ ὀνείδη καὶ τὰς διδο- μένας τιμάς. καὶ δοκοῦσιν οὗτοι ἀνδρειότατοι εἶναι, παρ’ οἷς οἱ δειλοὶ ἄτιμοι, οἱ δὲ ἀνδρεῖοι ἔντιμοι ἐκ τῶν νόμων ἢ διὰ τὰ ἤθη. ἐοικέναι δέ φησι τὴν πολιτικὴν τῇ ὡς ἀληθῶς ἀνδρείᾳ, διὸ καὶ λέγει δι’ αἰδῶ γὰρ ἡ ἀρετή ἐστι καὶ καλόν, ὡς καὶ Διομήδης καὶ Ἕχτωρ φάσκουσιν, ὁ μὲν ἲς Πολυδάμας μοι πρῶτος ἐλεγχείην ἀναθήσει’’, <Διομήδης δὲ> “Ἕχτωρ γάρ ποτε φήσει ἐνὶ Τρώεσσ’ ἀγορεύων ‘Τυδείδης ὑπ’ ἐμεῖο φοβεύμενος ἵκετο νῆας.’ ὧς ποτε τ’ ἀπειλήσει, τότε μοι χάνοι εὐρεῖα χθών.’’ σημειωτέον δέ, ὅτι τὴν αἰδὼ ἐνταῦθα ἀρετὴν εἶπεν, οὐ δοκοῦν αὐτῷ τοῦτο οὔτε ἐν τῷ δευτέρῳ οὔτε ἐν τῷ τετάρτῳ, ἤιοι κοινότερον ἐνταῦθα λέγων, ἢ καὶ τῷ ὄντι εἴη ἂν ἀρετή, καλῶν πράξεων οὖσα αἰτία. ὁμοίως δὲ καὶ τὴν τιμὴν καλὸν νῦν φησιν, ἢ καὶ τοῦτο κοινότερον λέγων, ἡ τὸ τίμιον τῇ αὑτοῦ φύσει ἀγαθὸν ἄν εἴη, λέγων τὸ καλὸν ἀντὶ τοῦ ἀγαθοῦ, ἢ εἰ ἔστι τις τιμὴ καλή, ὥσπερ ἣν μετέρχεται ὅ τε μεγαλόψυχος καὶ ὁ μεταξὺ τοῦ τε φιλοτίμου καὶ ἀφιλοτίμου, οὗ ἐμνημόνευσε καὶ ἐν τῷ δευτέρῳ καὶ ἐν τῷ τετάρτῳ. ὁ μὲν οὖν ἀνδρεῖος διὰ καλοῦ ὄρεξιν ποιεῖ ἃ ποιεῖ καὶ κατὰ τὴν ἀνδρείαν, ὁ δὲ πολιτικὸς τιμῆς χάριν, ἀλλὰ καὶ δι’ αἰσχροῦ φυγὴν τοῦ ἔξωθεν ὑπὸ τῶν πολιτῶν ὀνείδους. εἰ δὲ καὶ ὁ ἀνδρεῖος δι’ αἰσχροῦ φυγήν, ἀλλ’ οὐ καὶ ὀνείδους, ἀλλ’ ὅτι τῇ αὐτῶν φύσει αἰσχρὰ ἡγεῖται αὐτὰ φυλάσσεσθαι. καὶ φεύγοντες οὐ τὸ αἰσχρὸν ἀλλὰ τὸ λυπηρόν, τὸ ἐκ τοῦ ἐπιτιμίου καὶ τῆς τιμωρίας δηλονότι, ἣ ζημία ἐστὶ χρημάτων ἢ μάστιγες.

[*](p. 1116a36)

Καὶ οἱ προστάττοντες, κἂν ἀναχωρῶσι, τύπτοντες.

Ὡς παρ’ Ἡροδότῶ Πέρσαι· ὑπὸ γὰρ τοιούτοις ἐπιστάταις ἐν Θερμοπύλαις Ἕλλησιν ἐμάχοντο. καὶ οἱ πρὸ τῶν τάφρων καὶ τῶν τοιούτων [*](1 Homer. II. Δ 431 προ·ιὼν] p. 1116a9 2 post ἐρεῖ add. ὅτι δειλοῦ τὸ ἐπίλυπον εἶναι. καὶ τῇ λύπῃ ὑπερβολικῶς κεχρῆσθαι a: om. Β 5 πρόστιμα Ba et Aspasius: ἐπιτίμια Arist. καὶ ὀνείδη Β et Aspasius: καὶ τὰ ὀνείδη a et Aristoteles 7 οἱ δὲ Ba et codd. Arist. LbMbNb: καὶ οἱ Arist. vulg. 9 ὃ μὲν] Homer. II. X 100 10 πολυδάμας Ba et Arist. cod. Lb: πουλυδάμας Arist. vulg. διομήδης δὲ a: om. Β Ἕκτωρ γὰρ] Homer. Il. Θ 148 sqq. 11 τρὡεσσ’ Β: τρώεσσιν a ἐμεῖο Β: ἐμοῖο a 12 πότε τ’ Ba: ποτ’ Homer. 13. 14 ἐν τῷ δευτέρῳ] c. 7 p. 1108a31 14 ἐν τῶ τετάρτω Β: ἐν τετάρτῳ a] c. 15 p. 1128b10 16 καλόν νῦν Β: νῦν καλόν a ἢ Β: ἢ εἰ a 17 ἄν εἴη a: εἴη ἂν Β 19 ἀφιλοτίμου Β: τοῦ ἀφιλοτίμου a ἐν τῷ δευτέρω] c. 7 p. 1107b29 19. 20 ἐν τῷ τετάρτῳ] c. 10 p. 1125b9 20 καλοῦ Β: καλὴν a 22 τῶν πολιτῶν Β: τοῦ πολιτικοῦ a 27 rhesis usque ad οἱ στρατιῶται (p. 1116b6) a 28 παρ’ Ἡροδότῳ] H 223 29 ἐμάχοντο a: ἐμαχέσαντο Β)

παρατάττοντες. τοῦτο περὶ Λακεδαιμονίων λέγοι ἄν· τοιαύτην γάρ τινα 46r μάχην, ὅτε πρὸς Μεσσηνίους ἐμαχέσαντο, ἐπολέμουν, ἧς καὶ Τυρταῖος μνημονεύει. δοκεῖ δὲ καὶ ἡ ἐμπειρία ἡ περὶ ἕκαστα ἀνδρεία εἶναι, οἷον ἐπὶ τῶν θαλαττίων ἔφη καὶ ἐπὶ τῶν νόσων οἱ ἰατροὶ μὴ ἀπογινώσκοντες τὸν δοκοῦντα ἀνίατα νοσεῖν, διὰ δὲ τὴν τῶν προεφωδευμένων πεῖραν εὐθαρσεῖς ὄντες· καὶ ἐπὶ τῶν προκειμένων ὡσαύτως. καὶ ἐν ἑκάστῃ τέχνῃ καὶ ἐπιτηδεύματι ἐν τοῖς κινδύνοις εὐθαρσεῖς οἱ ἔμπειροι, καὶ κατ’ οἰκοδομικὴν καὶ ναυτικὴν καὶ εἴ τις ἑτέρα τέχνη. ὅθεν καί φησιν Σωκράτης ᾠήθη ἐπιστήμην εἶναι τὴν ἀνδρείαν. λέγει γὰρ ἐν Λάχητι Σωκράτης παρὰ τῷ Πλάτωνι, ἐπιστήμην δεινῶν τε καὶ μὴ τὴν ἀνδρείαν εἶναι. καὶ τὸ ἐν Πρωταγόρᾳ δὲ εἰρημένον τοιοῦτον. ὅτι γὰρ τοῦ ἐπιστήμονός ἐστιν ἐν οἷς ἐπίσταται θαρραλεώτατος εἶναι, καὶ ὁ ἀνδρεῖος θαρραλεώτατος, τὸν ἐπιστή- μονα εἰς τ’ αὐτὸ <συνάγων> τῷ ἀνδρείῳ, οὐ πάνυ τι συλλογιστικῶς· ὡς δὲ ἀκολουθοῦντος τῷ τοὺς ἐπιστήμονας καὶ ἐμπείρους θαρραλέους <εἶναι καὶ τοὺς θαρραλέους> ἐπιστήμονας, καὶ διὰ τοῦτο τὴν ἀνδρείαν οὖσαν γνῶσιν καὶ ἐμπειρίαν τινά.

[*](p. 1116b6)

Δοκεῖ γὰρ εἶναι πολλὰ κενὰ τοῦ πολέμου.

Κενὰ τοῦ πολέμου καλεῖ τὰ ἐν οἷς οὐδεὶς κίνδυνος τοῖς παραταττομένοις, [*](46v) φαίνονται δὲ τοῖς οὐκ εἰδόσιν αὐτά, κενὰ ὄντα, ἀνδρεῖοι οἱ δι’ ἐμπειρίαν μένοντες ἐν τούτοις. ὅτι δὲ μὴ δι’ ἀνδρείαν ποιοῦσι, δῆλον ἐκ τοῦ ὅταν ὑπερτείνῃ ὁ κίνδυνος καὶ λείπωνται ταῖς παρασκευαῖς πρώτους φεύγειν αὐτούς. δοκοῦσι δ’ εἶναι θαρραλέοι καὶ διὰ τὴν παρασκευὴν τῶν ὅπλων καὶ <τὴν> περὶ τὴν χρῆσιν αὐτῶν ἐμπειρίαν, ὅπερ κἀπὶ ‘Eρμαίῳ συνέβη. Ἕρμαιον ἐν Κορωνείᾳ τῆς Βοιωτίας τόπος οὕτω λεγόμενος πεδινὸς ἐν αὐτῇ, τῶν ἄλλων ἀνωμάλων ὄντων, ἐν ᾧ παρατεταγμένοι ποτὲ Κορωνεῖς σὺν τοῖς βοηθήσουσιν αὐτοῖς στρατιώταις ἐκ τοῦ Μεταχοίου μετὰ τῶν βοιωταρχῶν, ὅτε τὴν πόλιν κατέλαβε καὶ τὴν ἀκρόπολιν εἶχεν ὑφ’ ἑαυτῷ ’Oνόμαρχος ὁ Φωκεὺς προδοθεῖσαν αὐτῷ, αὐτοὶ μὲν μείναντες ἀπέ- θανον ὑπὸ τῶν ἀμφὶ τὸν ’Oνόμαρχον, ἀποκλείσαντες τὰς πύλας, ἵνα αὐτοῖς μηδὲ βουλομένοις εἴη φυγεῖν καὶ καταλιπεῖν τὴν πατρίδα. οἱ δὲ τῶν Βοιωτῶν βοηθήσαντες αὐτοῖς στρατιῶται ἐκ τοῦ Μεταχοίου, ἔφυγον εὐθὺς [*](1 Λακεδαιμονίων scripsi: λακεδαιμονίαν Ba 2 Τυρταῖος] cf. fr. 8. II 12 Bergk 3 ἀνδρεία εἶναι Ba et Arist. codd. Kb Nb Ob: ἀνδρεία τις εἶναι Arist. vulg. 4 ἔφη] c. 9 p. 1115b1 8 φησὶν Σωκράτης Β: Σωκράτης, φησὶν a 9 ἐν Λάχητι] p. 196 D 10. 11 ἐν πρωταγόρα Β : ἐν τῷ πρωταγόρᾳ a] p. 350 C 13 συνάγων a: om. Β πάνυ τι a: πάνυ τοι B 14. 15 εἶναι, καὶ τοὺς θαῤῥαλέους a: om. Β 17 κενὰ Β et Arist. vulg.: καινὰ a et Arist. codd. Kb Mb rhesis usque ad καὶ ὁρμήν (p. 1116b30) a 18 κίνδυνος B: κινδυνεύει a 20 ὅτι δέ μὴ δι’ a: ὅτι μὴ δὲ Β 23 τὴν περὶ a: περὶ B 24 Κορωνεία a: κορώνη Β Βοιωτίας a: βοιοτίας Β ante πεδινὸς add. ἐστὶ a: om. Β 26 Μεταχοίου Marx: μετὰ τοίχου Ba κατέλαβε Β: κατέλαβον a 28 ’Oνόμαρχος Marx: ὁ μόναρχος Ba 29 ὀνόμαρχον B: μόναρχον a εἴη B: ἐξείη a 31 Μεταχοίου Marx: μετατοίχου B: μετὰ τοίχου a)

ἐν ἀρχῇ τῆς μάχης, αἰσθόμενοι ἕνα τεθνάναι τῶν βοιωταρχῶν Χάρων. [*](46v) ἱστοροῦσι περὶ τῆς μάχης ταύτης Κηφισσόδωρος ἐν τῇ ιβ΄ <τῶν> Περὶ ἱεροῦ πολέμου καὶ Ἀναξιμένης ἐν τῇ τετάρτῃ τῶν Περὶ Φίλιππον καὶ Ἔφορος ἐν τῇ τριακοστῇ. καὶ οἱ διὰ θυμόν. οἱ θυμοειδεῖς ὡς ‘Ρωμαῖοι καὶ πάντα τὰ ἑσπέρια ἔθνη. ἰτητικώτατον γὰρ ὁ θυμός, ἀντὶ τοῦ ὁμόσε ἰέναι τοῖς κινδύνοις <ὁ θυμὸς> αἴτιος μάλιστα· τοιαῦτα δὲ θηρία. ἰτητικώτατον· κινητικώτατον, ὁρμητικώτατον. καὶ ἔζεσεν αἷμα· τοῦτο εἶπεν, ἐπεὶ δοκεῖ ζέσις τις τοῦ περὶ τὴν καρδίαν αἵματος ὁ θυμός, τὸ δὲ “ οἱ δριμὺ μένος προὔτυψε φίλον πατέρα εἰσορόωντι’’ ἐκ τῶν ὑστάτων ἐστὶ τῆς ’Oδυσσείας, μένος τὸν θυμὸν λέγοντος αὐτοῦ. λέγοι δ’ ἄν ὅτι ἀνέπνευσεν εὐθαρσής τε καὶ θυμοῦ μεστὸς ὁρῶν τὸν πατέρα.

[*](p. 1116b30)

Οἱ μὲν οὖν ἀνδρεῖοι διὰ τὸ καλὸν πράττουσιν.

Εἰπὼν ὅτι καὶ αἱ ἀνδρεῖοι θυμοειδεῖς, πῶς, ἐξηγήσατο· οὐ γὰρ ὡς διὰ θυμὸν ποιοῦντες ὡς τὰ θηρία καὶ οἱ διὰ θυμόν τι ποιοῦντες ἄνθρωποι, ἀλλ’ ὅτι συνεργεῖ αὐτοῖς ὁ θυμός, ἐνθουσιαστικωτέρους αὐτοὺς ποιῶν πρὸς τὰς πράξεις τοῦ καλοῦ χάριν γινομένας ὑπ’ αὐτῶν. τὰ θηρία δέ, φησί, οὐ διὰ τὸ καλὸν χρῆται τῷ θυμῷ ἀλλὰ διὰ λύπην, <ἔτι δὲ> καὶ ἀλγηδόνα καὶ φόβον. εἶπε δὲ περὶ τῶν θηρίων τὸ ὥσπερ καὶ τὰ θηρία ἐπὶ τοὺς τρώσαντας φερόμενα, ὅτι φέρονται μὲν οἱ θυμοειδεῖς διὰ τὸν θυμὸν ἐπὶ τοὺς κινδύνους ὡς καὶ τὰ θηρία ἐπὶ τοὺς τρώσαντας. οὐ μὴν καὶ τὰ θηρία διὰ θυμὸν ἁπλῶς εἶπε νῦν, διὰ γὰρ λύπην αὐτά φησιν ἐπιέναι τισί, καὶ ὅτι γε μὴ ἀνδρεῖα τὰ θηρία ἐδήλωσε διὰ τοῦ ὁρμᾶν αὐτὰ πρὸς τὸν κίνδυνον, οὐδὲν τῶν ἀπαντησομένων δεινῶν προορῶντα, ἐπεὶ οὕτω γε καὶ οἱ ὄνοι ἀνδρεῖοι ἄν εἶεν· ‘Oμηρος “ὡς δ’ ὅτ’ ὄνος παρ’ ἄρουραν <ἰὼν> ἐβιάσατο παῖδας" καὶ τὰ ἑξῆς. τοῦτο δὲ εἰς δήλωσιν παρέθετο τοῦ μὴ πᾶσαν ὑπομονὴν δεινῶν κατ’ ἀνδρείαν γίνεσθαι. ὡσαύτως καὶ οἱ μοιχοὶ οὐ τοῦ καλοῦ χάριν ὑπομένουσι τὰ δεινὰ ἀλλὰ τῆς αἰσχρᾶς ἐπιθυμίας.

[*](p. 1117a4)

Φυσικωτάτη δὲ ἔοικεν ἡ διὰ τὸν θυμὸν εἶναι. Φυσικωτάτην εἶναί φησι τὴν διὰ θυμὸν ἀνδρείαν, ἐπεὶ φυσικὸν πάθος ὁ θυμός. διὸ καὶ προσλαβοῦσα ἡ τοιαύτη ἀνδρεία προαίρεσιν καὶ τὸ [*](2 ιβ Β: δωδεκατἐρῳ a τῶν a: om. Β 4 Ἔφορος] Fragm. Hist. Graec. I 274, 153 üller 5 ἰτητικώτατον a et Arist.: ἰτητικὸν Β 6 ὁ θυμὸς a: om. Β 8 δοκεῖ] cf. De auima Α 1 p. 403a31 9 τὸ δὲ Β: τῷ δὲ a 10 τῆς ’0δυσσείς] ω 319 λέγοι a: λέγοιτο Β 11 εὐθαρσής Β: εὐθαρῶς a 12 rhesis usque ad τὸν κίνδυνον (p. 1117a3) a 13. 14 ὡς τὰ H: ὥσπερ τὰ a 17 ἔτι δὲ a: om. Β 18 εἶπε Β: εἰπὼν a ὥσπερ καὶ τὰ Ba: ὥσπερ τἄ Aristoteles 20 ὡς Β: ὥσπερ a 24 Ὅμηρος] II. Α 558 25 ἰὼν a: om. B 29 rhesis usque ad τὸ πάθος (p. 1117a9) a)

οὗ ἕνεκα ἡ ἀληθῶς ἀνδρεία γίνεται. ἐν μεσότητι γὰρ τῶν παθῶν αἱ 46v ἠθικαὶ ἀρεταί, γίνεται δὲ ἐν μεσότητι ὁ θυμὸς ταῦτα προσλαβών. ἔτι ἡ ἀνδρεία περὶ τὸν θυμόν· ὑπηρετεῖται γὰρ ὁ θυμός, ὡς ἔφην, τῷ ἀνδρείῳ. οἱ δὲ διὰ ταῦτα μάχιμοι μέν, οἱ δι’ ἡδονήν, φησί, καὶ λυτὴν. |

[*](p. 1117a9)

Παραπλήσιον δ’ ἔχουσί τι.

[*](47r)

Τὸ ὁμόσε δηλονότι τοῖς κινδύνοις χωρεῖν, ᾧ τὸ εἶναι ἀνδρεῖοι φαντάζονται καὶ οὗτοι. ἀλλ’ οἱ μὲν ἀνδρεῖοι διὰ τὰ προειρημένα θαρραλέοι, διὰ τὸ καλὸν δηλονότι καὶ τὴν τοῦ αἰσχροῦ φυγήν. ἀνδρείου δ’ ἦν τὰ φοβερὰ ἀνθρώπῳ ὄντα καὶ μὴ φαινόμενα ὑπομένειν, τὰ καὶ ὄντα καὶ φαινόμενα φοβερά, μὴ ὡς οἱ εὐέλπιδες· ἐκεῖνοι μὲν γὰρ φαινόμενα μὲν φοβερὰ ὑπομένουσιν, ὄνια δὲ φεύγουσιν. ἀνδρειότερον δέ φησι τὸν ἐν τοῖς αἰφνιδίοις φοβεροῖς ἀπαθῆ μένοντα καὶ ἀπτόητον, οὐ τὸν ἐν παρασκευῇ, ᾧ καὶ λόγος τι συνεργήσει καὶ ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπεσκεμμένη πείσει μὴ ἀποδειλιᾶν ἀλλ’ ἐγκαρτερεῖν τοῖς δεινοῖς. ταῦτα δὲ ἐν τοῖς κατ’ ἀνθρώπους φησὶ φόβοις, οὐκ ἐν τοῖς ὑπὲρ ἄνθρωπον, σεισμοῖς δηλαδή, ἐπικλύσεσι θαλάττης καὶ τοῖς ὁμοίοις. ἀνδρεῖοι δὲ φαίνονται καὶ οἱ ἀγνοοῦντες. πέμπτου καὶ τελευταίου μνημονεύει τρόπου, καθ’ ὃν δοκοῦσιν εἶναί τινες ἀνδρεῖοι οὐκ ὄντες, τοῦ δι’ ἄγνοιαν. καὶ γὰρ οἱ ἀγνοοῦντες καὶ ἄπειροι τῶν ἐπιφερομένων δεινῶν καὶ διὰ τοῦτο θαρροῦντες πρὸς αὐτὰ ἀνδρεῖοι δοκοῦσιν εἶναι, ὅθεν καὶ ἡ παροιμία ἐρρύη ‘γλυκὺς ἀπείρῳ πόλεμος’. εἰσὶ δὲ καὶ οὗτοι παραπλήσιον ἔχοντες τοῖς εὐέλπισιν · οἴονται γοῦν καὶ αὐτοὶ μηδὲν πείσεσθαι· πλὴν ἐκεῖνοι μὲν τῷ διὰ πείρας γεγονέναι καὶ κεκρατηκέναι πολλάκις ἔχουσι τὸ εὐέλπιδες εἶναι (διὸ καὶ παραμένουσι χρόνον τινά), οἱ δὲ ἀγνοοῦντες καὶ ἠπατημένοι οὐδὲν ἀξίωμα ἔχουσιν· οὐ γὰρ εἰδότες ὑπερορῶσι. διὸ γνόντες τἀληθὲς ἢ μόνον ὑποπτεύσαντες φεύγουσιν <εὐθύς>.

[*](p. 1117a26)

Ὅπερ οἱ Ἀργεῖοι ἔπαθον περ ἶπες ὄντες τοῖς Λάκωσιν ὡς Σικυωνίοις.

Ξενοφῶν γὰρ ἐν τῇ ἕκτῃ τῶν ‘Eλληνικῶν λέγει ἡττωμένων Σικυωνίων ὑπὸ Ἀργείων Πασίμαχον τὸν ὑφαρμοστὴν τῶν Λακεδαιμονίων ἔχοντα ὀλίγους <ἱππέας> μεθ’ ἑαυτοῦ ἀφελόμενον τὰς ἀσπίδας τῶν Σικυωνίων καὶ [*](1 τῶ ἀνδρείω Β : τῇ ἀνδρείῳ a 2 ταῦτα Β: τὐτην a 5 rhesis usque ad ὑποπτεύωσι, φεύγουσιν (p. 1117a26) a 5 τὸ ὁμόσε Β: ὁμόσε a 6. 7 φαντάζονται a: φαντάζουσι a μὴ Ha et Arist. cod. Kb: om. Arist. vulg. 15 post δηλαδὴ add. καὶ χάσμασι καὶ a: om. Β 17 μνημονεύει scripsi: μνημονεύσει Ba 19 ἄπειροι B: οἱ ἄπειροι a 20 γλυκὺς κτλ.] cf. Diogen. Ill 94 ibique interpp. 21 δὲ Β: om. a 25 γνόντες B: ἀγνοοῦντες a 26 εὐως a: om. Β 27 ὅπερ—σικυωνίοις (28) a: ὡς ἀργεῖοι περιπεσόντες λακεδαιμονίοις ὑπὸ σικυωνίων Β rhesis usque ad ἐκείνων αἰρεῖται (p. 1117b15) a 29 ἐν τῆ ἕκτῃ] in nostris exemplaribus IV, 4,10 30 ὐφαρμοστήν] ἱππαρμοστὴν Xenophon 31 Ἱππέας a: om. Β)

ὁπλίσαντα τοὺς ἑαυτοῦ καὶ τοὺς ἵππους πρὸς δένδροις τισὶ δήσαντα, [*](47r) ἐπελθεῖν τοῖς Ἀργείοις, τοὺς δὲ μέχρι μὲν ὀλίγου διὰ τὰ ἐπὶ τῶν ἀσπίδων ἐπίσημα Σικυωνίους οἴεσθαι τοὺς Λάκωνας καὶ καταφρονεῖν αὐτῶν δι’ ἄγνοιαν, ὕστερον μέντοι τῇ πείρᾳ μαθεῖν αὐτοὺς οἵτινες ἦσαν καὶ φεύγειν. διὸ καὶ ἐπίλυπον ἡ ἀνδρεία καὶ δικαίως ἐπαινεῖται. δικαίως ἐπαινεῖσθαί φησι τὴν ἀνδρείαν καὶ τῶν ἄλλων ἀρετῶν προκεκρίσθαι ἐνταῦθα διὰ τὸ πλείω τὰ λυπηρὰ τῶν ἡδέων ἔχειν. τὸ μὲν γὰρ τέλος οὗ χάριν πάντα πράσσει καὶ ὑπομένων ποιεῖ, ὅπερ ἐστὶν ἡδὺ τῷ ἀνδρείῳ, λυπηρὰ δὲ καὶ ἐπίπονα τὰ κύκλῳ, ἅ ἐστιν αἱ πράξεις καὶ τὰ παθήματα, δι’ ὧν τοῦ τέλους τυγχάνει. τραύματα γὰρ καὶ θάνατοι ὑφ’ ὧν ἐπισκοτεῖται καὶ ἐπικαλύπτεται τὸ ἐν <τῇ> ἀνδρεία ἡδύ, ὡς εἶναι τοῖς πολλοῖς γνώριμον, ὃ καὶ σημεῖον ἐναργέστατον τοῦ τὸ τέλος αὐτῷ ἡδὺ εἶναι. διὰ γὰρ τὴν ἔφεσιν ἐκείνου καὶ τούτων ἀνέχεται. οὐ γὰρ ἡ τούτων ὑπομονὴ ἡδὺ αὐτῷ, ἀλλ’ ὅτι αἰσχρὸν τὸ μὴ ὑπομένειν ὑφίσταται αὐτά. μνημονεύσας δὲ καὶ τῶν πυκτῶν, οἷς τὸ μὲν στεφανοῦσθαι καὶ τιμᾶσθαι τέλος καὶ ἡδύ, τὰ δὲ δι’ ὧν γίνονται ταῦτα ἀηδῆ τε καὶ ἐπίπονα (πληγαὶ γὰρ καὶ τραύ|ματα) τῷ πλείω ταῦτα καὶ μείζω <εἶναι> 47v τῆς ἀπὸ τῶν στεφάνων ἡδονῆς. μικρὸν γὰρ ὡς πρὸς τἀηδῆ τὸ δι’ αὐτῶν γινόμενον παραβαλλόμενον γίνεται, ὡς μηδὲν ἔχειν αὐτοὺς δοκεῖν ἡδύ. εἰπὼν δὲ ἄκοντι τῷ ἀνδρείῳ ἔσεσθαι τά τε τραύματα καὶ τὸν θάνατον, ὑπομένειν μὲν ταῦτα ἢ διότι καλὸν ἢ διότι αἰσχρὸν τὸ μή, φησὶ τοσούτῳ μᾶλλον αὐτὸν ἐπὶ τῷ θανάτῳ λυπηθήσεσθαι, ὅσῳ μᾶλλον εὐδαιμονέστερός ἐστι καὶ περιφανέστερος ἐν ἀρετῇ. ὡς γὰρ πολλῶν τε καὶ μεγάλων ἀγαθῶν αὐτός τε άποστερούμενος καὶ ἀποστερῶν τοὺς οἰκείους καὶ τὴν πατρίδα τῆς ἐκ τοῦ τοιούτου προστασίας, εἰκότως ἐπὶ τῷ θανάτῳ λυπηθήσεται. διὸ καὶ τὸν μηδενὸς χάριν καλοῦ γινόμενον θάνατον φυλάσσοιτο ἄν οἷον τὸν ἐν θαλάσσῃ ἐμπρησμῷ σεισμῷ ἢ τινὶ ἄλλῃ τοιαύτῃ περιστάσει.

[*](p. 1117b15)

Οὐ δὴ δὲ ἐν ἀπάσαις ταῖς ἀρεταῖς τὸ ἡδέως ἐνεργεῖν ὑπάρχει.

τοῦ ἔμπροσθεν εἰρημένου ἐπὶ τοῦ κατ’ ἀρετὴν ζῶντος τοῦ ἢ μὴ λυπουμένου γε, νῦν αἰτίαν ἀποδίδωσι καί φησι τὸ <οὐ δὴ ἐν πάσαις ταῖς ἀρεταῖς τὸ ἡδέως ἐνεργεῖν ὑπάρχει,> πλὴν ἐφ’ ὅσον τοῦ τέλους ἐφάπτονται. αἱ γὰρ κατὰ τὴν ἀνδρείαν ἐνέργειαι τοιαῦται, στρατιώτας [*](1 πρὸς δένδροις B: δένδροις a 3 τοὺς a: τοῖς Β 3, 4 δι’ ἄγνοιαν Β: διὰ τὴν ἄγνοιαν a 11 ἐπικαλύπτεται καὶ ἐπισκοτεῖται a τῇ a: om. Β 13 ἐκείνου Β: τὴν ἐκείνου B 15. 16 στεφανοῦσθαι καὶ B: στεφανεῖσθαι τε, καὶ a 16 τέλος καὶ Β: τέλος τὲ, καὶ a 17 εἶναι a: om. Β 21 ὑπομένειν scripsi: ὑπομένων Ba ταῦτα B: τοιαῦτα a 23 ἐστι Β: τέ ἐστι a 27 ἐμπρησμῷ σεισμῷ Β: ἢ ἐμπρησμῷ ἢ σεισμῷ a 28 οὐ δὴ δὲ Β et Arist. cod. Nb: οὐ δὲ δὴ a: οὐ δὴ Arist. vulg. rhesis usque ad τῶν εἰρημένων (p. 1117b22) a 30 ἔμπροσθεν] Β 2 p. 1104 b 8 31. 32 οὐ δὴ— ὑπάρχει a: om. Β 31 πάσαις a: ἀπάσαις Arist. 33 ἐφάπτονται Ba: ἐφάπτεται Arist.)

δέ, φησίν, οὐδὲν ἴσως κωλύει μὴ τοὺς κρατίστους ἀνδρείους εἶναι [*](47v) ἀλλὰ τοὺς ἧττον μὲν ἀνδρείους, μηδὲν ἄλλο ἀγαθὸν ἔχοντας. διὸ ἀντιποιήσονται τοῦ βίου. οὗτοι γὰρ εὐώνως καὶ ἐπὶ μικροῖς λήμμασι κατα- φρονοῦσι τοῦ ζῆν· διὸ χρησιμώτεροι τοῖς προσδεομένοις οὐ περὶ πολλοῦ ποιούμενοι τὴν ἑαυτῶν σωτηρίαν. οἱ γὰρ ἀνδρεῖοι οὔτε ῥιψοκίνδυνοι οὔτε περὶ τῶν τυχόντων, ἀλλ’ εἰσὶ μεγλοκίνδυνοί τε καὶ ἐν οἷς κινδυνεύειν καλόν, ἐπὶ τούτοις θαρραλέοι. τὸ δὲ ἴσως πρόσκειται· εἴη γὰρ ἄν ποτε καὶ ὁ ἀνδρεῖος τοῖς στρατιώταις κατειλεγμένος. εἴη ἄν οὖν ἡ ἀνδρεία ἕξις ἐν μεσότητι τῇ περὶ φόβους καὶ θάρρη, ὑπομενετικοὺς παρεχομένη κινδύνων τε καὶ θανάτου ἕνεκα τοῦ καλοῦ. ἐν ἁπάσαις ταῖς ἀρεταῖς. ἐγώ φημι ἐν οὐδεμιᾷ. διὰ γὰρ τὸ τέλος ἐν πάσαις τὸ ἡδύ, ἐπεὶ τὰ πρὸς τὸ τέλος ἐπίπονα πάντα, εἴ γε καὶ διὰ τὴν λύπην τῶν καλῶν ἀπεχόμεθα. ἄλλο δ’ ἀγαθὸν μηδὲν ἔχοντας. διὰ γὰρ ἔνδειαν ἀγαθοῦ μὴ ἔχοντες οὗ ἀντιποιή- σονται, πρὸς μικρὰ κέρδη τὸν βίον, ἤτοι τὴν ζωήν, ἀλλάττονται, ὅτι οἱ στρατιῶται ῥιψοκίνδυνοι καὶ μικροκίνδυνοι μικρῶν χάριν κερδῶν καταλλάτ- τοντες ζωήν, οἱ δὲ ἀνδρεῖοι οὐ δρῶσιν ῥιψοκινδύνως οὐδὲ μικροκινδύνως ἀλλὰ μεγαλοκινδύνως· τοῦ καλοῦ γὰρ χάριν καὶ ὑπὲρ πατρίδος ἤ τινος τοιούτου αἱροῦνται τοὺς κινδύνους.

[*](p. 1117b23)

Μετὰ δὲ ταῦτα περὶ σωφροσύνης.

Εἰπὼν περὶ ἀνδρείας, μέτεισιν ἐπὶ τὸν περὶ σωφροσύνης λόγον, καὶ τοῦ περὶ πρώτου τούτου λέγειν ἀποδίδωσιν αἰτίαν. λέγει γὰρ ὅτι τῷ δοκεῖν τῶν ἀλόγων μερῶν εἶναι αὐτὰς ἀρετάς. τοῦτο δὲ λέγοι ἄν οὐχ ὡς μόνων τούτων τοῦ ἀλόγου τῆς ψυχῆς οὐσῶν ἀρετῶν (πᾶσαι γὰρ αἱ ἀρεταὶ τοιαῦται), ἀλλ’ ὡς τούτων μόνων δοκουσῶν τοῖς πρὸ αὐτοῦ. Πλάτων’ γοῦν τὴν μὲν τοῦ θυμικοῦ φησιν εἶναι, τὴν δὲ τοῦ ἐπιθυμητικοῦ. ὅτι γὰρ πρὸς τοῦτον εἶπε, δηλοῖ καὶ διὰ τοῦ προσθεῖναι τὸ τῶν ἀλόγων μερῶν. δοκεῖ γὰρ Πλάτων’ τὰς δυνάμεις ταύτας τῆς ψυχῆς καὶ τοῖς τόποις χωρίζειν. λέγοι δ’ ἄν περὶ τούτων ὅτι κυριώτεραι καὶ μεγάλ’ ἢν ἔχουσαι πρὸς τὸν βίον ῥοπήν, ἡ μὲν γὰρ εὔτολμον καὶ θαρραλέον πρὸς τὰ δεινὰ τὸ ἦθος τοῦ ἔχοντος παρεχομένη καὶ λύπαις καὶ φόβοις ἀδούλωτον, ἡ δὲ κόσμιόν τε καὶ ἀήττητον ὑφ’ ἡδονῶν. τὰ γὰρ πάθη ταῦτα, θυμός τε καὶ ἐπιθυμία παιδαγωγηθέντα μὲν εὐσταθείας τῆς κατὰ τὸν βίον αἴτια, ἀπαιδαγώγητα δὲ μείναντα διαταράττει καὶ θηριώδη ποιεῖ. διὸ καὶ εἰκότως τιμιώταται [*](2 μηδὲν B: οὐδὲν δὲ a 4 πολλοῦ Β: πολλῶν a 7 ἄν Β: om. a 9. 10 κιν- δύνων τὲ, καὶ θανάτων a: κινδύνους τε καὶ θανάτους Β 10 post φημὶ add. ὡς a: om. Β 15 κερδῶν B: μισθῶν a 15. 16 καταλλάττοντες ζωήν B: τὴν ζωὴν καταλλάττοντες a 16 δρῶσιν οὐ a 19 ταῦτα Β et Arist. cod. Mb: ταύτην a et Arist. vulg. rhesis usque ad ἀκολασία φαίνεται (p. 1117b27) a 20 σωφροσύνης B: τῆς σωφροσύνης a 21 αἰτίαν ἀποδίδωσι a τῷ a: τὸ B 24 μόνων B: μόνον a 25 γοῦν a: οὖν Β 26 πρὸς τοῦτον Dieis: πρὸ τούτου Ba 28 πρῶτον add. post τούτων a: om. Β ἔχουσαι B: ἔχουσι a 30 τοῦ ἔχοντος Β: τῷ ἔχοντι a 31 ὑφ’ Β: ἀφ’ a 33 διαταράττει καὶ B: διαταράττει τὲ καὶ a)

μὲν καὶ αἱρετώταται αἱ περὶ ταῦτα ἀρεταί, ἀτιμόταται δὲ καὶ φευκτόταται [*](47v) αἰ κακίαι.

[*](p. 1117b27)

Περὶ ποίας οὖν τῶν ἡδονῶν. |

Ὥσπερ ἐπὶ τῆς ἀνδρείας εἰπὼν αὐτὴν περὶ θάρρη καὶ φόβους εἶναι [*](48r) ἔδειξε περὶ ποῖα ταῦτα, οὕτω καὶ νῦν περὶ ἡδονὰς εἰπὼν τὴν σωφροσύνην καὶ λύπας εἶναι δείκνυσι περὶ ποίας ταύτας. ἔοικε δὲ περὶ ἀνδρείας καὶ σωφροσύνης πρῶτον διδάσκειν, ὅτι καὶ αὗται πρὸς τὸν βίον μεγάλην ἔχουσι ῥοπήν, ἡ μὲν τὸ εὔτολμον τῷ ἤθει πορίζουσα, ἡ δὲ τῶν ἡδονῶν τὸ ἀήττητον. διῃρήσθωσαν δὲ αἱ ψυχικαί. ψυχικαὶ ἡδοναί εἰσιν αἱ ἄνευ τοῦ σώματος, μηδὲν πάσχοντος <τούτου> ἢ διατιθεμένου <πως> οἷον φιλοτιμία καὶ τὰ ὅμοια. ἀλλὰ μᾶλλον τῆς διανοίας. τοῦτο εἴρηται ἀντὶ τοῦ τῆς ψυχῆς, ἢ πάθη κοινότερον καὶ τὰ νοήματα εἶπεν, ὡς ἀρχόμενος καὶ τοῦ Περὶ ἑρμηνείας “ἔστι μὲν οὖν τὰ ἐν τῇ φωνῇ τῶν ἐν τῇ ψυχῇ παθημάτων σύμβολα.’’ διαθέσεις γὰρ αἱ τῆς διανοίας ἐνέργειαι, ἀλλ’ οὐ κυρίως πάθη. ὅτι διὰ τούτων ἀνάμνησις γίνεται αὐτοῖς τῶν ἐπιθυμιῶν. ἀνάμνησις μὲν τοῖς ἀκολάστοις τῶν ἐπιθυμητῶν, ἀλλ’ οὐ προηγουμένως, κατὰ συμβεβηκὸς δέ. προηγουμένως γὰρ σπουδάζεται ὑπ’ αὐτῶν ἄλλα. ἀνάμνησις δὲ αὐτῶν τούτοις γίνεται διὰ τούτων· ἀφρο- δισίων μὲν διὰ τῶν ὀσμῶν, καὶ βρωμάτων δὲ διὰ τῶν αὐτῶν, ἢ καὶ διὰ βρωμάτων πάλιν ἀνάμνησις τῶν ἀφροδισίων· εἰς τοῦτο γὰρ ἡ τρυφὴ ἄγει. οἱ τοιοῦτοι δὲ οὐ διὰ τὰς τῶν ὀσφρήσεων ἡδονὰς ἐσπουδάκασι περὶ τὰ ὀσφραντά, ἀλλ’ ὅτι ὑπομιμνήσκει αὐτοὺς ταῦτα ἀφροδισίων καὶ βρωμάτων, περὶ ἅ ἐστιν αὐτοῖς προηγουμένως σπουδή. κατὰ συμβεβηκὸς οὖν ὡς ὀσφραντοῖς αὐτοῖς χαίρουσι· συμβέβηκε γὰρ τούτοις καὶ εὐώδεσιν εἶναι. τὰ μὲν οὖν μῦρα ὑπομιμνήσκει αὐτοὺς τῶν ἀφροδισίων, ἡ δὲ ἀπὸ τῶν ὄψων ὀσμὴ τῶν σπουδαζομένων βρωμάτων. ὅτι δὲ κατὰ συμβεβηκὸς γίνεταί τισιν ἡδονὴ δι’ ὀσφρήσεως δείκνυσι διὰ τοῦ καὶ τοὺς πεινῶντας χαίρειν ταῖς ἀπὸ τῶν βρωμάτων ὀσμαῖς. οὐ γὰρ καὶ κορεσθέντες χαίρουσι ταύταις. εἰπὼν δὲ ταῦτα ἐπιφέρει, ὅτι καὶ τὸ τούτοις χαίρειν ἀκολάστου. ἀναμιμνήσκουσι γὰρ αὐτοὺς αὗται τῆς περὶ τὰ ἀφροδίσια λαγνείας καὶ <τῆς περὶ τὰ βρώματα> λιχνείας.

[*](1 αἱρετώταται Β: αἱρετώτεραι a 3 rhesis usque ad βορὰν ἕξει (p. 1118a23) a 4 ἐπὶ τῆς Β: περὶ a 6 καὶ ante σωφροσύνης Β: om. a 10 τούτου et πὼς a: om. Β ἐπιγινόμεναι Β: γινόμεναι a 12 εἶπεν ὡς Β: εἶπεν εἶναι ὥσπερ a 13 Περὶ ἑρμηνείας] c. 1 p. 16a3 14 παθημάτων Β et Arist.: τῶν πωμάτων a 15 γίνεται αὐτοῖς Arist.: γίνεται αὐτοῖς οἶς Β: αὐτοῖς γίνεται a 16 post ἐπιθυμητῶν add. διὰ τῶν εὐωδῶν a: om. Β 19 καὶ βρωμάτων Β: βρωμάτων a 22 καὶ B: τὲ καὶ a 23 ἡ σπουδή a: σπουδή Β 24 αὐτοῖς ὡς ὀσφραντοῖς a καὶ B: om. a 27 γίνεταί τισιν ἡδονὴ Β: γίνονται τισὶν ἡδοναὶ a 29 καὶ Β: om. a τούτοις Ba et Arist. cod. Ob: τοιούτοις Arist. vulg. 31 τῆς περὶ τὰ βρώματα a: om. Β)[*](p. 1118a23)

Περὶ τὰς τοιαύτας δὴ ἡδονὰς ἡ σωφροσύνη καὶ ἡ ἀκολασία ἐστίν.

Πάνυ ἐναργῶς διέβαλε τούτοις τὰς τῶν ἀκολάστων ἡδονὰς ὡς ἀνδραποδώδεις καὶ θηριώδεις· κοιναὶ γὰρ αὐτοῖς αἱ σπουδαὶ πρὸς τὰ θηρία καὶ ἀνδράποδα· χαίρουσι γὰρ καὶ οὗτοι οἷς κἀκεῖνα. ἢ οὐχ οἵ γε ἀκόλαστοι. οἱ ἀκόλαστοι οὐχὶ τῇ κρίσει τῶν χυμῶν χαίρουσιν ἀλλὰ τῇ ἀπολαύσει. <τῇ γεύσει μὲν οὖν κρίνουσι τὸ γλυκύ τε καὶ μή, ὃ γίνεται τῇ γλώσσῃ.> ἡ γεῦσις δὲ δι’ ἁφῆς γίνεται. τὸ γὰρ ἐπὶ τὸ πολὺ γλυκέος ἐμφορεῖσθαι τῇ συνεχείᾳ τῆς ἁφῆς χαίροντός ἐστι, οὐ τῇ γεύσει καὶ τῇ κρίσει, τοῦτο δὲ τῷ ἐπὶ πολὺ ἅπτεσθαι καὶ ἐμφορεῖσθαι τοῦ ἡδέος γίνεται, καὶ ὅτι δι’ ἁφῆς ἡ διὰ τῶν βρωμάτων ἡδονὴ γίνεται, ὁ τὸν φάρυγγα εὐξάμενος εἰς γεράνου μῆκος ἐκταθῆναι πιστοῦται τοῦτο ὡς ἄν ἐπὶ πλεῖστον ἥδοιτο τῇ ἁφῇ. κοινοτάτη δὴ τῶν αἰσθήσεων, ἡ αἴσθησις δηλονότι, ἣ καὶ πρώτη τοῖς ζῴοις, ὡς ἐν τῷ Περὶ ψυχῆς δείκνυται. καὶ διὰ τοῦτο καὶ θηριῶδες ἡ ἀκολασία, ὡς περὶ ταύτας ὑπάρχουσα τὰς ἡδονάς, αἳ περὶ ἁφὴν καὶ γεῦσιν συνίστανται. τὰς κοινοτέρας ἡμῖν καὶ τοῖς ἀλόγοις ζῴοις. αἱ γὰρ ἀρεταὶ καὶ αἱ κακίαι οὐχ ᾗ ζῴοις ἡμῖν ἀλλ’ ᾗ ἀνθρώποις περιγίνονται, ὧν <καὶ> τὸ ἑκούσιον, οὗ μηδὲν τῶν λοιπῶν ζῴων. ἀλλὰ περί τινα μέρη, οἷον περὶ λαιμὸν μὲν ἡ τῶν βρωμάτων ἐν οἷς ἡ λιχνεία, <περὶ δὲ τὰ αἰδοῖα τὰ ἀφροδίσια, ἐν οἷς ἡ λαγνεία>. μέντοι τῇ I ἀποσιωπήσει εὐφυῶς παρέστησε τὸ αἰδοῖον.

[*](48v)[*](p. 1118b8)

τῶν δ’ ἐπιθυμιῶν.

Ἐπίκουρος καὶ οἱ ἀπ’ αὐτοῦ οὕτως διαιροῦσι· ‘τῶν ἐπιθυμιῶν τῶν ἡδονῶν] αἱ μέν τινες ἀναγκαῖαι, <αἳ δὲ φυσικαὶ μὲν οὐκ ἀναγκαῖαι δέ,> δὲ οὔτε ἀναγκαῖαι οὔτε φυσικαὶ ἀλλὰ κατὰ κοινὴν γινόμεναι δόξαν. ἡ μὲν οὖν τῆς τροφῆς ἐπιθυμία καὶ τῆς ἐσθῆτος ἀναγκαία, ἡ δὲ τῶν ἀφροδισίων φυσικὴ μὲν οὐκ ἀναγκαία δέ, ἡ δὲ τῶν τοιῶνδε σιτίων ἢ τοιᾶσδε ἐσθῆτος ἢ τοιῶνδε ἀφροδισίων οὔτε φυσικὴ οὔτε ἀναγκαία.’ Ἀριστοτέλης δὲ <πρὸ τούτων> ἄριστά τε καὶ φανερῶς φαίνεται χρώμενος, τὰς μὲν τῶν ἐπιθυμιῶν [*](1 rhesis usque ad τινα μέρη (p. 1118b8) a 3 διέβαλε Β: διέβαλλε a 4. 5 θηρία καὶ Β: θηρία τὲ καὶ a 5 post κᾳκεῖνα iterat χαίρουσιν a: om. B 6 χυμῶν Β: χυλῶν a 7 τῇ γεύσει—τῇ γλώσσῃ (8) tum ἀλλ’ οἱ ἀκόλαστοι οὐ τῆ κρίσει—ἀπολαύσει iterat a: om. Β 8 τὸ Β: τῷ a τῷ a: τὸ Β 13 post πλεῖστον add. αὶσθανό- μενος a: om. Β 14 Περὶ ψυχῆς] A 2 p. 413 b 2 16 αἳ Β: ἁ a 18 ὧν καὶ a: ὧν Β 19 ζώων Β: ζώοις a 20 περὶ δὲ—λαγνεία a: om. Β 22 rhesis usque ad λίαν ἀνδραποδώδεις (p. 1118b21) a 23 Ἐπίκουρος] frg. 456 Usener 23. 24 τῶν ἡδονῶν Ba: delevit Us. p. 295 αἳ δὲ—ἀναγκαῖαι δέ a: om. Β 25 κενὴν Β: καινὴν a γινόμεναι Usener: γινομένους B: γενόμεναι a 28. 29 πρὸ τούτων a: lacuna B 29 φανερῶς Β: φανερᾶ a)

κοινὰς εἶναι φάσκων, τὰς δὲ ἰδίας, κοινὰς μὲν τὰς φυσικὰς λέγων, ἰδίας [*](48v) δὲ καὶ ἐπιθέτους τὰς ἐκ μοχθηρῶν ἠθῶν καὶ δόξης κενῆς ἐπιγινομένας, τάσσων τὰς φυσικὰς ὑπὸ τὰς κοινὰς καὶ τὰς ἀναγκαίας, <ὡς εἶναι τῶν φυσικῶν τὰς μὲν ἀναγκαίας>, τὰς δὲ φυσικὰς μὲν οὐκ ἀναγκαίας δέ. δὲ τὰς κοινὰς φυσικὰς λέγει καὶ τὰς ἀναγκαίας ὑποτάσσει ταῖς φυσικαῖς, δι’ ὧν ἐπήνεγκεν ἐδήλωσε λέγων οἷον ἡ μὲν τῆς τροφῆς φυσική· πᾶς γὰρ ἐπιθυμεῖ ἐνδεὴς ἢ ὑγρᾶς ἢ ζηρἀς· αὗται γάρ εἰσιν ἀναγκαῖαι· διότι δέ εἰσι φυσικαί τε καὶ κοιναὶ ἔδειξε. ποιησάμενος δὲ τὴν προειρη- μένην διαίρεσιν, ὀλίγην μέν φησιν εἶναι τὴν ἐν ταῖς φυσικαῖς ἡδοναῖς καὶ ἐπιθυμίαις ἁμαρτίαν καὶ ἐφ’ ἡμῖν γίνεσθαι. ἡ γὰρ ἐπὶ τὸ πλέον ἐν τούτοις ἐστὶ διαμαρτία, τὸ γὰρ ἐπὶ πλέον ἐμφορεῖσθαι τοῦ δέοντος τῆς τυχούσης τροφῆς ἢ ποτοῦ καὶ ἕως ἂν ὑπερπλησθῇ. ἡ γὰρ ἐπὶ τὸ ἔλασσον διαμαρτία ὑπὸ τῆς φυσικῆς ὀρέξεως ἐμποδίζεται καὶ ἐνδείας. ἡ γὰρ ἀναγκαία καὶ κατὰ φύσιν ἐπιθυμία ἀναπλήρωσίς ἐστι τῆς ἐνδείας, καὶ εἰσὶν οἱ κατὰ τὴν ἐν τούτοις ὑπερβολὴν ἁμαρτάνοντες οἱ λεγόμενοι γάστριδες, οἱ ὑπερπληροῦν ἑαυτοὺς ὀρεγόμενοι τῆς ὁποιασοῦν τροφῆς. τοιαῦτα δὲ καὶ τῶν ἀλόγων τὰ ἀδδηφάγα. διὸ καὶ τῶν ἀνθρώπων οἱ τοιοῦτοι ἀνοδραποδώδεις καὶ οἱ περὶ τὰ ἀφροδίσια ἐπτοημένοι λάγνοι. μᾶλλον γὰρ ἢ δεῖ χρῶνται.

[*](p. 1118b21)

Περὶ δὲ τὰς ἰδίας τῶν ἡδονῶν.

Ἡ πολλή φησι διαμαρτία περὶ τὰς ἐπιθυμίας τε καὶ ἡδονὰς γίνεται. τῶν γὰρ οἰκείως πρός τινα ἐχόντων καὶ ἀπὸ τῆς περὶ αὐτὰ ἀμέτρου σπουδῆς ἀπ’ ἐκείνων παρονομαζομένων· λέγονται γὰρ οἱ μὲν περὶ <τὰς> ὄρτυγας ἐσπουδακότες φιλόρτυγες, φίλιπποι δὲ οἱ περὶ <τοὺς> ἵππους <καὶ φίλοινοι οἱ περὶ τοὺς οἴνους> καὶ ἐφ’ ἑκάστου σπουδαίου ὁμοίως. τούτων δέ φησι τῶν παρονομαζομένων τούτοις περὶ ἃ ἀμέτρως σπουδάζουσιν ἀμαρταωόντων ἢ τῷ χαίρειν οἷς μὴ δεῖ. οἱ γὰρ τῇ τῶν μειρακίων χαίροντες συνουσίᾳ καὶ διὰ τοῦτο φιλόπαιδες καλούμενοι τῷ τὴν ἀρχὴν χαίρειν οἷς μὴ δεῖ ἁμαρτάνουσιν. ἐν τούτοις εἰσὶν οἱ ἀρρητοποιοί. μᾶλλον δὲ χαίροιεν ἂν ἢ ὡς οἱ πολλοί· καὶ κατὰ τοῦτο ἁμαρτάνοιεν οἱ φίλοινοι. κατὰ δὲ τὸ μὴ ὡς δεῖ ἡ διαμαρτία, εἴ τις τὰ <ἑαυτοῦ> τέκνα φιλῶν μηδὲν αὐτὰ συγχωρεῖ μανθάνειν φόβῳ τοῦ λυπῆσαι αὐτά. καὶ κατὰ τὸ μὴ ἇ δεῖ δὲ οἱ αὐτοὶ οὗτοι ἁμαρτάνοιεν ἄν. εἰπὼν δὲ περὶ τὰς ἰδίας τῶν ἡδονῶν ἁμαρτίας μάλιστα γίνεσθαι καὶ κατὰ πολλοὺς τρόπους ἄλλων κατ’ ἄλλα [*](2 ἐπιθέτους Β: ἐπιθέτας a ἠθῶν Β: ἐθῶν a 3. 4 εἶναι—ἀναγκαίας a: om. B 7 ἐνδεὴς ἐπιθυμεῖ a 9. 10 ἡδοναῖς καὶ ἐπιθυμίαις Β: ἐπιθυμίαις τε καὶ ἡδοναῖς a 14 καὶ κατὰ Β: τὲ καὶ κτὰ a 16 ὑπερπληροῦν Β: ὑπερπληροῦντες a 20 rhesis usque ad ψεκτόν, δῆλον (p. 1118b28) a 22 τινα Β: τινας a 23 τὰς a: om. Β 24 φιλόρτυγες] cf. Plat. Lys. 212 E τοὺς et καὶ φίλοινοι—τοὺς οἴνους (25) a: om. B 29 ἐν τούτοις bis B 31 ἑαυτοῦ a: om. Β 33 εἰπὼν B: εἶπον a τὰς a: τῆς Β 34 ἄλλα Β : ἄλλο a)

ἁμαρτανόντων, τοὺς ἀκολάστους φησὶ περὶ τὰς ἡδονὰς κατὰ πάντα ὑπερβάλλειν 48v τε καὶ ἁμαρτάνειν. χαίρουσί τε γάρ τισιν οἷς οὐδ’ ὅλως χαίροι τις ἂν κατὰ φύσιν ἔχων καὶ τῷ μᾶλλον ἢ δεῖ καὶ οὕτως ὡς οὐ δεῖ. μισητὰ γὰρ διὰ τὴν ἀμετρίαν καὶ διὰ τὸ μὴ ὅτε καὶ ὡς δεῖ χρῆσθαι αὐτοῖς καὶ ὅλως διὰ τὸ εἶναι φαῦλά τε καὶ αἰσχρά.

[*](p. 1118b28)

Περὶ δὲ τὰς λύπας οὐχ ὥσπερ ἐπὶ τῆς ἀνδρείας τῷ ὑπομένειν λέγεται σώφρων.

Οὐχ ὥσπερ ἐπὶ τῆς ἀνδρείας ὁ ἀνδρεῖος ἦν ἐν τῷ τὰ λυπηρὰ καὶ φοβερὰ καὶ ἐπίπονα ὑπομένειν τὰ ἔξωθεν προσπίπτοντα καὶ διὰ τοῦτο περὶ φόβους ἦν ἥ τε δειλία καὶ ἡ ἀνδρεία, οὐχ οὕτω καὶ ὁ ἀκόλαστος. ὁ γὰρ ἀκόλαστος ἔστι μὲν καὶ αὐτὸς περὶ λύπας, ὡσαύτως δὲ καὶ ὁ σώφρων ἀλλ’ οὐχ ὁμοίως | ἐκείνοις οὗτοι. οὐ γὰρ σώφρων λέγεται κατὰ τὸ ὑπομένειν [*](49r) τὰ λυπηρά, ὥσπερ ὁ ἀνδρεῖος ἐλέγετο ἐν τῇ τῶν φοβερῶν καὶ λυπηρῶν ὑπομονῇ, οὐδὲ ὁ ἀκόλαστος τῷ μὴ ὑπομένειν ὡς καὶ ὁ δειλός (τᾷ γὰρ μὴ ὑπομένειν τὰ προσπίπτοντα φοβερὰ ὁ δειλός), ἀλλ’ ὁ ἀκόλαστος λέγεται κατὰ τοῦτο εἶναι περὶ τὰ λυπηρά, καθ’ ὅσον λυπεῖται ἐπὶ τῷ μή γίνεσθαί τι αὐτῷ, διότι γὰρ οὐ τυγχάνει τῶν ἡδέων. καὶ ἔστιν αὐτῶν ἡ ἡδονὴ τῆς λύπης ποιητική. οὐ γὰρ τῷ παθεῖν τι ἐκκλίνει καὶ οὐχ ὑπο- μένει ὡς ὁ δειλός, ἀλλ’ ἐπὶ τῷ μὴ πάσχειν· ἄχθεται γάρ· ὁμοίως καὶ ὁ σώφρων οὐ τῷ φέρειν τὰ φοβερὰ ὡς ὁ ἀνδρεῖος. οὗτος γὰρ ἐπὶ τῇ πα- ρουσίᾳ τῶν λυπηρῶν οὐ λυπεῖται, ὁ δὲ σώφρων τῷ μὴ λυπεῖσθαι ἐπὶ τῇ ἀπουσίᾳ τῶν ἡδέων σώφρων. ἔστι δὴ ὁ μὲν δειλὸς ἐπὶ τῇ παρουσίᾳ τινῶν λυπούμενος, ἀνδρεῖος δὲ ὁ μὴ λυπούμενος ἐπὶ τῇ τῶν αὐτῶν τούτων παρουσίᾳ, ἀκόλαστος δὲ ὁ ἐπὶ ἀπουσίᾳ τινῶν λυπούμενος, σώφρων δὲ ὁ ἐπὶ τῇ τούτων ἀπουσίᾳ μὴ λυπούμενος.

[*](p. 1119a2)

Ὥστε ἀντὶ τῶν ἄλλων ταῦθ’ αἱρεῖσθαι.

Τῶν ἄλλων φησὶ τῶν περὶ ταῦτα. καὶ γὰρ οἰκείων καὶ τοῦ καὶ νόμων προτιμῶσι τὰς οἰκείας ἡδονάς. εἶπε δὲ τὸν ἀκόλαστον ὅτι καὶ ἀποτυγχάνων καὶ ἐπιθυμῶν λυπεῖται. ὅτι καὶ ὁ ἀκόλαστος περὶ λύπας ἐστὶ τῷ λυπεῖσθαι αὐτός. ἐπὶ τίσιν οὖν λυπεῖται; ἐπ’ ἀμφοτέροις φησί, καὶ ἐπὶ τῇ ἀποτυχίᾳ τῶν σπουδαζομένων ἡδονῶν καὶ ἐν αὐτῷ τῷ ἐπιθυμεῖν. διὸ καὶ ἀτόπῳ φησὶν ἐοικέναι τὸ πάθος αὐτοῦ τὸ δι’ ἡδονὴν λυπεῖσθαι. ἐν γὰρ τῷ ἐπιθυμεῖν τοῦ ἡδέος λυποῦνται. <διὰ δὲ τούτων ἅμα [*](2 χαίροι B: χαίρειν a 6 rhesis usque ad τῆς ἐπιθυμίας (p. 1119a2) a 8 ἢν ὁ ἀνδρεῖος a 10 ἀνδρεία καὶ ἡ δειλία a 13 φοβερῶν καὶ Β: φοβερῶν τε καὶ a 14 ὡς B: ὥσπερ a 16 τῶ Β: τὸ a 19 ὡς Β: ὥσπερ a 24 post παρουσίᾳ iterat μὴ λυπούμενος Β· om. a 26 rhesis usque ad ὀρθὸς λόγος (p. 1118a20) a 27 τῶν περὶ a: περὶ Β 29 ὁ ἀκόλαστος Β: ἀκόλαστος a περὶ λύπας B: καὶ περὶ λύπας a 33 ἡδέος Β: ἡδέως a διὰ δὲ—λυποῦνται (p. 174,2) a: om. B)

ἔδειξε τὸν βίον αὐτῶν λυπηρότατον, καίτοι δοκοῦντα περὶ ἡδονὰς εἶναι [*](49r) καὶ ἐν ἡδοναῖς. εἰ γὰρ ἐν τῷ ἐπιθυμεῖν λυποῦνται>, οὐδέποτε δὲ ὅτε οὐκ ἐπιθυμοῦσιν οἱ ἀκόλαστοι, ἀεὶ ἄν εἶεν ἐν λύπαις. ὥστε διὰ τὴν ἄπληστον περὶ ἡδονὰς σπουδὴν ἐν τῷ ἐναντίῳ τῆς ἡδονῆς πλεῖστα διατελοῦσιν ὄντες. εἰπὼν δὲ περὶ τῶν ἀκολάστων, οἳ καθ’ ὑπερβολὴν ἁμαρτάνουσι τῶν ἡδέων καὶ λυπηρῶν, ἐν οἷς μεσότης ἡ σωφροσύνη, ἐλλείποντας περὶ τὰς ἡδονὰς εἶναί φησι καὶ ἧττον ἢ δεῖ ἔχοντας μὴ πάνυ γίνεσθαι. οὐ γὰρ ἀνθρωπικὴ ἡ περὶ ταῦτα ἀναισθησία, ἀλλ’ οὐδὲ αἴσθησιν ἔχοντος τοῦτο, οἷον ἡ περὶ τὰς τροφὰς ἀναισθησία. εἶπε δὲ τοῦτο ἐν τῷ δευτέρῳ. καὶ ἧττον ἢ δεῖ χαίροντες. μᾶλλον γὰρ ἢ δεῖ χαίρουσιν αὐταῖς οἱ ἄνθρωποι, ἢ ἧττον κατάφοροί γέ εἰσιν ἐν τούτοις, μὴ ἐμποδίων τούτοις ὄντων, τῶν πρὸς ὑγίειαν καὶ εὐεξίαν δηλονότι, ἢ ὑπὲρ τὴν οὐσίαν τῶν χρημάτων φησίν. ὁ γὰρ οὕτως ἔχων μᾶλλον ἀγαπᾷ, ὡς αἱρεῖσθαι δηλονότι τινὰς ἡδονὰς παρὰ τὰ εἰρημένα μᾶλλον τῆς ἀξίας σπουδάζει περὶ τὰς ἡδονάς.

[*](p. 1119a21)

‘Eκουσίῳ δὲ μᾶλλον ἔοικεν ἡ ἀκολασία τῆς δειλίας.

Συγκρίνει τήν τε δειλίαν καὶ τὴν ἀκολασίαν, καὶ δείκνυσι φευκτοτέραν τὴν ἀκολασίαν, <καὶ πρῶτον μὲν μᾶλλόν φησιν εἶναι καὶ ἑκούσιον τὴν ἀκολασίαν>, ἑξῆς δὲ ὅτι οὐχ ὁμοίως φευκτόν. εἰς τὰ καθ’ ἕκαστα γὰρ καὶ τὰς πράξεις ἀποβλέποντι τῆς τε δειλίας καὶ τῆς ἀκολασίας δόξει, φησίν, οὐχ ὁμοίως φευκτὸν ἡ δειλία τῇ ἀκολασίᾳ. ἡ μὲν γὰρ ἕξις αὐτὴ ἑκούσιον ἡ δειλία, τὰ δὲ καθ’ ἕκαστα, καθ’ ἃ αἱ ἐνέργειαι αὐτῆς, τὰ προσπίπτοντα τῷ δειλῷ φοβερὰ καὶ διὰ τοῦτο ἀκούσια. τοιαῦτα δέ ἐστιν ὡς ἔκστασιν ἐμποιεῖν καὶ βιάζεσθαι ῥίπτειν τὰ ὅπλα καὶ τἆλλα ἀσχημονεῖν. διὸ δοκεῖ βίᾳ <μᾶλλον> καὶ οὐχ ἑκὼν ποιεῖν ἃ ποιεῖ. ἐπὶ δὲ τοῦ ἀκολάστου ἀνάπαλίν φησιν εἶναι. τὰ μὲν καθ’ ἕκαστα καὶ αἱ πράξεις αὐταὶ ἑκούσιοι· ἡδεῖαι γὰρ ἐπιθυμοῦντι καὶ ὀρεγομένῳ, οὐχ ὡς τῷ δειλῷ ἀβούλητοι αἱ πράξεις, ἡ δὲ ἀκολασία αὐτὴ ἧττον ἑκούσιος τῶν κατ’ αὐτὴν πράξεων. διὸ καὶ αἱ πράξεις αὐτῇ μᾶλλον ἦσαν ἑκούσιοι. τὸ γὰρ ἐπιθυμεῖσθαι τοῦτο οὐκέτι ὑπάρχει τῇ ἀκολασίᾳ. οὐ γὰρ δὴ καὶ ἀκόλαστοι ἐπιθυμοῦμεν εἶναι, ἀλλ’ οὕτω γε οὐδὲ δειλὸς οὐδεὶς ἐπιθυμεῖ. ἢ πρὸς τὰ καθ’ ἕκαστα εἶπε τὴν ἕξιν αὐτὴν συγκρίνων, δείξας διὰ τί τὰ καθ’ ἕκαστα ἑκούσια. διότι γὰρ ἐπιθυμοῦντι καὶ ὀρεγομένῳ περιγίνεται, οὐκέτι φησὶ τὴν ἀκολασίαν ἑκούσιον εἶναι, ὡς τὰ καθ’ ἕκαστα. οὐ γὰρ καὶ τῆς ἀκολασίας ἐπιθυμήσει τις ὥσπερ [*](4 ἡδονὰς Β: ἡδονὴν a 6 ἡδέων καὶ Β: ἡδέων τὲ καὶ a μεσότης Β: μεσότης ἐστὶν a 7 φησὶ post ἐλλείποντας collocat a 10 τοῦτο ἐν τῶ β Β: καὶ ἐν τῷ δευτέρῳ τοῦτο a] c. 7 p. 1107b7 11 γε a: τε B 14 παρὰ Β: περὶ a 16 rhesis usque ad δὲ ἑκούσιον (p. 1118a25) a 17 οὖσαν post φευκτοτέραν add. a: om. Β 18 καὶ πρῶτον—ἀκολασίαν (19) a: om. Β 23 τοιαῦτα a: ταῦτα Β 25 μᾶλλον a: om. Β 27 ἐπιθυμοῦντι B: ἐπιθυμοῦντα a 28 ἑκούσιος a: ἀκούσιος Β 30 τῆ ἀκολασία Β: τῶν ἀκολάστων a 32 διατί Β : διότι a 34 ἐπι- θυμήσει B: ἐπιθυμήσειέ a)

τῶν καθ’ ἕκαστα. οὐδεὶς γὰρ ἀκόλαστος εἶναι ἐπιθυμεῖ, ἀλλὰ τῶν καθ’ [*](49r) ἕκαστα δι’ ὧν | ἀκόλαστοι γίνονται, ὥστε οὔτε τῇ δειλίᾳ ὑπάρχει τὸ [*](49v) λυπεῖσθαι, διὸ αἱ καθ’ ἕκαστα αὐτῆς πράξεις ἀκούσιοι δοκοῦσι. διὸ οὐχ ὁμοίως ἡ ἕξις ἀκούσιος οὔτε τῇ ἀκολασίᾳ αἴτιον τὸ ἐπιθυμεῖσθαι, δι’ ἣν ἐπιθυμούμεναι αἱ καθ’ ἕκαστα πράξεις αὐτῆς εἰσιν ἑκούσιοι.

[*](p. 1119a25)

Διὸ καὶ ἐπονειδιστότερον.

Ἐπονειδιστότερον ἀκολασία δειλίας. μᾶλλον γὰρ τὸ τοιοῦτον ἐφ’ ἡμῖν, ἢ καὶ τὸ ἡδὺ τοῦ ἐπιπόνου αἱρετὸν <καὶ> μᾶλλον ἑκούσιον. διὰ τὸ εἶναί τι τὴν ἡδονὴν φευκτὸν δὲ τὴν λύπην, ἣν τῷ ἀποστρέφεσθαι ὡς φθαρτικήν (φευκτὸν γάρ τι χρῆμα καὶ οὐχ αἱρετόν) φυλαττόμεθα, τὴν ἀκολασίαν τῆς δειλίας μᾶλλον ἑκούσιόν φαμεν. ἑκούσια μὲν γὰρ ἄμφω, ἑκούσιοι γὰρ αἱ κακίαι, ὡς δέδεικται πολλάκις, φανερώτερον δὲ ἡ ἀκολασία δι’ ὃ καὶ προστίθησιν, ἡ μὲν γὰρ ἀκολασία δι’ ἡδονήν ἐστιν, ἡ δὲ δειλία διὰ λύπην, ὧν ἡ μὲν ἡδονὴ αἱρετὸν ἡ δὲ λύπη φευκτόν. μᾶλλον δὲ ἑκούσιον ἡ λύπη τοῦ φευκτοῦ, ἐπεὶ ἡ μὲν λύπη ἐξίστησι καὶ φθείρει τὴν τοῦ ἔχοντος φύσιν, ἡ δὲ ἡδονὴ οὐ τοιοῦτον· διὸ εἴη ἄν μετὰ βίας. τοιοῦτος δὲ ὁ δειλός. οἷς δὲ μέμικται βία, ταῦτα οὐχ ὁμοίως ἑκούσια τοῖς ἀμιγέσιν. ἔτι εἰ ὁ ψόγος καὶ τὰ ὀνείδη ἐπὶ τοῖς ἑκουσίοις, τὸ ἐπονειδιστό- τερον μᾶλλον ἑκούσιον. ἐπονειδιστότερον δ’ ἀκολασία δειλίας, ἐλεοῦνται γοῦν πολλάκις οἱ δειλοὶ ἡ ὀνειδίζονται. ἔτι τὰ ἐφ’ ἡμῖν μᾶλλον ἑκούσια. περὶ ἃ δὲ ῥᾷόν ἐστιν ἐθισθῆναι, ταῦτα ἐφ’ ἡμῖν μᾶλλόν ἐστι. περὶ δὲ τὰς ἡδονὰς ἔστι μᾶλλον ἐθισθῆναι. πολλὰ γὰρ ἡδέα ἐν τῷ βίῳ καὶ συνέχειά ἐστιν αὐτῶν καὶ οὐδέποτε ἔστιν αὐτῶν ἀπορῆσαι, τὰ δὲ φοβερὰ οὐχ οὕτω πολλὰ καὶ συνεχῆ. ἔτι ῥᾷον ἐθισθῆναι περὶ ἃ οὐδεὶς κίνδυνος τῶν μετὰ κινδύνου γινομένων, ταῦτα δὲ μᾶλλον ἑκούσια. ἀκίνδυνα δὲ τὰ περὶ τὰ ἡδέα ἔθη, οὐκ ὄντων ἀκινδύνων τῶν ἐπὶ τοῖς φοβεροῖς. καὶ ἐπιθυμεῖ ὁ σώφρων ὧν δεῖ. οὐ γὰρ ἐκκόπτεται πάντῃ τὸ ἐπιθυμητικόν. τέτραπται δὲ οὗ δεῖ καὶ ὡς δεῖ καὶ ὅτε δεῖ· οὗ μὲν δεῖ, πρὸς τὸ καλόν, ὡς δεῖ δέ, ἐκ νομίμων γάμων παιδοποιεῖν, ὅτε δὲ δεῖ, τροφῆς, ὅτε πεῖνα ἐνοχλεῖ. ἡ δειλία ὁμοίως ἔχουσα τῇ ἀκολασίᾳ κατὰ τὸ ἕξις εἶναι καὶ ἑκούσιος, διαφέρει τοῖς καθ’ ἕκαστα, ὅτι τὰ μὲν καθ’ ἕκαστα τῆς ἡδονῆς " διὰ τὸ ἡδὺ καὶ αἱρετὰ καὶ ἑκούσια, τὰ δὲ τῆς δειλίας διὰ τὸ λυπηρὸν τῷ ἐπίπονα εἶναι οὔτε αἱρετὰ οὔτε ἑκούσια. ἀλλὰ καὶ μᾶλλον ἀκούσια, καὶ καὶ διὰ τοῦτο μᾶλλον τοῦ βία καὶ βίαιον. αἱρεῖται γάρ τις ἥδεσθαι ὀψοραγῶν καὶ ἀφροδισιάζων ἤπερ τραυματιζόμενος καὶ κινδυνεύων κατὰ ὦ πόλεμον καὶ πολεμίοις μαχόμενος. |

[*](6 rhesis usque ad περὶ σωφροσύνης (p. 1119b18) a 8 καὶ a: om. Β 11 γὰρ B: δέ καὶ 13 καὶ δι’ ὃ a: ἡδονήν a: ἡδονῆς Β 14 λύπην a: λύπης Β 15 λύπη Β: λύπην a 20 μᾶλλον ἐφ’ ἡμῖν a 27 ἐκκόπτεται B: ἐκκέκοπται a 30 καὶ B: om. a 32 αἱρετὰ a: αἱρετὸν Β 34 τοῦ βίᾳ καὶ βίαιον B: τοῦτο βίᾳ ὂν καὶ βίαιον a)

[*](50r)[*](p. 1119b21)

Λέγομεν δ’ ἑξῆς περὶ ἐλευθεριότητος.

Εἰπὼν περὶ τίνα ἡ ἐλευθεριότης, ἅμα καὶ μέθοδον ἡμῖν ὑπέγραψεν ᾗ δυνησόμεθα ἑκάστην ἀρετὴν γνωρίζειν περὶ τίνα ἐστὶ καὶ τίνων πράξεων ἢ παθῶν μεσότης. ἐπεὶ γὰρ πᾶσα ἀρετὴ ἕξις ἐπαινετή, ἐπαινετὸν καὶ ἀγαθὸν ἡ ἀρειή, περὶ ἃ ἐπαινεῖται ἡ κατ’ αὐτὴν ἐνέργεια. δῆλον γὰρ ὅτι περὶ ταῦτα ἔστιν. οὐ γὰρ δὴ περὶ ἄλλα μὲν ἡ κατ’ αὐτὴν ἐνέργεια, περὶ ἄλλα δὲ ὁ ἔπαινος αὐτῇ. ἐπὶ γὰρ ταῖς ἐνεργείαις ταῖς ἀπ’ αὐτῶν ὁ ἔπαινός ἐστιν. ἐπεὶ τοίνυν ἡ ἐλευθεριότης περὶ δόσιν ἐστὶ χρημάτων ἐπαινετὴ καὶ λῆψιν, δῆλον ὅτι καὶ ἡ ἕξις ἡ ἐλευθεριότης, ἀφ’ ἧς αἱ ἐπαινεταὶ ἐνέργειαι, περὶ δό.σιν καὶ λῆψίν ἐστι χρημάτων, μεσότης ἕξις οὖσα, οὐδ’ ἐν οἷς ὁ σώφρων, ἃ ἐν τῇ συμμετρίᾳ τῇ περὶ τὰς δι’ ἁφῆς ἡδονὰς ὁρίζεται. χρήματα δὲ λέγομεν. ὅτι χρήματα λέγεται πάντα ὅσων ἡ ἀξία νομίσματι μετρεῖται. χρῆμα γὰρ κυρίως τὸ νόμισμα, ὁμωνύμως δὲ καὶ πᾶν πρᾶγμα χρῆμα λέγεται, ἀφ’ οὗ φαμέν τινα, ὅτι χρῆμά τι ἔπραξεν ἤτοι πρᾶγμα, καὶ τοὺς διοικοῦντάς τι καὶ πράσσοντας χρηματίζειν φαμεν.

[*](p. 1120a4)

Ὧν δέ ἐστι χρεία τις.

Ὧν ἐστι χρεία εἴρηκεν ἀντὶ τοὐ ὧν ἐστι χρῆσις, ταῦτ’ ἐστὶν οἷς 3; χρώμεθα. ἐχρήσατο δὲ τῷ ῾δὲ᾿ ἀντὶ τοῦ γάρ’· τὸ γὰρ ἑξῆς ἐστιν ῾ὧν γάρ ἐστι χρεία᾿· καὶ ὧν μέν ἐστι χρεία, ἤιοι χρῆσις, τούτοις χρώμεθα οὐχ ἅμα [*](1 σχόλια Β: Ἀσπασίου σχόλια a Δ Β: τέταρτον a τῶν Β: τοῦ a ἠθικῶν νικομαχείων a 2 λέγομεν Ba et Arist. codd. L b M b et pr. Ha: λέγωμεν Arist. vulg. rhesis usque ad ἀσωτίαν ἐκδεχόμεθα (p. 1120a4) a 4 γνωρίζειν ante ἑκάστην a 10 ἐπαινετὴ Β: ἐπαινετὴν a ἡ (ante ἐλευθεριότης) Β: om. a αἱ Β: καὶ αἱ a 11 ἐστι Β: εἰσὶ a 12 ἅ a: μὲν Β 13 post λέγομεν addit πάντα a 15 ὅτι χρῆμα B: ὅτι καὶ χρῆμα a 16 ἤτοι Β: ἀντὶ τοῦ a 18 τις Ba et Arist. codd. L b M b: χρεία Arist. vulg. rhesis usque ad ἐπαινοῦνται πάνυ (p. 1120a21) a 19 ταῦτ’ ἐστὶν Β: ταῦτα δέ ἐστιν a 20 post δὲ add. συνδέσμῳ a: om. Β)

πᾶσιν, ἀλλ’ ὧν ἐστι χρεία· ὧν δ’ οὐκ ἔστιν, οὐδὲ χρώμεθα. οὐ ταὐτὸν [*](50r) δὲ χρῆσις καὶ χρήσιμον· χρῆσις μὲν γάρ ἐστι, καθὸ χρώμεθά τισι, τὰ δὲ οἷς κατ’ ἐκεῖνο χρώμεθα, ταῦτά ἐστι χρήσιμα. αἱ μὲν γὰρ τέχναι καὶ ὅλως αἱ ἕξεις, ἐν αἷς καὶ ἀρετὴ καὶ κακία, αἱ χρώμεναι ἄλλοις εἰσί, τουτέστι καθ’ ἃς χρώμεθά τισι. κατὰ γὰρ τὴν τεκτονικὴν τοῖς ὑποκειμένοις τῆ τεκτονικῇ χρώμεθα, κατὰ δὲ τὴν μουσικὴν τοῖς τῇ μουσικῇ, ὁμοίως καθ’ ἑκάστην ἀρετὴν καὶ κακίαν, περὶ ἃ ἡ ἀρετὴ καὶ κακία, τοῖς μὲν καλῶς δηλονότι ὅσοις κατ’ ἀρετήν, τοῖς δὲ κακῶς ὅσοις κατὰ κακίαν. αὐτῶν δὲ τῶν ἕξεων οὐκ ἔστι χρῆσις, ὅθεν καὶ ἄτοποι οἳ διὰ τούτων κατασκευάζονται τὴν ἀρετὴν ἀγαθὸν καὶ τὴν κακίαν κακόν, πλοῦτον δὲ καὶ τὰ ὡς δυνάμεις λεγόμενα ἀγαθὰ μήτε ἀγαθὰ μήτε κακά, ὅτι τῇ μὲν ἀρετῇ οὐχ οἷόν τε χρήσασθαι κακῶς ὡς οὐδὲ τῇ κακίᾳ καλῶς, τούτοις δὲ καὶ εὖ καὶ κακῶς. ἐκείνων μὲν γὰρ οὐδ’ ἔστι χρῆσις, διὸ οὐδὲ καλῶς λέγοιτ’ ἄν τις αὐτοῖς χρῆσθαι. οὐ γὰρ τούτοις χρώμεθα, ἀλλὰ διὰ τούτων τοῖς ἄλλοις, τὰ δὲ οὕτως ἀγαθά ἐστι τὰ ἐν χρείᾳ ὄντα καὶ χρήσει. πάντα δὲ τὰ ὧν ὧ ἐστι χρῆσις τοιαῦτά ἐστιν, ὥστε δύνασθαί τινα καὶ εὖ αὐτοῖς καὶ κακῶς χρήσασθαι. <καὶ ὁ πλοῦτος δέ ἐστι τῶν χρησίμων, ὡς καὶ αὐτός φησιν, ὥστε διὰ τοῦτο ἔνεστι τῷ πλούτῳ καὶ εὖ καὶ κακῶς χρήσασθαι.< ἀλλ’ οὐδὲ συνάγουσιν ἐξ ὧν λαμβάνουσιν ὃ οἴονται. | συνάγεται γὰρ καὶ [*](50v) τὸ ἀγαθὰ καὶ κακὰ εἶναι οἷς ἔστιν εὖ καὶ κακῶς χρῆσθά, ἀλλ’ οὐκ οὔτε ἀγαθὰ οὔτε κακά. εἰ γὰρ οἷς εὖ χρώμεθα ἀγαθὰ καὶ οἷς κακῶς κακά, ἕποιτ’ ἄν καὶ οἷς ἀμφοτέρως ἀμφότερα. οὐ γὰρ τὸ λαμβανόμενόν ἐστιν, ὅτι οἷς εὖ χρώμεθα ταῦτα οὐκ ἔστι κακά, οὐδὲ οἷς κακῶς ἀγαθά. οὕτω γὰρ οὐκέτ’ ἄν τὴν ἀρετὴν ἀγαθὸν ἀλλ’ οὐ κακὸν δεικνύοι, καὶ τὴν κακίαν οὐ κακὸν ἀλλ’ οὐκ ἀγαθόν. ἀλλὰ καὶ ἄτοπον τὸ τοῖς χρωμένοις συμμεταπίπτειν τὰ οἷς χρῶνται. οὕτω γὰρ ἂν καὶ τὰ ὄργανα λέγοιεν συμμεταπίπτειν. ἔτι εἰ λέγοι ἄν τις, εἰ ᾧ τις κακῶς χρήσεται, τοῦτο ἢ κακόν ἐστιν ἢ οὔτε ἀγαθὸν οὔτε κακόν, καὶ Σωκράτης ἐπεὶ κακῶς αὐτῷ Ἀθηναῖοι ἐχρήσαντο, ἢ κακὸς ἦν ἢ οὔτε κακὸς οὔτε ἀγαθός· ὁμοίως Ἀνάξαρχος· ἐχρήσατο γὰρ αὐτῷ κακῶς Νικοκρέων ὁ τύραννος· ὁμοίως καὶ Ζήνων. ἑκάστῳ δ’ ἄριστα χρῆται. διὰ τούτων σαφῶς δηλοῖ, ὅτι αὐταῖς ταῖς ἀρεταῖς οὕτω χρώμεθα. ἐπεὶ οὕτως ἄν εἴη καὶ τῆς ἀρετῆς ἀρετή, καθ’ ἣν πάλιν τῖς ἀρεταῖς εὖ χρώμεθα, καὶ τοῦτο ἐπ’ ἄπειρον. ὁ ἔχων τὴν περὶ ἕκαστον ἀρετήν. οἱ γὰρ τὴν ἑκάστου τῶν χρησίμων χρηστικὴν ἀρετὴν ἔχοντες, οὗτοί εἰσιν οἱ καλῶς αὐτῇ χρώμενοι. οὕτω καὶ τεχνίτης, καὶ ὁ τὴν ἀρετὴν δὴ ἔχων ὁ σπουδαῖος ὡσαύτως. ἢ τὸ εὗ πάσχειν. τοῦτο ἐκ τοῦ λαμβάνειν ὅθεν [*](3 ἐκεῖνο Β: ἐκεῖνα a 4 ἀρετὴ καὶ κακία Β: ἀρεταὶ καὶ κακίαι a αἱ χρώμεναι a: αἰ χρώμενα B ἄλλοι Diels: ἄλλως Ba 6 τῆ Β: ὑποκειμένοις αὐτὴ a ὁμοίως B: ὁμοίως καὶ a 7 περὶ Β: τοῖς περὶ a 9 ἄτοποι οἱ Β: οm. a 13 οὐδὲ Β: οὗτε a 15 χρήσει Β: ἐν χρήσει a 17 καὶ ὁ—χρήσασθαι (18) a: om. Β 19. 20 καὶ τὸ B: τὸ καὶ a 20 οὐκ Β.. om. a 21. 22 ἕποιτ’ ἄν Β: ἔπειτ’ ἄν a 23 οὐκ ἀγαθά? 24 δεικνύοι scripsi: δεικνύῃ Ba 29 οὔτε ἀγαθὸς οὔτε κακός a 33 ἕκαστον Β et Arist. codd. L b M b: ἕκαστα a: τοῦτο Arist. vulg. 35 αὐτῇ a: αὐταῖς Β Comment. Arist. XX Eustratius in Ethica. 12) δεῖ γίνεται ἢ τὰ αἰσχρὰ μὴ πράττειν, ὃ ἐν τῷ μὴ λαμβάνειν ὅθεν οὐ δεῖ [*](50v) κρίνεται. καὶ ἡ χάρις τῷ διδόντι· ὅ ἐστι σύμβολον τοῦ εὖ πάσχειν, δι’ οὗ πιστοῦται τὸ ἐν δόσει ἢ λήψει τὴν ἐλευθερίοτηια εἶναι. καὶ ῥᾶ ὂν δὲ τὸ μὴ λαμβάνειν τοῦ δοῦναι. καὶ διὰ τοῦτο δείκνυσι τὸ προκείμενον οὕτως ἔχον. εἰ ἡ ἀρετὴ γὰρ τὸ χαλεπώτατον (διὰ τοῦτο γὰρ καὶ ἡ ἀνδρεία μάλιστά ἐστιν ἀρετή), χαλεπώτερον δὲ καὶ δυσχερέστερον τὰ οἰκεῖα προΐεσθαι τοῦ μὴ λαμβάνειν τὰ ἀλλότρια, περὶ τὴν δόσιν ἄν μᾶλλον ἡ ἐλευθερίοτης εἴη. ἁλλ᾿ οὐχ ἧττον εἰς δικαιοσύνην· ἀντὶ τοῦ μᾶλλον, οὐ πάνυ δὲ οὐδ’ οὗτοι εἰς δικαιοσύνην. εἰσὶ γὰρ οἳ γλισχρότητος χάριν τοῦτο ποιοῦσι, μήτε λαμβάνειν θέλοντες μήτε διδόναι, καὶ διὰ τοῦτο μὴ λαμβάνοντες ἵνα μηδὲ δῶσιν, ὃ καὶ Πλάτων’ φησὶν ἐν Πολιτείαις, ὅτι οἱ ἄνθρωποι τοὺς περὶ δικαιοσύνης ἔθεντο νόμους οὐ τοῦ μὴ ἀδικεῖν χάριν, ἀλλὰ τοῦ μὴ ἀδικεῖσθαι φόβῳ. οἱ δὲ λαμβάνοντες οὐδὲ ἐπαινοῦνται πάνυ. οἱ λαμβάνοντες, φησίν, οὐ πάνυ ὑγιῶς ἐπαινοῦνται. οὐδὲν γὰρ ἄξιον ἀρετῆς ποιοῦσι, τοῦ λαμβάνειν ἐν τῷ εὐεργετεῖσθαι, ἀλλ’ οὐκ ἐν τῷ εὐεργετεῖν κειμένου. ὥστε μᾶλλον ἐλευθριότητος τὸ διδόναι σημεῖον, ἀλλ’ οὐ τὸ λαμβάνειν κἄν ὅθεν δεῖ.

[*](p. 1120a21)

Φιλοῦνται δὲ σχεδὸν μάλιστα οἱ ἐλευθέριοι.

Τὸ σχεδὸν πρόσκειται· οὐ γὰρ τοῦ ἀνδρείου, ὠφελιμώτερος γὰρ οὗτος, ἅτε πατρίδα ῥυόμενος καὶ τὴν ἄλλην περιουσίαν ᾗ καὶ ὁ ἐλευθέριος χρήσεται κατὰ τὴν αὐτοῦ ἀρετὴν καὶ ὁ μεγαλοπρεπής. αἱ δὲ κατ’ ἀρετὴν πράξεις καλαί. τὰς κατ’ ἀρετὴν πράξεις φησὶ καλὰς εἶναι καὶ τοῦ καλοῦ ἕνεκα. τοῦτο δέ ἐστιν ἐν τῷ ὡς δεῖ καὶ ὅσα δεῖ καὶ οἷς δεῖ καὶ ὅτε δεῖ· οὐ γὰρ φορτικῶς δώσει οὐδὲ κηρύττων οὐδὲ ἐπὶ μαρτύρων. καὶ ταῦτα δὲ τοῦ καλοῦ ἕνεκα· ἐνδέχεται γὰρ καὶ οἷς <δεῖ> διδόντα μὴ τοῦ καλοῦ διδόναι ἀλλὰ δόξης ἢ τιμῆς ἢ θήρᾳ μείζονός τινος κέρδους ἢ διὰ φόβον, δι’ ἃ οὐκ ἐλευθέριος οὕτω διδούς, ἀλλὰ καὶ ἡδέως, φησί, ἢ ἀλύπως δώσει. τοῦτο δέ φησιν, ἐπεὶ τὸ κατ’ ἀρετὴν ἅπαν ἡδὺ ἢ ἄλυπον ἐνεργούμενον. ὁ γὰρ λυπηρῶς διδοὺς οὐκ ἐλευθέριος. μᾶλλον γὰρ αἱρεῖται λυπούμενος τὰ χρήματα τῆς ἐλευθεριότητος. εἴρηκε δὲ τὸ ἀλύπως καὶ διὰ τὴν ἀνδρείαν. ὡς γὰρ καὶ ἀνωτέρω ἐπεσημαινόμεθα ἐν τῷ κατ’ αὐτὴν λόγῳ, οὐ πᾶσαι αἱ κατ’ αὐτὴν <ἐνέγειαι> τοῦτο ἡδέως δέχονται. οὐδὲ πᾶσα πάλιν δόσις κατὰ τὸ ἡδὺ ἐνεργουμένη ἐλευθέριος. οὐδὲ γὰρ οἷς μὴ δεῖ διδούς τις ἐλευθέριος, ἐπεὶ οἱ ἀκόλαστοι καὶ οἱ ἄσωτοι ἡδέως διδόντες, ἐπεὶ μὴ οἷς δεῖ διδόασιν, οὐκ ἐλευθέριοι· <οὐ [*](4 λαμβάνειν Ba et Arist. codd. HaLbMb; λαβεῖν Arist. vulg. 5 γὰρ καὶ Β: καὶ a 9 γλισχρότητος a: γλισχροτάτων Β 11 πολιτείαις Β: ταῖς πολιτείαις a] cf. II p. 360 C 17 rhesis usipie ad ἑαυτῷ ἐλάττω (p. 1120b6) a 19 ἐλευθέ- ριος B: ἐλεύθερος a 22 ὅσα scripsi: ὅσου a: ὅτε Β 24 δεῖ a: om. Β 30 ἀνωτέρω] p. 126,22 168,5 sqq. 31 ἐνέργειαι a: om. Β 33 ἐπεὶ οἱ Β: ἐπεὶ καὶ οἱ a 34 μὴ οἶς Β: οἷς μὴ a οὐ γὰρ—καλοῦ a: om. Β)

οὐδὲ ὅθεν μὴ δεῖ λήψεται, καταφρονητικὸς γὰρ χρημάτων ὁ ἐλευθέριος· [*](50ν) οὐ γάρ ἐστι τοῦ εὖ ποιοῦντος. ὅτι καὶ τὸ θεῖον εὐεργετικὸν οὐκ εὐεργετουμενον.

[*](p. 1120b6)

Τὸ γὰρ ἐπιβλέπειν ἐφ’ ἑαυτὸν ἐλευθερίου. |

Οὐ γάρ ἐστιν ἐλευθερίου τὸ τὴν οἰκείαν χρείαν τῆς τοῦ δεομένου [*](51r) προτιμοτέραν ἄγειν ἀνάγκης. κατὰ τὴν οὐσίαν δ’ ἡ ἐλευθεριότης λέγεται. οὐ γὰρ ἐν τῷ πολλὰ διδόναι ὁ ἐλευθέριος ἀλλ’ ὁ † ἐν τῇ διοικείᾳ τῆς χρείας τῶν χορηγουμένων τὴν δόσιν καὶ τῶν εὐεργετουμένων ποιούμενος. κατὰ γὰρ τὴν δύναμιν τῆς οὐσίας ἡ ἐλευθεριότης ὁρίζεται. ἐπεὶ δώσει γε καὶ ὀλίγα ἔσθ’ ὅτε, τῇ χρείᾳ μετρῶν τοῦ λαμβάνοντος τὴν δόσιν. οὐ γὰρ καὶ παραδώσει· προαναλίσκοντος γὰρ τοῦτο ἐν τῷ ὅσον οὐ δεῖ καὶ ἐξαπο- ροῦντος τὴν πρὸς ἑτέρους χρείαν. ἢ καὶ δώσει ὀλίγα ἐξ ὀλίγων καὶ οὐ δήπου διὰ τοῦτο οὐκ ἐλευθέριος, ὥσπερ οὐδὲ ὁ ἐκ πολλῶν πολλὰ διδούς. διὸ καὶ ἐγκαλεῖται τῇ τύχῃ· ἐν καιροῖς ἐπεσημήνατο, ὅτι ἐγκαλοῦσιν οἱ ἄλλοι τῇ τύχῃ ὡς ἀδίκῳ, ἅμα μὲν δεικνὺς ὅτι μὴ πλουτοῦσιν οἱ ἐλευ- θέριοι, εἴ γε δι’ αὐτοὺς καὶ ἡ τύχη ἐπικαλεῖται, ἅμα δὲ καὶ ἐπιλυόμενος, ὅτι μηδὲ ἡ τύχη μηδὲ τὸ θεῖον τούτου αἴτιον, ἀλλ’ ἔστι γινόμενον τύχῃ καὶ ἐπιμελείᾳ. οὐ γὰρ ῥᾴδιον ἔχειν μὴ ἐπιμελούμενον ὅπως ἔχει. οὐδὲ γὰρ ὑγείαν ἔχειν ῥᾴδιον, μὴ ἐπιμελούμενον ὅπως ἔχει, οὔτε ἰσχὺν ἀμε- λοῦντα ταύτης, οὔτε ἄλλο τι ἀγαθόν.

[*](p. 1120b18)

Συμβαίνει δὲ οὐκ ἀλόγως τοῦτο.

Τὸ μὴ πλουτεῖν δηλονότι. ῥᾴδιον προετικῷ ὄντι ὡς δι’ ἀπορίαν ἐπικαλεῖσθαι τὴν τύχην· διὰ γὰρ τούτου ἔδειξεν ὡς οὐκ ἀλόγως ἐπικαλοῦσι τύχῃ. καλῶς δὲ ἄλογον τὸ τοιοῦτον· οὐ γὰρ μισθὸν δεῖ περιβλέπειν ὑπὲρ τῆς ἀρετῆς καὶ τὴν τύχην ἀπαιτεῖν, ὡς οὐδὲ ὑπὲρ τῶν ἄλλων ἀγαθῶν, οἷον τοῦ ὑγιαίνειν τὸν ὑγιαίνοντα ὅτι ὑγιαίνει ἀρκεῖ γὰρ αὐτῷ τὸ τοιοῦτον ἀγαθόν) οὐ μισθὸν ἀπαιτεῖν ὃν ἔχει ἐν ἑαυτῷ, οὐκ ἔξωθέν τινα οὐδὲ ἐπεισοδιώδη, τουτέστι τὸ ὑγιαίνειν, καὶ προείληφεν αὐτὸν ἐν ἑαυτῷ.

[*](p. 1120b32)

Ἕπεται γὰρ τῇ ἐπιεικεῖ δόσει ἡ τοιαύτη λῆψις.

Συνᾴδει γὰρ τῇ τοιαύτῃ δόσει ἡ ὁμοία λῆψις, ὡς τῇ ἀτόπῳ δόσει ἡ ἄτοπος λῆψις, ὡς ἐπὶ τῶν ἀσώτων, οἷον ἵνα διδόναι ἔχωσι, καὶ λῃστήρια [*](5 rhesis usque ad ἥκιστα πλουτοῦσιν (p. 1120b18) a 6 οὐ Β: οὑδὲ a 7 post προτιμοτέραν add. τῆς οἰκείας Β: om. a 8. 9 ὁ [ἐν τῇ διοικείᾳ] κατὰ τὰς χρείας Diels 9 τῆς a: τὰς Β 11 μετρῶν Β: μετρεῖν a οὐ γὰρ Β: οὐδὲ γὰρ a 17 ἐπιλυόμενος Β: ἐπιλύομενον a 19 ὅπως ἔχει Β: om. a 20 ἔχει Β: ἔχειν a 21 ἄλλο τι ἀγαθόν B: τῶν ἄλλων τί ἀγαθῶν a 22 riicsis usque ad ὡς δεῖ (p. 1120b32 a 23 προετικῷ snripsi: προετικὸν Ba 25 δὲ B: γὰρ a 30 riiesis usque ad ἐν δόσει (p. 1121 a 12) a 33 οἷον Ba: an οἵ?)

συνιστῶσι καὶ πάσης ἄλλης ἰδέας καλοῦ οὐκ ἀπέχονται. οὐ μέντοι τῇ [*](51r) ἀτόπῳ λήψει ἕψεται ἡ ἐπιεικὴς δόσις (πῶς γὰρ ὁ κακῶς κτησάμενος καὶ περὶ πολλοῦ τοῦτο ποιησάμενος καλῶς καὶ ἐλευθερίως ἀναλώσει;), ὡς οὐδὲ τῇ φορτικῇ δόσει ἡ δέουσα λῆψις. ἐκ τῶν δέοντων γὰρ συνάγειν ἐθέλοντι τῷ ἀσώτῳ εἰς στενὸν κομιδῇ καὶ ἄπορον καταστήσεται αὐτῷ τὰ τῆς ἀσω- τίας. αἱ μὲν οὖν ἑπόμεναι γίνονται ἅμα ἐν τῷ αὐτῷ, οὐ γὰρ ἐναντίαι, ἡ ἐπιεικὴς δόσις καὶ λῆψις δηλονότι, ἡ δὲ ἐναντία, ἤτοι δόσις ἢ λῆψις, οὐχ ἕπονται. τῆ γὰρ κακῇ δόσει πῶς ἕπεται καλὴ λῆψις; οὐδ’ ἔμπαλιν. ἐὰν δὲ παρὰ τὸ δέον καὶ τὸ καλῶς ἔχον συμβαίνῃ αὐτῷ, οἷον εἰ θεωρίας ἀναγκάζοιτο [ὁ] ὑπὲρ πατρίδος ἢ μονομαχίας συνιστᾶν ἢ διανομὰς ἢ εἴς τινας ἄλλας οἰκείας πράξεις ἀναλίσκων τὰ ἑαυτοῦ, λυπήσεται μετρίως καὶ ὡς δεῖ. εῖ. οὐ γὰρ πᾶσα λύπη οὐδὲ πᾶν πάθος παρὰ τὸν ὀρθὸν λόγον, ὡς οἴονταί τινες, ἀλλ’ ἔστι λυπηθῆναι καὶ ὡς δεῖ, τουτέστιν εὐλόγως. οὐδὲν δὲ εὐλόγως γινόμενον ἡμαρτημένον. τοιαύτη ἐστὶν ἡ λύπη, ἣν οἱ ἀπὸ τῆς Στοᾶς ἀντὶ λύπης συστολὴν καλοῦσι. τῷ Σιμωνίδῃ δὲ μὴ ἀρεσκόμενος· τὸν μελοποιὸν φάσκων. ὡς φιλαργύρου γὰρ αὐτοῦ μέμνηνται ἄυλοι τε καὶ Θεόφραστος ἐν τοῖς Περὶ ἠθῶν | καὶ ἐν τοῖς Περὶ πλούτου. [*](51v) τῆς ἀρετῆς δὲ τὸ ἥδεσθαι καὶ λυπεῖσθαι ἐφ’ οἷς δεῖ καὶ ὡς δεῖ· ἐφ’ οἷς, ἐπὶ τοῖς μὴ κατ’ ἀξίαν, ὡς δεῖ, μετρίως. εἰ γὰρ μήτε ἥδοιτ’ ὅλως μήτε λυποῖτο, ἀδιαφόρως ἂν ἔχοι πρὸς πάντα· οὕτω δὲ καὶ πρὸς τὰς κατ’ ἀρετὴν ἐνεργείας. τοιοῦτος δὲ ὢν οὐδ’ ἄν σπουδαῖος εἴη. τὰ γὰρ πάθη συνεξορμᾶν ἐπὶ τὰς πράξεις πέφυκεν· οὐ γὰρ ἱκανὸς ὁ λόγος καὶ ἡ κρισις· οἱ γὰρ γέροντες κατὰ τοῦτο τῶν νέων ἀπρακτότεροι. ετι αι αρεται ἕξεις εἰσὶ προαιρετικαί, ἡ δὲ προαίρεσις ὄρεξις βουλευτική, ἡ δ’ ὄρεξις πάθος. οὐκ ἄν οὗν εἴη κατ’ ἀρετὴν ἐνεργῆσαι χωρὶς πάθους.

[*](p. 1121a12)

Καὶ τὴν δαπάνην γὰρ εἰς τὴν δόσιν τίθεμεν.

Τοῦτο εἶπεν, ἐπεὶ τὸν ἄσωτον οἶδεν οὐ τοσοῦτον εἰς τὴν δόσιν ἀνα- λίσκοντα ὅσον εἰς τὰς μὴ προσηκούσας δαπάνας. πλὴν ἐπὶ μικροῖς. οὗτοι ἐπονείδιστοί εἰσιν, οἷον καὶ οἱ μικροκλέπται λεγόμενοι· οἱ γὰρ ἐν τῷ μεγάλα λαμβάνειν ὑπερβάλλοντες οἷοι οἱ τύραννοι ἄπληστοι καὶ πλεονέκται καὶ ἄδικοι καὶ ἀσεβεῖς, οὐκ ἀνελεύθεροι καλοῦνται. εἰπὼν δὲ τὸν ἄσωτον ὑπερβάλλειν ἐν τῷ διδόναι καὶ μὴ λαμβάνειν καὶ διὰ τοῦτο ἐλλείπειν ἐν τῷ διδόναι, φησὶ μὴ πάνυ ταῦτα γίνεσθαι <ἅμα> ἀμφότερα, τό τε διδόναι καὶ τὸ μὴ λαμβάνειν. τὸν γὰρ οὕτως ἔχοντα ταχέως ἐπιλείπειν [*](1 καλοῦ Ba: κακοῦ Diels 4 ἐθέλοντι a: ἐθέλοντες Β 8 ἕπεται Β: ἕψεται a 9 συμβαίνῃ Arist.: συμβαίνει Ba εἰ a: εἰς Β 10 ὁ Ba: seclusi 15 τῶ B: καὶ τῷ a δὲ μὴ Β: οὐκ a (et Arist.) 16 ἀρεσκόμενος Β: ἀρεσκομένῳ a φιλαργύρου Β: φιλαργυρίας a 17 ἐν τοῖς Β: ἐν τῷ a 18 δὲ τὸ B: γὰρ καὶ a 20 πρὸς Β: περὶ a 21 γὰρ Β. γοῦν a 25 ἐνεργῆσαι a: ἐνεργοῦσα Β 26 rhesis usque ad ἠλιθίου δέ (p. 1121 a27) a 29 λεγόμενοι Β: καλούμενοι a 30 μεγάλα Β: τὰ μεγάλα a οἷοι οἱ Β: οἷοι εἰσὶ καὶ a 33 διδόναι] putaveris λαμβάνειν ἅμα a: om. B)

τὴν κτῆσιν, ὥστε καὶ ἡ κατὰ τὸ διδόναι ὑπερβολή. προσέθηκε τὸ τοὺς [*](54ν) διδόντας ἰδιώτας. οὐ γὰρ τοὺς τυράννους <καὶ> τοὺς δυνάστας λείπει ταχέως ἡ κτῆσις. οὐ γὰρ ἐλέγοντο οὗτοι ἄσωτοι, τῷ ἀσώτους μὲν εἶναι τοὺς ὑπὲρ τὴν οὐσίαν ἀναλίσκοντας, ἐκείνων δὲ διὰ τὸ πλῆθος τῶν χρημάτων καὶ προσόδων μὴ ὑπερβάλλειν τὰς δόσεις τὴν οὐσίαν τε καὶ κτῆσιν. καὶ τοῦτο δὲ εἰπὼν τὸ μὴ πάνυ συνδυάζεσθαι τὰ τῆς ἀσωτίας, τὸ ἅμα μὲν ὑπερβάλλειν ἐν τῇ δόσει, ἅμα δὲ ἐλλείπειν ἐν τῇ λήψει, φησίν. ὅτι ἄμφω ταῦτα ἔχων καὶ οὕτως ἄσωτος οὐκ ἀφυὴς οὐδ’ ἀνίατος ἀλλὰ μακρῷ ἀμείνων τοῦ ἀνελευθέρου καὶ δι’ ἃ προστίθησι, τῷ τε περὶ νέους γίνεσθαι τὴν τοιαύτην κακίαν μᾶλλον, τοὺς δὲ προκόπτοντας κατὰ τὴν ἡλικίαν ἐπιμελεστέρους γίνεσθαι καὶ προσεκτικωτέρους καὶ προσέτι τὴν ἀπορίαν ταχύ πὼς οὕτως ἔχουσι προίστασθαι, δι’ ὧν ἀμφοτέρων ἡλικίας καὶ ἀπορίας σωφρονεῖν ἀναγκασθῆναι <καὶ κατάγνωσιν τούτων σχεῖν πρὸς τὸ ἄμεινον μετατεθῆναι.> ἔχει γὰρ τὰ τοῦ ἐλευθερίου τὸ καὶ μὴ λαμβάνειν. οὐ γὰρ προηγουμένως λήψεται ὁ ἐλευθέριος, ἀλλ’ ἀναγκαίως, ὡς εἴρηται, ὡς ἂν ἔχοι διδόναι. καὶ <οὐ> λήψεται ὅθεν οὐ ἐπεὶ καὶ τῷ ἐλευθερίῳ οὐ προηγούμενον τὸ λαμβάνειν ἀλλ’ ἀναγκαῖον. ἦν γὰρ περὶ δόσιν μᾶλλον ἡ ἐλευθεριότης. διὸ καὶ ἐλλείπει κατὰ τὴν λῆψιν, καὶ οὐχ ἡδέως λαμβάνει· καίτοι αἱ κατ’ ἀρετὴν ἐνέργειαι ἡδεῖαι. διὰ τοῦτο δὲ ὁ ἄσωτος οὐδὲ φαῦλος δοκεῖ τὸ ἦθος οὐδὲ ἀγεννής, ὡς ἔχων ἐν τῆ· διανοίᾳ μεγαλεῖόν τι καὶ οὐκ εὐτελὴς ὤν, ἠλίθιος δὲ μᾶλλον, οἷον ἀμαθὴς καὶ ἀνόητος, ὃς εἰ παιδευθείη καλὸς ἄν εἴη.

[*](p, 1121a28)

Διά τε τὰ εἰρημένα.

Τὸ διδόναι φησὶ καὶ μὴ λαμβάνειν. ὁ γὰρ ἀνελεύθερος καὶ λαμβάνει ὅθεν οὐ δεῖ καὶ οὐδενὶ δίδωσιν ἀλλ’ οὐδὲ ἑαυτῷ, ὡς ζωμῷ τὸ λεγόμενον ζῆν προαιρούμενος. εὐχερῶς γὰρ ἀναλίσκοντες. ἄσωτος μὲν κυρίως, ὡς καὶ ἀρχόμενος εἶπεν, ὁ τῆς οὐσίας ἑαυτοῦ δαπανητικός· τούτῳ δὲ ἐνίοτε συνδυάζεται I καὶ ὁ ἀκόλαστος· καὶ ἐν τῇ συνηθείᾳ τοιοῦτον ἀκούουσι τὸν ἄσωτον [*](52r) τὸν εἰς αἰσχρὰ καὶ ἀφροδίσια ἀναλίσκοντα· οὐ μὴν ὁ κατ’ ἀλήθειαν ἄσωτος τοιοῦτος, ἀλλ’ ὁ ἀναλίσκων ἀδεῶς οἷς δεῖ καὶ μὴ δεῖ καὶ πάντοθεν λαμ- βάνειν προῃρημένος. εἶναι δέ τινά φησιν ἄσωτον εὐίατον, τυχόντα ἐπιμεδιδόντας [*](2 ἰδιώτας Ba et Arist. codd. H a K b M b O b: ἰδιώτας διδόντας Arist. vulg. τοὺς scripsi: αὐτοὺς Ba καὶ inserui: om. Ba 2. 3 ταχέως ἐπείπει a ut Arist. 4 τοὺς Β: om. a 5 χρημάτων καὶ Β: χρημάτων τὲ καὶ a 7 τὸ Β: τῷ a 9 ἑοὺς Β: τοὺς νέους a 10 τοὺς Β: τούτους a 13. 14 καὶ κατάγνωσιν—μετα- τεθῆναι a: om. Β 16 εἴρηται Β: ἤδη εἴρηται a ἔχοι Β: ἔχῃ a οὐ λήψεται a: λήψεται Β 17 ἐλευθερίῳ Β: ἐλευθέρῳ a 20 ἄσωτος a: ἐλευθέριος Β 21 εὐτελὴς ὢν, ἠλίθιος a: εὐτελὲς ὂν, ἠλίθιον B 22 post εἴη scholion hoc τὸ οὐ πάνυ συνδυάζεται, ἀντὶ τοῦ οὐ συμπλέκεται τὸ διδόναι καὶ μὴ λαμβάνειν a: 0111. Β 23 rhesis verbis ὁ δὲ τούτων — ἀφίκοιτ’ ἄν (p. 1121a27—b12) a 25 ἑαυτῷ a: αὐτὸν Β τὸ λεγόμενον Β: τὸ δr̀ι λεγόμενον a 26 προαιρούμενος soripsi: προειρημένος Ba 27 ἀρχόμενος c. 1 p. 1120a 1)

λείας· ἀλλ’ ὁ μὲν διδόναι προῃρημένος, λαμβάνειν δὲ μή, οὗτος <ὁ> ἄσωτός ἐστιν εὐίατος. ὁ γὰρ διδοὺς καὶ λαμβάνων ἀδιακρίτως καὶ κατὰ μὲν τὸ διδόναι ἄσωτος, κατὰ δὲ τὸ λαμβάνειν ἀνελεύθερος (ἐπεὶ καὶ τοῦτο καθ’ ἓν μέρος τοῦ ἀνελευθέρου πρᾶξις), οὗτος δυσίατος ἢ καὶ ἀνίατος ὡς ὁ κυρίως ἄσωτος, ὃς καὶ δίδωσιν ἀνυποστόλως καὶ λαμβάνει καὶ συνδυάζεται τῶ ἀκολάστῳ. τῶν δὲ ἀκολάστων ὁ μὲν περὶ τὰ ἀφροδίσια ἁμαρτάνων τῷ μᾶλλον ἢ δεῖ λάγνος καλεῖται, ὁ δὲ περὶ οἶνον οἰνόφλυξ, ὁ δὲ περὶ βρώσεις ποικίλος, ὁ μὲν οὐ περιμένων τοὺς προσήκοντας καιροὺς τῆς τροφῆς, ὀξυπείνγης τις λεγόμενος, ὀψοφάγος ἄγος δὲ ὁ πλείονι τῷ ὄψῳ χρώμενος, λιμβὸς δὲ ὁ περίεργος καὶ ποικίλος ἐν τῇ παρασκευῇ τῆς τροφῆς, τένθης δὲ ὁ λίχνος καὶ τὸ ἀπὸ παντὸς ἥδιστον θηρώμενος μεταφέρων αὐτὸ ἄλλοτ’ ἐπ’ ἄλλα, γάστρις δὲ ὁ πολλὰ καὶ πολυτελῆ ζητῶν, λαίμαργος ὁ ἐν τῷ ἐσθίειν ἐπιφαίνων μαργότητά τινα καὶ σπουδὴν καὶ ταχυτῆτα.

[*](p. 1121b12)

᾿Η δ’ ἀνελευθερία ἀνίατός τίς ἐστι.

Εἰπὼν ἀνίατον εἶναι ἤτοι δυσίατον τὴν ἀνελευθερίαν, αἰτίαν προστίθησιν, ὡς ἐν γήρᾳ μάλιστα γίνεται καὶ ὑπὸ τῆς ἡλικίας συναύξεται. ὡς γὰρ οἱ ἄσωτοι ὑπὸ τῆς ἡλικίας βοηθούμενοι λέγονται εὐίατοι τὸ γὰρ γῆρας περιεκτικωτέρους [εὐίατους] αὐτοὺς ἐποίει), οὕτως οἱ ἀνελεύθεροι διὰ φυσικὴν τοῦ γήρως πρὸς αὐτὴν ἐπιτηδειότητα ἀνίατοι. ἐπιγίνεται γὰρ μᾶλλον ὑπὸ τῆς ἡλικίας τοῦτο τὸ πάθος. τοῦ δὲ ἐν γήρᾳ ἐπιτείνεσθαι μᾶλλον τὴν κακίαν ταύτην δεικτικὸν παρέθετο τὸ πᾶσαν ἀδυναμίαν καὶ ἀσθένειαν ἀνελευθέρους ποιεὶν, ἀντιποιουμένου τῶν χρημάτων ὡς μάλιστα αὐτῶν δεομένους (τὸ δὲ γῆρας ἀσθένειά τίς ἐστι καὶ ἀδυναμία ἄλλη), καὶ διὰ τοῦτο συμφυέστερον τοῦτο τὸ πάθος εἶναι τοῖς ἀνθρώποις διὸ καὶ δυσιατότερον. <τὸ γὰρ φύσει ὑπάρχοντά τισι δυσιατότερα.> φειδωλοὶ λέγονται οἱ ἐπὶ τῷ φυλάττειν ὑπερβάλλοντες, κίμβικες <καὶ> κυμινοπρίσται καὶ γνιφωνες καὶ σκνιποὶ οἱ μικρὰ προιεμενοι καὶ διδόντες, οἱ δὲ μόγις. γλίσχροι, οἱ δὲ καὶ μετὰ διατάσεως καὶ ὀργῆς διδόντες μικρολόγοι.

[*](p. 1121b34)

Καὶ τὰ μικρὰ ἐπὶ πολλῷ.

Οὐ γὰρ ἁπλῶς δηλονότι ἀλλ’ ἐπὶ μεγάλοις τόκοις δανείζοντες. καὶ [*](1 ὁ ἄσωτος a: ἄσωτος Β 7. 8 περὶ βρώσεις Β: περὶ τἀς βρώσεις a 8 ποικίλος a: ποικίλως Β 9 λιμβὸς a: λιμὸς Β 11 μεταφέρων Β: καὶ μεταφέρων a 14 ἀνίατός τίς ἐστι Β: ἀνίατός ἐστιν a et Arist. vulg.: ἀνίατός γ’ ἐστιν Arist. cod. Kb rhesis usque ad καὶ τοκισταί (p. 1121 b24) a 15 προστίθησιν scripsi: προτίθησιν Ba 16 μάλιστα Β: μᾶλλον a 18 εὐιάτους cancellavi διὰ a: πρὸς Β 21 τὴν κακίαν ταύτην a: τὰ κατ’ αὐτὴν Β δεικτικὸν Β: δεικτὸν a ἀνελευθέρους Β: ἀνελεύθερον a 23 καὶ Β: τὲ καὶ a 24 συμφυέστερον Β: συμφυέστερον μᾶλλον a 25 τὰ γὰρ—δυσιατότερα a: om. Β 26 καὶ a: om. Β 30 καὶ τὰ μικρὰ Ba et Arist. codd. HaLbOb: κατὰ μικρὸν Arist. vulg. rhesis usque ad λήψεις ἀνελεύθεροι (p. 1122a 13) a)

οἱ μὲν κινδύνους τοὺς μεγίστους. ὗς. οἱ λωποδύται καὶ λῃσταί, οἷς καὶ [*](52r) ὁ ἱερόσυλος συναρίθμιος. πάντες γὰρ οὗτοι μικροῦ λήμματος εἰς αὐτὸ τὸ ζῆν κινδυνεύουσιν. οἱ μέντοι κυβευταὶ ἀπὸ τῶν φίλων κερδαίνουσιν, οἷς μᾶλλον παρέχειν καὶ εὐεργετεῖν αὐτοὺς δίκαιον.

[*](p. 1122a15)

Ἤ κατὰ τὴν λεχθεῖσαν ἀσωτίαν. |

Τὸ γὰρ οἰκειότερον καὶ δυσαποτριπτότερον κακὸν ὡς φυσικώτερον [*](52v) καὶ διὰ τοῦτο καὶ ἐναντιώτερον. οὐχ ὥσπερ δ’ ἡ ἐλευθεριότης δια- τείνει περὶ πάσας. ἐπιζητήσει ἄν τις, πῶς εἰ ἡ ἐλευθεριότης διατείνει περὶ πάσας τὰς ἐν χρήμασι πράξεις, οὐ καὶ περὶ ταύτας ἐστὶ περὶ ἃς καὶ ἡ μεγαλοπρέπεια· εἴτε γὰρ μὴ ἔστι περὶ ταύτας, οὐκ ἀληθὲς ἄν εἴη τὸ τὴν ἐλευθεριότητα διατείνειν περὶ πάσας τὰς ἐν χρήμασι πράξεις, εἴτε διατείνοι καὶ περὶ ταύτας, πότερον καὶ ὁ ἐλευθέριος οὕτω ἐν αὐταῖς ἀνα- λώσει ὡς καὶ <ὁ> μεγαλοπρεπὴς ἢ ἄλλως. ἀλλ’ εἰ μὲν οὕτω, μέρος τῆς ἐλευτεριότητος ἡ μεγαλοπρέπεια, ἡ εἰ μὴ οὕτως, ἡ ἑτέρα αὐτῶν οὐκ ἀναλώσει κατὰ τὸ πρέπον καὶ τὸν ὀρθὸν λόγον καὶ ὡς δεῖ καὶ ὅσον δεῖ, οὕτω δὲ οὐδ’ ἄν ἀρετὴ εἴη μὴ κατὰ τὸ πρέπον ἀναλίσκουσα. μήποτε οὖν τὸ περὶ πάσας ἀντὶ τοῦ κατὰ τὰς πλείονας κεῖται καὶ κοινάς. περὶ δὲ τὰς δαπάνης μείζονος δεομένας ἢ κατ’ ἀξίαν ἀναλίσκουσα μεγαλοπρέπειά ἐστιν. ὡς εἶναι δύο ἀρετὰς περὶ χρήματα, τὴν μὲν ἐν ταῖς συνήθεσι καὶ κοιναῖς χρείαις τῶν χρημάτων τὸ κατ’ ἀξίαν ἔχουσαν, τὴν δὲ ἐν ταῖς δαπάνης πλείονος δεομέναις. λέγομεν οὖν τὴν ἐλευθεριότητα καὶ περὶ ταύτας περὶ ἃς ἡ μεγαλοπρέπεια, ἀλλὰ καὶ περὶ ταύτας τὸ ἴδιον φυλάξει, τὸ ὅσον δεῖ καὶ ὅτε καὶ ὡς· ἴδιον γὰρ αὐτῆς τὸ εὐλόγως ἀναλίσκειν. τὸ μέντοι καὶ πρὸς τὸ γινόμενον ὁρᾶν καὶ τὸ μεγαλεῖον ζητεῖν τοῦ ἔργου τοῦ γινομένου ἀπὸ τῶν ἀναλισκομένων ἴδιον ἤδη τῆς μεγαλοπρεπείας. ὡρίσατο δέ τὴν μεγαλοπρέπειαν ἀπὸ τοῦ ὀνόματος, ἐν μεγέθει πρέπουσαν δαπάνην.

[*](p. 1122a21)

Ἐν τούτοις δ’ ὑπερέχει τῆς ἐλευθεριότητος μεγέθει.

Οὐ τοῦτο λέγει διὰ τοῦ ἐν τούτοις ὅτι ἐν τοῖς αὐτοῖς καὶ περὶ τὰ αὐτὰ δαπανηρὰ ὄντος καὶ τοῦ ἐλευθερίου, ὁ μεγαλοπρεπὴς διαφέρει τῷ μεγέθει τῶν ἀναλωμάτων. εἴη γὰρ ἂν οὐκέτι περὶ τὰ αὐτὰ ὁ ἐλευθέριος ὡς δεῖ ἀναλίσκων. ἀλλ’ εἰπὼν περὶ τὰς δαπανηρὰς μόνην εἶναι τὴν [*](2 συναρίθμιος corr. ex ἐναρίθμιος Β: ἐναρίθμιος a εἰς Ba: ἕνεκα Diels 4 εὐεργετεῖν Β: ἐνεργεῖν a 5 rhesis inde ab εἰκότως δὲ usque ad δαπανηρὰς μόνον (p. 1122a 13—21) a 9 ἅς καὶ B: ἅ a 12 διατείνοι Β: διατείνει a 13 ὁ a: om. Β 15 καὶ ὡς δεῖ a: ὡς δεῖ Β 18 δαπάνης scripsi: δαπάνους Β: δαπανηρὰς a 20 δαπάνης scripsi: δα- πάναις Ba 21 λέγομεν Β: λέγει μὲν a 21. 22 περὶ ἅς ἡ Β: περὶ ἅς καὶ ἡ a 23 καὶ ὅτε Β: ἡ ὅτε a ὡς Β: ὡς δεῖ a 27 ὑπερέχει a et Arist.: ὑπερέχειν B rhesis usque ad περὶ ἅ (p. 1122a 26) a 28 τοῦ Β: τὸ a 29 καὶ τοῦ B: του a)

ὄντος διαφέρει· ὅτι γάρ τοι μεγέθει. καὶ τοῦ ἐλευθερίου δὴ αἱ περὶ τὰ τοιαῦτα δαπανήματα ἐνέργειαι οὐκέτι καθὸ ἐλευθέριος ἔσονται. τὴν ἀρχὴν γὰρ οὐδὲ ἦν περὶ ταῦτα ἡ ἐλευθεριότης, ἀλλ’ ὁ μεγαλοπρεπὴς αὐτὰς ἐνεργήσει. ἀντακολουθοῦσι γὰρ αἱ ἀρεταὶ ἀλλήλαις. ἢ οὐ τοῦτο λέγει, ἀλλ’ ὅτι οὔσης καὶ περὶ ταῦτα τῆς ἐλευθεριότητος, ἡ μεγαλοπρέπεια διοίσει αὐτῆς οὐκ ἐν τῷ εὐλόγως ἀναλίσκειν ἀλλ’ ἐν τῷ εἰς μεγάλα ὁρᾶν καὶ πρὸς τὸ γινόμενον. τὸ δὲ μέγεθος πρός τι, τουτέστιν ἄλλῳ γὰρ ἄλλο δαπάνημα. οὐ γὰρ τὸ αὐτὸ δαπάνημα τριηράρχῳ καὶ ἀρχὶ θεωρῷ. ἀρχιθεωροὺς ἔλεγον τοὺς πεμπομένους δημοσίᾳ εἰς τὰς πανηγύρεις ἢ εἰς θεοὺς χρησομένους τοῖς μαντείοις. ἄλλο μὲν οὖν τὸ πρέπον ἄλλῳ. ἄλλο μὲν γὰρ ἐὰν ἱερὸν κατασκευάζῃ, ἄλλο δ’ ἂν γυμνασιαρχῇ, ἄλλο ἄν τείχη περιβάλλῃ τῇ πατρίδι. ἐν πᾶσι δὴ τὸ πρέπον αὐτῷ, περὶ ὃ καὶ εἰς ὃ γίνεται τὸ δαπάνημα, ἀναλώσει. ἐκ παραλλήλου δὲ εἶπε τὸ ἐν ᾧ καὶ περι ο.

[*](p. 1122 a 26)

᾿Ο δὲ ἐν μικροῖς.

Σαφῶς διὰ τούτων ἔδειξε τὴν διαφορὰν τοῦ μεγαλοπρεποῦς καὶ τοῦ ἐλευθερίου. περὶ γὰρ τὰ μικρὰ καὶ τὰ μέτρια ἀναλώματα ὁ ἐλευθέριος, ἐπεὶ μηδὲν ἧττον ὁ ἐλευθέριος καὶ ἐν μικροῖς τοιοῦτος. οὐ γὰρ ἐν τῷ εἰς μεγάλα ἀναλίσκειν τὸ εἶναι αὐτῷ ὡς τῷ μεγαλοπρεπεῖ, ἀλλ’ ἐν τῷ καλῶς. ἰστέον δὲ ὅτι ὡς ἡ μὲν μικροπρέπεια τῆς ἀνελευθερίας, ἡ δὲ ἀπειροκαλία καὶ βαναυσία τῆς ἀσωτίας διαφέρουσιν, οὕτω καὶ ἡ μεγαλοπρέπεια τῆς ἐλευθεριότητος διοίσει. λέγονται δὲ βάναυσοι καὶ οἱ ὑπερβάλλοντες ἐν τῷ εἰς ἃ μὴ δεῖ ἀναλίσκειν, οὐ μόνον οἱ περὶ τοὺς <βαύνους, τουτέστιν τὰς> καμίνους, ἐργαζόμενοι. ἢ ἐν μετρίοις κατ’ ἀξίαν δαπανῶν. δῆλον ἐξ ὧν λέγει ὅτι αἱ μὲν ἐλευθέριοι ἐνέργειαι καὶ μὴ ἐν πλουτοῦσιν οἷαί τε γίνεσθαι, αἱ δὲ μεγαλοπρέπειαι πλούτου δέονται. ὁ δὲ μεγαλοπρεπὴς ἐπιστήμονι ἔοικε, καθόσον θεωρητικός ἐστι τοῦ πρέποντος ἐν τοῖς μεγέ- θους ἀναλωμάτων δεομένοις ἔργοις, τὸ δὲ θεωρεῖν ἐπιστήμονος· κατὰ τοῦτο ἐπιστήμονι ἐοικέναι λέγοι τὸν μεγαλοπρεπῆ. ἐν μὲν γὰρ τοῖς μικροῖς τὸ κατ’ ἀξίαν συνιδεῖν οὐ χαλεπόν, ἐν δὲ τοῖς μεγάλοις οὐ ῥᾴδιον. διὸ ὁ δυνάμενος περὶ μεγάλα ἀναλίσκειν μεγάλα, τὸ κατ’ ἀξίαν τῶν γινομένων τηρῶν [*](5 ἀλλήλαις αἱ ἀρεταὶ a 7 ὁρᾶν a: ὁρῶσα Β 8 ἄλλο γὰρ ἄλλῳ a 12 τείχη Β: τύχη a 13 ὅ Ba et Arist. codd. Κ b L b M b: ἅ Arist. vulg. 16 rhesis usque ad μεγάλα ἐμμελῶς (p. 1122a35) a 18 μέτρια Β: ἀλλότρια a 20 ὡς scripsi: ὡς ἐν Β: ὥσπερ a 21 ἰστέον δὲ Β: δεῖ δὲ εἰδέναι a ἡ μὲν Β: μὲν ἡ a ἀνελευθε- ρίας Β: ἀνελευθριότητος a 22 καὶ (prius) B: τὲ καὶ a 24 τοὺς βαύνους ex Aspasio p. 104,23 scripsi: τὰς βαναύσους a: τοὺς—τὰς om. B 25 ἢ a et Aristoteles: ὁ Β ἐξ Β: δ’ ἐξ a, 26 ἐλευθέριοι Β: ἐλεύθεροι a 30 ἐπιστήμονι ἐοικέναι a: ἐπιστήμοσι ἔοικεν Β λέγοι τὸν μεγαλοπρεπῆ a: λέγοι ὁ μεγαλοπρεπής Β 32 μεγάλ’ ἀναλίσκειν περὶ μεγάλα a τηρῶν τῶν γινομένων a)

τὸ μεγαλεῖον τοὐ προκειμένου ἔργου, ὡς ἐρεῖ.

[*](p. 1122a35)

Ὥσπερ γὰρ ἐν ἀρχῇ εἴπομεν.

Ὅτε ἔλεγε τὴν ἐλευθεριότητα περὶ χρημάτων μεσότητα. ὡς γὰρ [*](53r) ἡ ἐλευθερίοτης ἀπὸ τῶν ἐνεργειῶν περὶ ἃς καὶ ἐν αἷς ὁ τοῦ ἐλευθερίου ἔπαινος γίνεται, τοιαύτη τις οὖσα καὶ συνέστη καὶ ἐδείχθη, οὕτω δηλονότι καὶ ἡ μεγαλοπρέπεια τοῖς πρέπουσιν ἔργοις, ἤτοι τοῖς ἔχουσι μέγεθος ἡγουμένου τῆς ἀρετῆς τοῦ ὀρθοῦ λόγου, χαρακτηρίζεται καὶ γνωρίζεται. τὴν δὲ δαπάνην τοῦ ἔργου ἢ καὶ ὑπερβάλλειν. τοῦτό φησιν, ἐπεὶ μὴ ἐξισοῦσθαι τὴν δαπάνην τῷ ἔργῳ δεῖ. ἀκριβοῦς γὰρ καὶ μικρολόγου τοῦτο οὐδὲ μεγαλοπρεποῦς. καὶ ἀπὸ τῆς ἴσης δαπάνης. καὶ τοῦτο ἴδιον τοῦ μεγαλοπρεποῦς, τὸ ἀπὸ τῆς ἴσης δαπάνης τὸ γινόμενον ἔργον ποιεῖν μεγαλοπρεπέστερον, ἤτοι μέγα καὶ καλόν. οὐ γὰρ τὸ πλείονος ἄξιον μεγαλοπρεπές. κτήματος μὲν γὰρ αὕτη ἀρετή· διὸ ὁ χρυσὸς δοκεῖ τιμιώτατος, ὅτι ἐστὶ πλείστου ἄξιος, μεγαλοπρεπὲς δὲ ἔργον τὸ μέγα καὶ καλόν. ἀπὸ τῶν ἴσων δέ φησι ἀναλωμάτων, ἐπεὶ ἔστι καὶ μικρὸν ἐκ μεγάλων ἀναλωμάτων πολυτελὲς μέντοι, κατασκευάσαι. ἡδύνατο γὰρ Περικλῆς τὸν Ὀλύμπιον Δία ἀπὸ τῶν αὐτῶν ἀναλωμάτων μικρότερον κατα- σκευάσαι, πολυτελέστερον δὲ λίθοις καὶ μαργάροις ποικίλοις. καὶ ὅ σὰ περὶ πᾶν τὸ δαιμόνιον. δαιμόνιόν <φησιν ἡ δαίμονάς τινας> ἐπιχωρίους κατά τινας νόμους πατρίους ἢ καὶ τοὺς κατοιχομένους. πρὸς τὸ κοινὸν δὲ εὐφιλοτίμητα ὅσα λαμπρά ἐστι καὶ ἐπαινουμένην ἔχει τὴν φιλοτιμίαν. καὶ πρὸς τὸν πράτ‘τοντα ἀναφέρεται. δεῖ γάρ, ὡς ἐπὶ τοῦ γένους εὐγενῆ καλοῦμεν τὸν ἀπὸ πατέρων εὖ γεγονότα, οὕτω καὶ τὸ μεγαλοπρεπὲς ἔχειν τὸν πράττοντα πλούτῳ καὶ γένει τὸ μακάριον ἐπιφαίνοντα. καὶ τοῖς εὐγενέσι καὶ τοῖς ἐνδόξοις. ἀπὸ κοινοῦ δὲ τὸ πρέπον, εἰ καὶ μὴ προυπάρχει <τι> αὐτῶν ἔργον τοιοῦτον. τὰ δὲ δῶρα τοῖς ἀναθήμασιν ἔχει τι ὅμοιον, διὸ δεῖ ἔχειν αὐτὰ μέγεθος τι καὶ ἄξια εἶναι μεγαλο- πρεποῦς ἀνδρός.

[*](p. 1123.114)

Σφαῖρα μὲν γάρ. |

Εἰπὼν καὶ περὶ ἃ τῶν ἰδίων ὁ μεγαλοπρεπὴς ἀναλώσει, ὅτι περὶ TilJv [*](3 rhesis usque ad τῷ δαπανήματι (p. 1123a 14) a 4 in coniineutarii principio ὥσπερ ἐν ἀρχῇ εἴπομεν repetit a: om. B 15 τὴν ἐλευθεριότητα ἔλεγε a] Aristotdes vero ad B 1 p. 1103b 21 sqq. spectare videtur 5. 6 ὁ ἔπαινος τοῦ ἐλευθερίου a 7 ἤτοι B: τουτέστι a 11 οὐδὲ Β: οὐχὶ a 11. 12 τοῦτο ἴδιον Β: τοῦτο φησὶν ἴδιον εἶναι a 13 μεγαλοπρεπέστερον Β et Arist.: μεγαλοπρεπές a 14 μὲν Β: om. a 11) ποικί- λοις Β: πεποικιλμένον a 20 φησι—τινας a: om. Β 21 post κατοιχομένους add. οὕτω φησί a: om. Β 22 εὐφιλοτίμητα Β et Arist.: ἀφιλοτίμητα a 23 ὡς Β: ὥσπερ a 24 καλοῦμεν Β: τοῦτον καλοῦμεν a ἀπὸ πατέρων Β: ἀπὸ τῶν πατέρων a 25 τὸ Β: τῷ a 27 τί a: οm. Β 30 rhesis usque ad ὁ εἰρημένος (p. 1123b 4) a)

γάμους τέκνων καὶ εὐφημίας καὶ τὰ τοιαῦτα, φησὶ σφαῖρα μὲν γὰρ ἢ [*](53v) λήκυθος ἡ καλλίστη ἔχει μεγαλοπρέπειαν παιδικοῦ δώρου· ἡ γὰρ τούτων τιμὴ μικρὸν καὶ ἀνελεύθερον. καθότι καὶ διαφέρειν τὸ ἐν τῷ ἔργῳ μέγα τοῦ ἐν τῷ δαπανήματί φησι. καὶ γὰρ ἡ σφαῖρα καὶ ἡ λήκυθος ἡ καλλίστη μικρὰν καὶ ἀνελεύθερον ἔχουσι τιμὴν καὶ δαπάνην. ὡς δὲ ἐν τοῖς τοιούτοις οὖσι παιδικοῖς δώροις ἔστι τι τῷ δαπανῶντι μέγεθος, οὕτω δὲ καὶ ἐν ἑκάστῳ γένει ἔστι τι οἰκεῖον μέγεθος. καὶ λαμπρύνεται παρ’ ἁ μέλος. παροιμία ἐπὶ τῶν μὴ προσφόρως τι ποιεῖν εἰωθότων. καὶ κωμῳδοῖς χορηγῶν. σύνηθες ἐν κωμῳδίᾳ παραπετάσματα δέρρεις ποιεῖν οὐ πορφυρίδας. Μυρτίλος ἐν Τιτανόπασι τὸ * * * “δεινῆς ἀκούεις, Ἡράκλεις, τοῦτ’ ἔστι σοι τὸ σκῶμμα ἀσελγὲς καὶ Μεγαρικὸν καὶ σφόδρα ψυχρόν. † γελᾶς, ὁρᾷς τὰ παιδία’. διασύρονται γὰρ οἱ Μεγαρεῖ ἐν κωμῳδίᾳ, ἐπεὶ καὶ ἀντιποιοῦνται αὐτῆς ὡς παρ’ αὐτοῖς πρῶτον εὑρεθείσης, εἴ γε καὶ Σου- σαρίων ὁ κατάρξας κωμῳδίας Μεγαρεύς. ὡς φορτικοὶ τοίνυν καὶ ψυχροί διαβάλλονται, καὶ πορφυρίδι χρώμενοι ἐν τῇ παρόδῳ. καὶ γοῦν Ἀριστοφάνης ἐπισκώπτων αὐτοὺς λέγει που “μηδ᾿ αὖ γέλωτα Μεγαρόθεν κεκλημένον”. ἀλλὰ καὶ Ἐκφαντίδης παλαιότατος ποιητὴς τῶν ἀρχαίων φησὶ “Μεγαρικῆς κωμῳδίας † ἄσμα δίειμαι αἰσχυνόμενος τὸ δρᾶμα Μεγαρικὸν ποιεῖν.’’ δείκνυται γὰρ ἐκ πάντων τούτων ὅτι Μεγαρεῖς τῆς κωμῳδίας εὕρεται.

[*](p. 1123b5)

῾Ο γὰρ μικρῶν ἄξιος καὶ τούτων ἀξιῶν ἑαυτὸν σώφρων. Ἄξιον ζητῆσαι πῶς τὸν σώφρονα λέγει μικρῶν ἄξιον καὶ τούτων ἀξιοῦντα ἑαυτόν (πῶς γὰρ ἄν τις ἀρετὴν ἔχων εἴη μικρῶν ἄξιος;) ἢ πάλιν τὸν μικρόψυχον μειζόνων ἄξιον ὄντα ἑαυτὸν ἐλαττόνων ἀξιοῦν. πῶς γὰρ ἐν κακίᾳ τις ὢν ἄξιος μειζόνων ἀγαθῶν; ἢ τὸ ἄξιον μειζόνων καὶ ἐλατ- τόνων πρὸς τὰς ἐνεργείας καὶ τὰ ἔργα λαμβάνει, οὐ πρὸς τὰς ἕξεις· ἐπὶ γὰρ τοῖς ἔργοις καὶ οἱ ἔπαινοι καὶ αἱ τιμαί. ὁ μὲν οὖν μεγαλόψυχος εἴη ἂν μεγάλα τε καὶ λαμπρὰ διαπρασσόμενος καὶ ἄξια τούτων φρονῶν· <διὸ δεῖ αὐτῷ πρὸς τῇ ἀρετῇ καὶ τῶν ἀπὸ τῆς τύχης ἀγαθῶν·> ὁ δὲ ταῖς ἐνεργείαις ἃς ἐνεργεῖ πρὸς τοὺς πέλας, οὔσαις οὐ λαμπραῖς οὐδὲ μεγάλαις, ἐπίσης καὶ τοῦ τιμᾶσθαι καταξιοῖ ἑαυτόν. εἴη δ᾿ ἄν τις ἔργων αὐτοῦ ἐκ προγόνων καὶ ἐξ αὐτοῦ μειζόνων εἰς τὸ κοινὸν πεπραγμένων [*](1 φησὶ Β: προστίθησι a 4. 5 ἡ λήκυθος ἡ καλλίστη καὶ ἡ σφαῖρα a 9 κωμῳδοῖς Β et Arist.: κωμῳδῶν a 10 Μυρτίλος] Frg. Com. Gr. 1 100 ΙΙ 418 Meineke, Frg. Com. Att. I 253 Kock Τιτανόπασι Meineke: τιτανόπαισι Ba τὸ δεινῆς] v. Eupolid. II 521 Mein., Ι 323 Kock 12 γελᾶς a: σέλας Β: γελᾷ γὰρ ὡς Cobetus 15. 16 Ἀρι- στοφάνης] Vesp. 57, ubi κεκλεμμένον 17 Ἐκφαντίδης] II 13 Meineke, I 9: III 710 Kock τῶν ἀρχαίων ποιητὴς a: ποιητὴς τῆς ἀρχαίας Diels 18 ἄσμα δίειμαι] μεθίεμαι Bywater αἰσχυνόμενος Β: αἰσχύνομαι a 21 rbesis usque ad τῶν μεγίστων (p. 1123b 16) a 22 post ἄξιον add. ἐπὶ τούτῳ a: om. Β 23 ἑαυτὸν ἀξιοῦντα a 24 τὸν Β: τὸ a 24. 25 γὰρ ἐν Β: γάρ ἄν ἐν a 27 ὁ μεγαλόψυχος μὲν οὖν a 28 διὸ—ἀγαθῶν (29) a: om. Β 30 ἅς Β.. αἷς a 32 ἐκ B: καὶ ἐκ a)

ἑαυτὸν ἐλάττονος τιμῆς ἀξιῶν διὰ ταπεινότητα καὶ μικροψυχίαν. ἐπιζητήσειε [*](53v) δ’ ἄν τις καὶ τίς ἐστιν ὃν λέγει μειζόνων μὲν ἑαυτὸν ἀξιοῦν ἢ ἄξιός ἐστιν, οὐ μὴν διὰ χαυνότητα. ὁ γὰρ μειζόνων, φησίν, ἑαυτὸν ἀξιῶν ἢ ἔστιν ἄξιος, οὐ πᾶς χαῦνος. ἢ λέγοι ἄν μὴ χαύνους ὅσοι δι’ ἐπιβουλὴν καὶ μνώμενοί τι μεῖζον διὰ τοῦτο μειζόνων αὑτοὺς καταξιοῦσιν ὑποκρινόμενοι καὶ προσ- ποιούμενοι, οὐ διὰ χαυνότητα ἀλλὰ πανουργίαν· ὁ γὰρ χαῦνος ἠλίθιος, οὐκ ἐπίβουλος.

[*](p. 1123b16)

Περὶ ἓν μάλιστα ἂν εἴη. Δηλονότι τὸ μέγιστον, ἓν γὰρ τὸ μέγιστον ὑπάρχει. ἄξια δὲ λέγεται, καθὸ ἀξιούντων τινῶν γίνεται. τῶν | δὲ ἐκτὸς ἀγαθῶν φησι τὴν τιμήν. [*](54r) τὰ γὰρ οἰκεῖα ἀγαθὰ τῶν σπουδαίων ἕκαστος ἔχει παρ’ ἑαυτῷ· ἡ δὲ τιμὴ ἐπ’ ἄλλοις, ὡς καὶ αὐτὸς οὗτός φησιν. ὁ δὲ μικρόψυχος ἐλλείπει πρὸς ἑαυτόν. διὰ τοῦτο γὰρ καὶ ἐν κακίᾳ ἐστὶ καὶ ἔστι κακὸς διὰ τὴν πρὸς ἑαυτὸν ἐλάττωσιν. ἐλάττονος γὰρ ἑαυτὸν τιμῆς ἀξιοῖ ἢ ἔστιν ἄξιος. οὐ μὴν τόν γε μεγαλόψυχον· ὂν· οὐκοῦν εἰ τοῦ χαύνου μειζόνων ἑαυτὸν ἀξιοῖ ὁ μεγαλόχυχος, εἰκότως “τῷ μεγέθει ἄκρος” ἐστίν, ὡς εἶπε. καὶ μεγίστων ὁ ἄριστος. ἄριστος γὰρ ὁ τῶν μεγίστων ἄξιος. καὶ πῶς ἄριστος, λέγει. δόξει γάρ, φησίν, εἶναι τὸ ἐν ἑκάστῃ ἀρετῇ μέγα τοῦ μεγαλοψύχου. εἰ δὲ τοῦτο, εἴη ἄν ἡ μεγαλοψυχία τελειότης πασῶν τῶν ἀρετῶν καὶ μεγαλόψυχος ὁ πάσας τὰς ἀρετὰς ἔχων μετὰ μεγέθους. εἶτα ὅ ἐστιν ἡ ἐνέργεια τοῦ μεγαλοψύχου κατὰ πάσας τὰς ἀρετὰς παρατίθεται. οὔτε γὰρ τῷ μεγαλοψύχῳ ἁρμόζει τὸ παρασείσαντι φεύγειν ὑφορωμένῳ κίνδυνόν τινα· οὐ γὰρ μεγαλοψύχου τοῦτο.

[*](p. 1123b32)

ίνος γὰρ ἕνεκα πράξει αἰσχρὰ ᾧ οὐδὲν μέγα;

οὐδὲν μέγα τῷ μεγαλοψύχῳ τῶν ἄλλων δηλαδὴ ἀγαθῶν, εἴ γε εὐτυχεῖ τοῦ μεγίστου καὶ τὰ ἄλλα κρύπτοντος διὰ μεγέθους ὑπερβολήν. τῇ παραθέσει γὰρ τοῦ μεγίστου δόξαι ἄν οὐδὲν εἰνὶ τὰ μὴ τοιαῦτα. σμικρὰ γὰρ τῷ μεγέθει λειπόμενα, καὶ μάλιστα ἐν ᾧ τὸ ἔλαττον ἔχουσι. τὸ δὲ μέγιστον ἡ τιμή ἐστι. πάντα γὰρ τἄλλα δι’ αὐτὸ τῶν ἐκτὸς ἀγαθῶν. τῆς ἀρετῆς γὰρ ἆθλον ἡ τιμή· καὶ τοῦτο δῆλον ἐκ τοῦ λόγου τῆς ἀρετῆς, εἴ γέ ἐστιν ἀγαθὸν ἐπαινετόν. διὸ καὶ εἴρηκεν ὅτι ἔπαθλον τῶν καλλίστων ἡ τιμή. οὐ γὰρ οἷόν τε εἷναι ἄνευ καλοκαγαθίας. δείξας [*](1 καὶ μικροψυχίαν Β: τε καὶ μισροψυχίαν a ἐπιζητήσειε a: ἐπιζητήσῃ Β 2 ἀξιοῦν B: ἀξιῶν a 6 ἀλλὰ Β: ἀλλὰ διὰ a 8 μάλιστα ἄν Β et Arist.: μάλιστα ἄξιος ἄν a rhesis usque ad οὐδὲ ἀδικεῖν (p. 1123b 32) a 12 φησίν] cf. Α 3 p. 1095b25 13 πρὸς ἑαυτὸν Β: καὶ πρὸς ἑαυτόν a ct Aristoteles 14 τιμῆς ἑαυ- τόν a ἡ Β: ἤπερ a 16 ὁ μεγαλόψυχος ἀξιοῖ a εἶπε] p. 1123b 14 22 τὸ scripsi: τῷ Ba 24 rhesis usque ad περὶ αὑτόν (p. 1124a12) καὶ Β: τοῦ a 31 καὶ et ὅτι Β: om. a)

ὅτι τοῦ μεγαλοψύχου καθὸ μεγαλόψυχος τὸ κατὰ πᾶσαν ἀρετὴν ἐνεργεῖν, [*](54r) ἐπήνεγκε τὸ ἔοικεν οὖν ἡ μεγαλοψυχία οἷον κόσμος τις εἶναι τῶν ἀρετῶν. μείζους γὰρ αὐτὰς ποιεῖ καὶ <οὐ> γίνεται ἄνευ ἄνευ δηλονότι καλοκαγαθίας. καλοκαγαθίαν γάρ φασι τὴν σύμπασαν ἀρετήν. σαφῶς δὲ λέγει τὸν μεγαλόψυχον καὶ πῶς ἔχει περὶ τιμὰς καὶ ἀτιμίας.

[*](p. 1124a 12)

Μάλιστα μὲν οὖν ἐστιν, ὥσπερ εἴρηται, ὁ μεγαλόψυχος. Συμβάλλεσθαί τι καὶ συναίρεσθαι καὶ τὴν εὐτυχίαν εἰς μεγαλοψυχίαν φησί, καὶ πῶς, προστίθησι. τὰ γὰρ ἀπὸ τῆς τύχης ἀγαθὰ πρὸς τιμὴν συμβάλλονται· τιμῶνται γὰρ οἱ ταῦτα ἔχοντες. διὸ καὶ γίνονται οἱ ἔχοντες αὐτὰ μεγαλοψυχότεροι καὶ οἱ τυγχάνειν ταύτης καταξιοῦντες ἀπ’ αὐτῶν ἐγένοντο αἰρόμενοι πρὸς αὐτήν. ἔτι εἰς μεγαλοψυχίαν συμβάλλεται τὰ ἐκτὸς ἀγαθὰ καὶ διὰ τὰ ἔθη. εἰ γὰρ ἐκ τῶν ἐθῶν αἱ ἕξεις, ἐθίζεσθαι δὲ τὰ τοιαῦτα οὐχ οἷόν τε ἀχορήγητον ὄντα, συναίρονται καὶ ἀπὸ τούτων. καὶ εἰς [*](54v) τιμὴν δὲ ὅτι οἱ ἐν τούτοις ὄντες δοκοῦσιν ἐν ἀγαθοῖς ὑπερέχειν. πᾶν δὲ τὸ τῷ ἀγαθῷ ὑπερέχον τιμιώτερον. λέγοι δ’ ἂν διὰ τούτων, ὅτι καὶ τῶν τοιούτων ἀγαθῶν ἀντιποιήσεται πάλιν ὁ μεγαλόψυχος. κατ’ ἀλήθειαν μὲν οὖν ὁ ἀγαθὸς τιμητέος καὶ καθὸ ἀγαθός. ἤδη δὲ ἄμφω οἷς ὑπάρχει, πρὸς τῇ ἀρετῇ καὶ τὰ ἄλλα ἀγαθά, οὗτοι μᾶλλον ἀξιοῦνται τιμῆς. τοὺς χαύνους δέ φησι μιμεῖσθαι βούλεσθαι τοὺς μεγαλοψύχους, ἐκπίπτειν γε μήν, μηδὲν ἔχοντας τῶν ὧν βούλονται μιμεῖσθαι, ἀλλὰ διακένους ὄντας. οὐ ῥᾴδιον φέρειν ἐμμελῶς τὰ εὐτυχήματα οἷον οὔτε πλοῦτον οὔτ’ ἄλλο τι, ὅτι μηδὲ τῷ νοσοῦντι τὰ ὑγιεινὰ συμφέρει ἀλλὰ τῷ ὑγιαίνοντι. οὐκ ἔστι δὲ μικροκίνδυνος. ὗν ὃς. ὁ πολλὰ τιμῶν ὑπὲρ πολλῶν καὶ κινδυνεύειν αἱρεῖται. ὑπὲρ γὰρ ὧν τιμᾷ τις, καὶ κίνδυνον ὑφίσταται, ὁ δὲ ὀλίγα τιμῶν ὑπὲρ ὀλίγων καὶ κινδυνεύειν ἄν ἕλοιτο· τοιοῦτος δὲ ὁ μεγαλόψυχος. τὰ γὰρ ἀληθῶς τιμῆς ἄξια τούτῳ τίμια· ταῦτα δὲ ὀλίγα. διὸ καὶ ἀλιγοκίνδυνος καὶ μεγαλοκίνδυνος· ὑπὲρ <γὰρ> μεγάλων· <τοιαῦτα δὲ τὰ τίμια>. καὶ ποιεῖν· τοῦτό φησιν ὅτι παρὰ τὴν ἀξίαν πράττων καὶ οὐχ οἷός τε ὢν εὐεργετεῖν ἀφειδήσει τοῦ βίου. εὐεργετούμενος δ’ αἰσχύνεται. οὕτω γὰρ προσοφλήσει ὁ ὑπάρξας, ἀντευεργετεῖν δηλονότι διὰ πλειόνων καὶ εἰς πλείονα πλεονεκτήσει. τὸ δὲ ὑπάρξας ἀντὶ τοῦ ὁ προκαταρξάμενος.

[*](p. 1124b 15)

Διὸ καὶ τὴν Θέτιν οὐ λέγειν τὰς εὐεργεσίας τῷ Διί·

ἰπὼν περὶ τῶν μεγαλοψύχων ὅτι μνήμονες μᾶλλόν εἰσιν ὧν εὗ [*](2 ἔοικεν οὗν Ba et Arist. codd. L b M b: ἔοικεν μὲν οὖν Arist. vulg. 3 οὐ a: om. Β 4 φασι B: λέγουσι a 6 rhesis usque ad τὰ δ’ ἀηδῶς (p. 1124b 15) a 8 τύχης a: ψυχῆς Β 9 συμβάλλονται Β: συμβάλλεται a 10 αὐτῶν scripsi: αὐτῆς Ba 11 ἐγένοντο Β: ἐγγίνονται a αἰρόμενοι a: αἱρούμενοι Β αὐτήν scripsi: αὐτό Ba συμβάλλεται Β: συμβάλλονται a 13 ἀπὸ τούτων Diels: ταῦτα Β 17 οἷς ἄμφω a 19 ante βούλεσθαι ins. μὲν a: om.. B 23 καὶ Β: om. a 24 ὑφίσταται Β: ἐφίσταται a 25 ἀληθῶς Β: ἀληθῆ a 27 γὰρ et τοιαῦτα δέ τὰ τίμια a: om. Β 32 rhesis usque ad δι’ εἰρωνείαν (p. 1124b 30) a)

πεποιήκασιν ἢ ὧν εὖ πεπόνθασι (τοῦτο δὲ οὐκ ἐν τῷ ἀμείβεσθαι· εἴρηκε [*](54v) γὰρ ὅτι πλείω ἀντιποιοῦσιν· ἀλλ’ ἐν τοῖς λόγοις· ὑπερεχομένου γὰρ τὸ εὖ πάσχειν, οἱ δὲ ὑπερέχειν θέλουσι· διὸ τὰ μὲν ὅσα εὖ ἐποίησάν τινες ἀκούουσιν ἡδέως, οὐχ ἡδέως δὲ ὅσα εὗ ἔπαθον), συνέστησε τοῦτο οὕτως ἔχον καὶ ἐνδόξως. καὶ γὰρ τὴν Θέτιν φησὶ παρ’ Ὁμήρῳ διὰ τοῦτο μὴ λέγειν τὰς εὐεργεσίας τῷ Διί, μηδὲ τοὺς Λάκωνας τοῖς Ἀθηναίοις, ἀλλ’ ἃ ἐπεπόνθεσαν εὖ. καὶ τὰ μὲν τῆς Θέτιδός ἐστι ταῦτα· Ἀχιλλεὺς πρὸς αὐτὴν λέγων “πολλάκις γὰρ σέο πατρὸς ἐνὶ μεγάροισιν ἄκουσα εὐχομένης, ὅτ’ ἔφησθα κελαινεφέι Κρονίωνι οἴη ἐν ἀθανάτοισιν ἀεικέα λοιγὸν ἀμῦναι. ὁπότε μιν ξυνδῆσαι” καὶ τὰ ἑξῆς· ἡ μέντοι Θέτις δεομένη Δῖός οὐκέτ’ αὐτὰ καταλέγει ἀλλ’ ἐνδείκνυται μόνον λέγουσα “Ζεῦ πάτερ, εἴ ποτε δή σε μέτ’ ἀθανάτοισιν ὤνησα ἢ ἔπει ἢ ἔρηῳ.” τὸ δὲ περὶ Λακε- δαιμονίων τοιοῦτον· ἱστορεῖ Καλλισθένης ἐν τῇ πρώτῃ τῶν ῾Ελληνικῶν, <ὅτι> Θηβαίων εἰς τὴν Λακωνικὴν εἰσβαλλόντων, ἔπεμψαν Λακεδαιμόνιοι πρὸς Ἀθηναίους περὶ συμμαχίας λέγοντες καὶ ὅσα μὲν τοὺς Ἀθηναίους πεποιήκασιν οἱ Λακεδαιμόνιοι εὖ, τούτων ἑκόντες ἐπελανθάνοντο, ἃ δ’ αὐτοὶ πρὸς Ἀθηναίων χρηστὰ ἐπεπόνθεισαν, τούτων ἐμέμνηντο, ὡς διὰ τούτων αὐτοὺς ἐπαξόμενοι πρὸς συμμαχίαν μᾶλλον. ὑπηρετεῖν δὲ προθύμως, οἷον εὖ ποιεῖν καὶ ἐπιδιδόναι <καὶ παρέχειν> ὑπηρετεῖν τοῖς δεομένοις αὐτοῦ. καὶ ἐν ἐκείνοις μὲν σεμνύνεσθαι οὐκ ἀγεννές. πρὸς τοὺς ἐν ἀξιώματι λέγει τὸν μεγαλόψυχον, οὐκ ἐν τῷ σεμνά τινα λέγειν περὶ αὑτοῦ (φορτικὸν γὰρ τοῦτο), ἀλλ’ ὅτι τὴν σεμνότητα οὐκ ἀφαιρήσει αὐτοῦ τὸ ἐντυγχάνειν τοῖς ἐν ἀξιώμασιν, ἢ οὗ πρωτέυουσιν ἄλλοι, ἵνα μὴ ἐνταῦθα τὸ δεύτερον ἀποφέρωνται. καὶ ἀργὸν εἶναι καὶ μελλητήν, ἀντὶ τοῦ ὀξυκίνητον μὴ εἶναι μηδὲ πρὸς πᾶσαν πρᾶξιν ἕτοιμον. ἢ γὰρ ἐφ’ οἷς μεγάλαι αἱ τιμαί, τούτων πρακτικός, ἢ ὅπου μέγα τὸ προκείμενον ἔργον καὶ ὑπὲρ μεγάλου τινὸς αἵ πράξεις. καὶ ὀλίγων μὲν πρακτικόν. οὐ γὰρ ἔργων πλήθει, μεγέθει δὲ τὴν ἀξίαν ὁρίζεται.

[*](p. 1124b 30)

ἰρωνεία δὲ πρὸς τοὺς πολλούς. |

᾿Αντὶ τοῦ οὐκ ἐξαγγελτικὸς πρὸς τοὺς πολλοὺς καὶ τυγχάνοντας τῶν [*](55r) [*](2 τό Β: τοῦ a 3 an τινας? 4 ἡδέως ἀκούουσιν a 8 λέγων] Hom. II. Α 396 9 οἴη Homer: εἴη Ba 10 καὶ τὰ ἑξῆς Β: Ὀλύμπιοι ἤθελον ἄλλοι. ᾕρητ’ ἠδὲ ποσειδάων καὶ πάλλας ἀθήνη a 11 δῖός Β: τοῦ δῖός a λέγουσα] Α 503 13 Καλλισθένης a: δημοσθένης Β. cf. Callisthenis frg. 12 üller πρώτη Β: πρώτῳ a: πέμπτῃ üller 14 ὅτι a: om. Β 15 ἀθηναίους a: τοὺς ἀθηναίους Β περὶ συμμαχίας Β: συμμαχίας δεόμενοι a λέγοντας Diels καὶ Β: ἐπὶ τῶν Ἀθηναίων a 16 οἱ Λακεδαιμό- νιοι πεποιήκασιν a ἑκόντες ἐπελανθάνοντο Β: ἐπελάθοντο ἑκόντες a 17 χρηστὰ πρὸς Ἀθηναίων a ἐπεπόνθεσν üller 18 συμμαχίαν B: τὴν συμμαχίαν a 19 καὶ βρέχειν a: om. Β 22 τὴν Β: τὸ a 23 post ἀφαιρήσει add. τὶς a: om. B τὸ ἐντυγχάνειν Β: ἐντυγχάνων a 24 καὶ ἀργὸν Β: ἐναργὸν a 25 μελλητὴν Arist. viilg.: μελητὴν Βa et Arist. codd. H a L b M b O b 29 εἰρωνεία Ba et Arist. rodd. praeter Nb; εἴρωνα N b et Arist. vulg. rhesis usque ad ὥσπερ εἴρηται (p. 1125a 35) a)

προσόντων αὐτῷ, τῷ κταφρονεῖν αὐτῶν καὶ μὴ ἀξίους οἴεσθαι εἰδέναι τὰ [*](55r) κατ’ αὐτόν· διὸ καὶ τῆς παρ’ αὐτῶν δόξης καταφρονητικός· πρὸς μέντοι τοὺς σπουδαίους ἀληθευτικός, οὐχ ὑποστελλόμενος <τὴν> τῶν οἰκείων μήνυσιν πρὸς αὐτούς. ἀλλ’ οὐδὲ πρὸς ἄλλον ζῆν δυνατόν φησι. τὸ γὰρ πρὸς ἄλλον δούλου καὶ δουλοπρεπές, ὡς ἐν Πολιτείαις δέδεικται. τοῦτο δὲ εἰπὼν ὅτι οὐδὲ τοιοῦτος ὁ μεγαλόψυχος οἷος πρὸς ἄλλον ζῆν καὶ ἄλλῳ συμπεριφέρεσθαι καὶ ὑπηρετεῖσθαι, ἀλλ’ ἢ πρὸς φίλον (φίλος δὲ τούτῳ εἴη ἂν ὁ ἀγαθός τε καὶ ὅμοιος· δουλικὸν γὰρ τὸ πρὸς ἄλλον ζῆν), τούτου σημεῖον παρέθετο τό τε πάντας τοὺς κόλακας πρὸς ἄλους ζῆν, οἳ καὶ ταπεινοὶ διὰ τοῦτο καὶ θητικοί, καὶ τὸ τοὺς ταπεινοὺς κόλακας εἶναι. ἀλλ’ οὐδ’ ἐπαινετικός, φησίν, ἐστί, διόπερ οὐδὲ κακολόγος, τουτέστι διὰ τὴν αὐτὴν αἰτίαν, δι’ ἣν οὐκ ἔστι κακολόγος, οὐδὲ ἐπαινετικός· τοῦτο δὲ ὅτι μηδ’ ἀνθρωπολόγος, ὅτι μήτε ἑαυτὸν ἐπαινῶν μήτε ἄλλον ψέγων, ἀλλ’ οὐδὲ τὸν ἐχθρόν, εἰ μή δι’ ὕβριν, τουτέστιν εἰ μὴ ἐξυβρίζοι. παρόντας γὰρ ὑβρίζει καὶ διαβάλλει <(τοιοῦτον γὰρ ἡ ὕβρις)> οὐ βλασφημεῖ. καὶ ἄκαρπα <τῶν> καρπίμων καὶ ὠφελίμων. φιλοκερδοῦς γὰρ τοῦτο, οὐκ αὐτάρκους οὐδὲ μεγαλοφύχου. οὐ γὰρ σπευστικὸς ὁ περὶ ὀλίγα σπουδάζων, ὡς ὁ περὶ πολλά. ἐκεῖνος γὰρ διὰ τὸ πλῆθος ἐπείγεται <καὶ σπεύδει> ἡ δ’ ὀξυφωνία καὶ τούτων, ἤτοι διὰ ταῦτα, διά τε τὸ σπουδάζειν καὶ διὰ τὸ μέγα ἡγεῖσθαι τοῦτο ὑπὲρ οὗ ἐπιταχύνεται καὶ ὀξείᾳ χρῆται τῇ φωνῇ. εἰπὼν δὲ περὶ τοῦ μεγαλοψύχου ἑξῆς λέγει περὶ τοῦ μικροψύχου καὶ χαύνου. λέγει δὲ τὸν μικρόψυχον ἄξιον ὄντα ἀγαθῶν ἑαυτὸν ἀποστερεῖν, ἐπεὶ ἄξιος τιμῆς ὢν οὐκ ἀξιοῖ ταύτης ἑαυτὸν διὰ μικροψυχίαν καὶ εὐτέλειαν καὶ τὸ ἡγεῖσθαι ὑπὲρ αὐτὸν εἶναι τὰ ἀγαθά· διὸ καὶ κακία· κακοῦ γὰρ καὶ οὐκ εὖ συνει- δότος τὸ μὴ ἀξιοῦν ἑαυτὸν ἀγαθοῦ. ἀλλὰ καὶ τὸ ἀγνοεῖν ἑαυτὸν κακία. ὅτι δὲ ἀγνοεῖ ἑαυτὸν, δῆλον. ὠρέγετο γὰρ ἂν ἀγαθῶν καὶ αὑτὸν ἠξίου τοιούτων ὄνια ἄξιον. οὐ μὴν ἠλίθιοι οἱ τοιοῦτοι δοκοῦσιν εἶναι, ἀλλὰ μᾶλλον νοεροί, τουτέστι δριμεῖς καὶ ἐπινοητικοί. οὐ γὰρ ὡς ἐπαινῶν αὐτοὺς τὸ νοεροὶ προσέθ’ ἧκε· χείρους γοῦν φησιν αὐτοὺς τῶν χαύνων εἶναι, καὶ μᾶλλον ἀντικεῖσθαι τοῖς μεγαλοψύχοις. καίτοι τοὺς χαύνους ἠλιθίους λέγει. ἡ τοιαύιη δὲ δόξα, ἤτοι ὑπόληψις, ἣν ἔχουσι περὶ αὑτῶν οἱ μικρόψυχοι, χείρους ποιεῖ τῶν κατ’ ἀξίαν ἐφιεμένων, μηδενὸς αὐτοὺς ἀξίους [*](1 τῶ B: τὸ a οἴεσθαι Β: αὐτοὺς ἡγεῖσθαι τοῦ a 2 καταφρονητικός Β· ὑπεροπτικός a 3 τὴν a: om. B 5 δουλοπρεπὲς a: δουλοπρεποῦς Β πολιτείαις Β: πολιτικοῖς a] cf. Α 4 p. 1254a 15 6 ζῆν καὶ ante ὑπηρετεῖσθαι inserit a: om. Β 12 αὐτὴν scripsi: τοιαύτην Ba 13 post ἀνθρωπολόγος addit τί δὲ τοῦτο, ἐπάγει a: om. Β 14 ἐξυβρίζοι a: ἐξυβρίζει Β 15 διαβάλλει καὶ ὑβρίζει a τοιοῦτον γὰρ ἡ ὕβρις a: om. Β 16 τῶν a: om. Β 18 ὡς Β: ὥσπερ a τὸ Β: om. a 19 καὶ σπεύδει a: om. B διὰ a: om. Β 20 ἤτοι Β: τουτέστι a ἐπιταχύνεται Diels: ἐπιταχύνει τε Ba 23 ἐπεὶ Β: ἐπειδὴ a 24 καὶ εὐτέλειαν Β: τὲ καὶ εὐτελείαν a 26 ἀγαθοῦ Β: ἀγαθῶν a 28 ἠλίθιοι Ba: ἠλίθιοί γε Arist. οἱ τοιοῦτοι a: τοιοῦτοι οἱ Β 30 νοεροί Ba et Arist. codd. L b M b: Mb; ὀκνηροί Arist. vulg. χείρους Β: χείρονας a 32 ἤτοι B: ἀντὶ τοῦ ἡ τοιαύτη δὲ a ἣν Β: ὁποίαν a 33 ποιεῖ a: ποιεῖται Β ἀξίους αὐτοὺς a) ἀγαθοῦ ἡγεῖσθαι. καὶ τῶν πράξεων τῶν καλῶν καὶ τῶν ἐπιτηδευμάτων [*](55r) ἀφ’ ἵστανται ὡς ὄντες αὐτῶν ἀνάξιοι· ὁμοίως δὲ καὶ τῶν ἀγαθῶν ἀναξίους αὑτοὺς ὑπολαμβάνοντες ἀφίστανται, οἷον τιμῆς ἀρχῆς προεδρίας. οἱ δὲ χαῦνοι ἠλίθιοι. ἠγνόουν μὲν γὰρ καὶ οἱ μικρόψυχοι ἑαυτοὺς ἀλλ’ ἀφανεῖς ἦσαν ἀποκρύπτοντες ἑαυτούς (τοῦτο γὰρ ἦν ἴδιον αὐτῶν), οἱ δὲ ἠλίθιοι ἐπιφανῶς ἑαυτοὺς ἀγνοοῦσι. κηρύσσουσι γὰρ ἢ εἰς μέσον αὐτῶν φέρουσιν τὴν ἠλιθιότητα ἐπιχειροῦτες τοῖς ἐντίμοις, ὧν οὐδὲν αὐτοῖς μέτεστι. διὸ καὶ ταχέως κατάφωροι γίνονται. ὅτι δὲ ἀντίκειται μᾶλλον τῇ μεγαλοψυχίᾳ <ἡ μικροψυχία> τῆς χαυνότητος καὶ δι’ εἶπε. καὶ γὰρ διότι μᾶλον γίνεται καὶ ἔστιν ὥσπερ σύμφυτον διὸ καὶ δυσαποτριπτότερον <διότι χεῖρόν ἐστι τῆς χαυνότητος. καὶ γὰρ γίνεται μᾶλλον καὶ χεῖρόν ἐστιν, ἐπεὶ καὶ ὥσπερ σύμφυτόν ἐστιν καὶ δυσαποτριπτότερον>, ὥσπερ ἐκεῖ ἡ ἀνελευθερία τῆς ἀσωτίας ἐδόκει μᾶλλον χεῖρον, καὶ μᾶλλον ἀντικεῖσθαι τῇ ἐλευθεριότητι διὰ τὸ καὶ ταύτης συμφυῆ μᾶλλον εἶναι καὶ διὰ τοῦτο δυσαποτριπτοτέραν μᾶλλον εἶναι].

[*](p. 1125b 1)

ἔοικε δὲ καὶ περὶ ταύτην εἶναι ἀρετή τις. |

Εἰπὼν τὴν μεγαλοψυχίαν περὶ τιμὴν εἶναι μεγάλην, φησὶ περὶ τιμὴν [*](55v) καὶ τὴν ἄλλην εἶναι ἀρετήν, ἣν ἐν τῷ δευτέρῳ λέγει τὸν αὐτὸν ἔχειν λόγον πρὸς τὴν μεγαλοψυχίαν, ὃν λόγον ἔχει ἡ ἐλευθεριότης πρὸς τὴν μεγαλοπρέπειαν. ὥσπερ δὲ ἐν δόσει καὶ λήψει· ὥσπερ ἐν λήψει χρη- μάτων, ἐν οἷς ἐστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις, ἐν τούτοις ἐστὶ καὶ μεσότης. καὶ ὅτι γε ἔστι πάλιν δείκνυται ἐκ τὸ ὖ ποτὲ μὲν ἡμᾶς τὸν φιλότιμον ἐπαινεῖν ὡς ἀνδρώδη καὶ φιλόκαλον, ποτὲ δὲ τὸν ἀφιλότιμον ὡς μέτριον καὶ σώφρονα, ὅπερ εἶπε καὶ ἐν τῷ δευτέρῳ. ἔστι γὰρ ἡ τῶν πολλῶν ἔννοια κατὰ φύσιν πὼς κρίνουσα τό τε ἐπαινετὸν καὶ τὸ μή. ὃ καὶ περὶ τιμὴν πεπόνθασι. φαμὲν γὰρ ὄντος τινὸς καλοῦ τῆς τιμῆς εἰ ποτὲ μὲν ἐπαινοῦμεν τὸν φιλότιμον, ποτὲ δὲ ψέγομεν, δῆλον ὡς οὐχὶ ἐφ’ ἕν τι σημαινόμενον φέρομεν τὸ ὄνομα, ἀλλὰ πολλαχῶς ἄν ὁ φιλότιμος λέγοιτο, ὡς καὶ πᾶς ὁ φιλεῖν τι λεγόμενος καὶ ἀπ’ αὐτοῦ φιλοτοιοῦτος λεγόμε νος λέγεται γὰρ φιλόπαις καὶ ὁ ὡς δεῖ φιλῶν τὰ τέκνα καὶ ὁ ἀμέτρως ὑπερ- βάλλων ἐν τῇ περὶ αὐτὰ σπουδῇ, καὶ φιλότιμος δὲ ὁ μὲν ἐπαινούμενος εἴη, [*](έρουσιν αὐτῶν a ἐπιχειροῦντες a: ἐπιχειροῦσι Β 6 κατάφοροι a 9 ἡ μικροψυχία a: om. Β διὸ B: om. a 10 καὶ γὰρ—χαυνότητος (11) excluserim 11 διότι—δυσαποτριπτότερον (13) a: om. Β 12 χεῖρον Β: χείρων a 14 ταύτης a: ταὐτὴ Β συμφυᾶ Ba μᾶλλον Ba: τε μᾶλλον a 15 μᾶλλον εἶναι Β: om. a 16 rhesis usque ad πρώτοις εἴπομεν (p. 1125b 14) a 18 ἀρετὴν εἶναι a ἣν a: ὡς Β ἐν τῷ δευτέρῳ] c. 7 p. 1107b 24 19 ἡ Β: om. a τὴν Β: om. a 20 ἐν λήψει καὶ δόσει Aristoteles ἐν (altero loco) Β: δ’ ἐν a 24 ὅπερ Β: ὥσπερ a ἐν τῷ δευτέρω] c. 9 p. 1109b 16 26 περὶ Β: παρὰ a καλοῦ τινὸς a 28 ἀλλὰ Β: ἀλλὰ καὶ a 29 ὡς καὶ Β: ὥσπερ a φιλεῖν Β: φιλῶν a)

ὁ μᾶλλον τιμῆς ἀντιποιούμενος παρὰ τοὺς πολλοὺς, ὁ δὲ ψεγόμενος ὁ [*](55v) μᾶλλον ἢ δεῖ τῇ τιμῇ προστετηκὼς καὶ τὸ παρ’ ὧν μὴ δεῖ τιμᾶσθαι σπουδάζων καὶ ἐφ’ οἷς μὴ δεῖ καὶ ἐφ’ ὅσον μὴ δεῖ ἡ ὅτε μὴ δεῖ. εἰπὼν δὲ ὁτὲ μὲν τὸν φιλότιμον ἐπαινούμενον, ὁτὲ δὲ τὸν ἀφιλότιμον, ἀποδίδωσι τούτου τὴν αἰτίαν. τῷ γὰρ ἀνώνυμον εἶναι τὴν μέσην ἕξιν, ὡς ἐρρήθη καὶ ἐν τῷ δευτέρῳ, ἀμφότερα τὰ ἄκρα ταύτης ἀντιποιεῖται.

[*](p. 1125b 15)

᾿Αλλ᾿ ἐπαινοῦντες μὲν ἐπὶ τὸ μᾶλλον.

Μαλλὸν γὰρ [ὴ] ὡς δεῖ ἐφίενται ἡ οἱ πολλοί, οἱ ἐπαίνου ἄξιοι ὄντες τῶν φιλοτίμων ἢ οἱ πολλοί (ἀπὸ κοινοῦ τὸ φέρομεν). μᾶλλον γὰρ ὡς δεῖ τιμῆς ἀντιποιοῦνται ἤπερ οἱ πολλοί. οὐ γὰρ ὡς δεῖ οἱ πολλοὶ αὐτῆς ἀντι- ποιοῦνται, διὸ καὶ ψέγονται, διότι μᾶλλον ἢ δεῖ ταύτῃ τετήκασι, καὶ παρ’ ὧν οὐ δεῖ τιμᾶσθαι καὶ ὅσα ἄλλα. ἀνωνύμου δ’ οὔσης τῆς μεσότητος. τῷ ἀνωνύμου τοῦ μέσου τὰ ἄκρα τοῦ μέσου διαμφισβητεῖται πρὸς ἄλληλα. ἀρνήσει φύσεως τὸ μέσον αἱρούμεθα, † ἐκστάσει φύσεως μέσον ὑπάρχειν βουλόμεθα. ἰστέον δὲ ὅτι οὔτε ὁ φιλότιμος ὡς μισθὸν τῶν πράξεων τὴν τιμὴν μεταδιώκει οὔτε ὁ ἀφιλότιμος ἀποστρέφεται. ἀλλ’ οὐδὲ ὁ μεγαλό- ψυχος ὁμοίως μεταδιώκει τῷ φιλοτίμῳ. οὐ γὰρ τῆς τιμῆς χάριν πράττουσι, δι’ αὐτὸ <δὲ> τὸ καλόν. οὐ βουλομένοις δ’ αὐτοῖς ἡ ἐπὶ ταῖς πράξεσι σύμμετρος καὶ εὔλογος τιμὴ ἐπακολουθεῖ. ἔστι δὴ καὶ ὡς δεῖ, οὗ χάριν καὶ τὸ μέσον ἐστί τε καὶ γίνεται. εἴη ἂν καὶ ἐπὶ τούτων ἡ ἀφιλο- τιμία μᾶλλον ἀντικειμένη τῇ μέσῃ διαθέσει τῆς φιλοτιμίας τῷ τε χείρων εἶναι, πρὸς μηδὲν καλὸν ἐγείρουσα τὴν ψυχήν, καὶ τῷ τοὺς πολλοὺς σφοδρῶς ἔχειν πρὸς αὐτὴν ἢ τὴν φιλοτιμίαν. πρὸς ἀμφότερα δ’ ἀμφότερά πὼς· καλῶς. αἱ γὰρ μέσαι οὖσαι πρὸς μὲν τόδε συγκρινόμεναι τὴν ὑπερβολὴν ὑποδύονται, πρός δὲ τόδε τὴν ἔλλειψιν ὑποκρίνονται, τὸ ἀντικείμενον τοῦ ἀντικειμένου γινόμενον.

[*](p. 1125b 26)

Πραότης δ’ ἐστὶ μὲν μεσότης περὶ ὀργάς.

Εἶπε καὶ ἐν τῷ δευτέρῳ τὴν πραότητα ἀρετὴν καὶ μεσότητα εἶναι περὶ ὀργάς. δῆλον δὲ ἐξ ὦν λέγει, ὅτι μήτε πᾶσα ἀρετὴ περὶ δύο τινὰ [*](3 καὶ ἐφ’ οἶς μὴ Β: ἐφ’ οἶς οὐ a 5 τὴν αἰτίαν τούτου a 6 ἐν τῷ δευτέρῳ] c. 7 p. 11071)30 7 rhesis inde a δῆλον δ’ ὅτι (p. 11251)14) — τὸ μέσον (p. 1125b 25) a 8 ἡ (prius) cauc. Diels ἢ οἱ Β: ἡ γὰρ οἱ a 11 διότι Β: ὅτι a ταύτῃ τετήκασι Β: ταύτης ὀρέγονται a: ταύτῃ προστετήκασι (collato v. 2) Diels 13 ἀνωνύμου Β: ἀνωνύμῳ a 14 γὰρ post ἀρνήσει add. a: om. B 16 οὐδὲ Β: οὔτε a 17 ὁμοίως ante μεταδιώκει Β: ante ἀποστρέφεται a 18 δὲ a: om. Β 19 σύμμετρός a: συμμετρία B καὶ εὔλο- γος Β: τε καὶ εὔλογος a δὴ Ba et Arist. codd. K b L b O b: ἤδη Nb; δ’ ἤδη Ha: δ’ ὅτε Arist. vulg. 20. 21 ἀφιλοτιμία a: φιλοτιμία Β 21 χείρων Β: χεῖρον a 22 σφοδρῶς Β: σφοδροὺς a: an σφοδροτέρως? 23 αὐτὴν Β: αὐτοὺς a 25 ὑποδύονται a: ὑποδέχονται Β 27 μὲν Β et Arist. vulg.: om. a et Aiist. codd. K b L b M b rhesis usque ad περιορᾶν ἀνδραποδῶδες (p. 1126a 8) a 28 ἐν τῷ δευτέρῳ] c. 7 p. 1108a 6)

πάθη οἰκεῖ. περὶ οἰκεία] μὲν γὰρ ἡδονὴν καὶ λύπην κοινῶς πᾶσα, καὶ [*](55v) ταύτῃ δύο παθῶν μεσότης πᾶσα ἀρετή, οὐ μὴν ὡς περὶ οἰκεῖά τινα δύο πάθη, ἃ ῥυθμίζει, ὡς ἡ ἀνδρεία περὶ φόβους καὶ θάρρη. ταῦτα γὰρ ἴδια δύο πάθη περὶ ἃ ἥδε ἡ ἀρετὴ τοῦ μέσου ἐστὶ στοχαστική, ἡδομένη μὲν ἐπὶ τῇ εὐλόγῳ περὶ αὐτὰ ἐνεργείᾳ καὶ αἱρουμένη ταύτην, ἀχθομένη δὲ ἐπὶ ταῖς I ἀλόγοις καὶ ἀμέτροις σπουδαῖς ἢ φυγαῖς τῶνδε τῶν παθῶν καὶ [*](56r) ἀποστρεφομένη αὐτά. ὁμοίως ἡ σωφροσύνη περὶ δύο πάθη· ἡ γὰρ δι’ ἁφῆς ἡδονὴ καὶ λύπη τὰ ὑποκείμενα πάθη ταύτῃ. ἡ δὲ πραότης οὐκέτ’ ἔχει δύο πάθη τὰ ὑποκείμενα, εἴ γε περὶ ὀργήν ἐστι. τῇ δὲ ἐλευθεριότητι οὐδὲ τὴν ἀρχὴν πάθος τι ἴδιον ὑπέκειτο ἀλλὰ πρᾶξις· δόσις γὰρ καὶ λῆψις χρημάτων. περὶ πάθη δὲ ἦν τὸ ἥδεσθαι παρὰ τὴν εὔλογον περὶ ταῦτα λῆψιν καὶ δόσιν καὶ ἄχθεσθαι ἐπὶ τῇ ἀλόγῳ δόσει, ὡς εἶπε. μεσότητες οὖν πᾶσαι περὶ πάθη κοινά, ἡδονὴν καὶ λύπην, τὰς ἐπὶ ταῖς ἐνεργείαις ταῖς γινομέναις ἐπὶ ταῖς πράξεσιν. ὃ δὲ εἶπεν ἐν τῷ δευτέρῳ καὶ νῦν λέγει, τὸ ἀνώνυμον εἶναι τήν τε μέσην ἕξιν τὴν περὶ τὸ πάθος τοῦτο καὶ τὰ ἄκρα αὐτοῦ, αὐτὸς δέ φησι πραότητα ὀνομάζειν αὐτὴν μᾶλλον πρὸς τὴν ἔλλειψιν τὴν αὐτῆς ἀποκλίνουσαν, οὖσαν καὶ αὐτὴν ἀνώνυμον. οὐχὶ δὲ Ἀριστοτέλους τὸ τῆς πραότητος ὄνομα ἢ τὸ τῆς ὀργιλότητος, ὡς ἐν τῷ δευτέρῳ εἴρηται. ἦν γὰρ καὶ πρὸ αὐτοῦ, ὡς Πλάτων’ φησὶ περὶ τῶν φυλάκων ἐν Πολιτείᾳ ’θυμοειδῆ μὲν δὴ χρὴ πάντα ἄνδρα εἶναι πρᾷόν τε μάλιστα,’ ὡς οὐκ ἐχούσης τῆς πραότητος ἐν αὑτῇ τὸ θυμοειδὲς καὶ διεγη- γερμένον. τὸν γὰρ ἡσύχιον καὶ σώφρονα πρᾷον ἔλεγον, οὐ τὸν ὀργιζόμενον ἐφ’ οἷς ὁ λόγος αἱρεῖ, ἡσυχάζοντα δὲ ἐφ’ οἷς καλόν. τὸ μὲν γὰρ πάθος ἐστὶν ὀργή. εἰπὼν τὸ πάθος ὀργὴν εἶναι καὶ τοῦτο σημεῖον τοῦ τὴν ὑπερβολὴν ὀργιλότητα ἄν εὐλόγως λέγεσθαι ποιησάμενος, οὐκέτι προσθεὶς τὸ οὗ χάριν εἶπε τὸ μὲν γὰρ πάθος ἐστὶν ὀργή, μέτεισιν ἐπὶ τὸ λέγειν τίνα τὰ ποιητικὰ τοὐ πάθους τῆς ὀργῆς, καὶ φησὶ πολλὰ καὶ διαφέροντα.

[*](p. 1126a 8)

῾Η δ’ ὑπερβολὴ κατὰ πάντα μὲν γίνεται.

Καὶ τὴν ὀργιλότητά <φησιν> ἐφ’ ἑτέρων κειμένην· ἐπὶ γὰρ τῆς δυνάμεως καὶ τῆς πρὸς ὀργὴν ἐπιτηδειότητος καὶ εὐεμπτωσίας ἤδη κειμένην, [*](ἀμέτροις καὶ ἀλόγοις a 7 ὁμοίως Β: ὁμοίως πάλιν a καὶ αὐτὴ post. σωφροσύνη ins. a: om. Β 8 ἡδονὴ καὶ Β: ἡδονὴ τε καὶ a 11 παρὰ a: περὶ Β 12 λῆψιν καὶ δόσιν Β: δόσιν τὲ καὶ λῆψιν a ἄχθεσθαι Β: ἄρχεσθαι a 13 πάθη κοινὰ ἡδονὴν καὶ λύπην Β: πάθη τὰ κοινά ἡδονήν τε καὶ λύπην a τἀς Β: τὰ a 14 ὃ Β: ὅπερ a 15 τε Β: om. a 18 ἀριστοτέλους Β: ἀριστοτέλης a post ὀργιλότητος add. ἔθετο a: om. Β ὡς Β: ὡς καὶ a 18 19 ἐν τῷ δευτέρῳ] c. 7 p. 1108a 7 19 πρὸ Β: om. a πλάτων’ Β: καὶ πλάτων’ a 20 ἐν Πολιτείᾳ] ΙΙ p. 375 C πάντα χρὴ a 21 ἐν αὐτῇ τῆς πραότητος a 22 ἡσύχιον Β: ἥσυχον a 23 αἱρεῖ a: ἐρεῖ Β 28 posl διφἐροντα add. τὰ ποιητικὰ αὐτῆς a: οm. Β 29 rhesis usque ad ἔξεις εἰρήσθωσαν (p. 1126b 10) a 30 φησὶν a: om. Β 31 κειμένην B: κειμένα a Comment. Arist. XX Eustratius in Ethica. 13)

ὠνόμασεν οὗτος, κατὰ πλείονάς φησι γίνεσθαι, οὐ μὴν πάντας τοὺς τῆς ὑπερβολῆς τρόπους δύνασθαι τῶ αὐτῷ ὑπάρχειν. μηδὲ γὰρ ἄν δύνασθαι εἶναι τὴν ἀρχὴν ἐν πᾶσιν ὑπερβάλλοντα τῷ τὸ κακὸν καὶ αὑτοῦ φθαρτικὸν εἶναι καὶ ἀφόφητον ὁλόκληρον γινόμενον ἐν ἑνί. εἰσὶ γὰρ ὀργιλότητος πλείους διαφοραὶ καὶ ἐναντίαι, ἃς ἅμα οὐχ οἷόν τε ἐν τῷ αὐτῷ εἶναι· διὸ καὶ πλείους οἱ ὀργίλοι. οἱ μὲν γάρ τινες αὐτῶν ὀργίλοι καὶ ἀκρόχολοι καλοῦνται, οἱ δὲ χαλεποί, ὀργίλοι μὲν οἱ ταχέως ὀργιζόμενοι καὶ μᾶλλον ἢ δεῖ, παυόμενοι δὲ ταχέως, ὅπερ πάσχουσι τῷ μὴ κατέχειν τὴν ὀργὴν ἀλλὰ ταχέως αὐτὴν ἀποδιδόναι· διὸ καὶ φανεροί εἰσιν οἱ τοιοῦτοι. ὑπερβολῇ γάρ εἰσι τοιοῦτοι οἱ ἀκρόχολοι· ὀξεῖς γὰρ καὶ πρὸς πᾶν καὶ ἐπὶ παντὶ ὀργίλοι καὶ οὕτως ὀνομάζονται ὡς ἄκροι ὄντες ὀργήν. πικροὶ δὲ οἱ ἐπὶ πολὺ ὀργιζόμενοι καὶ δυσδιάλυτοι, ὃ πάσχουσι τῷ κατέχειν τὸν θυμὸν καὶ κρύπτειν ἐπὶ πολὺ τὴν ὀργήν, πάυονται δὲ ὅταν φανερὰν τὴν ὀργὴν ποιήσωσι καὶ ἀποδῶσιν αὐτὴν ὥς τι χρέος ὀφειλόμενον. ἡ γὰρ τιμωρία πάυει τῆς ὀργῆς αὐτοὺς ἡδονὴν ἀντὶ λύπης ἐμποιοῦσα. μόνῳ γὰρ τούτῳ πάυονται. τούτου δὲ μὴ γινομένου φυλάττουσι τὸν θυμόν. τῷ γὰρ μὴ φανεροὺς εἶναι μηνίοντας οὐδὲ συμπείθει τις αὐτοὺς ἢ τὴν | ἀρχὴν ἐπιχειρεῖ μεταπείθειν, αὐτοὺς δ᾿ ἐν αὑτοῖς μετὰ χρόνον γίνεται [*](56v) πέψαι τὴν ὀργήν. εἶναι δέ φασι τοὺς τοιούτους μάλιστα ἑαυτοῖς ὀχληρούς, εἶτα δὲ καὶ τῶν φίλων τοῖς μάλιστα συνοῦσι, σκυθρωποὺς καὶ βαρεῖς ὄντας. ὑπεναντίως δὲ οὗτοι τοῖς ὀργίλοις ἰδίως καλουμένοις καὶ ἀκροχόλοις περὶ ὀργὴν ἔχουσι. διὸ οὐχ οἷόν τε ἅμα τὸν αὐτὸν ἀκρόχολον εἶναι καὶ πικρόν. χαλεποὶ δέ εἰσιν οἱ ἐφ’ οἷς μὴ δεῖ χαλεπαίνοντες καὶ μᾶλλον ἢ δεῖ καὶ πλείω χρόνον καὶ μὴ διαλλαττόμενοι χωρὶς τιμωρίας. ἤτοι δὲ οἱ αὐτοί εἰσιν οἱ χαλεποὶ τοῖς ὀργίλοις (μικρὰ γὰρ ἐκείνοις διαφορὰ κατὰ τὴν ἐπίτασιν) ἢ διαφέροιεν ἄν οἱ χαλεποὶ τῶν πικρῶν. ὁ μὲν γὰρ πικρὸς τοιοῦτος τῷ πολυχρόνιον τὴν ὀργὴν καὶ ἔμμονον καὶ κεκρυμμέκην ἔχειν, ὁ δὲ χαλεπὸς πρὸς τούτῳ προσείληφε τό τε ἐφ’ οἷς μὴ δεῖ χαλεπαίνειν καὶ οἶς μὴ δεῖ καὶ μᾶλλον ἢ δεῖ. ἔτι φανερώτεροι καὶ τιμωρητικώτεποι οὗτοι, καὶ ἦν ὁ χαλεπὸς ἔχων ὡς ἐνδέχεται ἀμφοτέρας ὑπερβολάς, τήν τε τοῦ ὀξυχόλου καὶ πικροῦ· διὸ καὶ ὠνόμασται οὕτως. τὸ δὲ ἄνευ τιμω- ρίας καὶ κολάσεως, εἰ μὲν οὕτως εἴη γεγραμμένον, ἐκ παραλλήλου ἄν [*](1 καὶ Β: τὲ, καὶ a ἣν Β: ἥν τινα a 3 τῷ αὐτῷ a: τὸ αὐτὸ Β 5 post ἀφόρητον iterat εἶναι Β: om. a 7 αὐτῶν Β: om. a 9. 10 ἀλλὰ ταχέως Β: ἀλλ’ εὐθέως a 12 ὀργίλοι Β: ὀργίλοι εἰσὶ a 14 φανερὰν Β: φανερῶς a 15 ὡς Β: ὥσπερ a 16 λύπης Β: τῆς λύπης a et Arist. 17 τούτῳ scripsi: οὕτω Β: τούτου a δὲ Β et Arist.: γὰρ a τὸν θυμόν Β: τὸ τοῦ τιμοῦ βάρος ἐπ’ αὐτοῖς a 18 μη- νίοντας Β: μηνίοντας καὶ θυμουμένους a συμπείθει Β: συμπείθειν a 20 μάλιστα B: μάλιστα μὲν a σκυθρωποὺς a: σκυθρωποὶ Β ὄντας a: ὄντες Β 23 εἶναι B: τε εἶναι a 24 μὴ Β: τὲ μὴ a et Arist. 20 ἐκείνοις Β: ἡ ἐν ἐκείνοις a διαφορὰ κατὰ B: διαφορὰ ἡ κατὰ a 30 φανερώτεροι καὶ Β: φανερώτεροι τὲ καὶ οὗτοι καὶ a 31 οὗτοι Β: om. a ἀμφοτέρας Β: τὰς ἑτέρων a 33 καὶ Ba: ἢ καὶ Arist. codd. Κ b N b: ἡ Arist. vulg.) λέγοιτο, εἰ δ’ ὡς ἔν τισι γράφεται ἄνευ τιμωρίας ἢ κολάσεως, [*](56v) ἂν ἡ κόλασις τῇ τιμωρίᾳ καὶ εἴη ἂν τιμωρία μὲν ἡ ἄμυνα ἀνθ’ ὧν δοκεῖ πεπονθέναι ὡς τοῦ κατ’ ἀξίαν ἀνταπόδοσις, κόλασις δὲ χαλεπότητος προσθήκῃ τῆς βλάβης καὶ κακώσεως τῆς μετὰ τὴν ἄμυναν. ἡ γὰρ τιμωρία πάυει τῆς ὀργῆς· οἷον γάρ τι χρέος ἀνταποδίδοται. καὶ πρὸς τὸ συμβιοῦν οἱ χαλεποὶ χείρους· οὐκοῦν καὶ διὰ τοῦτο ἡ ὕπερ. βολὴ κατὰ τὴν ὀργὴν τῇ πραότητι ἀντίκειται. εἶδος γὰρ ὀργιλότητος ἡ χαλεπότης, ὡς καὶ τοῦ ἁπλῶς ὀργίλου ὁ χαλεπός. ὃ δὲ ἐν τοῖς πρό- τερον εἴρηται. εἶπε γὰρ ὅτι περὶ τῶν πρακτῶν τύπῳ τε λέγειν καὶ καθόλου δυνατόν, διορίσαι δὲ λόγῳ περί τινος πότε καὶ πῶς καὶ πόσον καὶ μέχρι τίνος δεῖ γίνεσθαι, οὐ ῥᾴδιον.

[*](p. 1126b 11)

Ἐν δὲ ταῖς ὁμιλίαις καὶ τῷ συζῆν.

Εἶπεν ἐν τῷ δευτέρῳ εἶναι τρεῖς μεσότητας, ἐχούσας μέν τινα κοινωνίαν, διαφερούσας δὲ <ἀλλήλων> τῷ τὴν μὲν αὐτῶν περὶ τὸ ἀληθὲς τὸ αὐτοῖς εἶναι, ἣν ἀλήθειαν εἶπε καὶ ἀληθῆ τὸν ἔχοντα αὐτήν, τὰς δὲ δύο περὶ τὸ ἡδύ, ὧν τὴν μὲν περὶ τὸ ἐν παιδιᾷ εὐτραπελίαν, τὴν δὲ περὶ τὸ ἐν πάσι τοῖς κατὰ βίον φιλίαν. περὶ ταύτης τῆς ἕξεως νῦν λέγει. ἔστι γὰρ αὕτη ἡ περὶ λόγων καὶ πραγμάτων κοινωνία, διαιρεῖ δὲ ταύτην τῷ τοὺς μέν τινας τὰ πρὸς ἡδονὴν καὶ χάριν τῶν κοινωνούντων αὐτοῖς ἐν τούτοις πειρᾶσθαι ποιεῖν, συγκατατιθεμένους καὶ αἰνοῦντας καὶ μὴ λυπεῖν θέλοντας καὶ πρὸς μηδὲν ἀντιτείνοντας, οὓς ἀρέσκους καλεῖ <ἀπὸ τοῦ πᾶσιν ἀρέσκειν σπουδάζειν ὠνομασμένους>, ὑπερβάλλοντας κατὰ τὸ ἡδύ, τοὺς δὲ ἐναντίας τούτοις πρὸς πᾶν ἀντιβαίνοντας καὶ μηδένα λόγον τοῦ λυπεῖν ποιουμένους, οὓς δυσκόλους καὶ δυσέριδας καλεῖ ἐν ψεκτῶν ὄντας ἕξει. εἶναι δέ φησι καὶ μέσην ἕξιν <> ἐπαινετήν>, ἀποδεχομένην ἃ δεῖ καὶ μὴ ἀποδεχομένην ἃ μὴ δεῖ, <ἀλλὰ δυσχεραίνουσαν πρὸς πρὸς αὐτά,> οὖσαν <καὶ αὐτὴν> ἀνώνυμον· τῷ δὲ ἐοικέναι φιλίαν καλεῖ, διαφέρειν δὲ τῆς κυρίως φιλίας <τήνδε τὴν ἕξιν>, ὅτι ἡ μὲν κυρίως φιλία μετὰ πάθους ἐστὶ καὶ 45 [*](1 ὡς Β: ὥσπερ a 3 post ἀξίαν add. οὖσα a: om. Β 4 καὶ Β: τὲ καὶ a 7 post ὀργιλότητος add. ἐστὶν a: om. Β 8 ὃ δὲ Ba: ὃ δὲ καὶ Arist. 9 post εἴρηται adiungit Aristotelia καὶ ἐκ τῶν λεγομένων δῆλον a: om. Β post γὰρ addit ἐν τοῖς ἔμπροσθεν a: om. Β 10 λόγω Β: om. a post τινος add. τῶν καθ’ ἕκαστα τῷ λόγω a: om. B 11 δεῖ Β: δέοι a οὐ ῥᾴδιον Β: τοῦτο μηδαμῶς ῥᾴδιον εἶναι a 12 rhesis usque ad ἢ συνηδύνειν (p. 1126b30) a 13 ἐν τῷ δευτέρῳ] c. 7 p. 1108a 9 τρεῖς Β: τινὰς τρεῖς a 14 διαφερούσας a: διαφέρουσι Β ἀλλήλων a: om. Β τῶ Β: τῷ τε a 15 ἣν Β: ἣν καὶ a εἶπε B: ὠνόμασεν a τὰς Β: ἅς a 16 περὶ τὸ (prius) Β: περὶ τῷ a post εὐτραπελίαν add. καλεῖσθαι a: om. Β 17 βίον Β: τὸν βίον a λέγει Β: τὸν λόγον ποιεῖται a 20 αἰνοῦντας καὶ μὴ λυπεῖν Β: ἐννοοῦντας, καὶ ἀλύπους εἶναι a 21 ἀπὸ τοῦ—ὠνομασμένους (22) a: om. Β 23 πᾶν Β: πάντα a 23. 24 μηδένα—ποιουμένους a: λυποῦντας Β 24 καλεῖ Β: ὀνομάζει a 25 καὶ ἐπαινετὴν a: om. B ante ἄ δεῖ add. τὲ a: om. Β 26 ἀλλὰ— αὐτά a: om. Β 26. 27 καὶ αὐτὴν a: om. Β 27 καλεῖ B: ὀνομάζει a 28 τήνδε τὴν ἕξιν a: om. Β 13*)

τοῦ στέργειν τούτους οἷς σύνεστι καὶ κοινωνεῖν, ἡ δὲ τοιαύτη ἕξις ἄνευ [*](56v) πάθους καὶ τοῦ στέργειν τούτους οἷς ὁμιλεῖ ἃ ἀποδέχεται ἀποδοχῆς ἄξια ἡγεῖται καὶ μέμφεται τοῖς μὴ τοιούτοις. διὸ καὶ πρὸς πάντας ἐστὶν ὁμοίως γνωρίμους καὶ ἀγνώστους. οὐχ οἷόν τε δὲ πᾶσι προσπεπονθέναι φιλικῶς ἐφ’ ἑκάστῳ τὸ εὔλογον <καὶ ἁρμόζον> ποιοῦσαν· ἄλλα μὲν γὰρ τοῖς οἰκείοις καὶ συνήθεσιν ἄλλα δὲ τοῖς <ἀλλοτρίοις καὶ> ὀθνείοις, ἄλλα μὲν νέοις, ἄλλα δὲ πρεσβύταις, ἄλλα ἄρχουσι καὶ ἄλλα ἰδιώταις, ἕξις τις οὖσα ὁμιλητική. <σαφῆ δὲ καὶ τὰ ἐπὶ τούτοις λεγόμενα,> τὸ στέργειν προσλαβόντα, ἤτοι τὸ φιλεῖν, ὃ τῷ μισεῖν ἀντίκειται, πάθη ὄντα ἄμφω τοῦ ἐπιθυμητικοῦ. |

Καὶ προαιρήσεται λυπεῖν τῷ ἐναντιοῦσθαι ἐν οἷς δεῖ, κἄν λύπην [*](57r) φέρῃ τῷ ᾧ ἐναντιοῦται ὁ τὴν ἀρετὴν ἔχων, τοῦ καλοῦ χάριν ἐναντιούμενος αὐτῷ. καὶ ταύτην μὴ μικρὰν ἢ βλάβην, μεγάλην δηλονότι. ἀπὸ κοινοῦ δὲ τὸ προαιρήσεται λυπεῖν. ἡ δ’ ἐναντίωσις μικρὰν λύπην. ἡ ἐναντίωσις ἡ πρὸς ὃν συνηδύνειν δυσχερανεῖ ὁ κατὰ τὴν μεσότητα ταύτην σπουδαῖος τῷ φέρειν μεγάλην ἀσχημοσύνην ἢ βλάβην. ἀλλὰ δυσχερανεῖ, τουέστιν ἐν τοῖς οὐκ ὀρθῶς γινομένοις. διαφερόντως δ’ ὁμιλήσει, ἤτοι διαφόρως. καὶ καθ’ αὑτὸ μὲν αἱρούμενος τὸ συνη- δύνειν, λυπεῖν δὲ εὐλαβούμενος. ἁπλῶς μέν φησι τὸν ἔχοντα τὴν μέσην ἕξιν τὸ συνηδύνειν καθ’ αὑτὸ αἱρεῖσθαι, πρὸς δὲ τὰ ἀποβαίνοντα ἁρμοζόμενον, καὶ λυπήσειν ποτὲ τοῦ καλοῦ χάριν, εἰ μὴ τοιαῦτα ἀλλ’ αἰσχρὰ ᾖ τὰ λεγόμενα, καὶ τοῦ συμφέροντος λέγων ἢ ποιῶν, καὶ ἡδονῆς δὲ χάριν ἔστιν ὅτε λυπήσειν φησὶν αὐτόν, ἄν μέλλῃ τὸ παρὸν λυπηρὸν ὂν μείζονος ἡδονῆς εἰσαῦθις αἴτιον ἔσεσθαι. ἑκάστοις ἀπονέμων τὸ πρέπον, τυχὸν μᾶλλον ἢ ἧττον φίλῳ ἢ συγγενεῖ καὶ ξένῳ ἢ ἰδίῳ. λυπεῖν δὲ εὐλαβοῦ μένος, ἀπὸ κοινοῦ τὸ καθ’ αὑτό. τοῖς δὲ ἀποβαίνουσιν, ἐὰν ἡ μείζω, συνεπόμενος. τὰ ἀποβησόμενα εἴτε κακὰ εἴτε ἀγαθά. λυπήσει γὰρ νῦν ἐναντιούμενος φόβω τοῦ μείζονος κακοῦ τοῦ ἀποβησομένου ἢ φόβῳ τοῦ μὴ μείζονος ἀγαθοῦ στερηθῆναι. ὁ δὲ πᾶσι δυσχεραίνων [*](1 οἷς σύνεστι καὶ κοινωνεῖν Β: καὶ οἷς σύνεστί τε κοινωνεῖν a 3 ἡγεῖται Β: ὁμο- λογεῖ a 4 ὁμοίως Β: ὁμοία a καὶ B: τὲ καὶ a δὲ B: δὴ a 5 ἑκάστω Β: ἑκάστου a καὶ ἁρμόζον a: om. Β 6 ἀλλοτρίοις τε καὶ a: om. Β: τε delevi ἀλλὰ μὲν et ἄλλα ἄρχουσι Β: καὶ ἄλλο μὲν et καὶ ἄλλα ἄρχουσι a 8 σαφῆ — λεγόμενα a: om. Β 9 ἤτοι Β: δηλονότι a 10 post ἐπιθυμητικοῦ rhesis Arist. ἔοικε μὲν — τὸ μέσον (p. 1126b 30 —1127a 12) a 12 ᾦ a: ἐν ὦ Β 13 μὴ μικρὰν Β: μὲν μὴ μικρὰν a 14 λυπεῖν Β: λύπην a 15 συνηδύνειν a: συνῆ tantum B 16 σπουδαῖος Β: σπουδαῖος ὢν a 17 τουτέστιν Β: om. a post γινομένοις add. χαλεπαίνων a: om. Β 18 ἤτοι Β: τοῖς ἐν ἀξιώμασιν, ἀντὶ τοῦ a 19 τὸν Β: τοῦτον τὸν a 20 τὸ Β: καὶ a πρὸς δὲ Β: καὶ μὴ λυπεῖν. οὐ μὴν ἀλλὰ πρὸς a 21 αἰσχρὰ Β: αἰσχρὰ δὲ a 22 λεγόμενα Ba: an γινόμενα? 23 τὸ παρὸν B: τὸ παρὸν πρᾶγμα a 24 ante ἑκάστοις Aristotelia ὁμοίως δὲ καὶ κτὰ τὰς ἄλλας διαφορὰς a: οm. Β 26 ἀπὸ κοινοῦ τὸ καθ’ αὐτό Β: δηλονότι καθ’ αὐτό. ἀπὸ κοινοῦ γάρ a 27 εἴτε κακὰ εἴτε ἀγαθά Β: εἴτε κακὸν εἴτε ἀγαθόν a 28 ante ἐναντιούμενος add. δυσχεραίνων καὶ a: om. Β 29 μὴ Β: om. a post στερηθῆναι add. μετὰ ταῦτα a: om. Β)

ὁ τοῖς ὑπὸ τῶν κωμῳδῶν <παραγομένοις> ὅμοιος, <ἀηδής τις πᾶσιν>, Περὶ τὰ αὐτὰ δὲ σχεδόν ἐστι καὶ ἡ τῆς ἀλαζονείασ μεσότης, ἤτοι περὶ τοὺς λόγους καὶ τὰς ἐν ὁμιλίαις πράξεις καὶ τὸ συζῆν δηλονότι.

Τὸ δὲ σχεδόν, ὅτι μὴ πάντῃ. ἡ μὲν γὰρ προειρημένη περὶ τὸ ἡδὺ ἦν τὸ ἐν λόγοις καὶ πράξεσιν, ἡ δὲ νῦν λεγομένη περὶ τὸ ἀληθές. οὐ χεῖρον δὲ καὶ τὰς τοιαύτας ἐπελθεῖν. τὸ περὶ πασῶν λέγειν τῶν ἕξεων σαφῶς εἶπε τὴν αἰτίαν τοῦ τε μᾶλλον εἰδέναι τὰς περὶ τὸ ἦθος γινο- μένας καὶ συνισταμένας ἕξεις καὶ τοῦ μᾶλλον πιστεύειν ὅτι πᾶσα ἡ ἠθικὴ ἀρετὴ μεσότης ἐστίν. ὁμοίως ἐν λόγοις καὶ πράξεσι καὶ τῷ προσ- ποιήματι. ἐπεὶ τὸ ψεῦδος πολλαχῶς, ἔδειξε διὰ τούτου τὸ πῶς ψευδο- μένων καὶ πῶς ἐστι κἂν ταῖς πράξεσι καὶ τοῖς λόγοις τὸ ψεύδεσθαι, ἤτοι τῷ προσποιήματι. τὸ γὰρ μὴ ὑπάρχειν τινὶ ταῦτα, τοῦτο τὸ ἐν πράξει ψεῦδος. τὸν μὲν οὖν ἀλαζόνα καὶ ὑπερβάλλοντα ψεύδεσθαι ἐν τῷ προσποιεῖσθαι τὰ ἔνδοξα καὶ μείζω τῶν ὑπαρχόντων, τὸν δὲ ἐλλείποντα, τὸν εἴρωνα ἀνάπαλιν τῷ ἀρνεῖσθαι καὶ τὰ ὑπάρχοντα ἐλαττοῦν. ὁ δὲ μέσος αὐθέκαστος. τὸ αὐθέκαστον <οὕτω ἐπὶ> τοῦ ἀληθευτικοῦ καὶ ἀληθοῦς ὄνομα ἔθηκε, δηλωτικὸν ὂν τοῦ αὐτὸ ἕκαστον οἷον ἐστὶ λέγειν τε καὶ δεικνύναι. τοιοῦτος γὰρ ὁ ἀληθής, οὐ προσποιητκὸς οὔτε ἐν λόγοις οὔτε ἐν τῷ βίῳ, ἀλλ’ αὐτῷ τῷ ἀληθεῖ ἀρεσκόμενος.

[*](p. 1127a 26)

Ἔστι δὲ τούτων ἕκαστα καὶ ἕνεκά τινος ποιεῖν καὶ μηθενός.

Ταὐτὰ περὶ τῶν ἀληθευόντων καὶ τῶν προσποιουμένων καὶ ψευδομένων [*](57v) λέγει. καὶ γὰρ καὶ ἀληθεύειν καὶ ψεύδεσθαι γίνεται ἕνεκά τινος καὶ διὰ τὴν ἕξιν ἣν ἔχει τις. δύναται γάρ τις καὶ μὴ ἀληθευτικὸς τὴν ἕξιν ἀληθεῦσαι διά τι, ὡς οἱ διὰ συνθήκας καὶ ζημίας ἀληθεύοντες καὶ ἐμμένοντες [*](1 restituit Diels: ὁ δὲ πᾶσι δυσχεραίνων ὁ τῆς ὑπὸ τῶν κωμῳδῶν ομ, insequente spatio duarum litterarum, ὃν καὶ κτλ. Β: ὁ ὥσπερ ὑπὸ τῶν κωμῳδοποιῶν παραγόμενος ὅμοιος ἀηδής τις πᾶσιν ὃν καὶ κτλ. a: ὥσπερ ὁ ὑπὸ τῶν κωμῳδοποιῶν παραγόμενος Ὅμοιοσ κτλ. Usener Mus. Rhen. XXVIII, 405 2 post φασὶν οὗτοι sequuntur Aristotelia Περὶ τὰ αὐτὰ — οὔτε ἐλάττω (p. 1127 a 13—26) a 3 ἀλαζονίας a 4 ἤτοι B: τουτέστι a τὰς ἐν ὁμιλίαις πράξεις Β: τὰς πράξεις, τὰς ἐν ταῖς ὁμιλίαις a τὸ συζῆν Β: τῷ συζῆν a 6 λόγοις καὶ Β: λόγοις τὲ καὶ a 7 τὸ Diels: τοῦ Ba λέγειν τῶν ἕξεων scripsi: λεγόντων ἕξεων Β: τῶν ἕξεων τὸν λόγον ποιεῖσθαι a 8 τοῦ τε Diels: τούτου γὰρ Β: τοῦτο γὰρ a 9 γινομένας καὶ Β: γινομένας τὲ καὶ a 11 πολλαχῶς a: πολλαχοῦ Β τούτου τὸ Β: τούτων a 12 καὶ τοῖς Β: κἄν τοῖς a ἤτοι Β: ὅτι a 13 πράξει Β: τῖς πράξεσι a 15 μείζω Β: τὰ μείζω a 15. 16 τὸν εἴρωνα Β: ὃν εἴρωνα λέγει a 17 post αὐθέκαστος adiutigit τίς ὤν a: om. Β οὕτω ἐπὶ a: lacuna B καὶ B: τε καὶ a post ἀληθοῦς addit ὡς αὐτὸς ὀνομάζει a: om. B 18 ἔθηκε Β: προσέθηκε a οἷον Β: ὁποῖον a 19 τοιοῦτος a: τοιοῦτον Β 20 τῶ βίω Β: βίῳ a αὐτῷ a: ἐν αὐτῶ B 21 rhesis usque ad ὑποβολὰς εἶναι (p. 1127 b 9) a 23 περὶ τῶν B: περί τε τῶν a καὶ τῶν B: καὶ περὶ τῶν a καὶ ψευδομένων B: τὲ, καὶ ψευδομένων a 24 γίνεται a: γίνεσθαι B)

τῇ ὁμολογίᾳ τῶν συνθηκῶν, οἳ δικαιοσύνης μᾶλλον ἔχονται· ὁμοίως καὶ ὁ [*](57v) μὴ ψευδὴς ψεύσασθαι. ἁπλῶς μὲν γὰρ ἕκαστος ὁποῖός τίς ἐστι, τοιαῦτα καὶ λέγει καὶ ποιεῖ, διά τι δὲ παραβαίνουσι τὰς οἰκείας ἐνεργείας (καὶ γὰρ ψεύδονται καὶ ἀληθεύουσιν, ὡς εἴρηται, ἀλλὰ καὶ αὐτὸς ἐρεῖ), οἱ μὲν διά τι προκείμενον, ὥσπερ οἱ διὰ τὸ δίκαιον ἀληθεύοντες ἢ ψευδόμενοι ἵνα ἀδικήσωσιν, οἱ δὲ διὰ τὴν ἕξιν ἣν ἔχουσιν. περὶ τῶν οὕτως ἀληθευόντων καὶ ψευδομένων ὁ λόγος αὐτῷ καὶ τῶν τοιούτων ἕξεων, αἳ οὐ διά τι τοῦτο ποιοῦσιν. ἐκεῖναι γὰρ καὶ ἄλλαι τινὲς ἀρεταὶ <καὶ κακίαι>. τῶν δὴ καθ’ αὑτὰ ἀληθῶν καὶ ψευδῶν καὶ οὐ διά τι τὸ μὲν ἀληθὲς καλόν τε καὶ ἐπαινετόν, τὸ δὲ ψεῦδος ψεκτόν <τε καὶ φευκτόν. καθ’ αὑτὰ γὰρ ζόμενα τὸ ἀληθεύειν καὶ ψεύδεσθαι, τὸ μὲν ἐπαινετόν ἐστι, τὸ δὲ ψεκτόν.> διὸ καὶ ὁ μὲν ἀληθευτικὸς καὶ τοιαύτην ἔχων ἕξιν μέσος ὢν τῶν ἐφ’ ἑκάτερα ψευδομένων ἐπαινετὸς ἄν εἴη. ἀλλ’ ἐν οἷς μηδενὸς τοιούτου διαφέροντος ἀλλὰ διαφόρου ὄντος, ὡς μὴ διὰ <τὴν> τοῦδε τυχὸν καὶ συνθήκην δοκεῖν τὸ τοιοῦτον ποιεῖν, ἀλλὰ καθ’ αὑτὸ τὸ ψεῦδος εὐλαβούμενος τῷ τοιοῦτος εἶναι, λέγω δὴ τῷ ἀληθευτικός. καὶ ἐν οἷς μὴ διαφέρει. διὰ τῆς προσθήκης ταύτης ἔδειξε τὸν τοιοῦτον ἐπαινετόν. ὁ γὰρ καὶ ἐν οἷς οὐδὲν διαφέρει ἀληθεύων ἔτι μᾶλλον ἀληθεύει ἐν οἷς διαφέρει τι, οἷον συνθήκαις <καὶ> συναλλάγμασιν, ἔτι μᾶλλον ὅπου τὸ ψεῦδος φυλάξεται αὐτό, ὃς καὶ ἀπλῶς αὐτὸ φυλάξεται. >αἰσχρὸν δὲ τὸ ψεὑδος ἐν τῇ τῆς ἀληθείας παραβάσει, ὃ ἐν ταῖς συνθήκαις γίνεται. ἔστι γάρ τινα καὶ ψευσάμενον μὴ αἰσχρὸν φανῆναι, εἰ διὰ σωτηρίαν τινὸς ψεύσαιτο. λέγει δὲ τὸν τοιοῦτον ἐπαινετὸν ἐπὶ τὸ ἔλαττον <διὰ τὸ αὐτὸν μᾶλλον ἀποκλίνειν ἐπὶ τὸ ἔλαττον> τοῦ ἀληθοῦς· τοῦτο γὰρ ἐμμελέστερον. διὰ <γὰρ> τὸ τὰς ὑπερβολὰς ἐπαχθεῖς εἶναι πόρρωθεν αὐτὰς διὸ καὶ τῶν περὶ αὑτὸν μεγάλων οὐ πάνυ ἐστὶν ἐξαγγελτικός.

[*](p. 1127b9)

Ὁ δὲ μείζω τῶν ὑπαρχόντων προσποιούμενος.

Λέγει μὲν περὶ τοῦ ἀλαζόνος ὅτι ἐστὶ ψεύστης τῷ τὰ μείζω τῶν ὑπαρχόντων αὑτῷ προσποιεῖσθαι. ὥσπερ δὲ ἦν ἀληθεύων ὁ μὲν διά τι ὥσπερ τὰ συναλλάγματα καὶ τὰς ὁμολογίας (ὑπὲρ γὰρ τοὐ μὴ ἀδικῆσαι), [*](1 τῇ ὁμολογίᾳ τῶν συνθηκῶν a: καὶ ὁμολογοῦντας τὰς συνθήκας Β οἲ B: ἢ a post ἔχονται add. οὐ τοῦ τρόπου a: om. Β 2 ψευδὴς Β: ψευδὲς a 3 διά τι δὲ Β: ἤδη δὲ διατὶ a 5 προκείμενον a: προσκείμενον Β 6 post ἔχουσιν addit ὅτι εἰσὶ τοιοῦτοι a: om. Β 7 καὶ Β: τὲ, καὶ Β 8 καὶ ἄλλαι B: ἄλλαι a: ἁπλαὶ Diels καὶ κακίαι a: om. Β 10 ψεῦδος Β (et Aristoteles): ψευδὲς a τε καὶ—ψεκτόν (11) a: om. Β 12 μέσος scripsi: μέσον Ba 14 τὴν a: om. Β 15 καθ’ αὑτὸ Β: κατ’ αὑτὸ a 10 καὶ a: om. Β 20 ὃς — φυλάξεται B: om. a 23 ψεύσαιτο a: ψεύσεται B τὸν Β: τὸ a διὰ τὸ—ἔλαττον (24) a: om. Β 25 γὰρ a: om. Β post ἐπαχθεῖς addit καὶ φορτικὰς a: om. Β φυλάσσεται B: φυλάξεται a 26 τῶν a: τὸν Β αὐτὸν Β: αὐτὰ a 27 rhesis usque ad τῇ προαιρέσει (p. 1127b 14) a 28 τῶ τὰ Β: κατὰ τὸ a 30 ὥσπερ ὁ a: ὡς περὶ Β )

ὁ δὲ ἁπλῶς διὰ τὸ ἕξιν ἔχειν τοιαύτην ὃς ἦν κυρίως ἀληθευτικὸς καὶ [*](57v) ἀληθής), οὕτω καὶ τῶν ψευδομένων καὶ προσποιουμένων μείζω τῶν ὑπαρχόντων οἱ μὲν τινὸς ἕνεκεν τοῦτο ποιοῦσιν, οἱ δὲ οὐδενός. οἱ μὲν οὖν μηδενὸς ἕνεκα ψευδόμενοι καὶ τοιαύτην ἕξιν ἔχοντες ὡς <αὐτῷ> τῷ ψεύδεσθαι χαίρειν, φαῦλοι μὲν <καὶ κυρίως ἀλαζόνες, μᾶλλον δὲ> ἠλίθιοι καὶ μάταιοι ἢ κακοί (οὐ γὰρ μετ’ ἐπιβουλῆς τοῦτο ποιοῦσιν), οἱ δὲ ἕνεκά του ψευδόμενοι χείρους μὲν τούτων, διαφορὰ δέ τίς ἐστι καὶ ἐν τούτοις. ὁ μὲν γὰρ διὰ δόξαν τοῦτο ποιεῖ, ὁ δὲ διὰ κέρδος· ὁ μὲν οὗν διὰ δόξαν τινὰ ψευδόμενος οὐ μᾶλλον ψεκτός (ἐν ἀλαζονείᾳ γὰρ οὗτος), ὁ δὲ ἀργυρίου χάριν ἢ ὅσα ἀργύριον πορίζει, ἀσχημονέστερος καὶ κάκιστος τῶν ἀλαζο- νευομένων. πάντες γὰρ ἀλαζόνες καὶ κυρίως ὁ πρῶτος, ὁ μέντοι τελευταῖος ἔχοι ἄν τι καὶ ἀδικίας. οὐκ ἐν τῇ δυνάμει δ’ ἐστὶν ὁ ἀλαζὼν ἀλλ’ ἐν τῇ προαιρέσει.

[*](p. 1127b 15)

Κατὰ τὴν ἕξιν γὰρ καὶ τῷ τοιοῦτος εἶναι ἀλαζών ἐστιν.

τουτέστιν οὐκ ἐν τῷ δύνασθαι προσποιήσασθαι τὰ μείζω καὶ μὴ προσόντα αὐτῷ (τοῦτο γὰρ παντός) ἀλλὰ τῷ ἕξιν τοιαύτην ἔχειν καὶ τοιοῦτος εἶναι ὡς προαιρεῖσθαι ταῦτα <καὶ τούτοις ἀρέσκεσθαι>. οὐ γὰρ αἱ δυνάμεις αἴτιαι τοῦ τοίους ἢ τοίους εἶναι ἀλλ’ αἱ προαιρέσεις, ἐπεὶ αἵ γε δυνάμεις αὐταί εἰσι τῶν ἀντικειμένων, οὐ δύναται δὲ ἅμα τὰ ἀντικείμενα εἶναι. εἰπὼν δὲ τὸν ἀλαζόνα ἐν τῇ προαιρέσει μάλιστα εἶναι, ἐναργῶς τοῦτο ἔδειξε μεταλαβὼν τὸν ἀλαζόνα εἰς τὸν ψεύστην. ψεύστης γὰρ οὐχ ὁ δυνάμενος | ψεύδεσθαι ἀλλ’ ὁ προαιρούμενος καὶ ψευδόμενος καὶ τῷ 58r χαίρειν αὐτῷ τῷ ψεύδεσθαι. εἰσὶ γάρ τινες τοιοῦτοι ἢ δόξης ἢ κέρδους θήρᾳ, δόξης μὲν οἱ ἐπὶ τοῖς ἐκ φύσεως ἢ τύχης προσγινομένοις προσποιούμενοι, οἷον καλοὶ ἢ ἰσχυροὶ ἡ πλούσιοι ἤ τι τοιοῦτον, οἱ δὲ διὰ κέρδος ἀλαζονευόμενοι ταῦτα προσποιοῦνται ἔχειν οἷς ἥδεται ὁ πέλας. διὰ γὰρ ταῦτα ἀργύριά τε ἐκεῖνοι προίενται καὶ οὗτοι λαμβάνουσιν, καὶ τούτων αὐτῶν ταῦτα προσποιοῦνται, ἃ ῥᾳδίως λανθάνειν δύναται μὴ ὄντα· ἡ δὲ μαντικὴ [δὲ] ταῦτα καὶ ἰατρικὴ καὶ σοφία. διὸ καὶ οἱ πλεῖστοι τῶν κέρδος ἀλαζονευομένων ταῦτα προσποιοῦνται. λανθάνουσι γὰρ οἱ ταῦτα ἐπαγγελλόμενοι τῷ μὴ φανερὸν τὸν ἔλεγχον εἶναι. ὁ μὲν γὰρ κάλλος ἢ ἰσχὺν προσποιούμενος εὐέλεγκτος, ὁ δὲ τῶν προειρημένων τι ῥᾳδίως [*](1 διὰ τὸ ἕξιν B: ὁ διὰ τὴν ἕξιν a καὶ Β: τε καὶ a 3 μὲν οὖν Β: δὲ a 4 τοιαύτην a: ταύτην Β αὐτῷ a: om. B 5 καὶ κυρίως—μᾶλλον δὲ a nisi quod δὲ scripsi pro μὲν: lac. Β 7 του Β: τινος a 9 ψεκτὸς a: ψεκτέον Β 10 καὶ κάκιστος Β: τε καὶ κάκιστος a 14 τοιοῦτος Β: τοιόςδε a et Arist. vulg.: ποιὸς Arist. codd. H a M b O b rhesis usque ad χαρίεντες φαίνονται (p. 1127b 31) a 16 ἔχειν τοιαύτην a 17 καὶ τούτοις ἀρέσκεσθαι a: om. Β 19 αὐταὶ Β: αἱ τοιαῦται a 22 ψεύδεσθαι Β: ψεύσασθαι a προαιρούμενος καὶ Β: προαιρούμενος τέ καὶ a 25 τοιοῦτον Β: τῶν τοιούτων a 27 ταῦτα B: τὰ τοιαῦτα a ἀργύριά Β: ἀργύριόν a 28 μὴ ὄντα· ἡ δὲ scripsi: μὴ ὂν τὸ ἡδύ Ba 29 δὲ Ba: caucellavi ταῦτα Β: τὰ τοιαῦτα a: τοιαύτη Diels 31 post ἔλεγχον add. αὐτῶν Β: om. a 32 τι post προειρημένων B: post ὁ δὲ a)

λανθάνει. διὸ πλεῖστοι οἱ τοιαῦτα ἐπαγγελλόμενοι. καὶ γὰρ πρόσεστι [*](58r) τούτοις τὸ ἥδεσθαι αὐτοῖς τοὺς πέλας καὶ ὑπὲρ αὐτῶν ἀργύριον διδόναι. φιλομάντεις γὰρ οἱ πολλοί, καὶ ἡ ἰατρικὴ πρὸς πολλὰ χρήσιμος καὶ ἡ σοφία σπουδάζεται διὰ τὸ θαυμασία εἶναι. ἔστι γὰρ ἐν αὐτοῖς τὰ εἰρημένα, τουτέστι δόξα ἀπόλαυσις τὸ λαθεῖν. οἱ δὲ εἴρωνες ἐπὶ τὸ ἔλαττον. διὰ τοῦτο οἱ εἴρωνες χαριέστεροι, ὅτι τὰ ἔνδοξα καὶ ὄγκον ἔχοντα ἀρνοῦνται. βαυκοπανοῦργοι λέγονται· βαυκοπανούργους φησὶν ὡς ἓν ἀνθ’ ἑνὸς εἰπεῖν τοὺς σεμνοπανούργους. βαῦκος γὰρ ὁ τρυφερός, ὡς ὁ ποιητὴς Ἀραρὼς ἐν Καμπυλίωνι “βαυκὰ μαλακὰ τερπνὰ τρυφερά.” μετήνεγκται δὲ τὸ ὄνομα ἀπὸ τῶν βαυκίδων, ὅ ἐστιν εἶδος ὑποδημάτων Ἰωνικῶν, οἷς οἱ Ἰάδες χρῶνται, οὗ καὶ Ἀριστοφάνης ἐν Θεσμοφοριαζούσαις μέμνηται. Κλείταρχος μέντοι ὁ γλωσσογράφος τὸ σεμνὸν ἀποδέδωκεν. οἷον ἡ τῶν Λακώνων ἐσθής· εὐτελὴς ἄγαν ἱστορεῖται Ξενοφῶντι. διὰ ταῦτα καὶ σκώπτουσιν αὐτοὺς οἱ κωμῳδοί, ὡς Πλάτων ἐν Πρέσβεσι “χαίρεις οἶμαι μεταπεττεύσας αὐτὸν διακλιμακίσας τε, τὸν ὑπηνόβιον σπαρτιοχαίτην ῥυποκόνδυλον ἑλκετρίβωνα”· τοῦτο γὰρ Λάκωνες ἐποίουν, ἐγκράτειάν τινα καὶ καρτερίαν ἐπιδεικνύμενοι. διὰ δὲ τὴν σφόδρα εὐτέλειαν προσποίησις ἐδόκει καὶ ἀλαζονεία τις εἶναι. καὶ περὶ τὰ μὴ λίαν ἐμποδών. πῶς τὸ ἐμποδὼν ἔλαβε, μεταλαβὼν φανερὸν ἐποίησεν.

[*](p. 1127b 31)

Ἀντικεῖσθαι δ’ ὁ ἀλαζὼν φαίνεται τῷ ἀληθευτικῷ.

Τὸν ἀλαζόνα φησὶν ἀντικεῖσθαι τῷ ἀληθευτικῷ. χεῖρον γὰρ καὶ φορτι- κώτερον τῶν ἃ μὴ ἔχει τις καὶ μείζω ἢ ἃ ἔχει τις προσποιεῖσθαι ἔχειν ἑαυτὸν τοῦ ἃ ἔχει ἐλαττοῦν ἢ ἀρνεῖσθαι μὴ ἔχειν διὰ τὸ ἐν τούτοις ἀνεπαχθές. τὸ μὲν γὰρ μετρίου, τὸ δὲ ὑπερβάλλοντος. οὔσης δὲ καὶ ἀναπαύσεωε ἐν τῷ βίῳ. περὶ τὸ ἡδὺ τὸ ἐν λόγοις καὶ πράξεσιν εἰπὼν εἶναι τρεῖς διαφορὰς καὶ τούτων τὴν μὲν εἰπὼν ἀλήθειαν, τὴν δὲ φιλίαν, νῦν περὶ τῆς λοιπῆς λέγει, ἣν εὐτραπελίαν καλεῖ. καὶ διὰ τί οὕτως αὐτὴν ὀνομάζει τὴν αἰτίαν λέγει. ἐκεῖναι μὲν οὖν αἱ δύο, ἡ μὲν φιλία περὶ λόγους [*](2 ante ἀργύριον ins. ἥδεσθαι καὶ a: om. Β 4 σπουδάζεται Β: om. a 8 post εἰπεῖν add. φησὶ δὲ Β: om. a βαῦκος γὰρ ὁ τρυφερὸς Β: βαυκὸν γὰρ ἔλεγον οἱ παλαιοὶ τὸν τρυφερόν a 9 Ἀραρὼς] Com. Att. Frag. II 217 Kock Καμπυλίωνι] καμπύλω Β: καμφύλωνι a 10 μετήνεγκται δὲ Β: μετενηνέχθαι δ’ ἔοικε a 11 Ἀριστοφάνης ἐν Θεσμοφοριαζούσις] Ι 482 Kock 13 Ξενοφῶντι] de rep. Laced, c. 2, 4 14 κωμωδοὶ Β: κωμῳδοποιοί a Πλάτων ἐν Πρέσβεσι] Ι 634 Kock πρεσβεῦσι Ba χαίρεις Β: χαίροις a 15 μεταπεπτεύσας a: καταπυκτεύσας Kock διακλιμακίσας τε Porson: διακλιμακεύσασθαι Β: δια·κλιματίζεσθαι a 16 ἑλκετρίβωνα: ἑλκοτρίβωνα Β: ἑλκοτρίβονα a 17 ἐπιδεικνύμενοι Β: ἐπαγγελλόμενοι a 20 rhesis usque ad τοῦ μέσου (p. 1128a 4) 21 χεῖρον Β: χείρων a 21. 22 φορτικώτερον Β: φορτι- κώτερος a 22 μείζω Β: μείζων a ἡ ἁ scripsi: ἢ γὰρ Ba 23 ἢ Β: ἢ καὶ a 24 post ὑπερβάλλοντος add. ἐστίν a: om. Β 25 εἰπὼν Β: εἶπον a 27 καλεῖ scripsi: ἀνακαλεῖ Β: ὀνομάζει a 28 ante τὴν αἰτῶ inserit αὑτὸς a: om. Β)

καὶ πράξεις τὰς κατὰ τὸν βίον τὸ χρειῶδες δεικνύουσιν, ἡ δὲ ἀλήθεια τὸ [*](58r) περὶ λόγους, αὕτη δὲ τὸ ἐν παιδιᾷ ἡδὺ αἱρεῖται. δεῖ γὰρ τῷ σπουδαίῳ καὶ ἀναπαύσεως, ὡς ἂν μὴ διὰ παντὸς κάμνουσα αὐτῷ ἡ διάνοια ἄχρηστος γένηται τῷ ἀεὶ ἐντετάσθαι κατὰ τὰ τόξα, ἃ μὴ ἀνιέμενα τοῦ οἰκείου παραλύεται τόνου. ὅπως δὲ γένοιτο τὸ ἐν παιδιᾷ ἡδὺ καὶ ἐλευθέριον ἑκατέρας χωριζόμενον ἀμετρίας, νῦν διδάσκει.

[*](p. 1128a4)

οἱ μὲν οὖν τῷ γελοίῳ ὑπερβάλλοντες. |

Βωμολόχοι λέγεται τὰ τῶν ὀρνέων λίχνα καὶ ἀδδηφάγα, ἃ χάριν ν τροφῆς λοχῶσιν <ἐπὶ> τοῖς βωμοῖς τὰ καταλειφθέντα τῶν θυσιῶν λιχμώμενα. τοιοῦτοι καὶ οἱ τὸ σκώπτειν μεταδιώκοντες ὑπερβαλλόντως. ὡς γὰρ ἐκείνοις οὐδὲν ἔργον ἢ περισκοπεῖν τοὺς βωμούς, ἀφ’ ὧν εὐπορήσει τροφῆς, οὕτω καὶ αὐτοῖς ἐπιμελὲς μηδὲ τῶν ἀσχημόνων ἀπέχεσθαι, εἰ μόνον κινοῖεν γέλωτα. οἱ δὲ ἐμμελῶς παίζοντες· τὸ μέσον καὶ μέτριον ἐνδείκνυται. ἐκ τῶν κινήσεων κρίνεται, εὔρυθμα δηλονότι ἢ ἄρρυθμα <καὶ> ἢ νοσερὰ καὶ ἀσθενῆ ἢ εὔρωστα. οὕτω καὶ τὰ ἤθη, δηλονότι ἀπὸ τῶν κινήσεων τῆς ψυχῆς. ἐπιπολάζοντος δὲ τοῦ γελοίου, διὰ τὴν τῶν πολλῶν σπουδήν. φιλογέλωτες γὰρ ὡς ἐπίπαν οἱ ἄνθρωποι καὶ <τῆ παιδιᾷ μᾶλλον προσανακείμενοι>. ἐκ τῶν εἰρημένων δῆλον, διότι οἱ μὲν τοῦ μέσου στοχάζονται, οὗτοι δὲ καθ’ ὑπερβολὴν αὐτῷ χρῶνται. τῇ δὲ μέσῃ ἕξει οἰκεῖον ἡ ἐπιδεξιότης. δεῖ γὰρ ἐπιδεξίως ἔχειν πρὸς τὸ ἀκοῦσαί τε καὶ ποιῆσαί τι. διαφέρει δὲ τῆς τοῦ ἀνδραποδώδους, ἤτοι ἀπρεποῦς· ἤτοι ἀνδραποδώδους, ἣ τοῖς ἐλευθέροις ἀντίκειται. ἔστιν ἄρα ἡ ἐλευθερίοτης ἣ τῇ ἀνδραποδώδει ἀντίκειται. ἢ τῷ μὴ λυπεῖν τὸν ἀκούοντα. οὐ ταὐτὸν τὸ μὴ λυπεῖν τῷ τέρπειν. ἐπὶ πλέον γὰρ τὸ μὴ λυπεῖν. εἰ γὰρ τέρπει, οὐ λυπεῖ· οὐ μὴν εἰ μὴ λυπεῖ, τέρπει πάντως. ἄπειρον γὰρ τὸ μὴ λυπεῖν. τοιαῦτα δὲ καὶ ἀκούσεται, ἀντὶ τοῦ τοιούτων ἀνέξεται εἰς αὐτὸν λεγομένων σκωμμάτων οἷς αὐτὸς κέχρηται. οὐ γὰρ εὔσχημον τῶν ὁπωσοῦν λεγομένων ἀνέχεσθαι· οὐ γὰρ πᾶν ποιῆσαι, ὥσπερ οὐδ’ εἰς πᾶν ἀνάσχοιτο σκώπτεσθαι. οὐ γὰρ εὔσχημον οὐδὲ οἰκεῖον τῷ ἀγαθῷ τῶν ὁπωσοῦν λεγομένων ἀνέχεσθαι, ἐπεὶ ἐνδεχόμενον δόξει πὼς χαίρειν αὐτοῖς καὶ πράττειν αὐτὰ οὐκ ἀπεχθανόμενος πρὸς αὐτά. [*](1 δεικνύουσιν Β: δεικνύει a 1. 2 τὸ περὶ a: περὶ Β 5 post γένοιτο praebct τοῦτο, δεόντως φημὶ a: om. Β 7 rhesis usque ad βίον ὁμιλίαις (p. 1128b 9) a 9 ἐπὶ add. Diels coll. Etym. m. p. 218 τὰ καταλειφθέντα Β: τὸ περιλειφθὲν ἀπὸ a 12 μηδὲ Β: τὸ μὴ a κινοῖεν Β: ἄν οἷδε κινεῖν a 13 ante τὸ μέσον iuserit διὰ τοῦτο a: om. B ἐνδείκνυται B: ἐπιδείκνυται a 14 καὶ a: om. Β 16 ἐπιπολάζοντος Β: ἐπιπολάζοντα a γελοίου a: γέλωτα Β 17. 18 τῇ παιδιᾷ—προσανακείμενοι a: om. Β 20 ἡ ἐπιδεξιότης Βa et Arist. cod. M b: καὶ ἡ ἐπιδεξιότης Arist. vulg. post ἡ ἐπιδεξιότης add. ἐστί a et Arist. vulg.: om. Β et Arist. cod. H a ἐπιδεξίως Β: τὸ ἐπιδεξίως a πρὸς τὸ— ποιῆσαί τε Diels: πρός τι ἀφ’ οὗ τι καὶ ποιῆσαί τις Ba 22 ἀπρεποῦς Β: τοῦ ἀπρεποῦς a ἤτοι B: ἡ καὶ a ἡ Β: ἅ a 22. 23 ἔστιν—ἀντίκειται Β: om. a 25 τέρπει (altero loco) Β: καὶ τέρπει a 29 εἰς πᾶν ἀνάσχοιτο Β: εἰσάπαν ἀνέχοιτο a)

ἔδει δ’ ἴσως καὶ σκώπτειν, διὰ τὸ ἄσχημον δηλονότι καὶ ὕβρεως [*](58v) ἔχεσθαι. προεῖπε δὲ τὸ ἔνια δὲ οἱ νομοθέται λοιδορεῖν κωλύουσι προσ- υπακουομένου τῷ ἔ νια ῾καὶ οὐ πάντα᾿. ὁ δὴ χαρίεις καὶ ἐλευθέριοςοὕτως ἕξει, τουτέστιν οὔτε πάντα σκώπτων οὔτε πάντων ἀπεχόμενος, ἀλλὰ γνώσεται νομοθετῶν ἑαυτῷ τίνων ἀφέξεται, τίνων οὔ.

[*](p. 1128b 10)

Περὶ δὲ αἰδοῦς ὥς τινος ἀρετῆς οὐ προσήκει λέγειν. Οτι μὴ ἕξις ἡ αἰδώς, δείκνυσιν ἀπὸ τοῦ ὁρισμοῦ καὶ τοῦ συμπτώματος τοῦ περὶ αὐτήν. ὡς γὰρ ὁ φόβος διατίθησι τὸ σῶμα, οὕτω καὶ ἡ αἰδώς. ἀμείβεται γὰρ ἐπ’ αὐτῆς τὸ τοῦ σώματος χρῶμα, ὡς καὶ ἐπὶ τοῦ φόβου. καὶ πῶς, δῆλον ἐφ’ ὧν ἐρεῖ <καὶ αὐτός. εἰ δ’ ἔς τι τὰ μὲν κατ’ ἀλήθειαν αἰσχρά·> κατ’ ἀλήθειαν αἰσχρὰ ὡς ἡ ἀκολασία, κατὰ δόξαν δὲ ὡς τὸ ἐν ἀγορᾷ ἐσθίειν· ἔστι γὰρ ταῦτα τῇ τῶν πολλῶν προλήψει καὶ διὰ τὰ ἔθη καὶ αἰσχρὰ δοκεῖ εἶναι. τὰ δὲ κατὰ δόξαν οὐδὲν δια- φέρει· καλῶς. οὐ γὰρ εἰ τὰ μὲν αἰσχρά ἐστιν ἀληθῶς, τὰ δὲ δοκήσει, ἤδη τὰ κατὰ δόκησιν πράξει. οὐ γάρ τι τούτων πράξει ὁ ἐπιεικής. οὐδέτερα γὰρ πρακτέα, τουτέστιν οὐδὲν τούτων κινήσει τὸν σπουδαῖον.

[*](p. 1128b25)

Φύλου δὲ καὶ τὸ εἶναι τοιοῦτον.

Ὅ λέγει τοιοῦτόν ἐστιν· εἰ καὶ μὴ <ἐπὶ> τοῖς πεπραγμένοις γίνοιτο ἡ αἰδὼς φαύλοις οὖσιν, ἀλλ’ ἐπὶ τοῖς πραχθεῖσιν ἀναγκαίοις τε πραχθῆναι, οὐδ’ οὕτω τοὐ ἐπιεικοῦς ἂν εἴη. φαύλου γὰρ καὶ τὸ τοιοῦτον εἶναι, ὡς πρᾶξαι ἄν τι τῶν αἰσχρῶν. ἄτοπον γὰρ τὸ ἡγεῖσθαι ἐπιεικῆ εἶναι τὸν αἰδήμονα, καθόσον οὕτω διάκειται ὡς εἰ πράξαι τι τῶν αἰσχρῶν μὴ βουλόμενος αἰσχύνεσθαι. ἡ γὰρ αἰδὼς ἐπὶ τοῖς ἑκουσίως γινομένοις. οὐδεὶς δὲ ἐπιεικὴς ἑκὼν πράττει τὰ αἰσχρά. ἢ λέγοι ἄν ἄτοπον τὸ λέγειν διὰ τοῦτο εἶναι ἐπιεικῆ τὸν αἰδήμονα, διότι οὕτως ἔχει ὡς ἐάν τι προσπέσῃ αἰσχρὸν αὐτῷ αἰσχύνεσθαι. ἡ γὰρ αἰδὼς οὐκ | ἐπὶ τοῖς ἀκουσίως [*](59r) πραττομένοις γίνεται· ἄτοπος δὲ ὁ ἑκὼν τὰ αἰσχρὰ πράττων. ἐν μὲν οὖν τῷ δευτέρῳ τὴν αἰδῶ ἀρετὴν μὲν οὐκ ἔφη εἶναι, ἀλλὰ πάθος, ἐπαινετὸν μέντοι, νῦν δὲ ἔοικεν αὐτὸ διαβάλλειν ὡς οὐδαμῶς οἰκεῖον τῷ ἐπιεικεῖ. ἐξ ὑποθέσεως γάρ φησιν εἴη ἄν ἡ αἰδὼς πάθος ἐπαινετόν καὶ ἐπιεικές, [*](3 τῶ a: τοῦ Β 5 τίνων ἀφέξεται, τίνων οὔ Β: τίνων μὲν ἀφέξεται, τίνων δ᾿ οὔ a 6 rhesis usque ad οὐκ αἰσχυντέον (p. 1128b 25) a 7 τοῦ συμπτώματος Β: ἀπὸ τοῦ συμπτώματος a 9 ἀμείβεται Β: ἀμειβήσεται a ἐπ’ αὐτῆς Β: καὶ ἐπ’ αὐτῆς a 10 καὶ αὐτὸς—αἰσχρὰ (11) a: om. B 11 post αἰσχρὰ add. εἶπεν a: om. Β κτὰ δὲ δόξαν a 12 ἐν ἀγορᾷ a: ἐναγῆ Β γὰρ Β: δὲ a 13 καὶ Β: om. a 14: καλῶς Β: καὶ καλῶς a 17 rhesis usque ad τὰ φαῦλα (p. 1128b 29) a 18 εἰ Β: ὅτι εἰ a ἐπὶ a: om. Β 19 πραχθῆναι a: πραχθεῖσιν Β 22 αἰδήμονα a: εὐδαίμονα Β 24 δὲ Β: γὰρ a 28 τῷ δευτέρῳ] c. 7 p. 1108a 3 30 ἐπαινετὸν καὶ ἐπιεικές Β: ἐπιεικές τε, καὶ ἐπαινετόν a)

ἀλλ’ οὐχ ἁπλῶς. εἰ γὰρ πράξαι ἐπιεικὴς τοιοῦτόν τι, αἰσχύνοιτ᾿ ἄν, [*](59r) οὐ μὴν πράξαι ἄν ποτε τοιοῦτόν τι, ὥστε οὐδ’ <ἂν> αἰσχύνοιτο. εἴη δ’ ἂν ἐξ ὑποθέσεως, δηλονότι πάθος καὶ οὐχ ἁπλῶς ὡς καὶ ἡ ὕλη ἀνάγκη οὐχ ἁπλῶς ἀλλ’ ἐξ ὑποθέσεως. καὶ πῶς ἐπάγει, ὡς κἀκεῖ ἐδείκνυτο. εἰ γὰρ πρίων εἴη, δεῖ σιδηροῦν εἶναι. ἐξ ὑποθέσεως ἄρα ἐκεῖ τὸ ἀναγκαῖον, ἐνταῦδα δὲ τῇ αἰδοῖ καὶ τῷ τοιούτῳ πάθει τὸ ἐπιεικὲς ἔσται. οὐκ ἔστι δὲ τοῦτο περὶ τὰς ἀρετάς. αὗται γὰρ ἀγαθὸν καὶ <καθ’ αὑτὸ καὶ> ᾗ αὐτό εἰσιν. ἡ δ’ αἰδὼς ἐξ ὑποθέσεως ἐπιεικές· καλῶς· οὐ γὰρ δι’ αὑτὴν πρῶτον οὐδὲ καθ’ αὑτὴν οὐδὲ καθὸ αἰδὼς ἐπιεικές. ὑποτεθέντος γὰρ τοῦ ὅτι εἰ τάδε πραχθείη, αἰσχύνη παρέπεται, τὸ δὲ αἰσχύνεσθαι αἰδεῖσθαί ἐστι, τὸ δὲ αἰδεῖσθαι οὐκέτι, διὰ τοῦτο ἐξ ἀνάγκης τῆ αἰδοῖ τὸ ἐπιεικὲς ἀκολουθεῖ.

[*](p. 1128b31)

Εἰ δὲ ἡ ἀναισχυντία φαῦλον.

Ὃ λέγει τοιοῦτόν ἐστιν. οὐ φαῦλον τὸ μὴ αἰσχύνεσθαι ἐπὶ τοῖς αἰσχρῶς πεπραγμένοις· αὐτὸ γὰρ τὸ αἰσχρὰ πράττειν φαῦλον. δοκεῖ δὲ διὰ τούτων ἀναιρεῖν τὸ τῷ κακῷ τὸ ἐναντίον ἢ ἀγαθὸν ἢ κακὸν εἶναι, ἐν οἷς πλείω τῷ αὐτῷ ἐναντία, καὶ ἔστι τις καὶ μέση αἴσθησις. ἢ εἰ μή τι μεταξύ, πάντως τὸ τῷ κακῷ ἐναντίον ἀγαθὸν εἶναι. τῇ μὲν γὰρ δειλίᾳ κακῷ ὄντι τῶν ἐναντίων τὸ μὲν ἀγαθόν ἐστι (ἀνδρία γάρ), τὸ δὲ κακόν, ἡ θρασύτης. τῇ δὲ νόσῳ κακῷ ὄντι τὸ ἐναντίον ἀγαθόν· ὑγίεια γάρ. γίνεται δὴ καὶ τῇ ἀναισχυντίᾳ τὸ μὲν ὡς κακὸν ἐναντίον (ἡ γὰρ κατάπληξις ἀφ’ ἧς οἱ καταπλῆγες οἱ ἐπὶ πᾶσι καὶ πάντα αἰδούμενοι), ἡ δὲ αἰδὼς μέσον τι πάθος, ὡς ἀμφοτέρωθεν ὂν ἀγαθόν τε καὶ ὡς ἀγαθὸν ἐναντίον τῇ ἀναι- σχυντίᾳ εἴη ἄν. καὶ γὰρ εἰ ἐν οἷς ἐστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔνδεια, ἐν τούτοις ἐστὶ καὶ μεσότης, ἔστι δὲ περὶ τὸ αὐτὸ πάθος ὑπερβολή τε καὶ ἔνδεια, ὑπερβολὴ μὲν ἀναισχυντία, ἔνδεια δὲ κατάπληξις, εἴη ἄν καὶ μεσότης ἐν τούτοις, ἡ αἰδώς, ἥτις, εἰ ψεκταὶ ἐκεῖναι, ἐπαινετὴ ἄν εἴη. ἢ τοῦτο λύοιτ’ ἄν τῷ ἐξ ὑποθέσεως ἀγαθὸν εἶναι. τὸ κεῖσθαι μὲν γὰρ πράττειν τὰ αἰσχρὰ φύλου, εἰ δὲ πραχθείη, ὁ μὲν αἰσχυνόμενος ἐπ’ αὐτοῖς χαρίεις ἄν εἴη, μοχθηροὶ δὲ οἱ ἀναίσχυντοι, καὶ διὰ τοῦτο οὐ διὰ τὰ πεπραγμένα. οἱ δὲ καταπλῆγες μοχθηροὶ τῷ καὶ μὴ τὰ αἰσχρὰ ὑπολαμβάνειν. μήποτε ἐνδείκνυται ἡμῖν διὰ τούτων ὅτι μὴ ἔστιν ἁπλῶς ἐπὶ τῇ τῶν κακῶν πράξει [*](2 μὴν Diels: μὴ Ba ἄν a: om. Β post αἰσχύνοιτο rheisn inserit εἴη δ᾿ ἄν—τὰς ἀρετάς (p. 1120b 29—31) a 2 post ἄν (extremum) inserit ἡ αἰδὼς Β: om. a 5 ἐκεῖ Β: ἐκεῖ μὲν a 7 καθ’ αὑτό καὶ a: om. Β 8 ἡ δ’ αἰδὼς—ἀκολουθεῖ (12) Β luibet traus- posita post ἐπιεικές δεικνύναι (p. 204,11) ἡ δ’ ἀιδὼς—ἐπιεικὲς Β: ἄλλως a οὐ γὰρ B: οὐδέ γὰρ a πρῶτον Β: πρώτως a ἐπιεικές Β: ἐπιεικὴς a 10 εἰ τάδε B: εἶτα εἰ a 12 ἀκολουθεῖ Β: παρακολουθεῖ a 13 rhesis usque ad δικαιοσύνης εἴπωμεν (p. 1128b 35) a 14 οὐ Β: οὐχὶ a 16 ἡ κακὸν, ἡ ἀγαθὸν a 10 μὲν Β: μὴ a ἀνδρία γάρ Β: ἡ ἀνδρία a 23. 24 εἴη ἂν τῇ ἀναισχυντίᾳ ἐναντίον a 28 κεῖσθαι expelleuduin videtur 31 μήποτε Β: μήποτε δὲ a)

γινομένη μόνον. καὶ ἐπὶ τούτων μὲν γὰρ ἄν τὸ μὲν πρᾶξαί τι αἰσχρὸν [*](59r) φαύλου ἄν εἴη, τὸν μέντοι πράξαντα αἰδεῖσθαι ἐπ’ αὐτῷ ἐπιεικοῦς. ἐξ ὑποθέσεως εἶπεν. ἀλλ᾿ οὐ μόνον ἐπὶ ταῖς αἰσχραῖς πράξεσιν ἡ αἰδὼς γίνοιτ᾿ ἄν ἀλλὰ καὶ ἀπὶ ἄλλοις τισί. κεῖται γὰρ εἶναι φόβος ἀδοξίας. ἀδοξία δὲ οὐ τοῖς πραχθεῖσιν ἕπεται μόνοις ἀλλὰ τοῖς οὐκ οὖσι μὲν τῆ αὐτῶν φύσει τοιούτοις, δοκοῦσι δέ, ἀλλὰ καὶ ἐπὶ ἀκούσμασιν αἰσχροῖς καὶ ὁράμασιν ἐρυθραίνεται ὁ ἐπιεικὴς καὶ αἰδεῖται. δοκεῖ δὲ ταύτῃ διαφέρειν αἰδὼς αἰσχύνης, ὅτι ἡ αἰσχύνη ἐπὶ πεπραγμένοις γίνεται κακοῖς, ἡ δὲ αἰδὼς φόβος ἐστὶν ἀδοξίας ἐπ’ αἰσχρῶν ὑπόνοιᾳ. ἔοικε δὴ Ἀριστοτέλης ἀπὸ τῆς αἰδοῦς ἐπὶ τὴν αἰσχύνην μεταβὰς τὸ τοιοῦτον πάθος μὴ ἐπαινετὸν μηδ’ ἐπιεικὲς δεικνύναι. καὶ τὸ μὴ αἰδεῖσθαι τὰ αἰσχρὰ πράττειν· ἀπὸ κοινοῦ τὸ φαῦλον. οὐκ ἔστι δὲ οὐδὲ ἢ ἐγκράτεια ἀρετή. εἶπε μὲν ἐν τῷ δευτέρῳ μήτε τὴν αἰδὼ μήτε τὴν νέμεσιν ἀρετὰς εἶναι ἀλλὰ πάθη ἐπαινετὰ τῷ ἐν μεσότητι εἶναι. ἔστι δὲ ἡ νέμεσις λύπη ἐπὶ ταῖς τῶν κακῶν εὺπραγίαις. νῦν δὲ περὶ αἰδοῦς μὲν εἴρηκε, περὶ δὲ νεμέσεως οὐδὲν προσθεὶς περὶ ἐγκρατείας προλέγει, ὅτι μὴ ἔστιν ἀρετή. ὕστερον δὲ ἐπὶ πλέον ἐρεῖ περὶ ἐγκρατείας καὶ καρτερίας καὶ μαλακίας, μετὰ τὸ ἑξῆς βιβλίον. ἐν γὰρ τῷ μετὰ τοῦτο περὶ δικαιοσύνης τὸν πάντα κατατείνει λόγον. |

[*](1 μὲν (prius) Β. om. a 2 εἴη ἄν a αὐτῷ a: αὐτοῖς Β 3 ante εἶπεν add. δὲ a: om. Β 4 γίνοιτ’ ἂν Β: γίνεται a 9 δὴ B: δὲ a 13 ἐν τῷ δευτέρῳ] c. 7 p. 1108a31 sqq. 15 οὐδὲν Β: μηδὲν a 17 μαλακίας a: μάλιστα Β 18 τὸν περὶ δικαιοσύνης a)

[*](ῑγݲ f. 1r)[*](p. 1129 a 5)

῾Η δὲ σκέψις ἡμῖν ἔστω κατὰ τὴν αὐτὴν μέθοδον.

Εἴρηκεν ἤδη πολλάκις ὅτι τὴν ἀκρίβειαν τὴν ἀποδεικτικὴν οἱ τοιοῦτοι τῶν λόγων οὐκ ἐπιδέχονται· οὗ καὶ νῦν ἡμᾶς ὑπομιμνήσκει. εἴρηκε δὲ καὶ ὅτι δεῖ ἄρχεσθαι ἀπὸ τῶν φανερωτέρων, οὗ καὶ αὐτοῦ ἔοικεν ὑπο- μιμνήσκειν ἡμᾶς. οὕτω γοῦν καὶ τὴν ἀρχὴν ποιεῖται λέγων ὁρῶμεν δὴ πάντας τὴν τοιαύτην ἕξιν λέγειν βουλομένους δικαιοσύνην, καὶ προελθὼν ἐπιφέρει διὸ καὶ ἡμῖν ὡς ἐν τύπῳ ὑποκείσθω ταῦτα. οὐδὲ γὰρ τὸν αὐτὸν ἔχει τρόπον, ὑποθέμενος δικαιοσύνην μὲν ἕξιν εἶναι ἀφ’ ἧς πρακτικοὶ τῶν δικαίων εἰσὶ καὶ βούλονται τὰ δίκαια, ἀδικίαν δὲ ἕξιν ἀφ’ ἧς ἀδικοῦσι καὶ βούλονται τὰ ἄδικα, καὶ ταύτας αὐτῶν ἀποδοὺς ὑπογραφάς τινας· οὐ γὰρ ὡς ὁρισμοὺς εἶπεν αὐτά· οὐ γὰρ οἷόν τε ἕνα λόγον ἀποδοθῆναι οὔτε τῆς δικαιοσύνης οὔτε τῆς ἀδικίας, ἐπεὶ προιὼν δείξει ὅτι πολλαχῶς λέγονται, ἐπεὶ δοκοῦσιν αἱ αὐταὶ ἐπιστῆμαι τῶν ἐναντίων, ὁμοίως καὶ αἱ δυνάμεις· ἥ τε γὰρ ἰατρικὴ τῶν ὑγιεινῶν καὶ τῶν νοσωδῶν ἐστι γνωστική, ὁμοίως καὶ μουσικὴ μουσικῶν καὶ ἀμούσων καὶ οὐκ ἐν τῷ βούλεσθαι τὰ μουσικὰ ποιεῖν ἔστι τὸ μουσικῷ εἶναι· καὶ γὰρ τὰ ἄμουσα βουληθεὶς ὅμως μουσικὸς ὢν μένει· ὡσαύτως καὶ ἰατρὸς κἄν τὰ ἀνίατα βουληθῇ οὐ πέπαυται τοῦ ἰατρὸς εἶναι. ἀλλ’ οὐδὲ αἱ δυνάμεις, οἷον ἡ ῥητορικὴ ἡ διαλεκτικὴ ἐν τῷ τὸ ἕτερον τῶν ἀντικειμένων βούλεσθαί τε καὶ δύνασθαι † δεικνύναι εἰσί· πρὸς γὰρ τὰ ἀντικείμενα αὐταῖς ἥ τε παρασκευὴ καὶ ἡ βούλησις ὁμοία. μὴ ὡσαύτως ἔχειν φησὶ καὶ ἐπὶ τῆς δικαιοσύνης, ἀλλ’ ἔστι καλῶς εἰρημένον τὸ εἶναι τὴν δικαιοσύνην ἕξιν ἀφ’ ἧ δίκαια πράττονται καὶ βούλονται. διὰ γὰρ τούτων δείκνυσι τὴν τῶν ἕξεων πρὸς [*](1 εἰς τὸ πέμπτον τῶν ἠθικῶν Νικομαχείων σχόλια F: om. G, ubi a irianu recentissima: Est altera interpretatio in quintum librum quae continuo haec sequitur fere eisdem verbis cum ista, nisi qoud ista altera cedat claritate el cura 3 πολλάκις] e. g. Α I p. 1094b 13 4 εἴρηκε] Α 2 p. 1095b 3 5 φανερωτέρων F in ras.: ἀμφοτέρων G corr. in marg. κοινωτέρων 8 ἡμῖν πρῶτον ὡς Aristoteles 10 ἀδικίαν snipsi: ἀδικίας FG 18 ὅμως scripsi: ὁμοίως KG 24 πράττονται FG: expectaveris πράττουσι)

τὰς τέχνας καὶ ἐπιστήμας καὶ τὰς δυνάμεις διαφοράν· αἱ μὲν γὰρ ἐπιστῆμαί τε καὶ δυνάμεις αἱ αὐταὶ τῶν ἐναντίων, αἱ δὲ ἕξεις αἱ ἐναντίαι τῶν ἐναντίων. οὐκ ἰδίως δὲ νῦν ἕξεις τὰς ἀρετάς τε καὶ κακίας λέγει τῆς τε ψυχῆς καὶ τοῦ σώματος, I ἐπεὶ κοινότερόν γε καὶ αἰ ἐπιστῆμαι ἕξεις λέγονται. ὅτι[*](ῑγݲ f. 1v) δὲ αἱ ὡς ἀρεταὶ ἕξεις λεγόμεναι οὐκ εἰσὶν αἱ αὐταὶ τῶν ἐναντίων, σαφῶς ἔδειξεν ἐπὶ τῆς ὑγείας· ἀπὸ γὰρ τῆς ὑγείας τὰ ὑγιεινὰ πράσσεται. οὐκέτι δὲ καὶ τὰ νοσώδη, ὥσπερ γε καὶ ἀπὸ τῆς νόσου τὰ νοσώδη, οὐκέτι δὲ οἷόν τε καὶ τὰ ὑγιεινά· ὑγιεινῶς γὰρ βαδίζει ὁ οὕτως βαδίζων ὡς ὁ τὴν ὑγείαν ἔχων, καὶ νοσωδῶς ὡς ὁ τὴν νόσον. ὁμοίως καὶ ὁ τὴν δικαιοσύνην ἔχων τῶν δικαίων μόνων ἐστὶ καὶ ταύτης μόνης ἀποδεκτικός, ὁ δὲ ἀδικίας τῶν ἀδικίαν ἐχόντων· οὐκέτι δὲ ὁ μὲν μουσικὸς τὰ μουσικά, ὁ δὲ ἄμουσος τὰ ἄμουσα, σὰ, ἀλλ’ ὁ μουσικὸς καὶ ταῦτα.

[*](p. 1129a 17)

Πολλάκις μὲν οὗν γνωρίζεται.

᾿Αποδοὺς λόγον τῆς δικαιοσύνης ἕξιν ἀφ’ ἧς δικαιοπραγοῦσι καὶ βούλονται τὰ δίκαια καὶ ἐνδειξάμενος τὴν οὐσίαν αὐτῆς ἀπὸ τῶν ἔργων τε καὶ τῶν ἐνεργειῶν τῶν ἀπ’ αὐτῆς οἷον τῶν δικαίων, περὶ ἃ ἡ ἐνέργεια αὐτῆς, ὅτι μὴ ἄτοπος ἡ τοιαύτη ἀπόδοσις, δείκνυσι νῦν δι’ ὧν λέγει. ἅμα δὲ δι’ ὃ λέγει χρῆσθαι ταῦτα πρῶτον δείκνυσι. πολλάκις γὰρ γνωρίζεται ἡ ἐναντία ἕξις ἀπὸ τῆς ἐναντίας, οἷον ὁ εἰδὼς τί ποτέ ἐστιν ἡ εὐεξία, οἶδεν, ὡς καὶ αὐτὸς ἐπάγει, τί ἐστιν ἡ καχεξία. ὁμοίως καὶ ἡ ἕξις ἀπὸ τῶν ὗπ’ αὐτὴν δείκνυται.

[*](p. 1129a23)

᾿Ακολουθεῖ δ’ ὡς ἐπὶ τὸ πολύ, ἐὰν θάτερον πλεοναχῶς λέγηται.

Πάνυ ἀκριβῶς προσέθηκε τὸ ὡς ἐπὶ τὸ πολύ· ἔστι γὰρ ἐφ’ ὧν οὐχ οὕτως ἔχει. τοῦ γοῦν φιλεῖν, ὡς καὶ αὐτός φησι, πολλαχῶς λεγομένου τὸ μισεῖν ἐναντίον αὐτῷ ὂν οὐκ ἔστι πολλαχῶς. ἀλλὰ καὶ τοῦ ἀκουσίου πολλαχῶς λεγομένου ὅτι ἔστι τὸ ἀκούσιον τὸ βίᾳ καὶ τὸ δι’ ἄγνοιαν γινόμενον, τὸ ἑκούσιον ἐναντίον αὐτῷ ὂν οὐ λέγεται πολλαχῶς. ἀλλ’ ἐπί γε τῶν πλείστων συνδιαιρεῖται τὸ ἕτερον τῷ ἑτέρῳ· τοῦ γὰρ ὀξέος πολλαχῶς λεγομένου ἰσαχῶς καὶ τὸ βαρὺ λέγεται, καὶ τοῦ λευκοῦ δὲ τὸ μέλαν ἰσαχῶς λέγεται τῷ λευκῷ. ὁμοίως, φησί, καὶ εἰ τὸ ἄδικον καὶ ἡ ἀδικία, σύστοιχα δὲ ταῦτα, | ἔκειτο δὲ καὶ ἐπὶ τούτων τὸν ἕν τι αὐτῶν εἰδότα καὶ τὰ[*](ῑγݲ f. 2v) λοιπὰ ειοεναι.

[*](2 αἱ αὐταὶ G: ἑαυταὶ F 2. 3 ἐναντίων. οὐκ Brandis: ἐναντίων οὔ FG 7 γε καὶ F: δὲ καὶ, del. καὶ a man. prima G 10 μόνων corr. ex μόνον F: μόνων G 11. 12 ὁ δὲ ἄμουσος τὰ ἄμουσα Brandis: ὁ δὲ εὔμουσος τἄ εὔμουσα FG 22 θάτερον FG: θάτερα Aristoteles 25 ὡς καὶ αὐτός φησι] Top. Α 15 p. 106b 3 31 εἰ τὸ ἄδικον] cf. varias codd. Arist. lectiones)[*](p. 1129a 27)

᾿Αλλὰ διὰ τὸ σύνεγγυς εἶναι τὴν ὁμωνυμίαν αὐτῶν λανθάνει.

τὴν αἰτίαν λέγει τοῦ <τὴν> κτὰ τὴν δικαιοσύνην ὁμωνυμίαν μὴ εἶναι ριμον· διὰ γὰρ τὸ σύνεγγυς εἶναι ἀλλήλων καὶ ὁμοιότητα ἔχειν τὰς δικαιοσύνας λανθάνει ἡ κατ’ αὐτὰς ὁμωνυμία. τῶν γὰρ ὁμωνύμων ὅσα μὲν ἀλλήλων πολὺ ἀφέστηκε γνώριμα ταῦτα ὄντα ὁμώνυμα· πολὺ δὲ πόρρω ἀλλήλων τὰ κατὰ τύχην ὁμώνυμα, ὡς ἔχει ἡ κλείς, ἣν παρέθετο· ὅσα δὲ σύνεγγύς ἐστιν ἀλλήλων ταῦτα οὐκέτι δοκεῖ μόνον ὄνομα κοινὸν ἔχειν, ὡς τὰ ὄντα, ὡς αἱ κινήσεις, ὡς τὰ ἀγαθά. οὕτως καὶ αἱ δικαιοσύναι δειχθήσονται πρὸς ἀλλήλας ἔχουσαι· ἡ μὲν γάρ τίς ἐστιν ὥσπερ γένος δικαιοσύνη, κατὰ πάσης ἀρετῆς κατηγορεῖσθαι δυναμένη, ἡ δὲ ταύτης εἶδος. καθ’ ὅσον μὲν οὖν γένος καὶ εἶδος, συνώνυμά εἰσι, καθ’ ὅσον δὲ καὶ ἡ ὡς εἶδος λαμβανομένη ταὐτὸν ὄνομα τὸ δίκαιον ἔχον τῇ δικαιοσύνῃ, κατὰ τοῦτο δὲ ἔσονται ὁμώνυμοι· ἄλλο γὰρ ἀφ’ ἑκατέρας αὐτῶν ὑπὸ τοῦ ὀνόματος τῆς δικαιοσύνης σημαίνεται. ὁ αὐτὸς λόγος καὶ ἐπὶ ἀδικίας. γνωριμώτερον δέ ἐστι τὸ λεγόμενον προἰόντος τοῦ λόγου.

[*](p. 1129a 31)

εἰλήφθω δὴ ὁ ἄδικος ποσαχῶς λέγεται.

῾Ως γνώριμον καὶ ἐναργὲς πρῶτον τὸ ἄδικον λαμβάνει ὁσαχῶς λέγεται, εἶτα τὸ δίκαιον. δοκεῖ δὲ ὅ τε παράνομος ἄδικος εἶναι. διὰ τούτων δείκνυσιν ὅτι μέσον ὁ δίκαιος καὶ ἡ δικαιοσύνη, ὅ ἐστιν ἀρετῆς γνώρισμα. εἰ γὰρ ὁ ἄδικος παράνομος καὶ πλεονέκτης, ἕπεται δὲ τῷ πλεονέκτῃ πρὸς τῷ παρανόμῳ καὶ ἀνίσῳ εἶναι, ὁ δίκαιος ἄρα μέσος τούτων ὑπάρχων καὶ ἴσος ἄν εἴη ἐν ἰσότητι τῇ δικαιοσύνῃ.

[*](p. 1129b 1)

ἐπεὶ δὲ καὶ πλεονέκτης ὁ ἄδικος.

Εἰ ὁ ἄδικος πλεονέκτης, οὗτος δὲ ἄνισος, ὡς δείξει, συμπέραινε· καὶ γὰρ τὸ πλέον καὶ ἔλαττον ἄνισά ἐστι· διὸ καὶ ὁ ἄδικος ἄνισος, ἐπεὶ καὶ πλεονέκτης. ἃ αἰεὶ ἔστι μὲν ἁπλῶς ἀγαθά, τῇ μὲν | αὐτῶν φύσει ἀγαθά,[*](ῑγݲ f. 2v) ἀπλῶς τε καὶ αἰεὶ τῇ αὐτῶν φύσει ἀγαθὰ ὄντα, ἀπὸ τοῦ ὠφέλιμά τε εἶναι τοῖς ἀγαθοῖς τε καὶ κατὰ φύσιν ἔχουσι καὶ τὴν χρηστικὴν αὐτῶν ἔχουσι δύναμιν καὶ προσέτι αἱρετὰ τοῖς αὐτοῖς· τὸ γὰρ τούτοις ἀγαθὸν καὶ ἁπλῶς αἱρετόν, τὸ δ’ ἁπλῶς αἱρετὸν τῇ αὑτοῦ φύσει τοιοῦτον· οὐκ αἰεὶ δ’ ἐστὶ τὰ τοιαῦτα τῶν ἀγαθῶν ἀγαθά, ὅτι τοῖς μὴ εἰδόσιν αὐτοῖς χρῆσθαι πρὸς [*](3 τὴν add. Diels: om. FG 4 σύνεγγυς F: σύνεγγες G 16 ἐστι FG: ἔσται praetuleris 17 ποσαχῶς Aristoteles: πολλαχῶς FG 21 παράνομος corr. ex παράνομον F: παράνομον G 23 ἰσότητι] ἰσότητα mut. in ἰστοητη, ut videtur: ἰσοτ᾿ G 28 ὠφέλημα FG 31 αὐτοῦ FG)

ἃ πεφύκασι πολλάκις πρὸς κακοῦ γίνεται, ὥσπερ καὶ τὰ τῶν τεχνιτῶν ὄργανα τοῖς οὐκ ἔχουσι τὰς τέχνας τοιαῦτα βλαβερά, τοιαῦτα δὲ ἀγαθά ἐστιν, ὑγεία ἰσχὺς κάλλος εὐεξία πλοῦτος δόξα δύναμις πολιτική. προστίθησι δή τινα τῷ περὶ τῶν τοιούτων ἀγαθῶν λόγῳ, ἅμα μὲν δεικνὺς αὐτὰ καὶ διὰ τῆς προσθήκης ταύτης τίνα ἐστὶν ἀγαθά, ἅμα δὲ καὶ διδάσκων ἡμᾶς πῶς ἔχειν περὶ ταῦτα δεῖ. διὰ γὰρ τούτων τίνα τέ ἐστι πάλιν τὰ τυχηρὰ ἀγαθὰ ἐδήλωσε· περὶ γὰρ ὧν εὐχόμεθα τοῖς θεοῖς· οὐ γὰρ περὶ ἀρετῆς καὶ τῶν κατ’ αὐτὴν εὔχεταί τις ἐνεργειῶν, ἀλλὰ μὴν [ἐστιν εὐχὴ καὶ] ἔστιν ἡ εὐχὴ αἴτησις ἀγαθῶν παρὰ τῶν θεῶν· ταῦτ’ ἄρα ἐστὶ περὶ ὧν ἡ εὐχὴ ἀγαθά. σπουδάζομεν οὖν ταῦτα αἱρεῖσθαι καὶ εὔχεσθαι μὴ πάντα ἁπλῶς τὰ ἀγαθὰ ἀλλὰ τὰ αὑτοῖς· καὶ γὰρ τοῖς νοσοῦσιν οὐ τὰ ἁπλῶς ὑγιεινὰ ἀγαθὰ καὶ αἱρετὰ ἀλλ’ ὅσα τοῖς οὕτως ἔχουσιν ὑγιεινά· ἐστι γὰρ οἷς μᾶλλον ἀσθένεια ὑγείας καὶ νόσος ἰσχύος ὠφελιμωτέρα, τοῖς δηλονότι μὴ μέλλουσιν ἐκείνοις χρῆσθαι καλῶς, καὶ πενία πλούτου καὶ δυνάμεως καὶ δόξης τἀναντία· πολλάκις γὰρ ὑπὸ τῶν τοιούτων ἐκωλύθησάν τινες ποιῆσαί τε καὶ παθεῖν μείζω κακά. εἰπὼν δὲ ταῦτα ἐπάνεισιν ἐπὶ τὸ δεικνύναι πῶς ὁ ἄδικος ἄνισός ἐστι· καὶ ὅτι γε κυριώτερος ὁ ἄνισος ἡ ὁ πλεονέκτης | ἐνδείκνυται. αἱρούμενος γὰρ ὁ ἄδικος τῶν μὲν ἀγαθῶν τὸ[*](ῑγݲ f. 3r) πλέον, τῶν δὲ κακῶν τὸ ἔλαττον, εἴη ἂν ἄνισος. καλεῖται δὲ μόνον πλεονέκτης οὐκέτι δὲ καὶ μειονέκτης, ὅτι δοκεῖ καὶ τὸ ἐν τοῖς κακοῖς ἔλαττον πλεονεξία τις ἀγαθῶν εἶναι, ὡς εἴρηται. ἡ δὲ πλεονεξία τοῦ ἀγαθοῦ λέγεται. διὰ μὲν τοῦτο καλεῖται πλεονέκτης ὁ ἄδικος, ὡσανεὶ πλεῖον ἀγαθὸν νέμων ἑαυτῷ· ἔστι μέντοι ταῖς ἀληθείαις ἄνισος. τοῦτο γὰρ περιέχει τήν τε ἐν τοῖς ἀγαθοῖς πλεονεξίαν καὶ τὴν ἐν τοῖς κακοῖς μειονεξίαν καὶ κοινόν ἐστι καὶ γενικὸν αὐτό. οἱ δ’ ἄνθρωποι ταῦτα εὔχονται καὶ διώκουσι, τουτέστιν αἱ ἀρεταὶ ἐπ’ αὐτοῖς εἰσιν οὐχὶ τοῖς θεοῖς δοῦναι μόνοις. ἀλλὰ καὶ ἔλαττον ἐπὶ τῶν ἀπλῶς κακῶν. τίνων ἔλαττον ἐπάγει, τῶν κακῶν ἁπλῶς· κακὰ εἶπεν ἁπλῶς ἀντιδιαστέλλων αὐτὰ τοῖς μὲν ἁπλῶς ἀγαθοῖς, οὐ πᾶσι δὲ τούτοις οἷς ἔστιν ἐναντίον· καὶ γὰρ ταῦτα ἁπλῶς μὲν καὶ τῇ αὐτῶν φύσει ἐστὶ κακά, ἔστι δὲ οἷς πρὸς ἀγαθοῦ τισι γίνεται· οἷς γὰρ τὰ ἐναντία αὐτοῖς ὄντα ἁπλῶς ἀγαθὰ κακά ἐστι, τούτοις τὰ τοιαῦτα κακὰ ὄντα ἀπλῶς κακὰ ἀγαθὰ ποιεῖ. τοῦτο γὰρ περιέχει καὶ κοινόν, δηλονότι τὸ ἄνισον. περιέχει γὰρ τὴν ἐν τοῖς ἀγαθοῖς πλεονεξίαν καὶ τὴν ἐν τοῖς κακοῖς μειονεξίαν. ὁ δὲ νόμιμος δίκαιος. δείξας τὸν ἄδικον ἄνισον, πιστούμενος ὅτι καὶ ὁ δίκαιος ἴσος, ἐπὶ τὸ τὴν διαφορὰν δεικνύναι τοῦ δικαίου τοῦ τε ὡς νομίμου καὶ τοῦ ὡς ἴσου πρόεισι· καὶ τίς ἐστιν ὁ νόμιμος λέγει. τὸ μὲν οὖν ὅτι νόμιμός ἀστι λαμβάνει πάλιν ἐκ τοῦ τὸν ἄδικον παράνομον εἶναι. εἰ δὲ ὁ νόμιμος δίκαιος, δῆλον ὡς καὶ τὰ νόμιμα πάντα δίκαια ἂν εἴη. προσέθηκε δὲ τὸ π [*](3 ἰσχὺς G: ἰσχὺς corr. ex ὐσχύς F 8 ἐστιν εὐχὴ καὶ FG: ego cancellavi 10 ἀγαθά G: ἀγαθὴ corr. ex ἀγαθά F 11 αὐτοῖς FG 13 ὠφελημωτέρα FG 21 ἀγαθῶν scripsi ex schol. Paris. 1854 et vers, latina Vat. 2171: ἀγαθὸν FG 22 μὲν F: om. G πλεῖον F: πλέον G 27 ἔλαττον FG: τὸ ἔλαττον Aristoteles) ἰδίως λεγομένην δικαιοσύνην πάντα τὰ νόμιμα δίκαια ἀλλὰ κατὰ τὴν κοινῶς καὶ διότι καθ’ ὅσον πειθόμενός τις τοῖς νόμοις αὐτὰ ποιεῖ, κατὰ τοῦτο λέγεται δίκαιος. αὐτὰ μέντοι καθ᾿ αὑτὰ ἢ ἀνδρεῖά ἐστιν ἢ σωφρονικὰ | ἢ ἐξ οἵας[*](ῑγݲ f. 3v) ἄν καὶ ἀρετῆς εἴη. ἀλλὰ μὴν περὶ πάντων οἱ νόμοι ὁρίζουσι τῶν κατὰ τὰς ἀρετὰς καὶ προαγορεύουσι τὴν ἀναφορὰν αὐτῶν ποιούμενοι † ἐπεὶ ἔστι τῆς καθεστώσης πολιτείας εὐδαιμονία τε καὶ σωτηρία, ἡ μὲν δημοκράτεια, καθά φησιν αὐτός, τοῦ κοινῇ πᾶσι συμφέροντος στοχαζομένη· ὁμοίως καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων πολιτειῶν. τῷ γὰρ σκοπῷ τῆς ἠθικῆς ἡ πολιτική τε καὶ νομοθετικὴ διαφέρει· ἀμφοτέραις μὲν γὰρ περὶ ἀρετῶν ἡ πραγματεία, ἀλλὰ τῇ μὲν ἠθικῇ ἑνὸς ἑκάστου ἡ διὰ τῶν ἀρετῶν εὐστάθειά τε καὶ εὐταξία σκοπός, τῇ δὲ πολιτικῇ ἡ τῆς πόλεως, ἣν οὐχ οἷόν τε διοικεῖσθαι καλῶς χωρὶς ἀρετῶν καὶ τῆς κατ’ αὐτὰς ἐνεργείας. ὁ δὲ τούτοις πειθόμενος νόμιμός τε καὶ δίκαιος· καὶ τὰ νόμιμα ἄρα δίκαια. ἀλλὰ μὴν τὰ κτὰ τὰς ἀρετὰς πάντα ποιητικά τέ ἐστιν εὐδαιμονίας καὶ φυλακτικὰ τῶν μορίων αὐτῆς μόρια γὰρ αὐτῆς αἱ κατ’ ἀρετὴν ἐνέργειαι), καὶ τὸ δίκαιον ἄρα ποιητικόν τε καὶ φυλακτικὸν εὐδαιμονίας ἐστὶ καὶ τῶν μορίων αὐτῆς. μόρια δὲ τῆς εὐδαιμονίας ἐστὶ τὰ κατὰ πάσας τὰς ἀρετάς, ψυχικάς φημι καὶ σωματικὰς καὶ τὰς ἐκτός, ἃ τὴν εὐδαιμονίαν αὐτῷ βούλεται συγκροτεῖν. πρόσκειται δὲ τῇ πολιτικῇ κοινωνίᾳ, ὅτι οἱ νόμοι περὶ τῶν κατὰ τὰς ἀρετὰς διαγορεύουσιν οὐχ ἀπλῶς ἀλλὰ στοχαζόμενοι τοῦ ἐν τῇ κοινωνίᾳ συμφέροντος καὶ ἐπ’ ἐκεῖνο τὴν ἀναφορὰν ποιούμενοι, ἀλλ’ οὐ κατὰ τὰ καθ’ αὑτὰ ἐξετάζοντες αὐτά, οἷον τίς φύσις αὐτῆς. χεῖρον δὲ ὁ ἀπεσχε- διασμένος, ὁ μὴ μετ’ ἐπιστάσεως καὶ ἐξετάσεως.

[*](p. 1129b 25)

Αὕτη μὲν οὗν ἡ δικαιοσύνη ἀρετὴ μέν ἐστι τελεία ἀλλ’ οὐχ ἀπλῶς.

᾿Η δικαιοσύνη, φησί, τελεία ἀρετή, ἀλλ’ οὐχ ἁπλῶς· λέγεται μὲν γὰρ καὶ ἡ ἀντιδιαστελλομένη πρὸς τὴν φυσικήν τε καὶ κατ’ εὐφυίαν λεγομένην ἀνδρείαν, ἀλλ’ ἀτελὴς αὕτη. ἀτελὴς μὲν ἡ ἐν τῷ Ἀχιλλεῖ, τελεία δὲ ἡ μετὰ φρονήσεως | τε καὶ ὀρθοῦ λόγου ὑπομενητικὴ τῶν μεγίστων κινδύνων·[*](ῑγݲ f. 4r) αἱ οὖν τέλειαι ἀντακολουθοῦσιν ἀλλήλαις· ὁ γὰρ τούτων ἔχων μίαν πάσας ἔχειν λέγεται. τελεία δὲ ἀρετὴ καὶ τὸ ἐκ πασῶν ἄθροισμα, ἧς καὶ νῦν μνημονεύει λέγων ἀρετὴ μέν ἐστι τελεία, ἀλλ’ οὐχ ἀπλῶς. ἡ γὰρ ἁπλῶς τελεία ἀρετή ἐστιν, ἣν προειρήκαμεν, τελεία οὖσα κατά γε τὸ τέλειον ἔχειν ἤδη καὶ τὸ πᾶσαν ἔχειν ὡς ἑκάστην αὐτῶν. τρίτη δέ ἐστιν, ἣν νῦν προτίθησιν, ἡ κατὰ τὴν νομιμότητα, ἥτις ἐστὶν ἄθροισμα μὲν ἁπασῶν τῶν ἀρετῶν, ἀλλ’ οὐχ ἁπλῶς οὐδὲ ἐφ’ ἑαυτὸν καὶ πρὸς ἑαυτοὺς λαμβανο- μένη ἀλλ’ ἐν τῇ πρὸς ἕτερον χρήσει. ἡ γὰρ κατὰ πάσας τὰς ἀρετὰς [*](5 ἐπεὶ ἐστι FG: ἐπὶ συστάσει Michael f. 61,7 10 ἡ add. F in marg.: om. G 18 συγκροτεῖν F: προσκροτεῖν G 11 τῇ δὲ πολιτικῇ Mich.: τῆς δὲ πολιτικῆς GF 21 ἐκεῖνο F: ἐκείνη G 22 ἐξετάζοντες αὐτά F: om. G 25 ἀλλ’ F: rasura G, in marg. ἀλλ’ 28 ἀτελὴς αὕτη. ἀτελὴς G: ἀτελῶς αὕτη. ἀτελῶς F 35 μὲν G: om. F Comment. Arist. XX Eustratius in Ethica. 14)

ἐνέργεια ἐπὶ σωτηρίαν γινομένη τῆς πολιτικῆς κοινωνίας ἐστὶν ἡ νῦν λεγομένη τελεία ἀρετὴ καὶ ὡς νομιμότης δικαιοσύνη. ταύτην γάρ φησι τελείαν ἀρετὴν καὶ ἐκ πασῶν συγκεῖσθαι, τὴν ὅταν μὴ ἁπλῶς ἀλλ’ ὅταν πρὸς τὴν πολιτικὴν κοινωνίαν τὴν χρῆσιν ἀναφερομένην ἔχῃ. τῇ προσθήκῃ γὰρ ταύτῃ τῆς τελείας ἀρετῆς ἡ τοιαύτη δικαιοσύνη διαφέρει, καθὸ κἀκείνῳ δοκεῖ τελειότερον. τελειότερον γάρ ἐστιν ἕξις καὶ ἀρετή, ἣν ὁ ἔχων αὐτῇ καὶ πρὸς ἄλλον χρῆσθαι δύναται, ἀλλ’ οὐχὶ μόνον καθ’ ἑαυτόν· τοιαύτη δὲ ἡ κατὰ τὴν νομιμότητα δικαιοσύνη. καὶ διὰ τοῦ τὸ, διὰ τὸ πρὸς ἕτερον δίκαιον. καὶ οὔθ’ ἕσπερος. τοῦτο ἐξ Εὐριπίδου Σοφῆς Μελανίππης· λέγει γὰρ ἐν αὐτῇ “δικαιοσύνας τὸ χρύσεον πρόσωπον”. καὶ παροιμιαζόμενοί φαμεν. τοῦτο Θεόγνιδος· εἴρηται δὲ οὕτως·

βούλεο δ’ εὐσεβέων ὀλίγοις σὺν χρήμασιν οἰκεῖν ἢ πλουτεῖν ἀδίκως χρήματα πασάμενος·

ἐν δὲ δικαιοσύνῃ συλλήβδην πᾶσα ἀρετή· χώραν μέντοι παροιμίας ἐπέχει καὶ μέμνηται αὐτῆς ὡς παροιμίας Θεό- φραστος ἐν τῷ πρώτῳ Περὶ ἠθῶν, ἐν δὲ τῷ πρώτῳ τῶν ᾿ Ηθικῶν ὡς Φωκυλίδης αὐτῷ ἐχρήσατο, ἢ καὶ ὁμοίως ἀμφότεροι χρῶνται Φωκυλίδης καὶ Θέογνις τούτῳ.

[*](p. 1129b33)

Πολλοὶ γὰρ ἐν μὲν τοῖς οἰκείοις τῇ ἀρετῇ δύνανται χρῆσθαι.

Οὐ γὰρ ὥσπερ | ἐν ταῖς θεωρητικαῖς ἐπιστήμαις ἐν γνώσει τὸ τέλος[*](ῑγݲ f. 4v) ἐχούσαις ὁμοία ἡ γνῶσις αὐτῷ τε [καὶ] ἐφ’ ἑαυτοῦ καὶ ἐπ’ ἄλλων, οὕτω καὶ ἐπὶ τῶν πρακτικῶν ἀρετῶν ἔχει καὶ ὅλως τῆς πολιτικῆς· οὐ γὰρ ἐξαρκεῖ καθόλου εἰδέναι τίνα πρακτέα ἢ τίνα μή, ἀλλὰ καὶ δι’ ὧν καὶ πῶς ἄν πραχθείη εἰδέναι <χρή> ἡ γνῶσις περιγίνεται δι’ ἐμπειρίας· διὸ δεῖ καὶ παντοδαποῖς ἐντετυχηκέναι πράγμασι τὸν μέλλοντα πολιτικὸν ἔσεσθαι, ὡς καὶ κυβερνήτην καὶ ἰατρόν. οὐ γὰρ αὐτάρκεις τούτοις οἱ καθόλου λόγοι ἀλλὰ καὶ ἐμπειρίας αὐτοῖς δεῖ. διὰ τοῦτο οὖν τῷ πολιτικῷ δεῖ κοινωνοῦ. ἐν δὲ τοῖς πρὸς ἕτερον ἀδυνατοῦσιν, ἐν κοινωνίᾳ, διὰ τὸ μὴ ἐμπειρίαν ἔχειν τῶν πραγμάτων. δεῖται οὖν ὁ πολιτικὸς καὶ πρακτικὸς καὶ τῆς τῶν πραγμάτων ἐμπειρίας ὡς καὶ ἰατρὸς καὶ κυβερνήτης πείρας καὶ τῆς ἀπὸ τῆς τῶν πραγμάτων τριβῆς ἐμπειρίας. ὅτι ἀρχὴ τὸν ἄνδρα δείξει· εἷς οὗτος ὁ Βίας τῶν ἑπτὰ σοφῶν, εἰς ὃν ἀναφέρεται τὸ εἰρημένον, ὡς ἐπὶ Πιττακὸν μὲν τὸν Μιτυληναῖον τὸ ῾χαλεπὸν ἐσθλὸν ἔμμεναι᾿, εἰς [*](1 κοινωνίας F: σωτηρίας suprascr. κοινωνίας G 5 κἀκείνῳ scripsi: κἀκείνου F: κἀκεῖνο G 9 Εὐριπίδου] frg. 486 p. 512 Nauck2 Σοφῆς Usener: sapientis versio latina: σοφῶς FG 11 Θεόγνιδος] 145—147 16 ἠθῶν F: ἠθῶν corr. ex θεῶν G 17 Φωκυλίδης FG, quod cum a Michaele quoque prodatur in Φωκυλίδου mutare ausus non sum ἀμφότεροι F: ἀμφότερα G 18 τούτῳ Usener: τοῦτο FG 22 καὶ FG: ego cancellavi 23 τῶν G: om. F ὅλως F: ὅλης G 25 χρή add. ex Mich.: om. FG 28 κοινωνοῦν F 30 δεῖται F: δεῖτε G 32 τὸν FG et Arist. codd. H a N a O b: om. Arist. vulg.)

Χώνα δὲ τὸν Λάκωνα τὸ ‘τὴν κατὰ σαυτὸν ἔλα᾿. πρὸς ἕτερον δέ φησι τὸν ἄρχοντα Ἀριστοτέλης· ὁ γὰρ ἄρχων ἤδη πρὸς ἕτερον· τινῶν γὰρ ὁ ἄρχων καὶ ἐν κοινωνίᾳ, ἐν ᾗ χαλεπώτεραι αἱ ἐνέργειαι.

[*](p. 1130a 5)

Κάκιστος μὲν οὖν καὶ πρὸς αὑτὸν καὶ πρὸς τοὺς φίλους χρώμενος τῇ μοχθηρίᾳ.

Ὃ λέγει τοιοῦτόν ἐστιν· οὐχ ὥσπερ κάκιστος ὁ πρὸς τοὺς κοινωνοὺς καὶ φίλους χρώμενος τῇ πονηρίᾳ, οὕτω δὴ καὶ ἄριστος ὁ πρὸς ἑαυτὸν καὶ τοὺς κοινωνούς τε καὶ φίλους τῇ ἀρετῇ χρώμενος. τρόπον γάρ τινα καὶ τότε πρὸς αὑτὸν χρῆται τῇ ἀρετῇ, χρώμενος αὐτῇ πρὸς τοὺς φίλους. ἀλλ’ ἔστιν ἄριστος ὁ καὶ πρὸς ἑτέρους μὴ μόνον πρὸς αὑτὸν καὶ τὰ αὑτοῦ. αὑτοῦ γὰρ οἵ τε φίλοι καὶ τὰ τῶν φίλων· καὶ ἔοικε τοῦτο μᾶλλον λέγειν· καὶ τοῦτο δὲ κατασκευαστικόν ἐστι I τοῦ μάλιστα τὴν τοιαύτην δικαιοσύνην[*](ῑγݲ f. 5r) τελείαν ἀρετὴν εἶναι, εἴ γε ἄριστος ὁ τῆ ἀρέτη πρὸς ἄλλους χρώμενος, ὃ ἴδιον τῆς δικαιοσύνης. αὕτη μὲν οὖν ἡ δικαιοσύνη, ὡς ἡ ἀνδρεία φέρε καὶ ἡ σωφροσύνη· τοῦτο γὰρ βούλεται λέγειν, ὅτι ἡ δικαιοσύνη ὅλη καὶ πᾶσα ἀρετή ἐστιν, ἀλλ’ οὐ μία τις καὶ μέρος. τί δὲ διαφέρει ἡ δικαιο- σύνῃ αὕτη καὶ ἡ ἀρετή, δῆλον ἐκ τῶν εἰρημένων. τί δὲ διαφέρει ὅλη ἡ ἀρετὴ καὶ ἡ τοιαύτη δικαιοσύνη δῆλον ἐκ τῶν προειρημένων εἶναι. ἔστι μὲν γὰρ κατὰ τὸ ὑποκείμενον ἡ αὐτή ἀμφότεροι γάρ εἰσιν ἡ ὅλη ἀρετὴ καὶ τὸ ἐκ πασῶν ἄθροισμα), κατὰ δὲ τὸν λόγον καὶ τὸ εἶναι διαφέρει ἀλλήλων, καθόσον ἡ ὅλη ἀρετή ἐστιν ἕξις ψυχῆς λογικῆς ἀρίστη, ἡ δὲ δικαιοσύνη χρῆσίς ἐστι τῆς τοιαύτης ἕξεως πρὸς ἕτερον. ὡς γὰρ ἀνάβασις καὶ κατάβασις ταὐτὸν ὄντα κατὰ τὸ ὑποκείμενον τὸ εἶναι οὐ ταὐτὸν ἔχουσιν, οὕτω καὶ ἡ ὅλη ἀρετὴ καὶ ἡ τοιαύτη δικαιοσύνη. ἐπεὶ τοίνυν ἡ μὲν τοιαύτη δικαιοσύνη ἐστὶν ὅλη ἀρετή, ἡμεῖς δὲ ζητοῦμεν τὴν ἐν μέρει λεγο- μένην οὕτω γὰρ καὶ περὶ τῶν ἄλλων ἀρετῶν ἑκάστης καθ’ ἑαυτὴν εἰρήκαμεν), δῆλον ὡς περὶ ἄλλης ἡμῖν δικαιοσύνης ὁ λόγος λεκτέος ἐστίν, ἀλλ’ οὐ περὶ ταύτης. ὁμοίως δὲ καὶ περὶ ἀδικίας. καὶ πρῶτον μὲν δείκνυσιν ὅτι ἔστι τις ἄλλη δικαιοσύνη παρὰ τὴν προειρημένην, εἶτα τίς ἐστιν ἐρεῖ.

[*](p. 1130a 16)

Κατὰ μὲν γὰρ τὰς ἄλλας μοχθηρίας ὁ ἐνεργῶν ἀδικεῖ μέν, πλεονεκτεῖ δὲ οὐδέν.

Θέλων δεῖξαι ἄλλην τινὰ δικαιοσύνην οὖσαν παρὰ ταύτην τὴν κοινήν τε καὶ προειρημένην ἀπὸ τοῦ ἀδίκου πάλιν δείκνυσι τοῦτο. δείξας γὰρ ἄδικόν τινα ὄντα παρὰ τὸν παράνομον ἄλλον, δείξει καὶ τὸν τούτῳ ἀντικείμενον δίκαιον ἄλλον τοῦ ὡς νομίμου δικαίου λεγομένου. ὅτι μὲν οὖν ἔστιν ὑπὸ τὴν κοινὴν ἀδικίαν, ἥτις ἐστὶ παρανομία, ἀδικία τις ἡ κατὰ τὴν [*](1 ἔλα F: ἔλα suprascr. ἔλαυνε G 4 οὖν καὶ FG: οὑν ὁ καὶ Aristoteles αὑτὸν Arist.: αὐτὸν FG 7 ἄριστος G: ὁ ἄριστος F 10 αὑτοῦ scripsi: αὐτά FG 27 λεκτέος F: λεκτέον G 34 παρὰ G: παρὰ corr. ex περὶ F 14*)

πλεονεξίαν ἄλλη οὖσα ἐκείνης καὶ ὑπ’ ἐκείνην, διὸ καὶ ὁμώνυμος αὐτῇ, πρῶτον μὲν οὕτω δείκνυσιν. εἰ μήτε οἱ κατὰ | τὰς ἄλλας μοχθηρίας [*](ῑγݲ f. 5v) πλεονεκτοῦσιν ἐνεργοῦντες καίτοι ἀδικοῦντες καὶ παρανομοῦντες (οὔτε γὰρ ὁ ῥίψας τὴν ἀσπίδα πλεονεκτεῖ, καίτοι διὰ δειλίαν τοῦτο ποιῶν καὶ κατὰ τοῦτο ἀδικῶν, οὔτε ὁ κακῶς εἰπών τινα, καίτοι δι’ ὕβριν τοῦτο ποιῶν, οὔτε ὁ μὴ ἐπικουρήσας ἀξίῳ τινὶ εἰς χρήματα, καίτοι δι’ ἀνελευθερίαν ποιήσας τοῦτο, ἀλλὰ μηδὲ οἱ πλεονεκτοῦντες κατά τινα τῶν προειρημένων κακιῶν μίαν τοῦτο ποιοῦσιν ἀλλὰ μηδὲ κατὰ πάσας ἅμα τὰς κακίας, κατὰ κακίαν μέντοι τινὰ τοῦτο ποιοῦσι καὶ κατὰ πονηρίαν· ψέγομεν γὰρ αὐτοὺς καὶ λέγομεν ἀδίκους τε καὶ κατ’ ἀδικίαν τοῦτο ποιεῖν), εἴη ἄν ἄλλη τις αὕτη ἀδικία, καθ’ ἣν ἡ πλεονεξία τῆς κοινῆς ἐκείνης κοινωνεῖ * * * κακίᾳ ἐνεργοῦντες ἅμα καὶ τῷ ἄδικοι εἶναι καὶ πλεονέκται κατά τι. ἐν μέρει οὖν τοῦ κοινοῦ ἀδίκου τοῦ περὶ τὸν νόμον ταῖς ἄλλαις κακίαις ἀνάλογον ἔχουσα πρὸς τὴν κακίαν (ἡ γὰρ δειλία, ἡ θρασύτης, ἡ ἀκολασία κακία τῷ καθόλου ὀνόματι κέκληται) ὁμώνυμός ἐστιν αὐτῇ, οὐ δοκεῖ δὲ ὁμώνυμος αὐτῇ εἶναι διὰ τὸ καθόλου εἶναι ὡς μέρος καὶ ὑποτετάχθαι αὐτῇ ὡς εἶδος γένει. εἶτα ἐπάγει ἀλλὰ μὴν οὐδὲ κατὰ πάσας· οὕτω γὰρ αὐτὴν χωρίσει καὶ τῆς ἄλλης ἀδικίας, οὐ μόνον τῶν ἄλλων ἀδικιῶν ἁπασῶν. εἰ ἄλλη ἐστίν, εἴη ἄν τις ἀδικία παρὰ πάσας τὰς ἄλλας κακίας, τήν τε κοινὴν καὶ τὰς ἄλλας τὰς ὑπὸ τὴν κοινήν. ὅτι οὖν μὴ κατὰ πάσας, δῆλον ἐκ τούτου· εἰ κατὰ πάσας καὶ κατὰ τὴν κοινὴν ἰδίως· τούτῳ γὰρ εἰ τὸ κατὰ πάσας, κατηγοροῖτ’ ἄν καὶ κατὰ τῶν ἄλλων πασῶν ἡ πλεονεξία· καὶ ἕκαστος τῶν κατὰ τὰς ἄλλας κακίας ἁμαρτανόντων ὡς ἄδικος, οὕτω καὶ πλεονέκτης ἐλέγετο. ὅταν δὲ πλεονεκτῇ, πολλάκις κατ’ οὐδεμίαν τούτων· πρόσκειται τοῦτο· οὐ γὰρ ἅπαξ ἤδη καὶ πλεονέκτης· ἔθει γὰρ ἡ ἕξις ἐγγί- νεται. τὸ δὲ ἅπαξ οὐ δυνατὸν ποιεῖν τὸ ἔθος.

[*](p. 1130a24)

Ἔτι εἰ ὁ μὲν τοῦ κερδαίνειν ἕνεκα μοιχεύει.

᾿Η δευτέρα ἐπιχείρησις | τοιαύτη ἐστίν· εἰ ἡ αὐτὴ πρᾶξις οἷον μοιχεία[*](ῑγݲ f. 6r) διὰ μὲν κέρδος καὶ πλεονεξίαν γινομένη δι’ ἀδικίαν γίνεται, διὰ δ’ ἐπιθυμίαν, δι’ ἀκολασίαν καὶ οὐχὶ δι’ ἐπιθυμίαν ἄδικον, τὴν δὲ πλεονεξίαν δι’ οὐδὲν ἢ διὰ κέρδος, ἄλλη δηλονότι ἐστὶν ἀκολασία καὶ ἄλλη ἀδικία ἡ διὰ κέρδος. ἀμφότεραί τε τῆς κοινῆς ἀδικίας διαφέρουσιν, ὅτι ἐκείνη μὲν κατ’ ἀμφοτέρων λέγεται, τούτων δὲ οὐδετέρα κατὰ τῆς ἑτέρας. τὸ δὲ δῆλον ἄρα ὅτι διὰ τὸ κερδαίνειν ἴσον ἐστὶ τῷ ὡς εἰ ἔλεγε, δῆλον ἄρα ὅτι διὰ τὸ κερδαίνειν ὁ ἄδικος ἄδικος ἀλλ’ οὐ διὰ ἀκολασίαν· ἄλλως ἄρα τὸ κερδαίνειν ἄδικον καὶ ἄλλως τὸ ἀκολασταίνειν· ἀλλ’ εἰ τῶν κατὰ διφόρους αἰτίας ἀδικούντων [*](4 διὰ δειλίαν scripsi ex Aristotele: δι’ ἀδικίαν FG 11 lacunam indicavi 13 οὖν scripsi: οὐ FG 18 ἀδικιῶν G: κακιῶν F 19 ἀδικία F: ἀδικίαν G ἄλλας G: ἄλλα F 23 κακίας F: κακίας corr. ex πλεονεξίας G 24 τούτων FG: τῶν τοιούτων Aristoteles 29 δι’ ἀδικίαν F: διὰ κακίαν G)

ὁ ἕτερος ἐν οἰκείᾳ κακίᾳ ἐστὶ παρὰ τὴν κοινὴν κακίαν δῆλον ὡς καὶ ὁ ἕτερος.

[*](p. 1130a28)

Ἔτι παρὰ μὲν τἄλλα πάντα ἀδικήματα γίνεται ἡ ἐπαναφορὰ.

᾿Ο νοῦς τῆς τρίτης ἐπιχειρήσεως τοιοῦτος· εἰ δὲ αἱ μοχθηρίαι τε καὶ κακίαι πᾶσαι πρὸς τῷ κοινῷ τῷ τῆς ἀδικίας ὀνόματι καὶ ἰδίῳ τινὶ εἴδει κακίας ὑπάγονται καὶ ἡ πλεονεξία ὁμοίως (ὑπάγεται δὲ καὶ κατὰ τὸ προσεχὲς ἴδιον τῇ ἀδικίᾳ), ἔστιν ἄρα τις παρὰ τὴν κοινὴν ἀδικίαν ἄλλη ἀδικία ἐν μέρει οὖσα ἐκείνης ἀναλογίαν ἔχουσα πρὸς αὐτὴν ὡς καὶ ἀκολασία δειλία τῶν ἄλλων ἑκάστη κακιῶν ἑκάστῃ συνώνυμος. ὅτι ὁ ὁρισμὸς ἐν τῷ αὐτῷ γένει. τὴν ἐν μέρει κακίαν τῇ καθόλου ἀδικίᾳ οὖσαν ὁμώνυμον· ἐπὶ τοσοῦτόν φησιν αὐτὴν ὁμώνυμον εἶναι καὶ λόγου πὼς τοῦ αὐτοῦ κοινωνεῖν, καθόσον ἑκατέρα αὐτῶν ἐν τῷ αὐτῷ γένει ἐστί. πῶς δὲ ἐν τῷ αὐτῷ γένει καὶ ἐν τίνι, αὐτὸς ἐδήλωσεν εἰπὼν ἄμφω γὰρ ἐν τῷ πρὸς ἕτερον, καὶ εἰ κατὰ πλεονεξίαν, ἐν τῷ πρὸς ἄλλους ἁμαρτάνειν τὸ εἶναι αἱ κακίαι ἔχουσιν. εἰπὼν δὲ κοινὸν γένος αὐτῶν καθ’ ὃ δοκοῦσι συνώνυμοι, ἐφεξῆς πάλιν διαφορὰν αὐτῶν λέγει καθ’ ἣν ὁμώνυμα γίνεται. ἡ μὲν γὰρ ἐν μέρει ἀδικία, ἡ κατὰ πλεονεξίαν, περὶ τιμήν, | φησίν, ἐστιν ἢ χρήματα (εἴη δ’ ἄν λέγων τὰ τυχηρὰ τῶν ἀγαθῶν ἐν οἷς δι’ ἡδονὴν τὴν ἀπὸ τοῦ κέρδους ταῦτα γίνεται), ἡ δὲ ἑτέρα περὶ ἃ ὁ σπουδαῖος πρακτικός· καὶ τοῦτό ἐστι τὸ ἔμπροσθεν εἰρημένον, ἀλλ’ ὅσα τῷ σύνεγγυς αὐτῶν εἶναι δι’ ὁμωνυμίαν λανθάνειν δύναται καὶ κατὰ τὸ μὴ ἐν τῷ αὐτῷ γένει εἶναι λέγεσθαι· οὕτω γὰρ ἂν συνώνυμα ἔσται καὶ τὰ ἐναντία, ἀλλὰ καθόσον ἀμφοτέροις ὁ αὐτός πὼς λόγος κοινός. ἕξεις γὰρ πρακτικαὶ ἄμφω, διαφέρουσι δὲ ὅτι αἱ μὲν τῶν αἰσχρῶν πρακτικαί, αἱ δὲ τῶν περὶ ἃ ὁ σπουδαῖος. ὅτι μὲν οὖν εἰσὶ δικαιοσύναι πλείους ἀπὸ τοῦ ἐναντίου τοῦτο ἔδειξεν· ἀπὸ γὰρ τῆς ἀδικίας· ὡς γὰρ ἐκείνη διχῶς, οὕτω καὶ αὕτη λέγεται· καὶ ὡς ἐκείνη διαφέρει ἑτέρα τῆς ἑτέρας, οὕτω καὶ αἱ δικαιοσύναι. διώρισται δὲ τὸ ἄδικον, ὅτι ἡ κατὰ τὴν πλεονεξίαν ἀδικία ὑπὸ τὴν ἀνισότητα ἦν· ἡ μὲν γὰρ ἡ αὐτὴ οὖσα περὶ τὰ ἀγαθὰ πλεονεξία ἐν τοῖς κακοῖς, πάλιν ἐν τοῖς ἀντικειμένοις ἐκείνοις τοῖς ἀγαθοῖς μειονεξία. τοῦτο δὴ πρῶτον ἔδειξε. διὸ διττὸν τὁ ἄδικον. τὸ παράνομον καὶ τὸ ἄνισον, καὶ κατὰ μὲν τὸ παράνομον ἡ πρότερον ῥηθεῖσα ἀδικία περιεκτικὴ πασῶν, κατὰ δὲ τὸ ἄνισον ἡ δευτέρα καὶ ὑπ’ ἐκείνην.

[*](p. 1130b 10)

Ἐπεὶ δὲ τὸ ἄνισον καὶ τὸ πλέον οὐ ταὐτὸν ἀλλ’ ἕτερον.

Τὴν διαφορὰν δείκνυσι τῆς κατὰ τὸ παράνομον ἀδικίας ἥτις ἐστὶν ὅλη [*](3 καρὰ FG: περὶ Aristoteles 18 ἡ κατὰ G: ἡ ’δε κατὰ, addito δὲ supra lin. F 21 ἔμροσθεν] c. 2 p. 1129a 27 22 λανθάνειν corr. ex λανθάνει F: λανθάνει G 28 ἐκείνη G: ἐν ἐκείνη F 29 δὲ F et Arist. codd. Κ b M b: δὴ G et Arist. vulg.)

τε καὶ καθόλου, καὶ τῆς ἐν μέρει ἥτις ἐστὶ κατὰ τὸ ἄνισον· καὶ δείκνυσι τοῦτο ἐπὶ εἰκόνος· διὰ γὰρ τοῦ δεῖξαι τὴν διαφορὰν τοῦ ἀνίσου τε καὶ τοῦ πλεονέκτου πῶς ἔχει διὰ τούτου φανερὰν ποιεῖ καὶ τὴν τῶν ἀδίκων διαφοράν. ὡς γὰρ ἐπὶ τούτων ὁ μὲν πλεονέκτης πᾶς ἄνισος, οὐ μὴν εἴ τις ἄνισος ἤδη καὶ πλεονέκτης (καὶ γὰρ ὁ μειονεκτῶν τινος ἄνισος μέν, οὐ μὴν καὶ πλεονέκτης, τὸ γὰρ ἄνισον κατὰ ἀμφότερα κατηγορεῖται, καὶ ἔστι τὸ μὲν ἄνισον κοινὸν καὶ καθολικώτερον, τὸ δὲ πλέον ὑπ’ ἐκεῖνο καὶ μερικώτερον), οὕτως | οὗν καὶ τὰς ἀδικίας ἔχειν φησίν. οὐ γὰρ εἴ τι[*](ῑγݲ f. 7r) παράνομον τοῦτο καὶ ἄνισον. παράνομον γὰρ ἡ δειλία, οὐκ ἄνισον δέ. ὁμοίως δὲ καὶ ἡ δικαιοσύνη τῆς δικαιοσύνης. ἡ γὰρ κατὰ τὸ ἴσον δικαιοσύνη μέρος τῆς ὡς νομιμότητος δικαιοσύνης, καθὼς προείρηται. ὥστε περὶ τῆς ἐν μέρει δικαιοσύνης. δείξας ὅτι τις ἐν μέρει δικαιοσύνη ἀρετὴ καὶ ἐν μέρει ἀδικία κακία, περὶ τούτων, φησί, τὰ νῦν δεικτέον τῶν τε ἕξεων καὶ τῶν κατὰ τὰς ἕξεις λεγομένων, τοῦ μὲν δικαίου τοῦ δὲ ἀδίκου ἰδίως.

[*](p. 1130b 20)

᾿Η δὲ τῆς κακίας ἀφείσθω.

῾Απὸ κοινοῦ τὸ ᾿τῆς ὅλης οὖσα χρῆσις῾ · σχεδὸν γὰρ τὰ πολλὰ τῶν νομίμων. εἰπὼν ὅτι τὰ πολλὰ τῶν νομίμων τὰ ἀπὸ τῆς ὅλης ἀρετῆς προσταττόμενά ἐστι· καθ’ ἑκάστην γὰρ ἀρετὴν προστάττει ζῆν καὶ καθ’ ἑκάστην μοχθηρίαν κωλύει ὁ νόμος, τούτοις δεικτικοῖς οὖσι τοῦ τὴν ὡς νομιμότητα λεγομένην δικαιοσύνην πασῶν τῶν ἀρετῶν χρῆσιν εἶναι πρὸς ἄλλον καὶ διὰ τοῦτο τελείαν ἀρετήν, προστίθησι τὰ ἑξῆς τοῦ σχεδὸν ὄντα ἐξηγητικά, λέγων τὰ ποιητικὰ τῆς ὅλης ἀρετῆς ἐστι τῶν νομίμων ὅσα νενομοθέτηται περὶ παιδείαν τὴν πρὸς τὸ κοινόν. ἔστι γάρ τινα τῶν νομίμων ἃ οὐ περὶ τοῦ πῶς δεῖ ζῆν ἀλλὰ περὶ τοῦ πῶς ἐν ἀρετῇ γίνοιντ’ ἂν οἱ πολῖται εἰσηγεῖται. ὁ γὰρ ἔμφρων νομοθέτης οὐ μόνον περὶ τούτων νομοθετεῖ, καθ’ ἃ δεῖ ζῆν τοὺς ἄνδρας ἤδη καὶ τῆς πολιτείας μετέχοντας, ἀλλὰ πολὺ πρότερον περὶ τῆς παιδείας τῶν ἐσομένων ἀγαθῶν τε καὶ νομίμων πολιτῶν προαγορεύει, ἃ δηλονότι ποιητικὰ τῆς ὅλης τε καὶ κοινῆς καὶ τελείας ἀρετῆς. ἕκαστον δὲ τούτων παιδεύει τοὺς πολίτας κατὰ τὴν πρὸς τὸ κοινὸν ἀναφοράν. διότι γὰρ τῷ κοινῷ ταῦτα συμφέρει, ταῦτα δηλονότι ὁ νομοθέτης ἀξιοῖ παιδεύεσθαι τοὺς ἐσομένους καλούς τε καὶ ἀγαθοὺς πολίτας, ποιητικὰ τῆς ὅλης καὶ τελείας ἀρετῆς· ἃ καὶ τῆς τοιαύτης δικαιοσύνης εἴη ἄν. εἰπὼν δὲ τὰ ποιητικὰ τῆς ὅλης ἀρετῆς, ὅτι ἔστι τῶν νομίμων ἃ νενομοθέτηται περὶ παιδείας τῆς πρὸς τοὺς πολίτας, | προστίθησι πάλιν. περὶ δὲ τῆς[*](ῑγݲ f. 7v) [*](5. 6 οὐ μὴν καὶ F: οὐ μὴν δὲ καὶ G 12 ὥστε περὶ FG et Aristot. codd. L b O b: ὥστε καὶ περὶ Aristot. vulg. 19 προσταττόμενα FG et Aristot. cod. Kb: πραττόμενα Aristot. vulg. 22 τελείαν ἀρετὴν G: τελεία ἀρετή F 24 περὶ scripsi ex Aristotele: πρὸς FG 26 ἐν ἀρετὴ G: om. F γίνοιντ’ G: γένοιντ’ F 27 καθ’ ἂ scripsi: καθ’ ἃς FG)

τῶν καθ’ ἕκαστα, καθ’ ἣν ἀπλῶς ἀνὴρ ἀγαθός ἐστιν ἐρεῖν ἐπαγγέλ- λεται· καὶ τοῦτο ποιήσει ἐν τοῖς Πολιτικοῖς. οὐ γὰρ ὁ ἀγαθὸς ἀνὴρ ἤδη καὶ πολίτης ἀγαθός· ἐν μὲν γὰρ ταῖς ἀγαθαῖς καὶ καλῶς ἐχούσαις πολι- τείαις ὁ αὐτός ἐστιν, ἐν δὲ ταῖς μὴ οὕτως ἐχούσαις οὐκέτι. ἀγαθῶς γὰρ καὶ καλῶς ἐχούσης πολιτείας καὶ ὁ πολίτης ἀγαθὸς τοῖς τῆς σωτηρίας τῆς πολιτείας ἐχομένοις συντελῶν καὶ ἔστιν ἀνήρ τε καὶ πολίτης ἀγαθὸς ὁ αὐτός· μοχθηρᾶς δὲ πολιτείας ὁ τὴν σωτηρίαν σπουδάζων πολίτης μὲν ἀγαθός, ἀνὴρ δ’ ἀγαθὸς οὔ, ὥσπερ καὶ ἀνὴρ ὢν ἀγαθὸς οὐκ ἔσται πολίτης ἀγαθός, περιφρονῶν φαύλην πολιτείαν καὶ μὴ κατ’ αὐτὴν πολιτευόμενος. ὥστε εἰ τοῦτο, οὐδὲ εἷς ἀεὶ καὶ ὁ αὐτὸς ἔσται νομοθέτης τοῦ τε ἄνδρα ἀγαθὸν καὶ πολίτην ἀγαθὸν εἶναι.

[*](p. 1130b 30)

τῆς δὲ κατὰ μέρος δικαιοσύνης.

Σημειωτέον ὅτι μέρος τῆς ἀρετῆς τὴν δικαιοσύνην, οὐκ εἶδος πανταχοῦ λέγει, ὡς τῆς ἀρετῆς οὐ γένους ἀλλ’ ὅλου. πῶς οὖν ἡ ὅλη ἀρετὴ κατξγπρεῖται δικαιοσύνης ἀνδρείας σωφροσύνης καὶ τῶν λοιπῶν συνωνύμως; καὶ γὰρ καὶ ὀνόματος καὶ ὁρισμοῦ τούτοις μεταδίδωσιν, ὃ οὐκ ἔστιν εὑρεῖν ἐπὶ τοὐ ὅλου· οὐ γὰρ κεφαλὴ λέγεται τὸ οὖς ἢ ἡ ῥίς. ἀλλά φαμεν ὡς ἐπὶ τῶν ὁμοιομερῶν οὐδὲν κωλύει τῷ τοῦ ὅλου ὀνόματι καὶ τὰ μέρη λέγεσθαι καὶ τὸν λόγον ἐφαρμόζειν τοῦ ὅλου τοῖς μέρεσιν, ὡς ἐπὶ σαρκὸς καὶ ὀστέων. ἢ καί φαμεν ὡς καλῶς τοῦτο λέγει. μέρος γὰρ ἡ τὶς ἀρετὴ τῆς ὅλης καὶ οὐκ εἶδος· οὐ γὰρ ὅλη ἡ ἀρετὴ κατηγορεῖται τῆς τινός, ὁμωνύμως αὖ ὡς ἐπὶ τῶν ἀνομοιομερῶν ἡ ὅλη ἀρετὴ τῶν ἑαυτῆς μερῶν κατηγορεῖται· ἀρετὴ γὰρ καὶ ἑκάστη καὶ ὅλη· ὥσπερ καὶ ἡ δικαιοσύνη ἡ μὲν ὅλη κατηγορεῖται ἑκάστης, οὐ μὴν ὡς ὁμοιομερὴς οὖσα, ἀλλὰ διὰ τὴν ἀντακολουθίαν τῶν ἀρετῶν. ἑκούσια δὲ λέγεται· ἑκούσιος μὲν ἡ ἀρχή, βίᾳ δὲ τὸ τέλος, ἐν οἷς ἐπακολουθεῖ ἡ ἀδικία· οὐδεὶς γὰρ ἑκὼν ἀδικεῖται. τῶν δ’ ἀκουσίων. εἶπε γὰρ ἐν τῷ τρίτῳ, ὅτι διττὸν τὸ ἀκούσιον, τό τε ἀγνοούμενον | καὶ τὸ βίαιον· τὰ οὖν λαθραῖα δι’ ἄγνοιαν[*](ῑγݲ f. 8r) καὶ ἀκούσια τῶν ἀδικουμένων. λέγει δὲ τούτων εἶναι καὶ τὴν προαγωγίαν, οὐ τὴν τοῦ ἀνδρὸς τῆς αὐτῆς γυναικός, ὃ δοκεῖ σημαίνειν καὶ τὸ ὄνομα, ἀλλ’ ὅταν ἀγνοοῦντος καὶ τοῦ ἀνδρός· διττὴ γὰρ καὶ ἡ προαγωγία· οὐ μόνον δὲ ἐπὶ τῆς προαγωγίας ἀγνοοῦντος τοῦ ἀνδρός ἀλλὰ καὶ ἐπὶ πάντων τῶν λοιπῶν· εἰ γὰρ λαθραίως πάντως ἀγνοοῦντος τοῦ πάσχ’ ὄντος τὴν βλάβην ταύτην συμβαίνειν καὶ ἔστι τὸ παραίτιον τοῦ ἀκουσίου ἡ ἄγνοια, ὥσπερ ἐν οἷς μετ’ ὀλίγον ἐρεῖ, τὸ αἴτιον τοῦ λοιποῦ ἀκουσίου κατὰ βίον γινόμενον.

[*](1. 2 ἐπαγγέλλεται corr. ex ἐπαγγέλεται F: ἐπαγγέλεται G 2 τοῖς F: τοῖς corr. ex ταῖς G ἐν τοῖς Πολιτικοῖς] Γ 4 5 ἐχούσης πολιτείας G: ἐχούσαις τ πολιτείαις F 18 ὀνόματι Usener: ὀνόματος F: ὀνόμα G 27 ἐν τῷ τρίτῳ] c. 1 30 τῆς αὐτῆς FG: ἀγνοούσης τῆς coni. Usener 34 συμβαίνειν FG: συμ- βαίνει Brandis 35 γινόμενον G: γίνεται F)[*](p. 1131a9)

ἐπεὶ δ’ ὅ τε ἄδικος ἄνισος.

Δείξας διὰ τοῦ ἀδίκου τε καὶ ἀνίσου μέσον τὸ ἴσον, ἐφεξῆς δείκνυσιν ὅτι τοῦτο τὸ ἴσον τὸ μέσον τοῦ ἀδίκου δίκαιόν ἐστιν. ἡ δὲ δεῖξις διὰ τοῦ τόπου τοῦ ἐὰν δύο ἐναντιώσεων οὐσῶν τῷ ἑτέρῳ τῆς ἑτέρας ἐναντιώσεως ἕπηται τὸ ἕτερον τῶν τῆς ἑτέρας ἐναντιώσεως, ἀκολουθήσει τὸ καταλειπόμενον τῆς ἑτέρας ἐναντιώσεως τῷ τῆς ἑτέρας καταλειπομένῳ ἢ ἐπ’ εὐθείας ἢ ἀνάπαλιν. διὰ τούτου δὴ τοῦ τόπου δείκνυσι καὶ τὴν δικαιοσύνην ἰσότητά τε καὶ μεσότητα. εἰ γὰρ ἀδικία μὲν καὶ δικαιοσύνη ἐναντίαι ἀλλήλοις, ἀνισότης δὲ καὶ ἰσότης πάλιν ἀλλήλοις ἕπεται, τῇ ἀδικία ἡ ἀνισότης τε καὶ τὸ ἄνισον καὶ τῇ δικαιοσύνῃ ἀκολουθήσει ἰσότης τε καὶ τὸ ἴσον, ἐπεὶ μὴ ἀνάπαλιν· οὐ γὰρ πᾶν ἴσον δίκαιον.

[*](p. 1131 a 12)

Εἰ οὖν τὸ ἄδικον ἄνισον, τὸ δίκαιον ἴσον. Εἰ ἡ ἀδικία καὶ ἡ δικαιοσύνη ἐναντία ἀλλήλοις, ὁμοίως δὲ καὶ ἡ ἰσότης καὶ ἡ ἀνισότης, δῆλον ὡς εἰ τῇ ἀδικίᾳ ἕπεται ἡ ἀνισότης, ἐπεὶ ὁ ἄνισος ἄδικος καὶ τὸ ἄνισον ἄδικον, ὁμοίως καὶ ἡ δικαιοσύνη ἀντικείμενον τῇ ἀνισότητι ὃ ἔστιν ἡ ἰσότης καὶ διὰ τοῦτο καὶ τὸ δίκαιον. τὸ δίκαιον μέσον τί ἄν εἴη, εἴ γε ἴσον ἐστί, τῷ γένει δηλονότι. τὸ δ’ ἴσον μέσον ἐν ἐλαχίστοις δυσίν, ὡς ἐπάγει. δύο γάρ εἰσι τὰ ἴσα τοὐλάχιστον. τὸ γὰρ ἴσον ἴσῳ ἴσον ἐστὶ καὶ τισὶ καὶ πρός τι· πρὸς ἕτερον γὰρ ὡς προειρήκαμεν ἄμφω αἱ δικαιοσύναι εἰσί. δύο ἐστὶ δηλονότι ἐν ἐλαχίστοις, ἐν οἷς τὰ πράγματα | τὰ ἐκείνοις πεπραγμένα· ὡς γὰρ ἐκεῖνα ἔχει τὰ[*](ῑγݲ f. 8v) ἐν οἷς, δηλονότι ἐστὶ τὰ πράγματα. ἀλλ’ ἐντεῦθεν αἱ μάχαι, τῷ μὴ ἴσα ἔχειν. ἀλλ’ οἱ μὲν δημοκρατικοὶ ἐλευθερίαν· ἐλευθερίᾳ γὰρ μετροῦσι τὴν ἀξίαν καὶ τὸ ἴσον· τοὺς γὰρ ὁμοίους ἐλευθέρους καὶ ἴσους ὑπολαμβάνουσιν. οἱ δ’ ὀλιγαρχικοὶ πλοῦτον· τούτῳ γὰρ μετροῦσι τὴν ἀξίαν· οἱ δ’ εὐγένειαν· ὁμοίως φησὶ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων πολιτειῶν· οἱ δ’ ἀριστο- κρατικοὶ ἀρετήν· ἀρετὴν γὰρ οὗτοι μέτρον τίθενται τῆς ἀξίας. διὸ οὐ ταὐτὸν ἴσον τε καὶ δίκαιον ἐν πάσαις ταῖς πολιτείαις κατ’ ἀναλογίαν λαμβά- νομεν. ἔστιν ἄρα τὸ δίκαιον ἀνάλογόν τι. δῆλον γὰρ καὶ ἀπὸ τοῦ κατ’ ἀξίαν, ὃ παρὰ πᾶσιν ὁμολογεῖται δίκαιον εἶναι, διότι τὸ δίκαιόν ἐστιν ἀνάλογόν τι καὶ ἐν ἀναλογίᾳ.

[*](. 1131a 30)

Τὸ γὰρ ἀνάλογον οὐ μόνον ἐστὶ μοναδικοῦ ἀριθμοῦ ἴδιον·

Ἄντι τοῦ ἐκ μονάδων συγκειμένου τε καὶ ὡς μετρουμένου καὶ ἀριθμουμένου. καλῶς δὲ τοῦτο ἔλαβεν· οὐ γὰρ μόνου τοῦ ὡς ἀριθμοῦντος καὶ ᾧ [*](8 ἐναντίαι F: ἐναντίαι corr. ex ἐναντία G 11 οὐ γὰρ—ἀλλήλοις (13) G et in marg. F 14 ἡ ἀνισότης G: ἀνισότης F 22 ἔστι F: ἔχει G)

ἀριθμοῦμεν ἀριθμοῦ, ὃς καὶ κυρίως ἀριθμός, ἀναλογία τίς ἐστιν, οἷον ὡς ἔχει ὁ δ β ᾱ, ἀλλὰ καὶ τοῦ ὡς ἀριθμητοῦ, τυχὸν ἵππων βοῶν κυνῶν καὶ ἁπλῶς ὧν ἔστιν ἀριθμός, οἷον γραμμῶν ἐπιπέδων σωμάτων ἁπλῶς μεγέθους. καὶ γὰρ καὶ τούτων ἐν τούτοις ἀναλογία τίς ἐστιν· ἔχουσι γὰρ ἀριθμόν. δεῖ γὰρ ἵνα ἀναλογία τις ᾖ ἀριθμόν τινα εἶναι· τῷ γὰρ ἑνὶ οὐκ ἀναλογία, ἀλλ’, ὡς ἔφη, τὸ ἐλάχιστον ἡ ἀναλογία ἐν τέτρασίν ἐστι. καὶ ἐν τέτρασιν ἐλαχίστοις. τούτων γὰρ ἐλάχιστον λαβεῖν πρὸς τὸ ποιῆσαι ἀνάλογον οὐχ οἷόν τε. λόγος γάρ ἐστι δύο μεγεθῶν ἢ ἁπλῶς τινῶν καὶ γὰρ (καὶ ἀριθμῶν εἶναι δυνατὸν λόγον τινὰ ὁμογενῶν) ἡ πρὸς ἄλληλα ποιὰ σχέσις·

Εἶναι δὲ τοῦτο ἐπεὶ ἀνάλογόν ἐστιν ἡ τῶν λόγων ὁμοιότης. διὰ δὲ τοῦτο τὸ ἔλαχιστον τεττάρων τε καὶ ἐν τέτρασιν ἔσται ἡ ἀναλογία. διῃρημένη δὲ ἡ ἐν ἀριθμοῖς· καὶ γὰρ καὶ αὐτὴ ὁμοίως ἐν τέτταρσίν ἐστι τὸ ἐλά- χιστον· συνεχὴς δὲ ἡ ὡς μεγεθῶν καὶ χρόνου κινήσεων ὑποκειμένη. ἢ I οὐχ οὕτως ἀλλ’ ὡς ἔχει τὰ τέσσαρα πρὸς β, τὰ β πρὸς ἓν ἔχει. [*](ῑγݲ f. 9r) καὶ ὁ λόγος ὁ αὐτός. καὶ πῶς τοῦτο, δείκνυσι λέγων διῄρηται γὰρ ὁμοίως οἷς τε καὶ ἅ. εἰ δὲ ὁμοίως διῄρηται οἷς τε καὶ ἅ, τουτέστιν οἷς τε νέμεται καὶ δίδοται καὶ ἃ νέμεται, ἔστιν ὡς τὸ ἕτερον τῶν νεμομένων πρὸς τὸ ἕτερον, οὕτω καὶ τὸ ἕτερον τῶν ἐν τῇ νεμήσει πρὸς τὸ ἕτερον. ἀλλὰ μὴν τέσσαρα ἄν τινα ἀνάλογα ἢ καὶ ἐναλλὰξ ἀνάλογά εἰσιν. ἔστιν ἄρα καὶ ὡς τὸ ἡγούμενον πρὸς τὸ ἡγούμενον καὶ τὸ ἑπόμενον πρὸς τὸ ἑπόμενον. καὶ μέσον τὸ δίκαιον· τουτέστι τοῦ ἀνίσου ἐν ᾧ μὴ κατὰ τὴν προειρημένην ἀναλογίαν ἡ νομὴ γίνεται. ὅτι δὲ τὸ τοιοῦτον δίκαιον καὶ μέσον ἐστί, δείκνυσι διὰ συλλογισμοῦ οὕτως· τὸ δίκαιον τοῦτο ἀνάλογόν ἐστι, τὸ δὲ ἀνάλογον μέσον· συμπέρασμα· τὸ δίκαιον ἄρα μέσον, τὸ γὰρ ἀνάλογον μέσον. καλῶς. ἴσον γὰρ καὶ ὅμοιον καὶ ταὐτὸν κατὰ τὴν τοῦ λόγου ποιὰν σχέσιν, εἴτε διπλάσιός ἐστιν εἴτε ὁστισοῦν· μέσον δὲ δηλονότι καὶ ἴσον. καλοῦσι δὲ τὴν τοιαύτην ἀναλογίαν γεωμετρικὴν οἱ μαθηματικοί. γεωμετρικὴ ἀναλογία ἐστὶν ἡ ἐν ἰσότητι λόγων τὴν ὑπε- ροχὴν ἔχουσα. ἔστι δὲ ἡ ἐν ἰσότητι λόγων ἡ ὡς η δ β. ὅμοιος γὰρ ὁ λόγος αὐτῶν καὶ ἴσος· ὡς γὰρ διπλάσιος ὁ τοῦ ἡ πρὸς τὸν δ, οὕτω διπλά- σιος καὶ ὁ δ πρὸς τὸν β. ἀριθμητικὴ δέ ἐστιν ἀναλογία ἡ ἐν ἰσότητι ἀριθμῶν· ἀναλογία δέ ἐστιν ἡ τῶν λόγων ὁμοιότης. τὰ γὰρ ἐν διπλασίονι λόγῳ ὄντα ὁπόσα ἄν ᾖ, καθὸ. τοιαῦτά ἐστι, τοῦ ἴσον τε καὶ τὸν αὐτὸν ὅμοιον ἔχουσι λόγον, τὸν ὡς διπλασίονα ᾗ ἐστι διπλάσια. ἐν γὰρ γεωμετρικῇ. καλῶς· ὡς γὰρ θάτερον τῶν ἡγουμένων πρὸς θάτερον τῶν ἑπομένων τῶν ἐν τῇ ἀναλογίᾳ, οὕτως καὶ τὸ ὅλον τὸ ἐκ τῶν ἡγουμένων ἀμφότερον πρὸς ὅλον ἔχει· οἷον ὡς ἔστιν ἰδεῖν ἐπὶ λόγου διπλασίου τοῦ ὡς τὰ δέκα ἔχει πρὸς τὰ πέντε, οὕτω τὰ | ἓξ πρὸς τὰ τρία· καὶ ὡς τὰ δέκα καὶ[*](ῑγݲ f. 9v)ἓξ πρὸς τὰ ὀκτώ, ὁμοίως καὶ τὸ ὅλον τὸ ἐκ τῶν ἡγουμένων ὅ ἐστι τὰ ἲς [*](6 τέτταρσιν Aristoteles 7 ἐλάχιστον FG: an ἔλαττον? 9 ἄλληλα F: ἄλλα G 13 συνεχὴς G: συνεχὲς F 15 λέγων Diels: λέγει FG διῄρηται FG et Arist. codd. K b M b O b: διῄρηνται Arist. vulg. 16 οἷς τὲ καὶ ἅ bis FG 18 νεμήσει G: νεμέσει F 30 ὡς γὰρ F: ὡς γὰρ corr. ex καὶ γὰρ F)

ἔχει πρὸς τὸ ὅλον τὸ ἐκ τῶν ἑπομένων, τῶν τε πέντε καὶ τριῶν ὅ ἐστιν ὀκτώ· πάλιν γὰρ τὰ ις τῶν ὀκτὼ διπλάσια. συμβαίνει καὶ τὸ ὅλον πρός τὸ ὅλον, τὸ ἐκ τῶν ἡγουμένων δηλονότι τῷ ἐκ τῶν ἑπομένων. οὐ γὰρ γίνεται εἷς ἀριθμῷ ὅρος, ᾧ καὶ ὅ. ἐπεὶ γὰρ δύο εἰσὶν οἷς ἡ νομὴ γίνεται, δύο δὲ τὰ ἑπόμενα, καὶ ἀδύνατον ἓν κατ’ ἀριθμὸν καὶ ταὐτὸν εἶναι ᾧ νέμεται, οἷον ἄνθρωπον καὶ τὸ νεμόμενον τούτῳ (τοῦτο δέ ἐστι τὸ πρᾶγμα), διῃρῆσθαι τοὺς ὅρους ἀπ’ ἀλλήλων δεῖ· οὔτε γὰρ ὁ ἄνθρωπος δύναται ἄνθρωπος ὢν τὸ νεμόμενον πρᾶγμα γενέσθαι οὔτε τὸ νεμόμενον πρᾶγμα <ἄνθρωπος>. πῶς γὰρ οἷόν τε τὸν ἄνθρωπον ἢ ἴσον ἢ διπλάσιον πράγματός τινος ληφθῆναι τοῦ νεμομένου; τὸ δ’ ἄδικον τὸ παρὰ τὸ ἀνάλογον· τουτέστιν ὃ γίνεται, ὅταν μὴ τηρῆται ἡ προειρημένη ἰσότης, ἀλλ’ ὁ μὲν πλέον, ὁ δὲ ἔλαττον ἔχῃ τῆς ἀξίας. εἰ γὰρ ἰσότης ἡ ἀναλογία, τὸ ἔξω τῆς ἀναλογίας καὶ τῆς ἰσότητος ἄνισον· ἄνισον δὲ ὧ τὸ μὲν πλέον τὸ δὲ ἔλαττον. ἐπὶ δὲ τοῦ κακοῦ ἀνάπαλιν. διὰ τί; ἢ ὅτι πλέον μὲν ὁ ἀδικῶν, ἔλαττον δὲ ὁ ἀδικούμενος ἀποφέρεται. πλεονέκτης γὰρ ὢν ὁ ἄδικος τῶν ἀγαθῶν, ἐπεὶ καὶ τὸ ἔλαττον κακὸν πρὸς τὸ μεῖζον ἀγαθὸν συγκρινόμενον ὡς ἐν κακοῖς ἐστι καὶ αἱρεῖται αὐτὸ ὡς ἀγαθοῦ ὑπεροχήν. ἐν ἀγαθοῦ γὰρ γίνεται λόγῳ τὸ ἔλαττον κακόν· συγκρινόμενον γὰρ τὸ ἔλαττον κακὸν πρὸς τὸ μεῖζον, ἀγαθόν πώς ἐστιν, ὃ γίνεται ἐν τοῖς συναλλάγμασιν· ἐν τούτοις γὰρ τὸ εἶναί ἐστι τῷ τοιούτῳ εἴδει τῆς δικαιοσύνης καὶ τοῖς ἑκου- σίοις. καὶ πῶς ἔσται ἀκούσια συναλλάγματα, ζητήσαι ἄν τις. ἢ οὐ μόνον ἃ πρὸς ἀλλήλους συντίθενταί τινες περὶ ὧν δεῖ ποιεῖν ἑκόντες ταῦτα συναλλάγματα, ἀλλὰ καὶ τὰ ὑπὸ τῶν νόμων διηγορευμένα καὶ κελευόμενα καθ’ ἃ χρὴ ζῆν τε καὶ συναλλάσσειν ἀλλήλοις, συναλλάγματα καὶ ταῦτα. κατὰ τοίνυν τοῦτο συνάλλαγμα λέγεται, καθὸ πρὸς ἕτερον ἔχει τὴν ὕπαρξιν, | οὐ κατὰ τὸ ἑκούσιον· οὐδεὶς μοιχεύει κατὰ συνάλλαγμα οὐδὲ <ὁ> ἱεροσυλῶν [*](ῑγݲ f. 10r) κατὰ συνάλλαγμα ἱεροσυλᾷ ἢ ὁ ὑβρίζων ὑβρίζει. τὸ μὲν γὰρ διανε- μητικὸν δίκαιον τῶν κοινῶν· καλῶς· παρὰ γὰρ τὴν τῶν κοινῶν νομὴν τοῖς πολίταις ἐκεῖνο τὸ δίκαιον καὶ πρὸς τὴν γεωμετρικὴν ἀναλογίαν ἐστὶ νεμόμενον, ὡς δέδεικται. ἄν τε γὰρ χρήματα ᾖ κοινὰ νεμόμενά τισιν, ἄν τε γῆ ἄν τε ἄλλο τι, πάντως κατὰ τὸν αὐτὸν λόγον διαιρεθήσεται, καθ’ ὃν καὶ συνηνέχθη, τῷ μὲν πλεῖον εἰς ταῦτα συντελέσαντι πλεῖον, τῷ δὲ ἔλαττον ἔλαττον, ἐὰν δικαία ἡ νομὴ ᾖ, κατὰ τὸν λόγον τῆς κατὰ τὴν συντέ- λειαν ἰσότητος ἡ ὑπεροχή * * *, ὅνπερ ἔχουσιν εἰς ἄλληλα τὰ εἰσενεχθέντα, δηλονότι ὑπὲρ τῶν συνεισενεγκαμένων εἰς τὸ κοινὸν καὶ εἰς τὸ πλέον εἶναι συντελεσθέντων. τὸ δ’ ἐν τοῖς συναλλάγμασι δίκαιον, τουτέστι τὸ διορθωτικόν, ἔστι μὲν ἴσον τι, τουτέστι δίκαιον, ὡς ἀπε- δείχθη. ἀλλ’ οὐ κατὰ τὴν ἀναλογίαν ἐκείνην, τὴν γεωμετρικὴν δηλονότι, ἀλλὰ κατὰ τὴν ἀριθμητικήν. ἔστι γὰρ αὐτῶν ὡς προείρηται [*](2 τὰ ις F: τῶν ις G 9 ἄνθρωπος inserui: om. FG 10 πράγματος G: πρᾶγμα F 12 ἔχη scripsi: ἔχει FG 14 διὰ τί F: διότι G 16 καὶ G: δέ F 17. 18 ἐν ἀγαθοῦ γὰρ F: ἐν ἀγαθῷ γὰρ G 22 ἑκόντας scribendum videtur 26 ὁ addidi: om. FG 34 lacimam iudicavi coll. Mich. f. 66, 10) ἐν ἰσότητι τῇ κατ’ ἀριθμὸν ἢ ποσὸν ὅλον τὸ εἶναι, ἀλλ’ οὐ τῇ κατὰ λόγον, ἥτις ὅπως γίνεται λέγει. ὁ γὰρ νομοθέτης ἐν τοῖς ἀδικήμασιν οὐκέτι τὴν τοῦ ἀδικοῦντος ἀναλογίαν καὶ τοῦ ἀδικουμένου ἣν ἔχουσι πρὸς ἀλλήλους ἐξετάζων οὕτω τὴν ἐπανόρθωσιν τῶν τοιούτων ἀδικημάτων ποιεῖται· οὐ γὰρ ἐξετάζει πότερον ἐπιεικὴς ὁ ἀποστερήσας ἢ φαῦλος, ὁμοίως οὐδ’ ἐπὶ τοὐ ἀδικουμένου, ἀλλ’ ὡς ἴσους τούτους τιθεὶς ἐξετάζει, εἰ ὁ μὲν ἠδίκησεν, ὁ δὲ ἠδικήθη, καὶ τίς ἡ κατὰ τὴν βλάβην διαφορά, καὶ ταύτην τὴν διὰ τὴν βλάβην ἢ τὴν ἀδικίαν ἀνισότητα [λέγει] γινομένην ἐπανορθοῦν πειρᾶται καὶ ἐς τὸ ἴσον ἐπανάγειν σπεύδει ἁπλῶς καὶ οὐ κατὰ τὴν ἀναλογίαν τῶν εἰπόντων προσώπων.

[*](p. 1132a2)

οὐδὲν γὰρ διαφέρει εἰ ἐπιεικὴς φαῦλον ἀπεστέρησεν.

Οἷον ἐπὶ τῆς κατ’ ἀξίαν νομῆς κατὰ τὰς τοιαύτας ὑπεροχὰς μέτρου· μένη | κατ’ ἀξίαν γίνεται, ἀλλὰ πρὸς τοῦ βλάβους τὴν διαφορὰν [*](ῑγݲ f. 10v) μόνον ἐπιβλέπει ὁ νόμος· καὶ γὰρ εἰ δοκεῖ τῷ ὑβρίσαντι τὸν ἄρχοντα πλείων ὡρίσθαι ἡ ζημία, ἀλλὰ καὶ ἐνταῦθα ἁπλῶς καὶ καθόλου ἐστίν· οὐ γὰρ τῷ μὲν τόνδε τὸν ἄρχοντα, τὸν εὐγενῆ φέρε εἰπεῖν, ὑβρίσαντι, ἄλλο τι πρόστιμον, τῷ δὲ τὸν μὴ οὕτως εὐγενῆ ἄλλο, ἀλλ’ ἐπὶ πᾶσι κοινὴ καὶ ἡ αὐτὴ ζημία τῷ πάντως τὸν ἄρχοντα ὑβρίσαντι. ἐπεὶ δὲ τῶν εἰς ζημίαν τεινόντων φανερὰ ἡ πλεονεξία τοῦ βλάψαντος, ἐπὶ δὲ τῶν εἰς ὕβριν καὶ βίαν οὔ, παρατίθεται τὰ τοιαῦτα καὶ δείκνυσι πῶς καὶ ἐν τούτοις ἡ διόρ- θωσις κατὰ τὸ ἴσον γίνεται. ἄν τε γὰρ ὁ μὲν πλήξῃ ὁ δὲ πληγῇ καὶ κατὰ ταῦτα ἤ τι τοιοῦτον ἡ ἀδικία γένηται, διῄρηται καὶ ἐπὶ τούτων τὸ τοῦ παθόντος πάθος καὶ τὸ ἔργον τοῦ ποιήσαντος. διῄρηται τὸ πάθος, τοῦ παθόντος δηλονότι, καὶ τὸ ἔργον τοῦ ποιήσαντος εἰς ἄνισα καὶ ὁ μὲν πλέον, ὁ δὲ ἔλαττον ἔχει. ταύτην δὲ τὴν ἀνισότητα πειρᾶται δεῖξαι ἐξι- σοῦσαν τῇ ζημίᾳ ἣν ἐπιτίθησιν αὐτοῖς τοῦ κέρδους ὃ ἐκέρδανε καὶ ἐπλεο- νέκτησε, τοὺς ἴσους ἀναφέρων ὅσον ὑπερεῖχεν αὐτοῦ τοῦ ὃν ἠδίκησεν. ἰστέον δὲ ὅτι ὡς ἔχει ἡ συνεισφορὰ τῶν χρημάτων τοῦδε πρὸς τὴν τοῦδε, οὕτω καὶ ὁ συνενεγκάμενος πρὸς τὸν συνεισενεγκάμενον ὑπὲρ τῆς πόλεως, καὶ ὡς οἱ κίνδυνοι πρὸς τὸν κίνδυνον τῶν ἐν πολέμῳ στρατηγούντων καὶ ὁ κινδυνεύσας πρὸς τὸν κινδυνεύσαντα, καὶ ἁπλῶς ὡς τὸ εὖ πρὸς τὸ εὖ καὶ ὁ τούτου αἴτιος πρὸς τὸν αἴτιον. ἐπεὶ οὖν τοῦτο ἐν τῇ νεμήσει τῆς τιμῆς ἤ τινος ἄλλου τοιούτου, κατὰ τὸ ἀνάλογον τιμήσονται. κἄν εἰ μή τισιν οἰκεῖον ὄνομα εἴη, τὸ κέρδος, τουτέστιν ἐπεὶ τὸ κέρδος καὶ ἡ ζημία κυρίως ἐπὶ χρημάτων δοκεῖ λέγεσθαι καὶ ὅλως ἐπὶ κτημάτων· ὁ μὲν γὰρ πλέον ἐπὶ τούτοις προσκτησάμενος ἐκέρδανεν, ὁ δὲ ἐπὶ τούτοις ἔλαττον ἔχον ἐζημιώθη. | ἐπεσημήνατο τοῦτο ὅτι κοινῶς καὶ ἁπλῶς [*](ῑδݲ f. 1r) τὸ κέρδος καὶ ἡ ζημία ἐπὶ τούτων λέγεται, οὐκ ἐπὶ τῆς εἰς χρήματα [*](8 λέγει FG: ego cancellavi 9 ἀναλογίαν Mich.: ἀναλόγως FG 14 ἐπιβλέπει FG: βλέπει Aristoteles 16 εὐγενῆ scripsi: ἀγενῆ FG 18 πάντως scripsi: πάντων FG 25 ἔχει G: ἔχων F 27 an αὐτὸς τούτου ὅν? 32 νεμέσει FG)

ὑπεροχῆς ἢ ἐλαττώσεως μόνον ἀλλὰ καὶ ὕβρεως καὶ τῶν τοιούτων· καὶ διὰ τί προστίθησιν ἀλλ’ ὅταν γε μετρηθῇ τὸ πάθος; τὸ γὰρ μετρεῖ- σθαι τὸ πάθος καὶ τιμᾶσθαι τοῦτο καὶ ἡ ζημία καὶ τὸ κέρδος ἐπὶ τούτων λέγεται· τιμηθέντος γὰρ τοῦ γινομένου, ὅσουπερ ἄξιον ἔπαθεν ὁ παθών, τοσοῦτον ζημιοῦται ὁ ποιήσας. δείξας δὲ κοινῶς τὴν κατ’ αὐτὴν ἀδικίαν εἰς κέρδος καὶ ζημίαν διαιρουμένην, συλλογίζεται πάλιν καὶ τὸ ἐν τούτοις δίκαιον ἴσον, ἐν οἷς κέρδος καὶ ζημία μέσον ἐστί. τὸ ἴσον μέσον· ἐπὶ τοῦ πλείονος καὶ ἐλάττονος τὸ ἴσον μέσον, τὸ δὲ κέρδος καὶ ἡ ζημία ἐν οἷς τὸ ἄδικον, ταῦτα πλέον καὶ ἔλαττόν ἐστι, πλέον μὲν τὸ κέρδος ἔλαττον δὲ ἡ ζημία. δῆλον δὲ ὡς καὶ κέρδους καὶ ζημίας τὸ ἴσον μέσον ἐστί, τουτέστι τὸ δίκαιον. ἐπεὶ δὲ πολλάκις καὶ ὁ τοῦ κακοῦ ἔλαττον λαβὼν ἀδικεῖ τε καὶ κερδαίνει, περὶ τούτων διορίζει μεταξὺ καὶ τοὺς λογισμοὺς καί φησιν ἐναντίως τὸ κέρδος καὶ τὴν ζημίαν τὸ πλέον καὶ τὸ ἔλαττον ἔχειν. τὸ δὲ ἔλαττον ἐναντίως, κατὰ τὸ κακοῦ εἶναι καὶ ἀγαθοῦ πλεονεξίαν, ἀγαθοῦ μὲν πλεονεξία κακοῦ δὲ μειονεξία τὸ κέρδος, κακοῦ δὲ πλεονεξία ἀγαθοῦ δὲ μειονεξία ἡ ζημία, ὧν ἦν μέσον τὸ ἴσον, ἐπεὶ ταὐτόν ἐστιν ἐπανορθωτικὸν δίκαιον ἴσον· μεταλαβὼν τὸ δίκαιον ἴσον εἶπε. διὰ δὲ τοῦτο, φησί, τὸ εἶναι τὸ δίκαιον τὸ ἐπανορθωτικὸν μέσον ζημίας καὶ κέρδους, ὅταν ἀμφισβητῶσί τινες πρὸς ἀλλήλους ὡς οὐκ ἔχοντες τὸ ἴσον ἀλλὰ ζημιούμενοι ἐπὶ τὸν δικαστὴν καταφεύγουσι, τουτέστιν ἐπὶ τὸν δίκαιον καὶ ἴσον, ὥστε τὸ ἐπανορθωτικὸν δίκαιον ἂν εἴη. τοῦτο ὥσπερ συμπέρασμα τοῖς εἰρημένοις ἐπήνεγκε. τὸ δ’ ἴσον μέσον ἐστὶ τοῦ μείζονος καὶ ἐλάττονος. τὴν ἀριθμητικήν φησι | μεσότητα, ἧς καὶ ἔμπροσθεν [*](ῑδݲ f. 1r) ἐμνήσθη· αὕτη δὲ ἐν ἴσῃ ἐστὶν ὑπεροχῇ τοῦ μείζονος καὶ ἐλάττονος· ᾧ γὰρ ὑπερέχει τὸ ἔλαττον, τούτῳ ὑπερέχεται ὑπὸ τοῦ μείζονος, ὡς ἐπὶ τῶν † δέκα· εἰ γὰρ τὰ δέκα ὀλίγα, τὰ δὲ ἕνδεκα πολλά, τὰ ἑπτὰ μέσα. ἐν ἰσότητι γὰρ ἡ ὑπεροχὴ τοῦ τε μείζονος καὶ ἐλάττονος κατὰ τὴν ἀριθμη- τικὴν ἀναλογίαν· ὁ γὰρ μέσος ὅρος ἐπὶ ταύτης ἴσῳ ὑπερέχει τε τὸ ἕτερον ἄκρον καὶ ὑπὸ τοῦ ἑτέρου ὑπερέχεται.

[*](p. 1132a32)

ἐπὰν γὰρ β ἴσα.

Δείκνυσιν ἡμῖν καὶ ἐπὶ διαγράμματος ὅτι ἡ διαίρεσις αὕτη κτὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν γίνεται. ἔστι δὲ τὸ δεδειγμένον ἐπὶ τῆς τῶν γραμμῶν τιμῆς δεῖξαι καὶ ἐπ’ ἀριθμῶν· τῶν γὰρ γ καὶ τῶν θ μέσος ἐστὶν ὁ ἓξ ἀριθμός· ἐὰν δὴ ὅσοις ὁ ἐννέα τῶν ἓξ ὑπερέχει τοσαῦτα ἀφελόντες ἀπ’ αὐτοῦ προσθῶμεν τοῖς τρισί, ἐγένετο ἰσότης αὐτῶν πρός τε ἀλλήλους καὶ τὸ μέσον. ἔστω ἓξ καὶ ἓξ· ἀπὸ θατέρου τῶν ἓξ ἀφαιρείσθω τυχὸν τρία καὶ προστεθείσθω θατέρῳ [β]· δῆλον ὡς τὸ μὲν ᾧ προσετέθη τὸ [*](8 ἶσον F: ὅσον G 22 τοῦ scripsi: τῆς FG 24 τοῦ F: τῆς G 26 numeri cornipti. fort. ἐπὶ τῶν δ· εἰ γὰρ τὰ δ ὀλίγα, τὰ δὲ δέκα πολλά, κτλ. 28 τὸ ἕτερον scripsi: τοῦ ἑτέρου FG 29 ὑπερέχεται G in marg.: περιέχεται FG 30 ἶσα FG: ἴσων Aristoteles 36 ἀφερείσθω G 37 β F: δύο G: ego caancellavi)

θατέρου τῶν ἓξ ἀφαιρεθὲν γενόμενον ἐννέα τοῦ λοιποῦ τοῦ ἑτέρου τῶν ἓξ ὅ ἐστι τριῶν, τὰ θ δυσὶν ὑπερέχει· δυσὶ δὲ δηλονότι τρισὶ καὶ τρισί· τὸ γὰρ θ πλεονεκτοῦν τὰ τρία τῶν ἓξ εἰς δὶς πλεονεκτεῖν ἔοικε τρισίν. οὐκοῦν εἰ τοσαῦτα ἀφελόντες ἀπὸ τῶν θ, ὅσοις πλεονεκτεῖ τὰ ἕξ, προσθῶμεν τοῖς τρισίν, ἓξ ἔσται γινόμενα. ᾧ μὲν γὰρ τὸ μέσον ὑπερέχει. ὃ λέγει τοιοῦτόν ἐστιν, ὅτι ἡλίκῳ τὸ μέσον τοῦ ἐλάττονος ὑπερέχει, τηλικοῦτον αὐτῷ δεῖ προστεθῆναι, ἵνα ἴσον τὸ μέσον γένηται. τούτῳ μὲν οὖν τηλι- κοῦτον δεῖ προστεθῆναι· τοῦ δὲ μεγίστου πάλιν ἀφαιρεθέντος ὅσῳ τοῦ μέσου ὑπερέχει ἄν γὰρ τοῦ μὲν τηλικοῦτον ἀφαιρεθῇ, τῷ δὲ τηλικοῦτον προστεθῇ), γίνεται ἴσα τὰ τρία. τὸ δὲ δίκαιον καὶ | τὸ ἐπανορθωτικὸν το [*](ῑθݲ f. 2r) καὶ τὸ ἴσον τὴν μέσου χώραν ἔχει καὶ κανών ἐστι καὶ μέτρον τοῦ ἰσω- θῆναι τὸν ἠδικημένον τῷ ἀδικήσαντι.

[*](p. 1132b9)

Ἔστι δὲ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν τοῦτο.

Δείκνυσι κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν καὶ τὴν ἰσότητα ταύτην καὶ τὰς ἀντιδόσεις τὰς γινομένας ἔχειν τῶν ἔργων τῶν γινομένων ὑπὸ τῶν τεχνῶν. ὃ δὲ λέγει διὰ τῆς τάξεως ταύτης τοιοῦτον ἄν εἴη· ὡς γὰρ ἐπὶ τοῦ ἐπανορθωτικοῦ δικαίου ὁ δικαστὴς τὴν ὑπεροχὴν τοῦ πλέον ἔχοντος ἀφελὼν τῷ ἐλαττωμένῳ καὶ παθόντι προστίθησιν (ἥτις ὑπεροχὴ πόση τίς ἐστι, γίνεται φανερὰ ἀπὸ τοῦ μέσου καὶ ἴσου), οὕτως φησὶν ἔχειν καὶ ἐπὶ τῶν τεχνιτῶν καὶ τῶν κατ’ αὐτὰς κοινωνιῶν τε καὶ ἀποδόσεων. εἰ γὰρ ἐν τοῖς ἔργοις τοῖς διαφέρουσι μὴ ἦν τοῦ καλλίονος πρὸς τὸ χεῖρον ὑπεροχὴ ὡρισμένη καὶ μεμετρημένη ὡς γὰρ ἐπὶ τοῦ ποιοῦντος καὶ πλεονεκτοῦντος καὶ τοῦ πάσχοντος καὶ πλεονεκτουμένου), οὐκ ἄν ἠδύνατο κοινωνεῖν ἀλλήλοις. ἢ οὕτως· εἰ μὴ κατ’ ἀξίαν τῶν γινομένων ὑπὸ τῶν τεχνιτῶν κατά τε τὸ μέγεθος καὶ τὴν ποιότητα ἦν ἡ χρεία τῶν δεομένων αὐτῶν, οὓς πάσχοντας διὰ τὴν χρείαν εἶπεν, ἀνῃροῦντο ἄν αἱ τέχναι. οὐ γὰρ ἄν εἰργάζοντο, μὴ μέλλοντές γε τὸ ἴσον ανταπολήψεσθαι. εἰ μὴ οὖν ἐποίει τὸ ποιοῦν, τουτέστιν εἰ μὴ ἡ τοῦ καλλίονος πρὸς τὸ χεῖρον ὑπεροχὴ ὡρισμένη τε καὶ μεμετρημένη, ὡς ἐπὶ τοῦ πλεονεκτοῦντος καὶ κάσχοντος ὄντος καὶ πλεονεκτουμένου. τῶν παρὰ τὸ ἑκούσιον, τὸ ἴσον ἔχειν πρότερον καὶ ὕστερον. τοῦτο ἀσαφῶς εἴρηται, δηλωτικὸν δέ ἐστι τοῦ τὸ δίκαιον κέρδους | καὶ ζημίας παρὰ τὸ ἑκούσιον γινομένων[*](ῑδݲ f. 2v) μέσον εἶναι ἐν τῷ ὃ πρότερον μέσον εἶχεν ὅ τε πλεονεκτῶν καὶ ὁ πλεο- νεκτούμενος πρὸ τῆς πλεονεξίας, τοῦτο καὶ ὕστερον αὐτοῖς γίνεσθαι παρὰ [*](4 ἀφελοῦντες G 20 τεχνιτῶν FG: τεχνῶν scribendum videtur 24 εἰ μὴ — ἀνταπολήψεαθσι (27) bis FG 27 priore loco ἀνταπολήψεσθαι corr. ex ἀνταπολήψασθαι G: ἀνταπολήψασθαι F; altero ἀνταπολήψεσθαι FG οὑν FG: cm. Aristoteles 29 ante πλεονεκτοῦντος addendum ceuset ποιοῦντος καὶ Usener 31 πρότε- ρον (om. καὶ) FG et Arist. cod. K b: καὶ πρότερον Aristoteles vulg. 34 γίνεσθαι Usener: γίνηται FG)

τοῦ δικαίου. τὸ ἴσον ἔχειν· εἰ προστεθείη τὸ ὅ, λυθείη ἀν’ ἡ ἀσάφεια, ἵν’ ᾖ οὕτως τὸ ἔχειν ἴσον, ὃ καὶ πρότερον τοῦτο καὶ ὕστερον.’ τὸ δὲ ἔχειν ἀντὶ τοῦ αὐτὸ ἔχειν ἑκάτερον ὃ καὶ πρὸ τῆς πλεονεξίας εἶχον καὶ μετὰ τὴν πλεονεξίαν τοῦ δικαστοῦ ἐπανάγοντος πρὸς τοῦτο.

[*](p. 1132b21)

Δοκεῖ δέ τισι τὸ ἀντιπεπονθὸς δίκαιον.

Δύο εἴδη διδάξας τῆς δικαιοσύνης τῆς ἐν μέρει ἀρετῆς ἀλλ’ οὐ τῆς κοινῆς τῆς ὡς νομιμότητος λεγομένης τό τε διανεμητικὸν καὶ τὸ διορθω- τικόν, ἑκάτερον ἐν ἀναλογίᾳ ὄν, τὸ μὲν διανεμητικὸν ἐν τῇ γεωμετρικῇ καὶ ἐν τέτρασιν ὅροις. ὁρᾶται γὰρ νεμόμενα δύο, ἐν οἷς ἐνέμοντο δύο, οἷς δὲ ἐγίνετο ἡ νέμησις κατὰ ἀναλογίαν τῶν εἰσενεχθέντων ὑπ’ αὐτῶν· τῷ γὰρ πλείω εἰσφέροντι ἢ ὁπωσοῦν συντελοῦντι πλεῖόν τι εἰς τὸ κοινὸν πλείω ἐν τῇ νομῇ ἔνεμον, τῷ δ’ ἐλάττω ἔλαττον, τὸ δέ γε διορθωτικὸν ἐν τῇ ἀριθμητικῇ ἀναλογίᾳ ἐδείχθη ὂν καὶ ἐν τοῖς τρισὶν ὅροις, τῶν ἄκρων τοῦ πλεονεκτήσαντος καὶ τοῦ πλεονεκτηθέντος ἐξισουμένων πρὸς κανόνα τὸ μέσον· ὅσον γὰρ ὁ πλεονεκτήσας ὑπερέχει τοῦ μέσου τοῦτο ἀφαιροῦντες αὐτοῦ καὶ προστιθέντες τῷ πλεονεκτηθέντι ἴσους αὐτοὺς ἐποιοῦντο· ταῦτα δὴ δείξας νῦν μνημονεύει τοῦ ἀντιπεπονθότος δικαίου καὶ ὃν ὅρον οἱ Πυθα- γόρειοι τοῦ δικαίου ἐποιοῦντο, περὶ οὗ τί ποτέ ἐστιν ἐν τῷ πρώτῳ τῶν Μεγάλων ῾Ηθικῶν σαφέστερον εἶπεν· ἐκεῖνοι γὰρ ᾤοντο δίκαιον εἶναι ἅ τις ἐποίησε ταῦτα ἀντιπαθεῖν. τὸ δὴ τοιοῦτον οὐκ ἔστι πρὸς ἅπαντας· οὐ γάρ ἐστι δίκαιον οἰκέτῃ πρὸς ἐλεύθερον | ταὐτόν· οἰκέτης γὰρ ἐὰν πατάξῃ[*](ῑδݲ f. 3r) τὸν ἐλεύθερον, οὐκ ἔστι δίκαιον πληγῆναι ἅπαξ ἀλλὰ πολλάκις. καὶ νῦν δ’ αὐτὸς σαφῶς ἐδήλωσε παραθέμενος τὸ τοῦ Ῥαδαμάνθυος· τὸ μέντοι ἔπος ἐστὶ παρ’ ᾿Ησίοδῳ ἐν τοῖς Μεγάλοις ἔργοις οὕτως ἔχον

“εἰ κακά τις σπείραι, κακὰ κέρδεα ἀμήσειεν·

εἴ κε πάθοι τά κ’ ἔρεξε, δίκη δ’ ἰθεῖα γένοιτο.” αἰτιᾶται δὴ ὁ Ἀριστοτέλης καὶ ἐνταῦθα τῶν Πυθαγορείων τὸ ἁπλῶς εἰπεῖν τὸ ἀντιπεπονθὸς δίκαιον καὶ μὴ διορίσαι μηδὲ προσθεῖναι τὸ κατ’ ἀναλο- γίαν. τὸ γὰρ ἁπλῶς ἀντιπεπονθὸς ὡς ἕκαστον ὃ ἐποίησεν ἀντιπαρέχειν οὐδαμῶς δίκαιον· οὗ σημεῖον τὸ μὴ ἐφαρμόζειν αὐτὸ μήτε τῷ διανεμητικῷ δικαίῳ μήτε τῷ διορθωτικῷ, εἰς ἃ τὸ δίκαιον διῄρηται. οὐδετέρῳ δὲ ἐκείνων λέγοι ἄν αὐτὸς ἐφαρμόζειν, ὅτι ἐκείνων μὲν ἑκάτερον <ἐν> ἀναλογία ἐστί, τὸ μὲν ἐν τῇ γεωμετρικῇ, τὸ δὲ ἐν τῇ τοῦτο δὲ ἐν οὐδετέρα ἐστὶ τῶν ἀναλογιῶν ἀπλῶς λαμβανόμενον. ὅτι μὲν ιδ [*](5 τισι τὸ FG: τισι καὶ τὸ Aristoteles 10 ἐγίνετο F: ἐγένετο G 14 πλεονεκτηθέντος corr. ex πλεονεκτησαμένον F 17. 18 πυθαγόριοι FG 18. 19 ἐν τq πρώτῳ τῶν Μεγάλων ᾿Ηδικῶν] c. 34 p. 1194a 29 23 σαφῶς G et marg. F παραθέμενος Brandis: περιθέμενος FG 24 παρ’ Ἡσιόδῳ] fr. 198 Rzach 26 εἶκε πάθος τά κ’ ἔρεξε F: εἶκε πάθος τά κέρεξε G 28 ἀντιπονθὸς corr. ex ἀντιπενθὸς F: ἀντιπενθὸς G 29 ἀντιπεπονθὼς FG 33 ἐν addidi ex Michaele: om. FG)

οὖν οὐκ ἔστι τῷ διανεμητικῷ ταὐτὸν οὐδὲ κατὰ τὴν γεωμετρικὴν ἀναλογίαν γνώριμον ἐν μὲν γὰρ ἐκείνῃ τὸ ἴσον ἐν τῷ κατ’ ἀξίαν) ἀλλ’ οὐδὲ τῷ διορθωτικῷ· τὸ μὲν γὰρ ἐπανορθωτικὸν οὐ τὰ αὐτὰ ἀξιοῖ παρέχειν τοὺς ποιήσαντας ἃ ἐποίησαν ἀλλὰ τιμᾶσθαι τὴν ἀξίαν αὐτῶν εἰς ὅσον διαφέρει τῷ παθόντι καὶ ταύτην δίδοσθαι τοῖς πάθεσιν. ἐπὶ δὲ τοῦ ἀντιπεπονθότος ὅταν ἀπλῶς καὶ χωρίς τινος ἀναλογίας λαμβάνηται, δεῖ ἁπλῶς παθεῖν τὸν δράσαντα. τοιοῦτον γὰρ τὸ εἴ κε πάθοι τά κ’ ἔρεξε. τοῦτο δ’ οὐδαμῶς δίκαιον. καὶ αὐτὸς δὲ δείξει τῇ παραθέσει τῶν παραδειγμάτων οἷον εἰ ἀρχὴν ἔχων καὶ τὰ λοιπά. τὰ γὰρ αὐτὰ οὐκ ἴσην ποιεῖ τὴν βλάβην ἄρχοντί τε καὶ ἀρχομένῳ· ὁ γὰρ ἄρχων πλέον τι ἢ κατὰ τὸν πολίτην ἐστί, διὸ οὔτε πλήξας ἀντιπλήσσεται, ὅτι μηδὲ ἀδικεῖν δοκεῖ, καίτοι[*](ῑδݲ f. 3v) πέπονθεν ὁ πληγείς μήτε πληγεὶς τοῖς ἴσοις ἀμύνεται· τὸ δὲ ἀπλῶς ἀντι- πεπονθὸς τὸ αὐτὸ ἀντιγίνεσθαι βούλεται. ἔτι οὔτε αἱ ζημίαι οὔτε αἱ πλεο- νεξίαι ἴσαι ἐπί τε τῶν ἀκόντων καὶ τῶν ἑκόντων πλημμελησάντων, ὃ ἐν μὲν τῷ διορθωτικῷ δικαίῳ ἐξετάζεται ἐν τῇ ἐξετάσει τοῦ μέρους τῆς ζημίας· ἐπὶ δὲ τοῦ ἀντιπεπονθότος οὐδὲν τοιοῦτον ἐξετάζεται.

[*](p. 1132b31)

Ἀλλ᾿ ἐν μὲν ταῖς κοτνωνίαις.

Διὰ τούτων νῦν δείκνυσι καὶ πρὸς τίνα ἐστὶ χρήσιμον καὶ πῶς γινόμενον τὸ ἀντιπεπονθὸς δίκαιον ἔσται. εἰ γὰρ μὴ ἀπλῶς πρὸς τὸ πάθος γίνεται ἀλλὰ κατὰ ἀναλογίαν καὶ τὴν κατ’ αὐτὴν ἰσότητα, δῆλον ὡς χρή- σιμόν ἐστι πρὸς τὰς κοινωνίας τὰς ἀλλακτικάς· διαβαλὼν δὲ τὸ ἀντιπεπονθὸς δίκαιον λεγόμενον ὅτι μή ἐστι δίκαιον ἁπλῶς γινόμενον, νῦν πειρᾶται δεικνύναι πρὸς τίνα χρήσιμόν ἐστι καὶ πῶς γινόμενον εἴη ἂν δίκαιον. ἄν γὰρ μὴ ἀπλῶς γίνηται, ἀλλὰ κατὰ ἀναλογίαν καὶ τὴν κατ’ αὐτὴν ἰσότητα, ἀλλὰ μὴ ἀπλῶς κατὰ τὸ πάθος, χρήσιμόν ἐστι πρὸς τὰς κοινωνίας τὰς ἀλλακτικάς, ἐν ᾧ καὶ τὸ τὰς πόλεις σώζεσθαί τε καὶ συμμένειν ἐστί· σύμφωνα δὲ ταῦτα τοῖς πρὸ ὀλίγου εἰρημένοις, ὅτε εἶπεν “ἔστι δὲ τοῦτο καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν· ἀνῃροῦντο γὰρ ἄν”. καὶ γὰρ καὶ νῦν διὰ τούτου δείκνυσι τοῦτο προσθεὶς τὸ τῷ ἀντιποιεῖν γὰρ ἀνάλογον συμμένει ἡ πόλις. ἀντιδιδομένων γὰρ τοῖς κακῶς ποιοῦσι τῶν κακῶν καὶ τοῖς καλῶς τῶν καλῶν οὐ δουλεία ἡ πολιτεία εὑρίσκεται ἀλλ’ ἐλευθερία τε καὶ δημοκρατία. γινόμενον οὗν παρὰ τῶν νόμων τὸ κατὰ ἀναλογίαν τε καὶ ὡρισμένον συντηρεῖν παρέχει τὰς πόλεις καὶ οὐκ ἐκπολεμοῦσθαι οὐδ’ ἀνατρέπειν τὴν πολιτείαν τε καὶ κοινωνίαν. ὅτι δὲ καὶ τοῖς εὖ πεποιηκόσι δᾶ ἀντιδιδόναι, σημεῖόν φησι καὶ τὸ ἱδρῦσθαι ἐν ταῖς πόλεσιν ἐμπεδὼν καὶ ἐν μέσῳ Χαρίτων ἱερόν, ὡς δεῖ πάντως τὸν εὖ παθόντα ἀνθυπηρε|τῆσαι[*](ῑδݲ f. 4r) τοῦ προκατάρξαντος καὶ αὐτὸν πάλιν ἄρξασθαι χαριζόμενον. διὰ τοῦτο καὶ [*](7 εἴκ’ ἐπάθος τὰ κ᾿ ἔρεξε F (τὰ ex corr.): εἴκ’ ἐπάθος τἀκ' ἔρεξε G 21 διαβαλὼν FG 27 πρὸ ὀλίγου] c. 7 p. 1132b 9; verborum ordo idem atque in Arist. coild. K b O b 28 ἀναιροῦντο FG 36 ἱερὸν G: ἱερῶν F 37 τοῦ προκατάρξαντος FG: τῷ προκατάρξαντι coni. Usener)

ἡ μέση τῶν Χαρίτων ἔμπαλιν ἔστραπται καὶ δεξιοῦται τὴν ἑτέραν, τῷ μὲν ἐπεστράφθαι τὸ πρὸς τὸν εὖ πεποιηκότα ὑπηρετικόν, τῷ δεξιοῦσθαι δὲ τὸ πάλιν ἀρχὴν αὐτὴν ποιεῖσθαι τοῦ ἀντευεργετεῖν ἐνδεικνυμένη. εἰπὼν δὲ τὸ ἀντιπεπονθὸς δίκαιον γινόμενον κατὰ ἀναλογίαν σωστικὸν εἶν.αι τῆς πολιτικῆς κοινωνίας (οὐ γὰρ ἄγοιτο ἂν τῷ νεμητικῷ δικαίῳ κατὰ γινόμενον), ἑξῆς πῶς γίνεται δείκνυσι καὶ τίς ἡ κατὰ διάμετρον ἐν τῷ διαγράμματι σύζευξις καὶ πῶς οἱ τεχνῖται ἀλλασσόμενοι τὰ ἔργα αὐτῶν τὸ ἴσον καὶ τὸ δίκαιον ἂν ἔχοιεν. ἁπλῶς μὲν οὖν τῆς ἀμείψεως γινομένης οὐκ ἔσται τὸ συνάλλαγμα ἴσον οὐδὲ συσταίη ἄν οὕτως ἡ πόλις· εἰ δὲ ἀνάλογον γένοιτο, τότε καὶ ἴση εἴη. οὐ γὰρ ἴση ἡ οἰκία καὶ τὸ ὑπόδημα. διὰ τοῦτο δεῖ τὸ ἀνάλογον παραλαμβάνειν ἐν τούτοις. καὶ ὅλως ἑτέρων καὶ οὐκ ἴσων. τὸ καὶ οὐκ ἴσων προσέθηκε τῇ τιμῇ ἴσον τὸ μὴ ταὐτὸν λέγων. διότι διαφέρουσι κατὰ τὰ ἔργα ἀλλήλων καὶ οἱ τεχνῖται. οὔτε γὰρ πόλις οὔτε ἄλλη τις κοινωνία γίνεται πάντων ταὐτὰ ἐργαζομένων. ἕκαστος γὰρ ἂν οὕτως ἔχοι τὰ ἑαυτοῦ καὶ ἕν τι πάντες ἔσονται, ἡ δὲ χρεία πλειόνων· διὰ τοῦτο δεῖ διάφορα εἶναι τὰ γινόμενα ὑπὸ τῶν κοινω- νούντων ἀλλήλοις. ἡ γὰρ χρησίμων καὶ λειπόντων ἑκάστῳ λῆψίς τε καὶ δύσις κοινωνίας αἰτία· ἐπεὶ δὲ μηδὲ οἷός τέ ἐστιν ἕκαστος πάντα ἐργάζεσθαι αὐτὸς ὧν ἐστιν ἐν χρείᾳ, τὰ δὴ διαφέροντα ταῦτα δεῖ πρῶτον ἰσωθῆναι ἀλλήλοις εἶθ’ οὕτως αὐτὰ ἀμείβεσθαί τε καὶ ἀλλάσσεσθαι τοὺς κοινωνούς· οὕτω γὰρ ἄν τὸ ἴσον ἔχοιεν.

p. 1133a 19 Διὸ πάντα συμβλητά πὼς δεῖ εἶναι.

Συμβλητόν φησι τὸ ἕτερον ἑτέρου ἀλλασσόμενον· καὶ γὰρ τοιαῦτα καὶ τὰ ἀντεκβαλλόμενα τῆς ὕλης ἀλλήλοις. ἄν δὲ ἀσύμβλητον ᾖ, οὐχ οἷόν τε ἰσότητος μετέχειν οἷον γραμμὴ καὶ χρῶμα.

p. 1133a31 Ἔσται δὴ ἀντιπεπονθός, ὅταν ἰσασθῇ.

Τουτέστι τότε ἔσται ἀντιπε|πονθὸς τοῦτο δίκαιον, ὅταν ἰσασθῇ πρῶτον [*](ῑδݲ f. 4v) ταῦτα ἃ ἀντιπεπόνθασιν ἀλλήλοις κατὰ τὴν εἰρημένην ἀναλογίαν, ὡς γενέσθαι γεωργὸς πρὸς σκυτοτόμον, τὸ ἔργον τὸ τοῦ σκυτοτόμου πρὸς τὸ ἔργον τοῦ γεωργοῦ· εἰ ἴσοι ἐκεῖνοι, ἴσου ἄξια καὶ ταῦτα δεῖ εἶναι· εἰ ἐκείνων ὁ ἕτερος ὑπερέχει τοῦ ἑτέρου, δεῖ καὶ τὸ ἔργον ὃ λήψεται ὁ ὑπερέχων ἐν τῇ κοινωνίᾳ ὑπερέχειν τοῦ ἔργου ὃ λήψεται ὁ ὑπερε- χόμενος, καὶ τοσούτῳ ὅσῳ κἀκείνων ὁ τεχνίτης τοῦ τεχνίτου. καὶ ἔσται ἡ κατὰ τὸ ἀντιπεπονθὸς δίκαιον ἀναλογίᾳ, εἰ οὕτως γίνοιτο ἐν τέτταρσιν [*](1 ἔστραπται Usener ex Michaele: συνέσται πῶς FG 2 τῷ δεξιοῦσθαι δέ Usener: τῷ δὲ δεξιοῦσθαι δὲ FG 4 σωστικὸν scripsi: σωστικὴν FG 10 ὑπόδημα F: ὑπόδυμα corr. ex ὑπόδειγμα G 20 ἀλλάσσασθαι G 26 ἀσασθῆ corr. ex ἰσῶ F: ἰσαθῆ G 27 ἰσαθῆ F 30 ἔργον om. Aristot. 34 ἀναλογίαι ἀναλογία G γίνοιτο F: γένοιτο G)

ὅροις καὶ κατὰ τὴν γεωμετρικὴν ἀναλογίαν, ἥτις ἦν κατὰ τὸ νεμητκὸν δίκαιον· δείξει μέντοι ὕστερον καὶ ἐν τρισὶν ὅροις γινομένην αὐτήν πὼς καὶ τῇ ἀριθμητικῇ ἀναλογίᾳ κατά τι ἐναγομένην. καὶ εἴη ἂν ἡ μὲν ἀντίδοσις κατὰ τὴν γεωμετρικὴν ἀναλογίαν γινομένη, ἡ δὲ εὕρεσις τῆς ἀναλογίας τε καὶ ἰσότητος τῶν ἐν τῇ ἀντιδόσει γινομένη διὰ τῆς ἀριθμητικῆς καὶ ἐκείνῃ προσχρωμένη. εἰς σχῆμα δὲ ἀναλογίας· αὕτη ἡ λέξις εἴρηται μὲν ἀσαφῶς, τὸ δὲ λεγόμενον διὰ τῆς λέξεως τοιοῦτον ἄν εἴη· τὴν ἀναλογίαν δεῖ ποιεῖν τῶν τε ἀλλασσομένων τεχνιτῶν καὶ τῶν ἃ ἀλλάσσονται πρὸ τοῦ κατὰ τὸν ὑφηγημένον τρόπον· οὕτω γὰρ γινομένης τῆς ἀναἀλλάξασθαι λογίας ἡ ἀντίδοσις καὶ ἡ ἀναλογία ἀλλαγὴ ἴση τε καὶ δικαία ἔσται καὶ εἰς τὸ σχῆμα τῆς ἀναλογίας ἀναχθήσεται· ὡς εἶναι ὡς ὁ γεωργὸς πρὸς τὸν σκυτοτόμον οὕτω καὶ ὁ σκυτοτόμος πρὸς τὸν γεωργὸν μετὰ τῶν ὑποδη- μάτων ἕξει, καὶ ὡς ὁ οἰκοδόμος πρὸς τὸν σκυτοτόμον, οὕτω καὶ ὁ σκυ- τοτόμος μετὰ τῆς οἰκίας. καὶ γὰρ προεῖπεν ἔσται δὴ ἀντιπεπονθὸς δίκαιον ὅταν ἰσασθῇ· καὶ πῶς ἰσασθῇ προσέθηκεν εἰπὼν ὥστε ὅπερ γεωργὸς πρὸς σκυτοτόμον, τὸ ἔργον τοῦ γεωργοῦ πρὸς τὸ τοῦ σκυτοτόμου· εἰ μή, ἀμφοτέρας | ἕξει τὰς ὑπεροχάς. τῆς ὑπερο [*](ῑδݲ f. 5r) χῆς ἡ μέν ἐστι καθ’ ὑπερβολήν, ἡ δὲ κατ’ ἔλλειψιν· γεωργὸς γὰρ καὶ ὑπόδημα καὶ τὴν ὑπεροχὴν ἕξει διότι γεωργός καὶ τὴν ἔλλειψιν διὰ τὰ ὑποδήματα· πάλιν σκυτοτόμος μετὰ τῆς τροφῆς ὁμοίως ἄμφω ἕξει, διὰ μὲν τὴν τροφὴν τὴν ὑπερβολὴν ὑπερεῖχεν ὅ τε γεωργὸς καὶ τὸ ἔργον αὐτοῦ τὸν σκυτοτόμον καὶ τὸ ἔργον αὐτοῦ, διὰ δὲ τὸ σκυτοτόμον εἶναι τὴν ἔλλειψιν. ἀμφοτέρας ἕξει τὰς ὑπεροχάς· τοῦτο ἴσον ἄν εἴη τῷ εἰ γὰρ πρὸ τοῦ ἀλλάξασθαι μὴ ἀνάλογα γένοιτο αὐτῶν τὰ ἔργα ἁπλῶς ἀλλαξαμένων, ἀμφοτέρας ἕξει τὰς ὑπερβολὰς τὸ ἕτερον τῶν ἄκρων. οὔσης γὰρ ὑπεροχῆς τῆς μὲν καθ’ ὑπερβολήν, τῆς δὲ κατ’ ἔλλειψιν, ἄν ἀμείψωνται ὁ γεωργὸς καὶ ὁ σκυτοτόμος τὰ οἰκεῖα ἔργα πρὸ τοῦ ἐν ἀναλογίᾳ ληφθῆωαι, τὸ ἕτερον τῶν συγκρινομένων γεωργὸς σκυτοτόμος ὑποδήματα τροφὴ πρὸς ἄλληλα ἀμφοτέρας ἕξει τὰς ὑπεροχάς· ὁ γὰρ γεωργὸς μετὰ τῶν ὑποδημάτων καὶ κατὰ τὴν ὑπερβολὴν ὑπεροχὴν ἕξει. ὑπερεῖχε γὰρ ὁ γεωργὸς τοῦ σκυτοτόμου καὶ κατὰ τὴν ἔλλειψιν· ὑπερείχετο γὰρ διὰ τὰ ὑποδήματα ὑπὸ τῆς τροφῆς· ἔμπαλιν δὲ καὶ τὸ ἕτερον ἄκρον καὶ τὸ αὐτὸ ἀμφοτέρας ἕξει τὰς ὑπεροχάς, τήν τε κατὰ τὴν ἔλλειψιν, ἐλάττων γὰρ ὁ σκυτοτόμος τοῦ γεωργοῦ) τήν τε κατὰ τὴν ὑπεροχήν ὑπερέχει γὰρ ἡ οἰκεία τροφὴ τῶν ὑποδημάτων). οὔσης δὲ τοιαύτης ἀνισότητος ἐν τῇ οὕτως γινομένῃ ἀναλογίᾳ, ἥτις ἦν ἐν τῷ ἀντιπεπονθότι δικαίῳ, εἰ ἁπλῶς γίνοιτο, οὔτ’ ἄν δικαίως καὶ κατ’ ἰσότητα γίνοιτο, μάταιόν τε καὶ ἀδύνανον τὸ εἰς σχῆμα ἄγειν ἀναλογίας πειρᾶσθαι τοὺς ἁπλῶς ἀλλασσομένους τὰ ἴδια ἔργα καὶ μὴ κτὰ τὴν προειρημένην ἀναλογίαν πρῶτον αὐτῶν διαιλέξις [*](6 et λέξεως scripsi: λύσις et λύσεως FG 13 ὁ οἰκοδόμος F: οἰκοδόμος G 15 ἰσαθῆ FG utrubique 16 τὸ ἔργον τοῦ FG et Arist. codd. Lb Mb: τὸ ἔργον τὸ τοῦ Aristot. vulg. 17 εἰ μή FG: εἰ δὲ μή Aristot. 24. 25 ἀλλαξαμένων F: ἀλλαμένων G 27 ἀναλογία G: ἀναλλογία F 29 ἕξαι FG 30 ὑπεροχὴ FG 33 ἐλάττω G 38 εἰς σχῆμα ἄγειν ἀναλογίας scripsi ex Michaele: ἐν σχήματι ἄγειν καὶ ἀναλογία FG) ρεθέντων καὶ ἰσασθέντων. οὐ γὰρ δύναται εἶναι ὡς γεωργὸς πρὸς σκυτοτομον ουτω γεωργὸς μετὰ τῶν ὑποδημάτων πρὸς σκυτοτόμον οὐδὲ σκυτο- τόμος μετὰ τροφῆς πρὸς γεωργὸν διὰ τὴν τῶν ἀλλασσομένων ἀνισότητα.

[*](p. 1133b4)

Γεωργὸς ἁ, τροφὴ γ.

‘Υπογράφει πάλιν τὸ διάγραμμα ἐπὶ στοιχείων, οὗ καὶ πρότερον [*](ῑδݲ f. 5r) ἐμνημόνευσε λέγων περὶ τῆς κατὰ διάμετρον συζεύξεως, καθ’ ἣν ἡ ἀντα- πόδοσις τοῖς κοινωνοῖς γίνεται, προειπὼν ὅτι δεῖ καὶ συμβλητά πὼς εἶναι τὰ ἀλλασσόμενα καὶ ἔχειν τι κοινὸν μέτρον, καὶ τοῦτο τὸ μέτρον αὐτῶν καθ’ ὃ συμβλητὰ γίνονται, εἰπὼν κυρίως μὲν τὴν χρείαν εἶναι, ἐπεὶ δὲ οὐκ ἀεὶ τῶν ἔργων ἀλλήλων χρείαν ἔχουσι, τὸ νόμισμά φησιν εὑρῆσθαι τῆς χρείας ἐνέχυρον, οὗ τῇ ποσότητι μετρεῖται ἡ χρεία τῶν ἐν τῇ ἀλλαγῇ. περὶ τούτων γὰρ ἐπέξεισι καὶ δείκνυσι ὅτι οὕτως ἔχει καὶ ὅτι ἥ τε χρεία συνέχει τὴν κατὰ τὴν χρείαν ἀλλαγὴν ἢ ὡς ἔνια παραμετρεῖται ἐκεῖνα, δείκνυσιν ἐκ τοῦ ὅταν μὴ δέηται ἅτερος θατέρου μηκέτ’ αὐτοὺς ἀλλάσσεσθαι· οὐδεὶς γὰρ τὰ αὑτοῦ δίδωσιν ὑπὲρ τοῦ λαβεῖν τι μὴ χρήσιμον. τότε γὰρ ἀλλάττονται ὅταν ὁ ἕτερος αὐτῶν δέηται τούτου οὗ ὁ ἕτερος αὐτῶν ἔχει, οἷον εἰ ὁ μὲν οἴνου δέοιτο ὁ δὲ σίτου, εἴη δὲ ὁ μέν τις αὐτῶν ἐξουσίαν οἴνου ἔχων ὁ δὲ σίτου· καὶ αἱ πόλεις δὲ οὕτω τὰς ἀλλαγὰς ποιοῦνται τῶν παρ’ αὐτοῖς γινομένων ἐξαγωγὴν διδοῦσαι ὑπὲρ τοῦ ἀντεισάγεσθαι αὐταῖς τὰ γινόμενα παρ’ ἀλλήλων. τὴν χρείαν οὖν δεῖ ἴσην εἶναι τῶν ἐν τῇ ἀλλαγῇ τοῖς ἀλλαξαμένοις, εἰ μέλλοιεν ἴσοι εἶναι οἱ ἀλλαξάμενοι, ὁποῖοι ἦσαν καὶ πρὸ τῆς ἀλλαγῆς ἐπεὶ δὲ μὴ ἅμα πάντες χρείαν ἔχουσι τῶν ἀλλήλων ἔργων, ἀλλ’ ὁ μὲν νῦν ὁ δὲ ὕστερον χρείαν ἔχει, περὶ τοῦ τότε λαβεῖν, ὅταν δεηθῇ παρὰ τούτου τὸ ἐκείνου ἔργον ᾧ δίδωσι τὸ διιὸν, τὸ νόμισμα ὥσπερ ἐγγυητὴς καὶ ἐνέχυρον γίνεται τῆς μελλούσης ἀλλαγῆς ἀναδεχόμενον ὥσπερ πάλιν τοῦ εἰ χρεία γένηται ἐκείνου τοῦ ἔργου δι’ αὐτοῦ πάντως παρασχεθήσεσθαι αὐτῷ. τούτῳ γὰρ τὰς χρείας τῶν ἀλλασ- σομένων μετροῦσι διδόντες τὰ ἔργα τότε λαμβάνοντες, ἢ διδόντες πάλιν ὅταν ἐν χρείᾳ γένωνται τοῦ ἀλλοτρίου ἔργου, λήψονται αὐτὸ καὶ ἔστι [*](ῑδݲ f. 6r) πρὸς τὴν κοινωνίαν καὶ τὴν τῶν ἔργων ἀλλαγὴν χρήσιμον καὶ τὴν ἰσότητα τῆς χρείας. παρέχει μὲν οὖν καὶ τὸ νόμισμα τοῦτο ὅπερ καὶ ἡ χρεία· ὡς γὰρ ἐπ’ ἐκείνης οὐκ ἀεὶ ὁμοίως δεόμεθα καὶ ἐν χρείᾳ ἐσμὲν τῶν ἀλλοτρίων ἔργων, οὕτως οὐδὲ τὸ αὐτὸ νόμισμα ἀεὶ ἴσον δύναται ἀ.λλὰ μεταπίπτει καὶ τὸ πρότερον πλείω δυνάμενον ὕστερον ἢ ἔλαττον ἢ οὐδὲν ἰσχύει οὕτως συνθεμένων. καὶ γίνεται τούτου κατὰ τοῦτο ζημία τῶν ἀπο- διδομένων τὸ ἴδιον ἔργον νομίσματι. μεταπεσόντος γὰρ αὐτοῦ οὐκέθ’ οἷός τέ ἐστιν αὐτῷ χρῆσθαι πρὸς ὠνὴν τοῦ ἔργου, † ὅτε ἐπίπρασκε τοῦ αὐτοῦ ἀντάξιον ἐλάμβανε νόμισμα. πλὴν τοῦτό γε μᾶλλον διαμένει. καὶ [*](5 πρότερον] p. 1133a6 11 et 25 ἐνέχειρον FG 14 θατέρου Diels: ἁτέρου FG 14. 15 ἀλλάσσεσθαι corr. ex ἀλλάσσασθαι FG 16 τούτου οὗ FG: aut τούτου ὃ aut οὗ tantum scribendum 17 εἴη δὲ Diels: ἠδὲ FG 19 ἀντσάγεσθαι FG 21 μέλλοιεν G: μέλοιεν F 36 νομίσματι corr. in νομίσμασι FG 37 εἰ καὶ ὅτε Diels)

δεῖ μέτρῳ αὐτῷ χρῆσθαι τῶν ἀλλασσομένων καὶ πάντων προέχειν αὐτὸ καὶ τιμᾶσθαι. οὕτω γὰρ ἀλλαγή τε καὶ ὠνὴ καὶ πρᾶσις ἔσται ἡ ἰσοῦσα καὶ ἡ κοινωνία ἄν διαμένοι, ἐν ᾗ ταῖς πόλεσι τὸ εἶναι. τὸ δὴ νόμισμα ὥσπερ μέτρον γίνεται συμμετρίας· καὶ γὰρ σύμμετρά ἐστι τὰ τῷ αὐτῷ μέτρῳ μετρούμενα. γίνεται δὴ τὰ ἐν ταῖς ἀλλαγαῖς σύμμετρα τῷ ὑπὸ τοῦ νομίσματος μετρεῖσθαι· μέσον γὰρ τοῦτο γινόμενον ὥσπερ ὁ δικαστὴς ἐν τῷ ἐπανορθωτικῷ δικαίῳ ἑκατέρας ἀμετρίας ἀφαιρεῖταί τε καὶ κολάζει.

[*](p. 1133b17)

οὔτε γὰρ ἄν μὴ οὔσης ἀλλαγῆς.

Εἰ γὰρ ἡ συμμετρία ὑπὸ τοῦ νομίσματος γίνεται, δῆλον ὅτι ἀναιρεθέντος τούτου ἀναιρεῖται συμμετρία, ταύτης ἀναιρεθείσης ἰσότης ἀναιρεῖται, ἰσότητος μὴ οὔσης οὐδὲ κοινωνίαν [τε] οἷόν τε εἶναι, ὥστε οὐδὲ πόλιν. τῇ μὲν οὖν ἀληθείᾳ ἀδύνατον· οὐ κυρίως φησὶ ταῦτα σύμμετρα. τὰ γὰρ σύμμετρα κοινῷ μορίῳ καταμετρεῖται, τὸ δὲ νόμισμα οὐδὲν τῶν ἐν ταῖς ἀλλαγαῖς ἔχει κοινὸν μόριον, τῆς δὲ κατὰ τὴν χρείαν αὐτῶν | συμμετρίας [*](ῑδݲ f. 6v) τὸ νόμισμα γίνεται μετρητικόν. ἓν δεῖ δή τι εἶναι. εἰ δεῖ, φησί, σύμμετρα εἶναι τὰ ἐν ταῖς ἀλλαγαῖς, δεῖ ἕν τι εἶναι τὸ μετροῦν αὐτά, τοῦτο δὲ δεῖ μὴ μόριόν τι εἶναι τῶν μετρουμένων. τοῦτο δ’ ἑ ξ ὑποθέσεως καὶ κατὰ συνθήκην μέτρον λαμβάνεται, διὸ τὸ κατὰ συνθήκην μέτρον νόμισμα καλεῖται· τούτῳ γὰρ καταμετρεῖται τὰ ὤνια, διὸ νόμισμα καλεῖται. πῶς τὸ νόμισμα μεσότης καὶ πῶς τοῦτο † ἐν αὐτοῖς μεσότητος εὑρίσκει μέσον λαμβανόμενον αὐτῶν, δείκνυσι διὰ τούτων. λαμβάνει γὰρ οἰκίαν μὲν ὅ ἐστιν ἔργον οἰκοδόμου ἐπὶ τοῦ ᾱ, δέκα μνᾶς νομίσματα ἐπὶ τοῦ β, κλίνην δὲ ἐπὶ τοῦ γ. καὶ ἐπεὶ πάντα τετίμηται τῷ νομίσματι, ἡ οἰκία ἔστω πέντε μνῶν, ὅ ἐστιν ἥμισυ τοῦ β. τουτέστι δέκα μνῶν, ἡ δὲ κλίνη ἔστω μνᾶς μιᾶς ἀξία· τῷ δὴ νομίσματι γνωρίζομεν, πόσαι κλῖναι ἀντάξιοί εἰσι καὶ ἴσοι εἰσὶν οἰκίᾳ. ἐὰν μὲν γὰρ ἡ οἰκία πέντε μνῶν, πέντε κλῖναι ἔσονται ἴσαι οἰκίᾳ· εἰ δὲ δέκα μνῶν εἴη, δέκα κλῖναι ἴσαι ἔσονται οἰκίᾳ. ἐνδεέστερον δὲ δοκεῖ ἡ λύσις ἔχειν, λείπει γὰρ τῷ ἡ δὲ κλίνη τὸ μιᾶς, ἐπειδὴ ἡ κλίνη μιᾶς γίνεται, τὸ γ τοῦ β δέκατον μέρος. οὕτω δὲ καὶ ἐγένοντο πρότερον αἱ ἀλλαγαὶ πρὸ τῆς τοῦ νομίσματος χρήσεως. οὐδὲν δὲ διαφέρει οἰκίαν λαμβάνοντας ἢ πέντε κλίνας δοῦναι ἢ πέντε μνᾶς, εἰ εἴη ἡ οἰκία πέντε μνῶν τετιμημένη. διωρισμένων δὴ τούτων εἴρηκε περὶ τοῦ ὅτι τὸ δίκαιον μέσον ἐστὶ τοῦ πλείονος καὶ ἐλάττονος· τῆς γὰρ πλεονεξίας καὶ τῆς μειονεξίας μέσον τὸ δίκαιον, καὶ τὸ δίκαιον δεῖ πράττειν καὶ τὸ δικαιοπραγεῖν εἴη ἄν μεταξὺ τοῦ πλεονεκτεῖν καὶ τοῦ πλεονεκτεῖσθαι· ἡ δικαιοπραγία ἄρα μέση πλεονεξίας καὶ μειονεξίας. δείξας δὲ καὶ τὸ δίκαιον πῶς μέσον τῆ τοῦ ἐπανορθωτικοῦ παραθέσει εὐλόγως | ἐπιφέρει, ὅτι ἡ [*](ῑδݲ f. 7r) δικαιοσύνη μεσότης εἴη οὐ τὸν αὐτὸν τρόπον ταῖς προειρημέναις ἀρεταῖς. αἱ μὲν γὰρ δύο κακιῶν τῆς τε κατὰ τὴν ὑπερβολὴν καὶ τῆς κατὰ τὴν ἔνδειαν [*](1 δεῖ δή τι FG et Arist. cod. Οb: δὴ τι δεῖ Aristot. vulg. τῷ Diels: τὰ FG 11 τε FG: exclusi 15 δεῖ δὴ τι FG cum Aristot. Ob: δέ τι δεῖ Lb: δέ δεῖ τι Mb; δή τι δεῖ Aristot. vulg. 21 τούτων Usener: τοῦτο FG 32 δὴ] δὲ Aristot.)

ἦσαν μέσαι, τοῦ μέσου οὖσαι πρακτικαί τε καὶ προαιρετικαί, οὗ καὶ ἐκείνων ἡ μὲν κατὰ τὴν ὑπερβολὴν ἡ δὲ κατὰ τὴν ἔνδειαν ἦν, ἡ δὲ δικαιοσύνη οὐκέτι δύο κακιῶν ἐστι μέση· μία γὰρ αὐτῇ ἐστι κακία ἐναντία, ἡ ἀδικία, καὶ ἔστι μεσότης τούτου· ἐν οἷς γάρ ἐστιν ἡ ἀδικία, τὸ μέσον αἱρεῖται· ἔστι γὰρ ἡ ἀδικία τῷ πλείονι καὶ τῷ ἐλάττονι· ἐν γὰρ ἀδικοῦντι καὶ ἀδι- κουμένῳ ἡ ἀδικία· ὧν ὁ μὲν ἀδικῶν πλέον ἔχει, ὁ δὲ ἀδικούμενος ἔλαττον, μέσον δὲ τοῦ πλείονος καὶ τοῦ ἐλάττονος τὸ ἴσον· οὗ ἡ δικαιοσύνη οὖσα πρακτικὴ κατὰ τοῦτο καὶ μεσότης ἐστίν. οὐ τὸν αὐτὸν δὲ τρόπον. οὐ γὰρ δύο κακιῶν ἐστι μεταξύ· μία γὰρ ἡ ταύτῃ ἐναντία, ἡ ἀδικία, ἣ ἐν ἀδικοῦντι καὶ ἐν ἀδικουμένῳ θεωρεῖται, ἐν τῷ πλείονι καὶ ἐλάττονι τὸ εἶναι ἔχουσα. ἀλλ’ ὅτι μέσου ἐστί. τοῦ γὰρ ἴσου τοὐ ὅ ἐστι μέσον τοῦ πλείονος καὶ ἐλάττονος. οὗ μέσου, λέγω δὴ τοῦ ἴσου. ἐπεί ἐστιν ἡ δικαιοσύνη πρακτική, κατὰ τοῦτό ἐστι μεσότης· οὐ γὰρ ᾗ δορυφορεῖται ὑπὸ κακῶν. καὶ ἡ μὲν δικαιοσύνη καθ’ ἣν ὁ δίκαιος λέγεται πρακτικός. τὸ κατὰ προαίρεσιν εὐλόγως προσέθηκε τούτῳ γὰρ μάλιστα ἀναφαίνεται χαρακτηρίζων τὸ τῇ προαιρέσει καὶ κατὰ ἀρειήν τι ἐνεργεῖν. τότε γὰρ λέγεται τὸ κατ’ ἀρετήν, ὅταν μετὰ προαιρέσεως τὰ κατ’ ἀρετὴν πράττῃ. ὑπογράφει δὲ δι’ ὧν λέγει καὶ τὸν τῆς δικαιοσύνης ὅρον· ἕξιν γὰρ αὐτὴν λέγει καθ’ ἣν πρακτικοὶ κατὰ προαίρεσιν γίνονται τῶν ἐν ταῖς κοινωνίαις ἴσων. τὸ γὰρ τοῦ δικαίου ἴσον τῷ τοῦ ἴσου. τί δέ ἐστι τὸ ἴσον τὸ ἐν κοινωνίᾳ, δι’ ὧν προστίθησι δηλοῖ. λέγει γὰρ καὶ διανεμητικὸν καὶ αὑτῷ πρὸς ἄλλον καὶ ἑτέρω | πρὸς ἕτερον καὶ τὰ [*](ῑδݲ f. 7v) λοιπά. διὰ γὰρ τούτων μνημονεύει μὲν φανερῶς τοῦ ἐν ταῖς νομαῖς ἴσου. ἐνδεικνύοιτο δ’ ἂν καὶ περὶ τοῦ ἐν ταῖς ἐπανορθώσεσιν, ἅμα δὲ καί πὼς τίνων καὶ διὰ τί ἡ δικαιοσύνη μεσότης ἐστὶ φανερὸν ποιεῖται. καὶ εἴη ἄν ἡ δικαιοσύνη συνελόντα εἰπεῖν ἕξις ἀφ’ ἧς πρακτικοὶ καὶ προαιρετικοὶ γί- νονται τοῦ ἐν ταῖς διανομαῖς καὶ ταῖς ἐπανορθώσεσιν ἴσου. ἡ δὲ ἀδικία τοὐναντίον τοῦ ἀδίκου· ἐλλείπει τὸ πρακτική τε καὶ προαιρετικὴ τοῦ ἁπλῶς ὠφελίμου, δηλονότι τοῦ πλείονος καὶ ἐλάττονος.

[*](p. 1134a11)

ἐπὶ δὲ τῶν ἄλλων τὸ μὲν ὅλον ὁμοίως.

Εἰπὼν τὴν ἀδικίαν ἕξιν εἶναι ἐναντίαν τῇ δικαιοσύνῃ τοῦ γὰρ ἀνίσου τοῦ ἐν ταῖς κοινωνίαις ὅ ἐστι πλέον τε καὶ ἔλαττον τοῦ ὠφελίμου. † γὰρ ἔλαβε τοῦ παρὰ τὸ ἀνάλογον), προαιρετικήν τε αὐτὴν καὶ πρακτικὴν εἶναι καὶ τὸν ἄδικον ὁμοίως φησὶ τὸν ἐφ’ ἑαυτοῦ μὲν οὕτως ποιοῦντα ὡς τῶν ἀγαθῶν τὰ πλείω νέμειν ἑαυτῷ, τῶν δὲ κακῶν τὰ ἐλάττω. ἐπὶ τῶν ἄλλων φησί, λέγει δὲ τῶν παρ’ ἑαυτῷ, οἵ καὶ κοινωνοὶ αὐτῷ· τὸ μὲν ὅλον ὁμοίως ἀντὶ τοῦ ἀνίσως· οὐ γὰρ ὡρισμένως, ὥσπερ ἐφ’ ἑαυτῷ τῶν ἀγαθῶν τὸ πλεῖον ἐκείνοις, τῶν δὲ κακῶν τὸ ἔλαττον, ἀλλ’ ἀνίσως, [*](1 οὗ καὶ Diels: οὐκ FG 4 αἱρεῖται Usener: αἱρεῖσθαι FG 14 κακιῶν expectaveris 15 ἄμα φαίνεται ... τό τε προαιρέσει Diels 17 τὰ F: καὶ G 18 πράττῃ scripsi: πράττει FG 21 τὸ scripsi: τῷ FG 28 τε καὶ G: τε F 32 sententia restituenda ex Michaele f. 70,47 33 ἀνάλογον scripsi ex Aristotele: ἄλογον FG 34 μὲν F: om. G)

ὡς εἴρηται. ὅλον δὲ τὸ διανεμόμενόν φησιν ἀγαθὸν καὶ κακὸν καὶ τοῦτο δὲ ὡς πολλάκις εἴρηκεν ἀνίσως καὶ ὁποτέρως ἔτυχε, τοῖς μὲν τῶν κακῶν τὰ πλείω, τῶν ἀγαθῶν δὲ τὰ ἐλάττω, τοῖς δὲ τὸ ἀνάπαλιν, καὶ οὐκ ἀφω- ρισμένως ὥσπερ ἐφ’ ἑαυτοῦ, ὡς ἤδη λέλεκται ὡς εἶναι τοῦ ἀδίκου τὴν ἀνισότητα, ἣν καὶ παρὰ τὸ ἀνάλογον ἐκάλεσε, τυχηράν τε καὶ ἀστάθμητον καὶ κυριώτερον εἰπεῖν ἄλογον τὸ παρὰ τὸ ἀνάλογον, ὅτι καὶ ἡ ἀνισότης τοῦ ἀδίκου οὐκ ἀφωρισμένως ὡς ἐφ’ ἑαυτοῦ ἀλλ’ ὡς ἄν τύχοι. τοῦ γὰρ ἀδίκη μάτος τὸ μὲν ἔλαττον. ὑπομιμνήσκει διὰ τούτων, ὅτι ἀνωτέρω | ὑπερβολὴν εἶπε καὶ ἔλλειψιν τί ταῦτα εἰσί. περὶ μὲν οὖν δικαιοσύνης [*](ῑδݲ f. 8v) καὶ ἀδικίας. εἴρηκε γὰρ ὅτι τὰς ἕξεις ἐκείνας ἔχοντες τοιοῦτοι· τὸ δὲ καθόλου προσέθηκεν, ὅτι μὴ ἐπεξῆλθε τὰ καθέκαστα καὶ ὅτι ἐν τοῖς τῶν πρακτῶν λόγοις τὸ μὲν καθόλου ὁποῖόν τι δεῖ εἶναι ὑπογράφειν οἷόν τε, οὐκέτι μέντοι ἐπεξιόντα τὰ καθέκαστα οἷόν τε ὁρίσαι, μέχρι πόσου ἕκαστον αὐτῶν γινόμενον πλεῖον ἢ ἔλαττόν ἐστιν. οἱ γὰρ περὶ πρακτικῶν λόγοι οὐ δέχονται τὴν τοιαύτην ἀκριβολογίαν τῷ ἐν πλάτει ἕκαστον τούτων τὸ εἶναι ἔχειν. ἐπεὶ δὲ ἔστιν ἀδικοῦντα μήπω ἄδικον εἶναι. ἀσαφῶς καὶ ὑπομνηματικῶς μέμνηται τοῦ προβλήματος· πλὴν τὸ λεγόμενον σαφές· οὐ γὰρ τὴν πρᾶξιν ἀποσκοποῦντες τὰ πράγματα κρίνομεν ἀλλὰ τὸ οὗ ἕνεκα. ἐπεὶ δὲ μηδὲ κλέπτης ὁ τοῦ μαινομένου κλέψας τὸ ξίφος, σωτὴρ δέ, οὐδὲ μοιχὸς ὁ τὴν πλουσίαν διαφθείρας ἀλλὰ φιλόπλουτος, καὶ ὁ παρ’ Ὁμήρῳ Φοῖνιξ πεισθεὶς τῇ μητρὶ ἐμίχθη τῇ τοῦ πατρὸς παλλακίδι, ‘ἵν’ ἐχθήρειε γέροντα᾿ οὕτως καὶ Ἀβεσαλώμ.

[*](p. 1134a25)

Δεῖ δὲ μὴ λανθάνειν.

Εἰπὼν περὶ τοῦ δικαίου καὶ διελὼν αὐτὸ καὶ δείξας τὸ μὲν νεμητικὸν αὐτοῦ τὸ δὲ ἐπανορθωτικόν, ἐπεὶ πολλαχῶς ἡ δικαιοσύνη λέγεται καὶ τὸ δίκαιον, περὶ ποίας δικαιοσύνης καὶ περὶ ποίου δικαίου τὸν λόγον πε- ποίηται, λέγει, ὅτι περὶ τοῦ πολιτικοῦ περὶ οὗ καὶ ἡ ζήτησις. ἐπεὶ καὶ τὸ ἀπλῶς καὶ κυρίως δίκαιον τοῦτό ἐστιν ὃ ὁρίζομεν κατὰ κοινωνίαν αὐτὸ εἶναι βίου πρὸς τὸ εἶναι αὐτάρκειαν ἐλευθέρων καὶ ἴσων ἢ κατ’ ἀναλογίαν ἢ κατ’ ἀριθμόν· κατ’ ἀναλογίαν μὲν ἴσων τῶν νεμομένων, κατ’ ἀριθμὸν δὲ τῶν ἐπανορθουμένων· τοιοῦτον δὲ τὸ πολιτικὸν δίκαιον. συντηρητικὸν γάρ ἐστι καὶ σωστικὸν τῶν κατὰ κοινωνίαν ἐλευθέρων καἰ [*](ῑδݲ f. 8v) ἴσων ἢ κατ’ ἀναλογίαν ἢ κατ’ ἀριθμὸν γινόμενον πρὸς αὐτάρκειαν βίου. κατὰ ἀναλογίαν μὲν οὕτως ὡς προείρηται ἐπὶ τοῦ νεμητικοῦ δικαίου, ὃ κατὰ τὴν γεωμετρικὴν ἀναλογίαν ἔδειξε γινόμενον, ᾗ καὶ κυρίως ἀνάλογον καλεῖται, τὸ δὲ κατ’ ἀριθμὸν ἐπὶ τοῦ ἐπανορθωτικοῦ· τὸ γὰρ κατ’ ἰσόγητα τὴν κατ’ ἀριθμὸν κτὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν φησί· διὰ δὲ τούτων διὰ βραχέων διαίρεσιν τῶν πολιτειῶν ἐποιήσατο. κατὰ μὲν γὰρ [*](2 τῶν κακῶν mutatum in τῶ κακῶ FG 7 γὰρ FG: δὲ Aristoteles 8 ἀνωτέρω scripsi: ἀνωτέραν FG 15 τῷ Michael: τοῦ FG 10 ἀσαφῶς F: σαφῶς G 20 παρ’ Ὁμήρῳ] II. I 452 35 ἧ scripsi: ἡ FG)

ἀριθμὸν ἴσοι οἱ κοινωνοὶ ἐν δημοκρατίᾳ πάντες γὰρ οἱ ἐν τῇ τοιαύτῃ πο- λιτείᾳ ἴσους ἑαυτοὺς ὑπολαμβάνουσι), κατ’ ἀναλογίαν δὲ ἴσοι οἱ ἐν ταῖς ὀλιγαρχίαις καὶ οἱ ἐν ταῖς ἀριστοκρατικαῖς πολιτείαις. ὡς εἶναι τὸ κατ’ ἀναλογίαν ἢ κατ’ ἀριθμὸν μὴ περὶ τοῦ δικαίου λεγόμενον ἀλλὰ περὶ τῶν κοινωνῶν. καὶ τὸ πολιτικὸν δίκαιον, τουτέστι περὶ οὗ ὁ λόγος, ἢ κατὰ ἀναλογίαν ὡς ἐπὶ τῶν νεμομένων, ἢ κατ’ ἀριθμὸν ὡς ἐπὶ τῶν ἀνορθου- μένων, οὐκ ἔστι τούτοις πρὸς ἀλλήλους, τουτέστιν ἰσότης καὶ κοι- νωνία βίου τοιαύτη πρὸς ἀλλήλους διὰ τὸ κυρίως δίκαιον περὶ οὗ ὁ λόγος, ἀλλά τι δίκαιον καὶ καθ’ ὁμοιότητα παρὰ τὸ πολιτικόν, ὃ οὐ διὰ νόμων οὐδὲ διὰ τῆς ἐκ τῶν νόμων δίκης καὶ κρίσεως ἴσου τε καὶ τοῦ ἀνίσου καὶ τοῦ δικαίου καὶ ἀδίκου.

[*](p. 1134a30)

Ἔστι γὰρ δίκαιον, οἷς καὶ νόμος.

Ὅτι πλεοναχῶς τὸ δίκαιον καὶ οὐ περὶ παντὸς δικαίου τὰ εἰρημένα εἴρηται. προστίθησι δὲ καὶ προσκατασκευάζει, ὅτι κυρίως δίκαιόν ἐστι τὸ πολιτικὸν τὸ περὶ οὗ εἴρηκε. τούτοις γάρ φησιν εἶναι δίκαιον πρὸς ἀλλή- λους καὶ κοινωνεῖν, τούτοις δὲ νόμοι πρὸς ἀλλήλους, οἳ καὶ ἀδικεῖν ἀλλή- λους δύνανται. καὶ γὰρ ὁ νόμος τηρητικὸς τῆς ἰσότητος τῆς κατὰ τὴν κοινωνίαν ἧς ἀδικία φθαρτική· ἐπεὶ μὴ ἐφ’ οἷς ἀδικῆσαι οἷόν τέ τινα μηδὲ γίνεται | ἀδικία, οὗτοι οὕτε νόμου δέονται οὔτε τι ἔστιν αὐτοῖς δίκαιον [*](ῑδݲ f. 9r) ἡ νεμητικὸν ἢ ἐπανορθωτικόν· ἡ γὰρ δίκη ἡ γινομένη κατὰ τοὺς νόμους κρίσις ὥς φησι τοῦ δικαίου καὶ ἀδίκου ἐν οἷς ἐστι τὸ ἀδικεῖν οὐ πᾶσιν ἀδικία· τὸ γὰρ κατὰ προαίρεσιν τοῦτο δίκαιόν τε καὶ ἄδικον· ἐπεὶ ἔστι καὶ ἐν ἀγνοίᾳ καὶ ἐν ἄλλῳ τινὶ τρόπῳ ἀδικοῦντα ἢ δικαιοπραγοῦντα οὔτ’ ἀδικεῖν οὕτε δικαιοπραγεῖν. αἱ γὰρ κατὰ προαίρεσιν ὁρμαὶ κύριαι τῶν ἐπαίνων ἢ ψόγων, ὡς καὶ ἀνωτέρω ἐπὶ τοῦ μοιχείας ἐργαζομένου μὴ μέντοι μοιχείας κρινομένου ὑπέμνησεν. εἰπὼν δὲ ταῦτα προστίθησι· τὸ γὰρ πλέον αὑτῷ νέμειν τῶν ἁπλῶς ἀγαθῶν, ἔλαττον δὲ τῶν κακῶν. ἀπλῶς δὲ λέγει ἀγαθὰ καὶ κακὰ τὰ τῇ αὑτοῦ φύσει τοιαῦτα, ἐν οἷς ἐστι καὶ τὰ ὡς δυνάμεις λεγόμενα ἀγαθὰ καὶ κακά, οἷον πλοῦτος εὐγένεια πενία δυσγένεια ἀγαθὰ ἢ κακά ἐστι· συντελεῖ γὰρ καὶ τῷ σπουδαίῳ ἢ τῷ φαύλῳ πρὸς τὰς προηγουμένας κατ’ ἀρετὴν ἢ κακίαν ἐνεργείας, ἐν αἷς καὶ τὸ εὐδαιμονεῖν ἢ κακοδαιμονεῖν ὁρᾶται, εἴ γε ἐν μὲν ταῖς κατ’ ἀρετὴν ἐνερ- γείαις ἡ εὐδαιμονία τῷ σπουδαίῳ· τούτων δὲ ἐν ταῖς αἱρετωτέραις αἱρε- τώτεραι τῷ σπουδαίῳ αἱ προηγούμεναι τῶν περιστατικῶν, ἃς ἀδύνατον ἄνευ τῶν τοιούτων ἀγαθῶν γίνεσθαι. περὶ ἃ γὰρ ὡς ὕλην καὶ δι’ ὧν ὡς ὀργάνων αἱ προηγούμεναι κατ’ ἀρετὴν ἐνέργειαι γίνονται, ταῦτά ἐστι τὰ ὡς δυνάμεις ἀγαθά. εἰπὼν δὲ τί ποτέ ἐστι τὸ ἀδικεῖν, διὰ τοῦτο, φησίν, οὐκ [*](2 ἴσους corr. ex ἴσου G: ἴσου F κοινωνῶν] κοινωνιῶν Diels 21 καὶ τοῦ ἀδίκου Aristoteles 25 ἀνωτέρω] p. 1134 a 22 28 λέγει G: λέγω F τῆ αὐτοῦ corr. a man. 2 ex τοιαυτοῦ F: τοιαυτοῦ G 34 περιστατικῶν scripsi: παριστατικῶν FG)

ἐῶμεν ἄνθρωπον ἄρχειν, ὡς τῶν ἀνθρώπων ἀδικεῖν δυναμένων καὶ νέμειν τῶν ἀγαθῶν τὸ πλεῖον ἑαυτοῖς, τῶν δὲ κακῶν τὸ ἔλαττον καὶ ὑπὲρ τοῦ ἀκώλυτον τούτους τὴν ἐξουσίαν ἔχειν ἐπιτιθεμένων τῇ τυραννίδι, ἀλλ’ ἀντὶ ἀνθρώπου τὸν λόγον, τουτέστι τὸν ἄρχοντα καθίσταμεν, ὃς οὐκέθ’ οἷός τέ [*](ῑδݲ f. 9v) ἐστιν ἀδικεῖν. ὁ γὰρ ἄρχων φύλαξ ἐστὶ τοῦ δικαίου, τοῦ ἴσου κάτ’ ἀναλογίαν ἢ κατ’ ἀριθμὸν ἐν κοινωνίᾳ βίου ἐλευθέρων γινομένῃ ὑπ’ αὐταρ- κείας. διὰ δὲ τούτων ἀποδίδωσι τὴν αἰτίαν τοῦ ῥηθέντος τοῦ διὸ οὐκ ἐῶμεν ἄρχειν ἄνθρωπον ἀλλὰ τὸν λόγον. λέγει γὰρ δι’ ἣν αἰτίαν δοκεῖ ἡ δικαιοσύνη ἀλλότριον εἶναι ἀγαθόν· ἐπεὶ γὰρ ὁ δίκαιος ἄρχων καὶ φύλαξ τοῦ δικαίου καὶ ἴσου, τούτων δὲ ὁ φύλαξ οὐδὲν πλέον νέμει αὑτῷ εἰ μὴ ἀνάλογον αὐτῷ πλειόνων τυχεῖν, ἃ καὶ ἄλλου νέμοντος ἦν ποιεῖν· ὁ δὲ τῆς δικαιοσύνης φύλαξ ἀλλότριον ἀγαθὸν συντηρεῖ καὶ ἐργά- ζεται· διὰ τοῦτο μισθὸς αὐτῷ ὡρίσθη. καὶ τίς οὗτος λέγει, ὅτι τιμὴ καὶ γέρας.

[*](p. 1134b8)

Τὸ δὲ δεσποτικὸν δίκαιον.

Ὅ ἀνώτερον εἴρηκε παρὰ τὸ πολιτικὸν δίκαιον καὶ καθ’ ὁμοιότητα τούτου, νῦν διασαφεῖ τοῦτο καί φησιν εἶναι αὐτὸ τὸ δεσποτικόν τε καὶ πατρικόν· ἕτερον γὰρ τοῦτο παρὰ τὸ πολιτικόν· ἐκεῖνο μὲν γὰρ ἐν ἰσότητι θεωρεῖται τῇ πρὸς ἀλλήλους· οὔτε δὲ δούλου ἰσότης ἐστὶ πρὸς δεσπότην, ἔστ’ ἄν ᾖ δοῦλος, οὔτε υἱοῦ πρὸς πατέρα, ὑπὸ τῷ πατρὶ μένοντι· τότε γὰρ ὥσπερ μέρη αὐτῶν εἰσι, τοῦ δεσπότου φημὶ ὁ δοῦλος καὶ τοῦ πατρὸς ὁ υἱός, οὓς οὐχ οἷόν τε βλάπτειν, ὅτι μηδέ τις ἑαυτόν. ἀλλὰ καὶ ἐν οἷς ἐστι νόμος, ἐν τούτοις ἔφασκεν εἶναι τὸ πολιτικὸν δίκαιον ὁ δὲ νόμος καὶ ἐν οἷς δύναταί τις βλάπτειν· ἐπανορθωτικὸς γὰρ τῶν παρὰ τὸ προσῆκον ὁ νόμος. οὐκ οὖν υἱῷ δίκαιον πρὸς πατέρα, οὐ δούλῳ πρὸς δεσπότην, μέχρις ἄν ὑπὸ τὸ κρατοῦν εἶεν, ὅτι ἐκλείπει τότε ἐν οἷς τῷ πολιτικῷ δικαίῳ, ἰσότης φημὶ καὶ βλάβη, ὧν τὸ μὲν κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλο- γίαν, τὸ δὲ κατὰ τὸ ἐπανορθωτικόν. ὅταν δὲ ὁ μὲν δοῦλος ἀπολυθῇ τῆς δουλείας, ὁ δὲ υἱὸς τῆς διὰ τὴν ἡλικίαν ὑποταγῆς καὶ γένηται αὐτοῖς ἰσότης πρὸς τὸ τέως κρατοῦν, τότε καὶ ὑπὸ τὸ πολιτικὸν πίπτουσι δίκαιον. πέφυκε γὰρ ὁ νόμος ἐν τούτοις εἶναι, ἐν οἷς ὅλως ἐπεφύκει νέμεσθαι ἰσό- τητος πρὸς ἀλλήλους ὑπαρχούσης τοῦ τε ἄρχειν | καὶ ἄρχεσθαι παρὰ ιο [*](ῑδݲ f. 10r) μέρος, ὧν οὐδὲν ἐπὶ τῶν ὑπ’ ἐξουσιῶν. διὰ τοῦτό φησι μᾶλλον πρὸς γυναῖκα εἶναι ἢ πρὸς τέκνα καὶ οἰκέτας. τὰ μὲν γὰρ κτήματά φησιν, ἀνδρὶ δὲ πρὸς γυναῖκα ἰσότης, καθ’ ὃ ἐλεύθεροι. καὶ ἔστιν ἐν τούτοις πρὸς ἀλλήλους τὸ οἰκονομικὸν δίκαιον, ἄλλο καὶ αὐτὸ ὂν τοῦ πολιτικοῦ· οὐ γὰρ ἐν τοιαύτῃ ἰσότητί εἰσι πρὸς ἀλλήλους ὡς παρὰ μέρος ἄρχειν τε καὶ ἄρχε- σθαι· ἀεὶ γὰρ δεῖ τὸν ἄνδρα ἄρχειν· δεῖ μέντοι τινῶν ἔχειν ἐξουσίαν καὶ [*](1 ἄρχειν corr. ex ἀρχὴν FG 4 οἶός Diels: οἷόν FG 1 1 ἄλλου corr. ex ἄλλοις F: ἄλλοις ex ἄλλου G 16 ἀνώτερον] p. 1134a29 19 δούλῳ et 20 υἱῷ scribas 20 μένοντι Michael: μέντοι FG οὐ F: οm. G 26. 27 fort, τὸ πολιτικὸν δίκαιον 37 ἰσότητι scripsi: ἰσότηταις FG)

πλέον περὶ τούτων ἐν τοῖς Πολιτικοῖς. ἰσότης τὸ ὖ ἄρχειν καὶ ἄρχε- σθαι, δηλονότι παρὰ μέρος, ἥτις ἰσότης ἐν οὐδετέρῳ τούτων ἐστί, διότι ἄμφω ἐλεύθεροί εἰσι, καὶ διὰ τοῦτο ἰσότης τίς ἐστιν ἐν αὐτοῖς, ἕτερον δὲ τοῦ πολιτικοῦ δικαίου. † διότι οὐ γὰρ δὴ παρὰ μέρος ἄρχειν καὶ ἄρχεσθαι τοῦ εἶναι καλῶς ἐπὶ τοῦ πολιτικοῦ. τοῦ δὲ πολιτικοῦ δικαίου· διαιρεῖ τὸ πολιτικὸν δίκαιον εἰς τὸ φυσικὸν καὶ νομικόν, ὁριζόμενος τί ἑκάτερον, καί φησι τὸ μὲν τὸ πανταχοῦ τὴν αὐτὴν ἔχον δύναμιν. πανταχοῦ δέ φησιν ἀντὶ τοὐ παρὰ τοῖς πλείστοις· εἰσὶ γάρ τινα ἔθνη ἃ οὐ κατὰ τοῦτο νομίζει. ἐν γὰρ τοῖς ἀδιαστρόφως καὶ κατὰ φύσιν ἔχουσι· καὶ διὰ τοῦτο τοῖς πλείστοις ὅσιόν ἐστι τὸ θεοὺς σέβειν, γονεῖς τιμᾶν, πλανωμένοις ὁδὸν ἐπιδεικνύειν. πρόσκειται δὲ οὐ τῷ δοκεῖν ἢ μὴ διὰ τὸ νομικόν· οὐ γὰρ τῷ δόξαι τισὶν ἢ μὴ τὸ φυσικὸν δίκαιον, ἀλλὰ τὸ πολιτικόν. τοῦτο γὰρ ἐξ ἀρχῆς μὲν οὐδὲν διαφέρει, τεθὲν δὲ καὶ νομισθὲν πολὺ τὸ διάφορον ἔχει, οἷον τὸ μνᾶς λυτροῦσθαι. τοῦτο γὰρ Ἀθηναῖοι καὶ Λακεδαιμόνιοι δαιμόνιοι ἐν τῷ πρὸς ἀλλήλους συνέθεντο πολέμῳ, τὸ μνᾶς λυτροῦσθαι τοὺς αἰχμαλώτους. μνημονεύει τῆς συνθήκης ταύτης Ἀνδροτίων· “Εὐκτήμων Κυδαθήναιος. | ἐπὶ τούτου πρέσβεις ἦλθον ἀπὸ Λακεδαίμονος Ἀθήναζε ιο [*](ῑδݲ f. 10v) Μέγιλλος καὶ Ἔνδιος καὶ Φιλοχαρίδας” καὶ ἐπάγει “τῶν δὲ περιγενομένων ἀπέδοσαν μνᾶν ὑπὲρ ἑκάστου λαβόντες.’’ προειπὼν γὰρ ἦν ὅτι τοῦτο συνέθεντο ἐπὶ τῶν ἁλισκομένων. τὸ δὲ αἶγα θύειν ἀλλὰ μὴ δύο πρό- βατα οὐκ ἀπὸ ἱστορίας τινὸς εἴρηται. τὸ δὲ “Βρασίδᾳ θύειν’’ Ἀμφιπολῖται ποιοῦσιν, ὡς ἥρωί τούτῳ θύοντες. τὸ δὲ δοκεῖ δὲ ἐνίοις πάντα εἶναι τοιαῦτα τοιοῦτόν ἐστιν· τινές εἰσι οἳ οὐδὲν οἴονται φύσει δίκαιον εἶναι, ἀλλὰ πάντα θέσει τε καὶ νόμῳ. καὶ τῆς δόξης τὴν αἰτίαν προσ- έθηκε. τοῦτο δὲ οὐκ ἔστιν οὕτως ἔχον ἀλλ’ ἔστιν ὥς· τοῦτο δὲ εἴρηκεν ἤτοι περὶ τοῦ δικαίου, ὅτι μὴ πᾶν δίκαιον κινεῖται καὶ ὥς τινες λέγουσιν ἔστι γὰρ ὡς τὸ δίκαιον ἀκίνητον καὶ παρὰ τισί, παρὰ γὰρ τοῖς κατὰ φύσιν ἔχουσιν), ἢ πρὸς τὸ ὅτι τὸ φύσει πᾶν ἀκίνητον, οὐ γὰρ ἔστι τοῦτο οὕτως ἔχον. πὼς γὰρ ἀκίνητα τὰ φύσει, οὐχ ἀπλῶς· τῇ γὰρ αὑτῶν φύσει ἀκίνητα, εἰ καὶ μὴ παρὰ τοῖς χρωμένοις αὐτοῖς. ἅμα δὲ διὰ τούτων γνώριμον ἔσται εἰπὼν καὶ τὸ πῶς εἶπε φυσικὸν εἶναι τὸ πανταχοῦ τὴν αὐτὴν δύναμιν ἔχον. ἔστι γὰρ ὡς τὸ φύσει δίκαιον καὶ παρὰ πᾶσίν ἐστι τοιοῦτον· παρὰ γὰρ τοῖς κατὰ φύσιν ἔχουσιν· οὐχ ἀπλῶς παρὰ πᾶσιν, ὥσπερ τὸ πῦρ καυστικὸν καὶ τὸ τῇ αὑτοῦ φύσει ἀγαθὸν ἀγαθόν ἐστιν ὡς πάντας ὠφελεῖν τοὺς κατὰ φύσιν ἔχοντας, ἀλλ’ οὐχ ἁπλῶς πάντας, καὶ τὸ κατὰ φύσιν γλυκὺ γλυκάζον ἐστὶν ὡς πάντας γλυκάζειν τοὺς ὑγιείνοντας. [*](2 ἐν τοῖς Πολιτικοῖς] Γ 4 p. 1277b25 5 γὰρ F: om. G 7 τὸ (ante φυσικὸν) scripsi: τε FG 11 ὅσιόν Diels: οἶόν FG 18 Κυδαθήναιος Usener Annal. philol. 1871 p. 311: Κυρηναῖος FG ἐπὶ τούτου Usener: ἐπὶ τούτοις FG 19 Μέγιλλος Usener: Μέτελλος FG Ἔνδιος Usener: Εὔδικος FG Φιλοχαρίδας Usener: Φιλόχορος FG 20 ὑπὲρ Usener (pro uno quoque versio latina): παρὰ FG 23. 24 πάντα εἶναι FG et Aristot. cod. Mb: εἶναι πάντα Arist. vulg.) τὸ δὲ καίτοι παρά γε τοῖς θεοῖς ἴσως οὐδαμῶς ἔχον εἶπεν ἔνδοξον· εἰ γὰρ ἔστι τι παρὰ τοῖς θεοῖς δίκαιον, τοῦτο οὐδέποτε μεταπίπτει οὐδὲ ἄλλοις μὲν αὐτῶν ἐστι τοιοῦτον ἄλλοις δ’ οὔ τῶ πάντας αὐτοὺς ὁμοίως ἔχειν. συγχωρῶν δὲ καὶ τὸ φύσει δίκαιον εἶναι μετακινητικὸν καὶ ἐνδεχόμενον καὶ ἄλλως γίνεσθαι παρά τισιν ὁρίζεται αὐτὸ τῷ τοῖς κατὰ φύσιν ἔχουσι δοκεῖν τοιοῦτον· οὕτω γὰρ λέγομεν καὶ τὴν δεξιὰν χεῖρα φύσει κρείττονα | καὶ ἐχυρωτέραν εἶναι, ὅτι ἐπὶ τῶν κατὰ φύσιν ἐχόντων οὕτως [*](ῑεݲ f. 1r) ἔχει. οὕτω γὰρ καὶ φύσει δίπους ἄνθρωπος καὶ φύσει δύο ὀφθαλμοὺς ἔχει, καίτοι ἐνδέχεται καὶ ταῖς χερσὶν ἀμφοτέραις ἴσον τινὰ ἰσχύειν ὡς τὸν Ἀστεροπαῖον ὅτι] καὶ τῇ ἀριστερᾷ πλέον καὶ ἕνα πόδα ἢ ἕνα ὄφ’ ὀφθαλμὸν ἔχειν. καὶ τὰ ψηφισματώδη, τὰ διὰ ψηφισμάτων κυρούμενα πρὸς καιρόν, ἃ οὐκ ἦν δίκαια πρὶν τεθῆναι, ὡς τὸ τὰς ἀρχὰς ὠνητὰς εἶναι. ἀλλ’ ἔστ’ ἱν ὥς, τουτέστιν ἔστι τι καὶ ἀκίνητον· κινητὸν μέντοι πᾶν, διότι τῆς τοῦ ἐνδεχομένου φύσεως ἐστιν, εἴπερ ἄμφω κινητὰ ὁμοίως· παρὰ γὰρ τοῖς ἀδιαστρόφως ἔχουσιν ὄντα ὡς προεῖπεν ἤδη. καίτοι ἐνδέχεται πάντας ἀμφιδεξίους γενέσθαι· τοῦτο οὐκ ἀργῶς προσέθηκεν, ἀλλ’ ὑπὲρ τοῦ τὴν κρίσιν ἡμᾶς μὴ ἀπὸ τοῦ πλήθους ἀλλ’ ἀπὸ τῶν κατὰ φύσιν ἐχόντων ποιεῖσθαι. οὐ γὰρ ὅτι τοῖς πλείστοις ὁ πλοῦτος κακόν, διὰ τοῦτο οὐ τῇ φύσει αὐτοῦ ἀγαθόν, ἀλλὰ τοιοῦτος ὅτι τοῖς κατὰ φύσιν ἔχουσιν ἀγαθόν. πῶς δὲ ἔχει τὸ κατὰ συνθήκην δίκαιον, ὃ καὶ συμφέρει, εἶπε τῷ διὰ τὸ συμφέρειν δοκεῖν τῷ κοινῷ τίθεσθαί τε τὴν ἀρχὴν καὶ πάλιν μετα- τίθεσθαι τοῖς μέτροις, ἃ πρὸς τὸ χρήσιμον ἀλλάσσεται, σαφῶς ἐπεδείξατο. ἐπεὶ οὐδὲ πολιτείας. οὐ γὰρ πανταχοῦ καὶ παρὰ πᾶσιν ἡ αὐτὴ πολιτεία, οὐδὲ παρὰ τοῖς αὐτοῖς ἡ αὐτὴ αἰεί, ὅτι μὴ φύσει αἰεὶ ἀλλὰ νόμῳ τε καὶ κτὰ συνθήκην συνίστανται καὶ τοιούτοις χρῶνται δικαίοις. ἡ μέντοι ἀρίστη αἰεὶ καὶ παρὰ πᾶσι τοῖς κατὰ φύσιν ἔχουσιν ἡ αὐτή· φύσει γὰρ αὕτη· καὶ γὰρ εἰ μὴ κατ’ αὐτὰ πολιτεύονται ἀλλὰ κατὰ φύσιν τέ ἐστιν αὐτοῖς ὡς καὶ τὸ τὴν δεξιὰν χεῖρα ἔχειν κρείττω τοῖς ἔχουσιν· αὕτη δ’ ἄν εἴη ἐν ᾗ τὰ φυσικὰ δίκαια καὶ νόμιμά ἐστι. τῶν δὲ δικαίων καὶ νομίμων. φησὶν ἔχειν τὰ νόμιμα καὶ δίκαια πρὸς τὰ κατ’ αὐτὰ πρασσόμενα οὕτως ὡς ἔχει τὰ καθόλου πρὸς τὰ καθ’ ἕκαστα. ὡς γὰρ ἄνθρωπος εἷς ὢν τῷ εἴδει καὶ κοινόν τι | καὶ καθόλου εἴδει ἐννοήσει οὐκ [*](ῑεݲ f. 1v) ἐν ὑποστάσει ὄν, καθὸ κοινῶς κατὰ πλειόνων τῶν καθέκαστα ἀνθρώπων κατηγορεῖται, οὕτω καὶ τὰ μὲν δίκαια ἢ νόμιμα καθόλου ἐστὶ τοιαῦτα ὑπὸ τῶν νόμων ὡρισμένα, τὰ δὲ πρασσόμενα καθέκαστά τε καὶ ὑπ’ ἐκεῖνα. κοινὸν γὰρ δίκαιον καὶ νόμιμον τὸ παρακαταθήκην φέρε εἰπεῖν ἀποδιδόναι, καθ’ ἕκαστα δὲ καὶ ὑπ’ ἐκεῖνο πρασσόμενον τὸ ὑπὸ τοῦδε ἀποδοθῆναι ἢ ὑπὸ τοῦδε· αἱ γὰρ πράξεις ἐν τούτοις, ὧν πάντως κοινὸν ἐν τούτῳ κατη- γορεῖται, ἐν τούτοις τὸ εἶναι ἔχον. ἐκείνων δὲ ἕκαστον ἕν. περὶ τῶν [*](7 εχυροτέραν FG 10 Ἀστεροπαῖον] cf. Homer. II. Φ 163 ὅτι FG: ego concellavi 11 ἔχειν scripsi: ἔχων FG 15 ἀδιαστρόφως F: διαστρόφως G 16 πάντας FG; τινας Aristoteles 20 ὃ F: ὅτι G συμφέρειν G: συμφέρον F 23 πολιτείας FG; αἰ πολιτεῖαι Aristoteles) καθόλου φησί· καθόλου γὰρ καὶ κοινὸν ὡς εἶδος. τὰ γὰρ ὑπὸ τῶν νόμων ὡρισμένα καθόλου ἐστί, τὰ δὲ καθ’ αὑτὰ πρασσόμενα τάδε τινά ἐστι καὶ καθ’ ἕκαστα. διαφέρει δὲ τὸ ἀδίκημα καὶ τὸ ἄδικον. εἰπὼν ἕκαστον τῶν νομίμων καὶ δικαίων καθόλου πὼς εἶναι πρὸς τὰ κατ’ αὐτὰ πρασσόμενα, νῦν τί μέν ἐστι τὸ καθόλου, τί δὲ τὸ κατ’ αὐτὸ πρασσόμενον καὶ ὅτι κατὰ νοὔνομα διαφέρον λέγει. διαφορὰν γὰρ δείκνυσιν ἀδίκου τε καὶ ἀδικήματος καὶ δικαίου καὶ δικαιώματος ἢ δικαιοπραγήματος. ἄδικον μὲν γάρ ἐστι τῇ τάξει, ὂν καθόλου τε καὶ ὡρισμένον καὶ τεταγμένον τῷ λόγῳ· ὅταν δὲ πραχθῇ καὶ ἐν πράξει γένηται, ἀδίκημά ἐστιν, ὂν ἐν τοῖς καθ’ ἕκαστα. ὁμοίως τὸ δίκαιον ὡρισμένον τε καὶ καθόλου δίκαιον, πραχθὲν δὲ τοῦτο δικαίωμα ἀνάλογον τῷ δικαιώματι. εἰπὼν δὲ δικαίωμα τὸ κατὰ τὸ ὡρισμένον τε καὶ καθόλου δίκαιον πραχθὲν ἐπανορθοῦται αὐτὸ καί φησι· καθόλου μὲν τὸ κατὰ τὸ ὡρισμένον δίκαιον πᾶν πραχθὲν δικαιοπράγημα καλεῖται ἀλλ’ οὐ δικαίωμα, ἄν τε ἐν νομῇ ᾖ ἄν τε περὶ τὰ συναλλάγματα, ἰδίως δὲ δικαίωμα | τὸ ἐπανορθωτικὸν τοῦ ἀδικήματος, τουτέστιν ἡ ἐπὶ "[*](ῑεݲ f. 2r) τῷ ἀδικήματι τιμωρία τε καὶ ζημία. τοιοῦτόν ἐστι καὶ τὸ “δικαιώσει δὲ Κόρινθον’’, ἴσον τῷ ἐπανορθώσει καὶ κολάσει· τὸ γὰρ εἰς τὸν ἀδικήσαντα γινόμενον δικαιοπράγημα τοῦτ’ ἐστὶ τὸ δικαίωμα. ὁ μὲν γὰρ τὴν παρακαταθήκην ἀποδιδοὺς δικαιοπραγεῖ, ὁ δὲ τῷ μὴ ἀποδιδόντι ἐπεξιὼν δικαιοῖ τὸν ἀδικήσαντα, καὶ τὸ τοιοῦτο δικαιοπράγημα δικαίωμα. τίνα δέ ἐστι καὶ πόσα εἴδη δικαιοπραγημάτων τε καὶ ἀδικημάτων καὶ ἐν τίσι καὶ πῶς γινόμενα τοιαῦτά ἐστιν, ὕστερον ἐρεῖν φησι δοκεῖ δέ μοι δι’ ὧν ἐπιφέρει περὶ τούτων λέγειν. λέγει γὰρ τῶν τὰ δίκαια ἢ ἄδικα ποιούντων τινὲς μέν εἰσιν οἱ δικαιοπραγοῦντες ἡ ἀδικοῦντες κυρίως, τινὲς δὲ οὐ κυρίως ἀλλὰ κατὰ συμβεβηκός· καὶ δείκνυσι τῶν ἀδίκως γινομένων τὰ μὲν ὄντα ἀτυ- χήματα, τὰ δὲ ἁμαρτήματα, τὰ δὲ ἀδικήματα, τὰ δὲ ἤδη καὶ μετὰ κακίας γινόμενα. ἔστι γὰρ ταῦτα προσαρμόζειν ἃ ἴσως ἐρεῖν ὑπερτίθεται. ἄδικον μὲν γάρ ἐστι τὸ φύσει ἢ τῇ τάξει ἀντὶ τοῦ καθόλου καὶ τεταγμένον καὶ ὡρισμένον τῷ λόγῳ, ὅτι ὅταν πραχθῇ ἀδίκημά ἐστιν, ἀντὶ τοῦ ἐν πράξει γένηται. ὁμοίως δὲ καὶ δικαίωμα, τουτέστι τὸ διορθούμενον μεταλήψει δικαιοπράγημά φησι λέγεσθαι μᾶλλον εὔλογον ἄν εἴη δικαίωμα τὸ ἐπανόρ- θωμα τοῦ ἀδικήματος, ὅ ἐστιν ἡ ἐπὶ τῷ ἀδικήματι τιμωρία καὶ ζημία. τοιοῦτον δὲ τὸ “δικαιώσει δὲ Κόρινθον’’ ἀντὶ τοῦ ἐπανορθώσει καὶ κολάσει. τὸ γὰρ εἰς τὸν ἀδικήσαντα γινόμενον δικαιοπράγημα, τοῦτό ἐστι δικαίωμα.]

[*](p. 1135a15)

Ὅντων δὲ τῶν δικαίων καὶ ἀδίκων.

Εἰπὼν περὶ τοῦ ἀδικεῖν καὶ τοῦ δικαιοπραγεῖν νῦν προσδιορίζεται αὐτά, ἅμα δὲ καὶ διορίζει περὶ τοῦ προβλήματος ὃ ἐκίνησε πρὸ ὀλίγου εἰπὼν “ἐπειδὴ ἔστιν ἀδικοῦντα μήπω ἄδικον εἶναι, ὁ ποῖα ἀδικήματα ἀδικῶν [*](2 fort. κατ’ αὐτὰ ut v. 4 14 περὶ F: παρὰ G 16. 17 δικαιώσει δὲ Κόρινθον] cf. Herodot. Ε 92 27 γὰρ F: δὲ G ἄδικον—δικαίωμα (34) ea repetunt quae exposita sunt v. 7—20 30 καὶ G: om. F 37 πρὸ ὀλίγου] p. 1134a17 ubi ἐπεὶ δ’ Aristoteles et Anon. p. 229,16)

ἤδη ἄδικός ἐστιν ἑκάστην ἀδικίαν;’’ τὸ δὲ | ἀλλ᾿ ἢ κατὰ συμβεβηκὸς [*](ῑεݲ f. 2v) τοῦτο τί ποτέ ἐστι δι’ ὧν ἐπάγει δηλοῖ. ὅταν γὰρ πράττων τὰ δίκαια ἄκων κατὰ συμβεβηκὸς δικαιοπραγῇ, ὁμοίως δὲ καὶ ὁ τὰ ἄδικα πράττων εἰ ἄκων πράττοι, † ταῦτα δὲ καὶ τῷ ἑκουσίῳ. ὄντων δὲ δικαίων καὶ ἀδίκων τῶν εἰρημένων, τουτέστι τοῦ νεμητικοῦ καὶ ἐπανορθωτικοῦ, ὁμοίως δὲ καὶ τῶν ἐναντίων αὐτοῖς. λέγω δὲ ἑκούσιον μὲν ὥσπερ καὶ πρότερον εἴρηται. εἰπὼν τῷ ἑκουσίῳ ὁρίζεσθαι τό τε δικαιοπράγημα καὶ τὸ ἀδίκημα, εἰκότως ἡμᾶς ὑπομιμνήσκει τῶν εἰρημένων αὐτῷ περὶ ἑκουσίου τε καὶ ἀκουσίου ἐν τῷ τρίτῳ. ὄντος γὰρ διττοῦ τοῦ ἀκουσίου, τοῦ τε βίᾳ καὶ τοὐ δι’ ἄγνοιαν γινομένου, τὸ ἑκούσιον ἦν ὃ μήτε βίᾳ μήτε δι’ ἄγνοιαν γίνεται, ὃ ἔστιν οὐ βίᾳ μέν, οὗ ἡ ἀρχὴ ἐν αὐτῷ, οὐ δι’ ἄγνοιαν δέ, εἰ μὴ τὰ καθ’ ἕκαστά τις εἴη ἀγνοῶν δι’ ὧν καὶ ἐν οἷς ἡ πρᾶξις· ὁ γὰρ τῷ τὸ καθόλου ἀγνοεῖν ἁμαρτάνων οὐ δι’ ἄγνοιαν ἁμαρτάνει, ὡς ἔδειξεν ἐν τῷ τρίτῳ. διὰ τούτων δι’ ὧν γίνεται τὸ ἑκούσιον, οὗ ἡ ἀρχὴ ἐπ’ αὐτῷ εἰδότι τὰ καθ’ ἕκαστα ἐν οἷς ἡ πρᾶξις, τοῦτο δὴ καὶ νῦν τὸ ἑκούσιον λέγει εἶναι· ὃ γὰρ ἄν τις τῶν ἐπ’ αὐτῷ ὄντων, τουτέστιν ὧν ἡ ἀρχὴ ἐπ’ αὐτῷ· τῶν γὰρ βίᾳ γινομένων οὐκ ἐν τοῖς πράττουσιν ἡ ἀρχή· ὃ δὴ ἄν τις τούτων τῶν ἐπ’ αὐτῷ ὄντων, ἃ ἔστιν ὧν ἡ ἀρχὴ ἐπ’ αὐτῷ, εἰδὼς καὶ μὴ ἀγνοῶν πράξει, τοῦτ’ ἔστι τὸ ἑκουσίως γινόμενον ἐπεὶ δὲ ἦν τὸ διὰ τὴν τῶν καθ’ ἕκαστα ἄγνοιαν γινόμενον ἀκούσιόν τε καὶ δι’ ἄγνοιαν γινόμενον, τότε φησὶ τοῦτο τοιοῦτον εἶναι, ὅταν τις μηδὲν τῶν καθ’ ἕκαστα ἐν οἷς ἡ πρᾶξις ἀγνοῇ· τὰ δὲ καθ’ ἕκαστα ἐν οἷς ἡ πρᾶξις ὧν ἀγνοήσας τις ἐποίει δι’ ἄγνοιαν ἦν ταῦτα, ὁ πράττων, περὶ ὃ πράττει, ὃ πράττει, δι’ οὗ πράττει, οὗ ἕνεκα πράττει, ὡς πράττει. ὧν τὸν μὲν πράττοντα οὐδεὶς δύναται ἀγνοεῖν· οὐδεὶς γὰρ ἄν αὑτὸν ἀγνοήσαι “μὴ μαινόμενος’’, ὡς εἶπεν ἐκεῖ. | συνέστειλε δὲ καὶ τὰ ἄλλα εἰς τρία, ὧν καὶ νῦν μνημονεύει· ὁ [*](ῑεݲ f. 3r) γὰρ γνωρίζων τόν τε περὶ ὃν ἡ πρᾶξις γίνεται καὶ τὸ ὄργανον δι’ οὗ καὶ τίνος ἕνεκα γίνεται, οὗτος ἑκουσίως ποιεῖ. καὶ γὰρ τὸ δι’ ἄγνοιαν γινόμενον, παρά τινος ἀγνοίας τῶν τριῶν τούτων γίνεται. ἐδείχθη γὰρ ὑπαγόμενα καὶ τὰ ἄλλα τούτοις. καὶ εἴη ἄν διὰ τοῦτο μήτε οὗ λέγων τὸ τίνος ἕνεκα. ὥσπερ γὰρ ἐπεξηγούμενος τὰ προειρημένα προσέθηκε τὸ τίνα τύπτει· ἢ καὶ τίνων ἕνεκε. μὴ κατὰ συμβεβηκὸς δὲ τούτων ἑκά- τερόν φησι τῶν ἐν οἷς δηλονότι τὸ ἑκούσιον ἦν, ὧν τὸ μὲν ἦν τὸ ἐπ’ αὐτῷ ἐστι † τὸ συμβεβηκός μηδὲ βίᾳ, τουτέστι μὴ τὸ μὲν αὐτῷ κατὰ συμβεβηκός, τὸ δὲ βίᾳ· οὐ γὰρ ἀμφότερα μὴ κατὰ συμβεβηκὸς καὶ ἀμφότερα μὴ βίᾳ, ἀλλ’ ἐπὶ μὲν τούτου τῷ τὴν ἀρχὴν μὴ ἐπ’ αὐτῷ εἶναι τὸ [*](2 πράττῃ et 3 δικαιοπραγεῖ scribendum videtur 4 δὲ καὶ τῶ G: ’δε τῶ F δικαίων οm. τῶν) FG (sed vide p. 234,35) et Aristot. cod. Mb: τῶν δικαίων Aristot. vulg. 6 λέγω FG: fort. λέγει 7 τῷ scripsi: τὸ FG 11 μὴ F: cm. G 12 τὰ scripsi: τό FG ἀγνοῶν scripsi: ἀγνοούμενος FG 13. 14 ἐν τῷ τρίτῳ] c. 3 15 λέγει scripsi: λέγειν FG 17 τῶν γὰρ—ἐπ’ αὐτῷ (18) F: οm. G 21 τότε scripsi ex Michaele: τοῦτο FG 26 ἐκεῖ] Γ 2 p. 1111a7 συνέστειλλε FG 28 ἕνεκε FG 30 μήτε οὖ scripsi: μήτε ὁ νῦν FG 32. 33 ἑκάτερον FG et Aristot. cod. Κb: ἕκαστον Aristot. vulg. 34 ἐστι] εἶναι scribendum videtur) μὴ βίᾳ ἁρμόζοι ἄν. δύναται γὰρ δι’ αὑτοῦ τις οὗ τὴν ἀρχὴν μὲν ἐν αὑτῷ ἔχει, βιασθείς τι ποιῆσαι, ὡς αὐτὸς παρατίθεται τὸ ἐπὶ τῶν χειρῶν, τὸ δὲ ἐπὶ τοῦ εἰδέναι τὰ καθ’ ἕκαστα, τὸ μὴ κατὰ συμβεβηκός. τὸ γὰρ τὰς χεῖρας κινεῖν τινα τὰς ἰδίας ἐν αὐτῷ ἡ ἀρχὴ καὶ ἐπ’ αὐτῷ τούτῳ τὸ εἶναι δοκεῖ ἀλλ’ ὅταν ἄλλος τις βίᾳ λαβών τινος τὴν χεῖρα τύπτῃ τινά, ὃ ἐπ’ αὐτῷ ἦν καὶ οὗ τὴν ἀρχὴν ἐπ’ αὐτῷ εἶχε, τοῦτο βίᾳ ποιεῖ. δύναται μέντοι λέγειν τις, κατὰ συμβεβηκὸς τότε ἐπ’ αὐτῷ εἶναι τὸ τὰς χεῖρας κινεῖν, ὅτι εἰ διὰ τούτου βιαζόμενος ποιεῖ, οὐ συμβέβηκε τὴν ἀρχὴν τῆς κινήσεως ἐπ’ αὐτῷ εἶναι καὶ † ὃ ἔχει τοῦτο κινῆσαι αὐτὸς καὶ ἐν αὐτῷ τὴν ἀρχήν· καὶ οὕτως ἂν εἴη τὸ βίᾳ γινόμενον κατὰ συμβεβηκὸς ἐπ’ αὐτῷ. κατὰ συμβεβηκὸς δὲ γνωρίζοι ἄν τις ταῦτα, ὧν ἡ ἄγνοια ἀκούσιον ἐποίει τὸ γινόμενον οὕτως ὡς αὐτὸς δείκνυσιν. ὁ γὰρ τὸν πατέρα τύπτων καὶ γνωρίζων μὲν ὅτι ἄνθρωπος, ἀγνοῶν δὲ ὅτι πατήρ, κατὰ συμβεβηκὸς ἄν εἴη γνωρίζων τὸν περὶ ὃν ἡ πρᾶξις. ἀλλὰ καὶ ὁ τὸν ἐλλέβορον γνωρίζων τε καὶ διδούς τινι, οὐκ εἰδὼς δὲ οὗ ποιητικός, κατὰ συμβεβηκὸς ἄν καὶ [*](ῑεݲ f. 3v) οὗτος γνωρίζοι τὸ οὗ ἕνεκα. ὁμοίως δὲ καὶ ὁ εἰδὼς τὸ ἀκόντιον ὃ ἀφίησι, μὴ εἰδὼς δὲ ὅτι λελόγχωται, κατὰ συμβεβηκὸς ἂν γνωρίζοι. τὸ δὲ οὗ ἄλλων οὐδὲ τῶν οὕτως γνωριζομένων καθ’ αὑτό. διὸ οὐδὲ ἑκουσίως ἡ πρᾶξις γίνοιτο ἄν, ἐν ᾗ τὰ καθ’ ἕκαστα ἐν οἷς ἡ πρᾶξις κατὰ συμβεβηκὸς γνωρίζεται. ὧν γὰρ ἡ καθ’ αὑτὸ γνῶσις τὴν πρᾶξιν ἑκούσιον ποιεῖ, τούτων εἰ κατὰ συμβεβηκός τι γνωρίζοιτο, οὐχ ἑκούσιον τὸ γινόμενον. αὐτὸς δὲ αὐτὸ καθόλου εἶπε διὰ τοῦ εἰπεῖν ὁμοίως δὲ τὸ τοιοῦτον διωρίσθω καὶ ἑ ’πὶ τῶν οὗ ἕνεκα καὶ περὶ τὴν πρᾶξιν αὐτήν. τὸ δὴ ἀγνοούμενον τί ἐστι, τὸ ἑκούσιον πρότερον ἀποδούς, νῦν πάλιν τὸ ἀκούσιον τί ποτ’ ἔστι λέγει καί φησι τοῦτο εἶναι ἀκούσιον τὸ δι’ ἄγνοιαν πραττόμενον ἢ βίᾳ τῶν ἐφ’ ἡμῖν ὄντων. λέγει δὲ τὰ φυσικὰ καὶ ἀγνοούμενα. οὔτε μὴν τῶν δι’ ἡμῶν γενομένων ἐφ’ ἡμῖν δὲ ὄντων, οὔτε ἑκούσια οὔτε ἀκούσια. ἔστι δὲ τοιαῦτα ὅσα κατὰ φύσιν γίνεται, οἷον ἡ τῆς τροφῆς κρίσις καὶ πέψις <καὶ> ἡ τῶν τρεφομένων αὔξησις. ἐν γὰρ τοῖς ἐφ’ τὸ ἑκούσιον καὶ τὸ ἀκούσιον. ὄνια δὲ ἐφ’ ἡμῖν οὐχ ἑκούσια μέν, οὐ μὴν ἤδη καὶ ἑκούσια· οὐ γὰρ βίᾳ γίνονται· ὡς εἶναι τὸ ἀκούσιον ἐν τοῖς ἐφ’ ἡμῖν, ὅταν ἢ δι’ ἄγνοιάν τι πράττωμεν τούτων καὶ μὴ κατὰ τὴν ἐν αὐτοῖς ἀρχὴν μηδὲ ἑκόντες. ὅτι γὰρ δεῖ τῷ ἑκουσίῳ ὥσπερ τὸ μὴ ἀγνοεῖν, οὕτως δὲ καὶ τὸ μὴ βίᾳ ἀλλὰ καὶ τὸ ἐπ’ αὐτῷ προσκεῖσθαι ἐδήλωσεν ἐπὶ τῶν φύσει γινομένων ἐν ἡμῖν, ἃ καίτοι εἰδότων ἡμῶν γινόμενα, οὔπω ἐστὶν ἑκούσια, ὅτι μὴ ἐφ’ ἡμῖν ἐστιν ἡ ἀρχὴ τῆς ἐπ’ αὐτὰ κινήσεως. ἢ βίᾳ. τὸ λεγόμενον τοιοῦτόν ἐστι. ταῦτά ἐστιν ἀκούσια ὅσα ἀγνοεῖται ἢ μὴ ἀγνοεῖται μὲν μὴ ἐπ’ αὐτῷ δέ ἐστι, τουτέστι μὴ κατὰ τὴν ἐν αὐτῷ ἀρχὴν γίνεται ἀλλὰ βίᾳ· ὡς ἀντὶ | τοῦ ἢ τὸ ἀλλὰ τίθεσθαι καὶ εἶναι ἀλλὰ βίᾳ. [*](ῑεݲ f. 4r) εἰπὼν δὲ μὴ ἐπ’ αὐτῷ δ’ ὄν, πῶς εἶπε τοῦτο, ἐδήλωσεν ἐπενεγκὼν τὸ [*](7 λέγειν scripsi: λέγων FG 12 γινόμενον Michael: λεγόμενον FG 17 λελόχωται G 18 οὐδὲ G: οὐδὲν F 23 τῶν FG et Aristot. codd. Lb Mb: τοῦ Aristot. vulg. αὐτὴ FG: ὅλην Aristoteles 29 καὶ addidi: om. FG) βίᾳ, ὂν ἴσον ὡς εἰπεῖν τῷ ἀλλὰ βίᾳ· ὡς γὰρ τῷ μὴ ἐπ’ αὐτῷ ἀντὶ τοῦ βία κεχρημένος ἐδήλωσεν οἷον τὸ ἐγγηρᾶν ἢ ἀποθνήσκειν διὰ τὸ μὴ ἐν ἡμῖν εἶναι τὴν ἀρχὴν τῆς ἐπ’ αὐτὰ κινήσεως. φύσεως γὰρ ὄντες θνητῆς οὐ κύριοί ἐσμεν τοῦ ἐπὶ τοῦτο μὴ ἐλθεῖν· ἀνάγκῃ γὰρ ἥκομεν.

[*](p. 1135b2)

Ἔστι δὲ ὁμοίως ἐπὶ τῶν ἀδίκων καὶ τῶν δικαίων.

Εἰπὼν πρὸ ὀλίγου τὸ ἀδικεῖν καὶ τὸ δικαιοπραγεῖν ἐν τοῖς ἑκουσίως γινομένοις εἶναι καὶ διὰ τούτων τί ποτέ ἐστι τὸ ἀκούσιον ὑπομνήσας ἡμᾶς καὶ εἰπὼν ὅτι κτὰ συμβεβηκὸς γίνεται, ὃ κατὰ τὴν ἐν αὐτῷ ἀρχὴν ποιήσας τις ἢ γνωρίζων τι τούτων ἐν οἷς ἐστιν ἡ πρᾶξις οὐχ ἑκὼν ποιεῖ, τοῦτο λέγεται καὶ ἐπὶ τῶν δικαίων καὶ ἐπὶ τῶν ἀδίκων εἶναι τὸ κατὰ συμβε- βηκός. ὁ γὰρ ποιῶν τι τῶν δικαίων ἄκων καὶ διὰ φόβον κατὰ συμβεβηκὸς δικαιοπραγεῖ· ὅτι γὰρ οἷς συμβέβηκε δικαίοις εἶναι ταῦτα ποιεῖν λέγει, οὐ μὴν ἁπλῶς οὐδὲ κυρίως καὶ μὴ ἑκών. οὐ γὰρ ἐν τούτῳ τὸ δικαιοπραγεῖν· ὁμοίως καὶ ὁ μὴ ἐκ τῶν ἀδίκων τι ποιήσας ὡς ὁ ἀναγκασθεὶς μὴ ἀποσοῦναι τὴν παρακαταθήκην, κατὰ συμβεβηκὸς ἀδικεῖ (ὅτι γὰρ συμβέβηκε τῷ ὑπ’ αὐτοῦ πρασσομένῳ ἀδίκῳ εἶναι), οὐ μὴν ἁπλῶς· τὸ γὰρ ἀπλῶς ἦν ἐν τῷ ἑκόντα ποιεῖν αὐτά. λαβὼν δὲ ὅτι ἐν τοῖς ἑκουσίως γινομένοις ἐστὶ τό τε δικαιοπραγεῖν καὶ ἀδικεῖν, ὥσπερ καὶ τὸ ἑκουσίως ἢ ἀκουσίως τι ποιεῖν ἐν τοῖς ἐφ’ ἡμῖν, ἑξῆς τῶν ἑκουσίως γινομένων διαφοράς τινας δείκνυσι. τῶν γὰρ ἑκουσίως πρασσομένων τὰ μὲν προελόμενοι καὶ μετὰ προαιρέσεως ποιοῦμεν, τὰ δὲ οὐ προελόμενοι, ὥσπερ τὰ διὰ θυμόν. καὶ ὅτι γε ἔστι τινά, ἃ ἑκόντες ποιοῦμεν, οὐ προελόμενοι δέ, ἐνεδείξατο διὰ τὸ ὑπομνῆσαι ἡμᾶς ὅτι ἔνια ὧν ἑκόντες ποιοῦμεν οὐ προβουλευόμενοι ποιοῦμεν ἀλλ’ ἀπροβουλεύτως· ἦν δὲ ἡ προαίρεσις | τῇ βουλῇ· ὄρεξις "[*](ῑεݲ f. 4v) γάρ ἐστιν αὕτη βουλευτική, ὥστε οὐδὲ κατ’ ἀρετὴν καὶ κακίαν ταῦτα ἄν γένοιτο. τριῶν δὲ οὐσῶν βλαβῶν. διελὼν πρὸ ὀλίγου καθ’ ἑκάστας γε αὐτῶν ὁποῖά τε εἴδη καὶ ὁπόσα καὶ περὶ ποῖ ὄντα τυγχάνει ὕστερον ἐπι- σκέπτεσθαι, νῦν τοῦτο ποιεῖ. διελὼν γὰρ τὸ ἑκούσιον εἴς τε τὸ κατὰ προαίρεσιν καὶ εἰς τὸ χωρὶς προαιρέσεως, ἐπεὶ τῶν γινομένων τὰ μὲν ἀκουσίως γίνεται, τὰ δὲ ἑκουσίως, ἔστι δὲ ἡ ἀδικία βλάβη τις, ἀποδίδωσι νῦν ἡ πῶς γινομένη βλάβη ἀδικία. τῶν γὰρ βλαβῶν αἱ μὲν μετ’ ἀγνοίας τοῦ γινομένου γίνονται καί εἰσιν ἀκούσιοι, αἱ δὲ ἑκουσίως καὶ εἰδότων, καὶ τῶν μετ’ ἀγνοίας αἱ μὲν παράλογοι καὶ ἐκ παραδόξου γίνονται, αἱ δὲ τὸ μὲν ἀκούσιον ἔχουσιν, οὐ μὴν καὶ κατὰ <τὸ> παράλογον καὶ παράδοξον τὰς δὲ κατὰ ἄγνοιαν γινομένας βλάβας κοινῶς εἶπεν ἁμαρτήματα. μετὰ δὲ ταῦτα ὑποδιαιρέσεις αὐτῶν ποιεῖ· τὰς μὲν παραλόγως αὐτῶν γινομένας [*](4 κύριοι F: κυρίως G 10 λέγεται FG: scripscris λέγει 13 μὴ scripsi: μὴν FG 15 κατὰ F: ταῦτα G 23 προβουλευόμενοι F: προελόμενοι G 24 post προαίρεσις intercidisse videtur σύνεγγυς cf. Γ 4 p. 1111b20 26 γένοιτο F: λέγοιτο G τριῶν Aristoteles: τρίτον FG διελὼν FG: immo εἰπὼν 32 περὶ scripsi ex Aristotele p. 1135a 14: παρὰ FG ἑκουσίως corr. ex ἀκουσίως G: ἀκουσίως F 34 τὸ Michael: om. FG)

ἀτυχήματα καλῶν, τὰς δὲ μὴ παραλόγως ἁμαρτήματα ὁμωνύμως τῷ κοινῷ. εἴη δ’ ἄν παραλόγως γινόμενα τὰ σπάνια καὶ ἀπροσδόκητα, οἷον εἰ τὴν θύραν ἀνοίξαντος ἄφνω τινὸς ὁ πατὴρ παρεστὼς ἐπλήγη ἢ εἰ γυμναζομένου ἐν τῷ τοιούτῳ χωρίῳ καὶ ἀκοντίζοντος ἐν ᾧ οὐδεὶς ἐτύγχανεν ὤν, εὑρέθη τις τῶν οἰκετῶν ἀπὸ τύχης ὢν ἐν αὐτῷ καὶ περιπίπτων τῷ ἀκοντίῳ. τὰ γὰρ τοιαῦτα παράλογά τε καὶ ἀπροσδόκητα ὅσα δὲ μὴ ἔχει μὲν τὸ παράλογον, ἀγνοοῦντος μέντοι γίνεται ταῦτα ἁμαρτήματα. ὁ γὰρ ἐν ὁδῷ ἀκοντίζων, ἐν ᾖ εἰκὸς εἶναί τινα, καὶ τυχών τινος ἡμάρτηκε. καὶ αἱ τοιαῦται τῶν βλαβῶν ἁμαρτήματα καλοῦνται. Θεόφραστος μέντοι τὰ ἀτυχήματα οὐχ ὑπάγει τοῖς ἀδικήμασιν· ἔοικε δὲ μη | δὲ Ἀριστοτέλης. [*](ῑεݲ f. 5v) τίνα δὲ τὰ μετ’ ἀγνοίας γινόμενά ἐστι; πάλιν αὐτὰ διδάσκει καὶ τίθησι πέντε. οὐ τοῦτο δὲ λέγει, ὅτι τὰ μετὰ ἀγνοίας γινόμενα περὶ τὴν τῶν πάντων τῶν προειρημένων ἄγνοιαν γίνεται, ἀλλ’ ὅτι περὶ τὶ τούτων ἀγνοη- θέν· ἱκανὸν γὰρ καὶ ἕν τι τούτων πρὸς τὸ γινόμενον ἐν ἀγνοίᾳ γενέσθαι. ταῦτα δέ, φησίν, ἔστι τό τε ὃν καὶ ᾧ καὶ ὃ καὶ οὗ χάριν καὶ ὥς ἐστι. τὸ μὲν ὅν, περὶ ὃν ἡ πρᾶξις, ᾧ δὲ τὸ ὄργανον, ὃ δὲ ἡ πρᾶξις αὐτή, οὗ δὲ χάριν τὸ τέλος, ὡς δὲ ὁ τρόπος. ὅταν μήτε ὅν, τουτέστι περὶ ὃν ἡ πρᾶξις· ὃ δὲ τῆς πράξεως αὐτῆς· περὶ ὃν μὲν γὰρ τὸν πατέρα τυχόν, ὃ δὲ ἡ πρᾶξις, ἡ τῶν μυστηρίων τυχὸν ἐκφορά, ὧ δὲ τὸ ὄργανον, τυχὸν τὸ ἀκόντιον ἢ ὁ καταπέλτης, οὗ δὲ τὸ τέλος, τυχὸν φίλτρον ἢ ὑπνωτικόν, ὡς δὲ ὑπνωτικὸν πιὼν τυχὸν λάθοι θανασίμῳ θανάσιμον ἐργασάμενος. ἢ οὐχ ὃν ἢ οὐχ ὡς. ἠρέμα γὰρ οἰόμενος πλήττειν ἔπληξε σφοδρῶς. ὅταν μὲν οὖν παραλόγως, τουτέστιν ἀπροσδοκήτως οὐ περὶ τὴν τοῦ ποιοῦντος ῥᾳθυμίαν γινομένη τὸ ἔξωθεν εἶναι τὴν ἀρχὴν καὶ τὴν αἰτίαν, ὡς ὅταν τις δισκεύων ἔνθα οὐδεὶς ἦν, εἶτα ἔπληξέ τινα δισκεύων, ἀπὸ τύχης γέγονεν. ἀλλ’ ὀργίσας. τὸν θυμούμενόν φησι τῶν ἑκόντων εἶναι. τῶν γὰρ ἑκόντως ποιούντων, οὓς καὶ εἰδότας λέγει, οἱ μὲν καὶ προελόμενοι ποιοῦσιν, οἳ δ’ οὔ. τὰ μὲν οὖν μὴ προβουλευσαμένων γινόμενα ἀδικήματα λέγει. τοιαῦτα δὲ τὰ δι’ ὀργὴν γινόμενά φησι. τὰ γὰρ περὶ τὰς ὀργὰς ἁμαρτανόμενα ἀπροβουλεύτως γίνεται. τὰ δ’ ἄλλα πάθη ὅσα ἀναγκαῖα <ἢ> εἶεν ἄν ἔρωτες λῦπαι καὶ φόβοι· φυσικὰ γὰρ πάθη ταῦτα (καὶ πολλὰ διὰ ταῦτα ἀπροβουλεύτως ἁμαρτάνεται), ἀναγκαῖα δὲ δίψα λιμός. καὶ γὰρ φο- βηθείς τις μὴ τρωθείη προλαβὼν ἔτρωσε καὶ ἔβλαψε προβουλευσάμενος | καὶ ἐρῶν ἐπείσθη κελεύσαντι τῷ ἐρωμένῳ οὐ προβουλευσάμενος καὶ [*](ῑεݲ f. 5v) λυπηθεὶς παρ’ αὐτὴν τὴν λύπην, ἐποίησέ τι ὃ εἰ ἐσχόλασε τῷ βουλεύσα- σθαι οὐκ ἐποίησε. καὶ ἔπιε δέ τις ἀλλότριον πόμα ἢ σιτία ἥρπασε διὰ λιμόν, ὧν εἰ ἐβουλεύσατο οὐδὲν ἐποίησεν. ὁ δὴ τούτων τι πράξας, διότι μὲν εἰδὼς καὶ ἑκὼν ἐποίησεν ἀδικεῖ, ὅτι δὲ μὴ προελόμενος οὐδέπω ἄδικος· [*](7 ἀγνοοῦντος G: ἀγνοούντως F 12 περὶ F: παρὰ corr. ex περὶ G τῶν delendum videtur 13 περὶ scripsi: παρὰ FG 15 τό τε ὃν καὶ ᾦ καὶ ὃ scripsi: τί τε ὃν καὶ ᾦ καὶ ᾦ F: καὶ ᾦ (prius) usque ad τὸ μὲν ὃν (2) G add. in rnarg. 16 ᾦ δὲ scripsi: οὗ δὲ FG 17 περὶ ὃν scripsi: περὶ ὃ FG 24 τὸ FG: an τῷ? 26 ἀλλ’ ὁ ὀργίσας Aristot. 30 ἡ Aristoteles: om. FG 32 ἀναγκαῖα scripsi: ἀναγκαῖον FG 33 aut προβουλευσάμενος delendum aut οὐ praemittendum) ὁ δὲ ἐκ προαιρέσεως βλάπτων οὐ μόνον ἀδικεῖ ἀλλ’ ἤδη μοχθηρὸς καὶ ἄδικος ἔσται· ὡσαύτως καὶ ὁ διὰ θυμόν τι ποιήσας εἰδὼς μὲν ἐποίησε καὶ ἑκών, οὐ προβευλεύσας δὲ οὐδὲ προελόμενος. ὁ γὰρ ὑβρισθεὶς καὶ διὰ τοῦτο τρώσας οὐκ ἐν ἑαυτῷ τὴν ἀρχὴν ἔσχεν ἀλλ’ ἐν τῷ ὑβρικότι. ὁ γὰρ ὀργίσας τὸ πᾶν εἴργασται. τοῦτο δὲ προσέθηκεν ἐπεὶ προεῖπεν ὅτι τὰ διὰ θυμὸν πραχθέντα ὑπὸ εἰδότων μὲν γίνεται, οὐ μὴν κατὰ προαίρεσιν, οὐδὲ γὰρ προβουλευσαμένων.

[*](p. 1135b27)

ἔτι δὲ οὐδὲ περὶ τοῦ γενέσθαι ἢ μή.

Καὶ τοῦτο σημεῖον παρέχεται τοῦ τοὺς διὰ θυμόν τι πράξαντας μὴ ἐπιβούλως μηδὲ ἀπὸ κακίας πεποιηκέναι, ὃ οὐ ποιοῦσιν οἱ ἐξ ἐπιβουλῆς ἀδικοῦντες. ὁμολογοῦντες γὰρ τὸ γεγονέναι διαμφισβητοῦσι περὶ τοῦ δι- καίως αὐτὸ πεποιηκέναι. ὡς γὰρ ἠδικημένοι οἱ δι’ ὀργήν τι ποιοῦντες καὶ ἀμυνόμενοι τοὺς πράξαντας ποιοῦσιν. ἐπὶ φαινομένῃ γὰρ ἀδικία ἡ ὀργή ἐστι. διὸ καὶ ἐπὶ τοῦ δικαίως πεποιηκέναι ἀμφισβητοῦσιν. οἱ μὲν γὰρ ἐν τοῖς συναλλάγμασι βλάπτοντες περὶ τοῦ γεγονέναι ἀμφισβητοῦσιν· τὸ γὰρ δρᾶμα ἀμφισβητοῦσιν ἅτε ἐξ ἐπιβουλῆς ποιοῦντες τοιοῦτον, οἱ μὲν ἀποδεδωκέναι τὸ ὀφειλόμενον λέγοντες, οἱ δὲ μὴ κεκομίσθαι, ὧν ἀνάγκη τὸ ἕτερον εἶναι πάντως. κακὸν μὲν γάρ τις | εἴη διὰ λήθην [*](ῑεݲ f. 6r) ποιῶν ἢ δι’ ἄγνοιαν ἐπὶ δὲ τῶν διὰ θυμὸν παθῶν περὶ μὲν τοῦ γεγονέναι τὸ πρᾶγμα ὁμολογοῦσιν οἱ πεποιηκότες, περὶ δὲ τοῦ δικαίως ἢ ἀδίκως ἢ μὴ δικαίως ἡ ἀμφισβήτησις τῷ πεποιηκότι καὶ τῶ πεπονθότι. οὐ γὰρ ὥσπερ ἐν τοῖς συναλλάγμασιν. οἱ γὰρ ἐν τοῖς συναλλάγμασι βλάπ- τοντες περὶ τοῦ γεγονέναι ἀμφισβητοῦσιν, οἱ μὲν ἀποδεδωκέναι φέρε εἰπεῖν τὸ ὀφειλόμενον λέγοντες, οἱ δὲ μὴ κεκομίσθαι. ἄν δ’ ἐκ προαιρέσεως βλάψῃ, ἀδικεῖ· ὅτι μηδέπω ἄδικος μηδὲ ἀδικεῖ διὰ πάθος τι ποιήσας. διὰ πλειόνων περιστήσας τὸ τοῖς προειρημένοις ἀκόλουθον ἐπιφέρει, ὅτι ὁ ἐκ προαιρέσεως βλάπτων ἀδικεῖ. τὸ δὲ κατὰ ταῦτα ἤδη τὰ ἀδικήματα, τουτέστι κατὰ τὰς τοιαύτας βλάβας βλάπτων ἤδη καὶ ἄδικός ἐστιν· ἀδικήματα γὰρ εἶπε τὰς βλάβας. ὅταν οὖν κατὰ προαίρεσιν βλάπτῃ τις ἡ νέμων αὑτῷ τὸ πλέον παρὰ τὸ ἀνάλογον ἢ πλεονεκτῶν καὶ τὸ ἴσον παραβαίνων, οὗτος ἤδη ἄδικος, ὡς δὲ ἄδικος μὲν καὶ ἀδικεῖ ὁ κατὰ προ- αίρεσιν βλάπτων ὁ δὲ εἰδὼς μέν, μὴ κατὰ προαίρεσιν δὲ πράττων οὐκ ἀδικεῖ· ἀδίκημα μέντοι τὸ γινόμενόν ἐστιν. οὕτως ἔχει καὶ ἐπὶ τοῦ δικαίου. ὁ μὲν γὰρ πρὸς τῷ εἰδέναι καὶ κατὰ προαίρεσιν δίκαια ποιῶν δίκαιος, ὁ δὲ εἰδὼς μέν, μὴ κατὰ προαίρεσιν δὲ ποιῶν, δικαιοπραγεῖ μέν, οὐ μέντοι καὶ δίκαιός ἐστι. τῶν δ’ ἀκουσίων. πάντες γὰρ ὅσοι ἐξ ἐπι- βουλῆς βλάπτουσιν, ἐπεὶ μὴ ἀγνοοῦντες ποιοῦσιν, ἤδη διὰ κακίαν καὶ μοχ- θηρίαν οὗτοι βλάπτουσιν. ἀκούσια δὲ νῦν ἔοικε λέγειν πάντα τὰ μὴ κατὰ [*](13 ἐπιφαινομένη F: ἐπιμεμφομένη G 21 τῶ F: om. G 25 ἀδικεῖ scripsi: ἀδικεῖν FG 34.35 δίκαιος — ποιῶν (35) F: om. G 38 λέγειν corr. ut videtur ex λέγει F: λέγει G)

προαίρεσιν γινόμενα. τὰ γὰρ διὰ πάθος γινόμενα πρὸ ὀλίγου ἑκούσια μὲν εἶπεν, ἀπροαίρετα δέ, νῦν δὲ τοῖς | ἀκουσίοις ὑποτάσσει καὶ ταῦτα. καθόσον [*](ῑεݲ f. 6v) μὲν γὰρ οὐ δι’ ἄγνοιαν γίνεται ἑκουσίως γίνεσθαι δοκεῖ, καθόσον δὲ οὐ κατὰ προαίρεσιν ἀκουσίως· τῶν δὴ ἀκουσίως γινομένων ὅσα πρὸς τῷ ἀγνοεῖν καὶ δι’ ἄγνοιαν γίνεται, ταῦτα συγγνώμης ἄξια. δι’ ἄγνοιαν εἶπε γίνεσθαι ἐφ’ ὧν τὸ καθ’ ἕκαστά τι ἐν οἷς ἡ πρᾶξις, (7.) ἦν καὶ κυρίως ἀκούσια. ὅσα δὲ οὐ δι’ ἄγνοιαν γίνεται ἀγνοούντων δέ ἦν δὲ ταῦτα τὰ περὶ τὴν τοὐ καθόλου καὶ τοῦ προσήκοντος ἄγνοιαν ἁμαρτήματα. ταῦτα δὲ ἦν τὰ διά τι πάθος γινόμενα), τούτων φησὶν ὅσα διὰ πάθος γίνεται μὴ ἀνθρωπικὸν μήτε φυσικὸν οὐ συγγνωμονικά. ἐπιζητήσαι δ’ ἄν τις εὐλόγως τί μὲν τὰ φυσικά, τί δὲ τὰ ἀνθρωπικὰ πάθη λέγει. εἰ γὰρ λέγει ταῦτα λύπην ἡδονὴν φόβον ἔλεον καὶ τὰ τούτοις ὅμοια, οὐ μόνον ἄν λέγοι συγγνώμης ἄξια εἶναι τὰ δι’ ἄγνοιαν γινόμενα, ἃ καὶ κυρίως ἦν ἀκούσια, ἀλλὰ καὶ τῶν ἑκουσίων πολλά τε καὶ πολλοὶ τῶν ἐν τοῖς πάθεσι τούτοις ὄντων εἰδότες καὶ ἑκόντες ἁμαρτάνουσιν, ὡς ἔδειξεν ἐν τῷ τρίτῳ. ἢ διαφέροι ἄν καὶ ἐν τούτοις τὸ προαιρούμενον αὐτὰ πράττειν ᾗ προαιρούμενον καὶ διὰ τοῦτο καὶ ἡ μὲν ἀκρασία οὐκ ἀδικία, ἡ δὲ ἀκολασία κακία; φυσικὰ δὲ καὶ ἀνθρώπινα λέγοι ἄν πεῖναν δίψαν καὶ ὅσα τούτοις ἕπεται, μᾶλλον δὲ περὶ τὰ ἀναγκαῖά ἐστιν ὧν χωρὶς ἀδύνατον εἶναι. ὁ γὰρ διὰ λιμὸν καὶ τὴν τῶν ἀναγκαίων ἐπιθυμίαν τε καὶ ἀπορίαν ἁμαρτάνων συγγωστός, ὁ δὲ τοιᾶσδέ τινος ἐπιθυμίᾳ τροφῆς καὶ τοιοῦδέ τινος ἐπιθυμίᾳ οἴνου, οὐκ ἔστι συγγνώμης ἄξιος. οὐκέτι γὰρ ἡ τῶν τοιούτων ἐπιθυμία φυσικὸν πάθος καὶ συνᾴδοι ἂν οὕτως λεγόμενα τοῖς ἐν τῷ τρίτῳ· εἰ δὲ μή, διαφωνίαν ἔχει τινὰ νῦν· τῶν δὲ ἀκουσίων εἶπεν ἀντὶ τοῦ τῶν φύσει γινομένων ἀκουσίων· οὐ γὰρ ἀληθῶς ἀκούσια τὰ διὰ πάθος· δῆλον δὲ ἐκ τοῦ μηδὲ συγγνώμης ἀξιοῦσθαι.

[*](p. 1136a10)

Ἀπορήσειε δ’ ἄν τις. |

Εἰπὼν ἐν τοῖς ἔμπροσθεν τί τὸ ἀδικεῖν καὶ ἀδικεῖσθαι καὶ ὁσαχῶς, [*](ῑεݲ f. 7r) νῦν ἀπορεῖ εἰ ἔστι καὶ ἑκόντα ἀδικεῖσθαι, καὶ τὰ τοῦ Εὐριπίδου παρατίθεται ἰαμβεῖα ἐκ τοῦ Βελλεροφόντου μαρτυρίαν· ὃ μὴ ἀποδεχόμενος προσέ- θηκε τὸ ἀτόπως· παρὰ λόγον γὰρ τὸ εἰρημένον καὶ ἄτοπον τὸ ἢ θέλουσαν ὑπὸ ἑκόντος ἀνῃρῆσθαι τοῦ παιδὸς ἢ μὴ θέλουσαν ἢ] θέλουσαν ἀναιρεθῆναι ὑπὸ ἄκοντος [ἀναιπεθῆναι] τοῦ παιδός· τοῦτο δὲ ἢ ἰδίως τῷ Εὐριπίδῃ εἰρη- μένῳ ἐπιφέρει παντελῶς γὰρ ἄτοπον τὸ ἢ θέλουσαν οὐκ ἑκών) ἢ καθόλου προδιορθούμενος ὡς ἄτοπον τὸ λέγειν ἑκόντα τινὰ ἀδικεῖσθαι, ὅτι [*](6 ἐφ’ Michael: ἀφ’ FG ἆ ex Micbaele addidi: om FG, sed ἀγνοεῖται quoque, quod illic praecedit, desiderari videtur 8 τὰ περὶ τὴν τοῦ scripsi ex Michaele: παρὰ τὰ FG 11 τί δὲ G: τίνα δὲ corr. ex τί δὲ F man. 2 13 λέγοι scripsi: λέγει FG 15 ἐν τῷ τρίτῳ] c. 3 p. 1111b1 sq. et c. 4 16 διαφέροι scripsi: διαφέρει FG 21 τοιᾶς δή τινος FG 30 βελεροφόντου FG Euripidis Alcmeoni tribuit versus Welcker v. Nauck FTG p. 381 2 μαρτυρίαν F: μαρτυρίας G 32 μὴ θέλουσαν ἣ et 33 ἀναιρεθῆναι seclusi)

αἰτία οὐκ εὔλογος συνέστηκε. διὰ δὴ τοῦτο αὐτὸ τὸ εἰρημένον ὑπεύθυνόν ἐστι. ζητεῖ δὲ ὅλως εἰ ἔστιν ἑκόντα ἀδικεῖσθαι ἢ ὥσπερ τὸ ἀδικεῖν ἑκούσιόν ἐστι τούτῳ γὰρ ὁ ἀδικῶν ὁρίζεται τῷ ἑκὼν καὶ κατὰ προαίρεσιν βλάπτειν), οὕτω καὶ τὸ ἀδικεῖσθαι πᾶν ἀκούσιον ἀντικείμενόν τε τῷ ἀδικεῖν ἢ καὶ τὸ αὐτὸ πᾶν ἑκούσιον καὶ τὸ ἀδικεῖν. ὁμοίως δὲ καὶ ἐπὶ τοῦ δικαιοῦσθαι τὴν αὐτὴν ἀπορίαν φησὶ καὶ ζήτησιν εἶναι ἥνπερ ἐπὶ τοῦ ἀδικεῖσθαι. καὶ διὰ τί, λέγει· ἐπεὶ γὰρ τὸ δικαιοπραγεῖν πᾶν ἑκούσιον, ὥσπερ καὶ τὸ ἀδικεῖν ἀντικείμενον (ἀντίκειται δὲ ὡς τὸ ἀδικεῖν τῷ ἀδικεῖσθαι, οὕτω τὸ δικαιοπραγεῖν τῷ δικαιοῦσθαι, ὁμοίως δ’ ἂν καὶ τὸ ἀδικεῖσθαι ἔχοι ἄν ἑκάτερον αὐτῶν), ἢ ὡς ἀκούσιον εἴη ἀντικείμενον τούτῳ ὡς ἀντίκειται ὄντι ἑκουσίῳ ἢ ὡς ἑκούσιον ἑκουσίῳ. ἔστι δὲ δικαιοῦσθαι τὸ ὑπὲρ τοῦ δικαίου ἀνισοῦσθαι κατὰ τὸ ἐπανορθωτικὸν δίκαιον. αὐτὸς μὲν οὖν φησιν, ὁμοίως ἔχει τὸ ἀδικεῖσθαι πρὸς τὸ ἀδικεῖν καὶ τὸ δικαι- οῦσθαι πρὸς τὸ δικαιοπραγεῖν καὶ γὰρ ἐν τούτῳ ὁ μέν τίς ἐστι τὰ ἀλλότρια λαμβάνων καὶ πλεονεκτῶν, ὃς οὐκ ἄκων ἔχει ταῦτα, ὁ δὲ ἐλαττούμενος, ἐφ’ οὗ τὸ | ἑκούσιόν τε καὶ τὸ ἀδικεῖσθαι κατηγορεῖται. εἰ δὲ ἰδίως [*](ῑεݲ f. 7v) δικαιοῦσθαι λέγοιεν οἱ ἠδικηκότες ἐπανορθούμενοι καὶ ἐξισούμενοι τῇ ἀφαι- ρέσει οὗ ἐπλεονέκτησαν καὶ ὥσπερ κολαζόμενοι, καὶ οὕτως ἄν ὅμοιον εἴη τὸ ἀδικεῖσθαι καὶ τὸ δικαιοῦσθαι· ἄμφω γὰρ ἀκούσια. ὁμοίως δὲ καὶ ἐπὶ τοῦ δικαιοῦσθαι. ἡ αὐτή φησι ζήτησις καὶ ἐπὶ τοῦ ἀδικεῖσθαι εἰπεῖν ἔστιν ἀκούσιον ἢ οὔ ἢ μᾶλλον ἑκούσιον, ἐπεὶ τὸ δικαιοπραγεῖν πᾶν ὃ ἐστιν ἀντικείμενον αὐτῷ ἑκούσιον εἶναι λέγει.

[*](p. 1136a21)

Ἄτοπον δ’ ἄν δόξειεν.

Ὅτι μὴ οἷόν τε λέγειν πᾶν τὸ δικαιοῦσθαι ἑκούσιον, προστίθησι λέγων ἔνιοι γὰρ δικαιοῦνται οὐχ ἑκόντες. εἶεν δ’ ἄν οὗτοι ἠδικηκότες ὧν πλέον ἐχόντων ὁ δίκαιος ἀφαιρεῖται. ἔοικε δὲ διὰ τούτων συγχωρεῖν τὸ μὴ μόνον τοὺς ἠδικηκότας ἐπὶ τῇ ὑπὲρ τοῦ δικαίου ἐπανορθώσει δικαι- οῦσθαι ἀλλὰ καὶ τοὺς ἠδικημένους· οὗτοι γὰρ εἶεν μὴ ἄκοντες ἀλλ’ ἑκόντες δικαιούμενοι ὅσοι ἐλαττοῦνται, οἱ δὲ ἄκοντες ὅσοι ἐπλεονέκτουν· οἱ δὲ ἄκοντες οὐδένα ἐπλεονέκτουν. ἢ εἰπεῖν δεῖ ὡς τὸ ἀδικεῖν πᾶν ἑκούσιον ὁμοίως καὶ τὸ δικαιοπραγεῖν, οὕτω τὰ τούτῳ ἀντικείμενα τό τε ἀδικεῖσθαι καὶ τὸ δικαιοῦσθαι ἔχειν ὡς ἑκάτερον αὐτῶν, ἢ πᾶν ἑκούσιον εἶναι. ἢ πᾶν ἑκούσιον. δεικνὺς ὅτι μὴ οἷόν τε πᾶν τὸ δικαιοῦσθαι ἑκούσιον εἶναι· εἴη δ’ ἄν δεδειχὼς ὅτι πᾶν ἄρα ἀκούσιον, καὶ ὅτι τοῦτό ἐστι τὸ δεδειγμένον, ἐκ τῶν ἐπιφερομένων δῆλον· πότερον ὁ τὸ ἄδικον πεπονθώς· ἀντὶ τοῦ ὁ δικαιωθείς, εἴ γε μὴ πᾶν τὸ δικαιοῦσθαι ἑκούσιον εἶναι δοκεῖ. οὐδὲ γὰρ τῷ πλεονεκτοῦντι καθ’ αὑτό ἑκούσιον· ἢ ὥσπερ ἐπὶ τοῦ [*](4 ἀκούσιον F: ἑκούσιον G 12 κατὰ scripsi: καὶ FG 13 ἔχει FG: ἔχειν Diels 19 καὶ addidi: om. FG 24 λέγων scripsi: λέγει FG 30 εἰπεῖν δεῖ scripsi: εἰπὼν δεῖν FG 32. 33 ἡ πᾶν FG: εἰ πᾶν Aristoteles, cf. tamen lectionem codicis Mb 33 δεικνὺς FG: an δείκνυσι? 36 μὴ Diels: μὴν FG 37 ὥσπερ καὶ ἐπὶ Aristoteles Comment. Arist. XX Eustratius in Ethica. 16)

πράττειν καὶ ἐπὶ τοῦ πάσχειν ἐστίν. ἀπορήσας εἴ ἔστιν ἀδικεῖσθαι ἑκόντα καὶ κοινοποιήσας τὸν λόγον καὶ ἐπὶ τοῦ δικαιοῦσθαι ὡς ὁμοίως ἔχοντος ἐκείνου τε πρὸς τὸ ἀδικεῖν καὶ τοῦ δικαιοῦσθαι πρὸς τὸ δικαιο- πραγεῖν καὶ ὀφειλόντων | αὐτῶν ἢ ἀμφοτέρων ἑκουσίων εἶναι ἢ ἀκουσίων. [*](ῑεݲ f. 8r) καὶ ἐπεὶ μὴ οἷόν τε τὸ δικαιοῦσθαι ἑκούσιον πᾶν λέγειν, προσθεὶς νῦν πειρᾶται δεικνύναι, πῶς οἷόν τε ἑκάτερον αὐτῶν [δεικνύμενον] πῶς μὲν ἀκούσιον, πῶς δὲ ἑκούσιον λέγειν· διό φησιν ὥσπερ ἐπὶ τοῦ πράττειν ἔχει πράττειν δὲ ἦν τό τε ἀδικεῖν καὶ τὸ δικαιοπραγεῖν), οὕτως ἕξει καὶ ἐπὶ τοῦ πάσχειν (πάσχει δέ ἐστι τό τε ἀδικεῖσθαι καὶ τὸ δικαιοῦσθαι). ἐπεὶ δὲ τοῦ ἀδικεῖν καὶ τοῦ δικαιοπραγεῖν ἦν τὸ μὲν καθ’ αὑτό, τὸ δὲ κατὰ συμβεβηκός, τὸν αὐτὸν τρόπον καὶ ἐπὶ τούτων ἕξει. ὡς οὖν ἐπ’ ἐκείνων λέγεται τὸ διττόν ἀδικεῖν τε γὰρ ἦν τὸ μὲν καθ’ αὑτό, τὸ δὲ κατὰ συμβεβηκός), ὁμοίως δὲ καὶ ἐπὶ τοῦ δικαιοπραγεῖν. καὶ τὸ μὲν ἀδικεῖν καθ’ αὑτὸ καὶ τὸ δικαιοπραγεῖν καθ’ αὑτὸ αὑτὸ ἑκούσια, τὰ δὲ κατὰ συμβεβηκός. ἑκούσια δὲ οὕτως φησὶν ἔχειν καὶ ἐπὶ τοῦ ἀδικεῖσθαι <καὶ> δικαιοῦσθαι καὶ ἔσεσθαι ἑκάτερον καὶ τούτων διττόν, καὶ τὸ ἀδικεῖσθαι καὶ τὸ δικαιοῦσθαι. ἐπεὶ γὰρ ἔστι τὰ ἄδικα πάσχειν τε καὶ βλάπτεσθαι ἑκόντα καὶ ἄκοντα, ὁ μὲν ἑκὼν ταύτα πάσχων κατὰ συμβεβηκὸς ἄν εἴη ἀδικούμενος, ὡς δείξει, καὶ εἴη ἄν οὗτος ἀντικείμενος τῷ κατὰ συμβεβηκὸς ἀδικοῦντι, οὕτως ἔχων οὗτος τὸ πάσχειν τε καὶ ἀδικεῖσθαι ὡς ἐκεῖνος τὸ ποιεῖν καὶ ἀδικεῖν, κατὰ συμβεβηκός. ὅ τε ποιῶν ἀδικεῖ, ἄκων γάρ, καὶ ὁ πάσχων ἀδικεῖται, ἑκὼν γάρ. ὁ δὲ καὶ ἄκων τὰ ἄδικα πάσχων καὶ βλαπτόμενος ἁπλῶς ἄν εἴη ἀδικούμενος, ἀντικείμενος τῷ ἁπλῶς ἀδικοῦντι καὶ τούτων ὡς ὁ ἀδικῶν ἔχει τὸ ἀδικεῖν (ἁπλῶς γὰρ διότι ἑκών), οὕτως καὶ ὁ ἀδικούμενος τὸ ἀδικεῖσθαι (ἁπλῶς γὰρ οὗτος, ἄκων δέ). ὁ αὐτὸς λόγος καὶ ἐπὶ τοῦ δικαιοῦσθαι· ὁ μὲν κατὰ συμβεβηκὸς δικαιούμενος ἑκὼν δηλονότι πάσχει τὰ δίκαια, ἀντικείμενος τῷ κατὰ συμβεβηκὸς δικαιοπραγοῦντι, [*](ῑεݲ f. 8v) ὅς ἐστιν ἄκων τὰ δίκαια ποιῶν. εἴη δ’ ἄν οὗτος δικαιούμενος μόνος, ὁ ἀδικήσας καὶ ἐπανορθούμενος.

[*](p. 1136a31)

ἰ δ’ ἔστιν ἁπλῶς τὸ ἀδικεῖν.

Μεταβαίνει ἐπὶ τὸ δεύτερον πρόβλημα τὸ εἰ αὐτός τις αὑτὸν ἀδικεῖ καὶ εἰ ἑκών τις ὅλως ἀδικεῖται. διὸ εὐλόγως προστέθειται ἡ προειρημένη ἀπορία τῇ πρώτῃ· τὸ πρῶτον δὲ * * * δείκνυσιν δὲ ὅσον ἐπὶ τῷ λόγῳ τῷ ἀποδεδομένῳ τοῦ ἀδικεῖν, ὡς ἀδικήσει τις αὐτὸς αὑτόν. εἰ γὰρ ἔστιν ἀπλῶς καὶ χωρὶς προσθήκης τὸ ἀδικεῖν τὸ βλάπτειν ἑκόντα τινά, τὸ δὲ ἑκόντα ἐστὶ τὸ μὴ δι’ ἄγνοιαν ἀλλ’ εἰδότα ταῦτα ἐν οἷς ἡ πρᾶξις, εἴη ἄν αὑτὸν ἀδικεῖν· ὁ γὰρ ἀκρατὴς ἑκὼν ἀδικεῖ αὑτόν. εἰ γὰρ εἰδὼς τὰ καθ’ ἕκαστα καὶ μὴ ἀγνοῶν τὰ εἰς βλάβην αὑτοῦ πράσσει, [εἰ δὲ ἑκὼν αὑτὸν [*](6 δικνύναι G δεικνύμενον FG; ego cancellavi 7 ὥσπερ καὶ ἐπὶ FG 10 δικαιπραγεῖν G καὶ inseruit Diels 16. 17 καὶ τὸ δικαιοῦσθαι scripsi: καὶ τοῦ δικαιοῦ- σθαι FG 33 post πρῶτον δὲ rasura 23 fere litterarum F: totidem spatium G 27 εἰ δὲ—p. 243,2 εἰ δὲ FG: cancellavi)

ἀδικεῖ αὐτός τε εἰδὼς τὰ καθ’ ἕκαστα καὶ μὴ ἀγνοῶν τὰ εἰς βλάβην αὐτοῦ πράττει, εἰ δὲ] ἑκὼν αὑτόν βλάπτει, καὶ βλάπτοιτο ἄν ἑκών, ὥστε καὶ ἀδι- κοῖτο ἄν ἑκὼν· ἀλλὰ καὶ ὑπ’ ἄλλου ἑκών τις δι’ ἀκρασίαν βλάπτοιτο ἑκόντως, ὥστε καὶ ἀδικοῖτο ἄν ἑκόντως. ὁ γὰρ ἀκρατῶς ὑπὸ ἐρωμένης ἀποσυλώμενος τὰ αὑτοῦ ἑκὼν βλάπτεται. ἢ οὐκ ὀρθὸς ὁ διορισμός; τῷ τοῦ ἀδικεῖν διορισμῷ τὸ λεῖπον προστίθησιν, οὗ προστεθέντος οὔτε ἑαυτόν τις ἀδικήσει εἰ μὴ κατὰ συμβεβηκὸς οὔτε ἑκὼν ἀδικήσει. ἔστι δὲ ὃ προ- στίθησι τὸ παρὰ τὴν τοῦ βλαπτομένου βούλησιν. τότε γὰρ ἀδικήσει ὁ ἀδικῶν, ὅταν ἑκὼν βλάπτῃ παρὰ τὴν βούλησιν τοὐ βλαπτομένου. βλάπτεται τι μὲν γάρ τις ἑκὼν καὶ τὰ ἄδικα πάσχει, ἀδικεῖται δὲ οὐδεὶς ἑκών· τὸ γὰρ παρὰ τὴν βούλησιν τὴν αὑτοῦ βλάπτεσθαι ἀδικεῖσθαί ἐστι καὶ τὸ ἀδικεῖν τὸ ἑκόντα βλάπτειν παρὰ τὴν βούλησιν τοῦ βλαπτομένου. ὁ δὲ ἀκρατὴς ἑαυτὸν βλάπτων, ἤτοι παρὰ τὴν αὑτοῦ βούλησιν τοῦτο ποιεῖ καὶ οὐκ | ἀδικεῖ (εἰ δὲ μὴ ἀδικεῖ, οὐδ’ αὑτόν) ἢ οὐδὲ παρὰ τὴν αὑτοῦ βούλησιν [*](ῑεݲ f. 9r) λῆσιν ποιεῖ ἀλλ’ ἑκὼν καὶ εἴη ἄν καὶ βλαπτόμενος. οὐκ ἀδικεῖται ὑπ’ ἄλλου τε ἑκὼν βλαπτόμενος· οὐκ ἀδικεῖται, ὅτι ἑκών· ὁ δὲ οὕτως βλαπτόμενος οὐκ ἀδικεῖται, ὅτι μὴ παρὰ τὴν βούλησιν τὴν αὑτοῦ βλάπτεται. ὁ δὲ ἀκρατὴς ὃ οὐκ οἴεται. ἡ δύναμις τῆς λέξεως αὕτη ἄν εἴη. οὐδὲ ὁ ἀκρατής, τοῦτο προσυπακοῦσαι δεῖ, ὅτι ὑφ’ ἑαυτοῦ ἀδικεῖται· ἑκὼν γὰρ βλάπτεται, εἴ γε καὶ ἑκὼν βλάπτει αὑτόν (ἦν δὲ τοῦτο ἀδικεῖσθαι), ἀλλὰ πράττει μὲν παρὰ τὴν βούλησιν ἃ πράττει, οὐ μὴν καὶ ἄκων. τὸ δὲ ἑξῆς τοῦ παρὰ τὴν βούλησιν αὐτὸν πράττειν ἃ πράττει δεικτικόν ἐστιν. ἐπ’ αὐτῷ γὰρ τὸ μὴ πράττειν καὶ τὸ μὴ κινεῖν τὰ ὀργανικὰ μόρια ἐπὶ τοῦτο καὶ αὑτῷ αἴτιος τοῦ ἡττᾶσθαι ὑπὸ τῆς ἡδονῆς, ὥστε μήτε ἀγνοῶν τὰ ἐν οἷς ἡ πρᾶξις τῆς βίας ἑαυτοῦ αἴτιος, ἑκὼν ποιεῖται τὰ βλαβερὰ εἰς ἑαυτόν. εἰ δὲ καὶ ἑκὼν ποιεῖ, καὶ παρέχει ἑκών· εἰ δὲ τοῦτο, οὐκ ἀδι- κεῖται. ὁ δὲ τὰ αὑτοῦ διδούς, ὥσπερ Ὅμηρός φησιν· ὅτι μηδὲ οἱ τοι- οῦτοι ἀδικοῦσιν αὑτοὺς ἢ ἑκόντες, ἀδικοῦσι γὰρ ὅσοι τε ἀκρατεῖς, προιέμενοι τὰ αὑτῶν ἑκόντες, ὅ τε Γλαῦκος ὁ παρ’ Ὁμήρῳ χρυσᾶ ἀντὶ χαλκείων δοὺς δείκνυσι προσχρώμενος τῷ ἐπ’ αὐτοῖς εἶναι τὸ μὴ διδόναι, ὥστε ἐπ’ αὐ- τῷ ὄντος τοῦ μὴ διδόναι τὰ ἑαυτῶν ἑκόντες διδόασιν. εἰ δὲ ἑκόντες διδόασιν, ἡ δὲ δόσις ἐστὶν αὐτοῖς βλαβερά, ἑκόντες ἄρα βλάπτονται. τὸ δὲ ἀδικεῖσθαι οὐκ ἦν ἐν τῷ ἑκόντα βλάπτεσθαι ἀλλ’ ἐν τῷ ἄκοντα. τὸ γὰρ ἀδικεῖσθαι τὴν ἀρχὴν οὐκ ἐν αὐτῷ ἔχει ἀλλ’ ἐν τῷ ἀδικοῦντι· οὐ γάρ ἐστιν ἑκούσιον. δῆλον δὲ καὶ ἐκ τούτου, ὅτι καὶ ἐπὶ τοῦ ἀδικουμένου τῷ τῆς βουλήσεως ὀνόματι ἐχρήσατο ἀντὶ τοῦ ἑκουσίου· καὶ γὰρ ὁ Γλαῦκος | ἑκὼν μὲν βλάπτεται, οὐ μὴν καὶ κατὰ τὴν βούλησιν. οὐ γὰρ οἰόμενος [*](ῑεݲ f. 9v) αὑτῷ κακὸν εἶναι τὸ ταῦτα διδόναι ταῦτα δίδωσιν.

[*](1 τἄ (ante εἰς) supra lin. F: om. G 4 ἑκόντως FG: ἑκόντος scripseris 4. 5 ὑποσυλώμενος F 6 διορισμῷ scripsi: διορισμοῦ FG 9 βλάπτῃ G: βλάπτει F 10 γάρ FG: οὑν Aristoteles ἀδικῆται G 16 δὲ FG: τε Aristoteles 18 ὃ οὐκ FG et Aristot. codd. LbMbOb: οὐχ ἁ Aristot vulg. 22 ἁ πράττει scripsi: ἅ πράττοι FG 25 τῆς FG: τῆς τε Diels 27 αὑτοῦ Aristoteles: αὑτῶ FG 29 παρ’ Ὁμήρῳ] II. Z 236 35 τῶ G: τὸ F 36 ὀνόματι G: ὄνομα)[*](p. 1136b15)

ἔτι δ’ ὧν προειλόμεθα.

Δόξει μὲν ὅσον ἐπὶ τῇ λέξει λέγειν περὶ τῶν δύο ἀποριῶν ἃς νῦν προτίθησιν ὡς δεομένας καὶ αὐτὰς λόγου τινός, ὡς ἤδη περὶ αὐτῶν προειρη- κώς. τὸ δ’ οὐχ οὕτως ἔχει· οὐδαμοῦ γὰρ αὐτῶν μνημονεύει. ἀλλ’ ἔστιν ὃ λέγει ὅτι ἐπὶ τῇ προθέσει ᾗ προεθέμεθα ἦν δὲ αὕτη τὸ τὸν περὶ δικαι- οσύνης λόγον πληρῶσαι) δύο ἐστὶ τὰ λειπόμενα, περὶ ὧν εἰπεῖν δεῖ· ἔστι δὲ τὰ δύο ἆ προστίθησιν ὡς ἀπορεῖσθαι δυνάμενα καὶ δεόμενα προσδιο- ρισμοῦ τινος ἓν μὲν πότερός ἐστιν ὁ ἀδικῶν, πότερον ὁ νέμων παρὰ τὴν ἀξίαν τὸ πλέον ἢ ὁ λαβὼν παρὰ τοῦ νείμαντος τὸ πλέον καὶ ἔχων· ἕτερον δὲ εἰ ἔστιν αὑτὸν ἀδικεῖν. ἤρτηται δὲ ἡ δευτέρα ἀπορία ἐκ τῆς πρώτης, ὡς καὶ αὐτὸς λέγει. διὸ καὶ πάλιν αὐτῆς ἐμνημόνευσε, καίτοι περὶ αὐτῆς εἴρηκε πρὸ ὀλίγου. ἔτι δὲ οὐδὲ ὁμοίως δύναται νῦν ἀπορούμενον τὸ ἐπὶ τοῦ ἀκρατοῦς. ἐκεῖνος μὲν γὰρ οὐ κατὰ τὴν βούλησιν ποιῶν οὐδὲ ἠδίκει, ὁ δὲ δίκαιος κατὰ τὴν βούλησιν ποιεῖται τὴν νομὴν. ἔστι δὲ τὸ ἀπορούμενον ἐπὶ τοῦ πρώτου ῥηθέντος, ὅτι εἰ ἐνδέχεται τὸν ἀδικοῦντα εἶναι τὸν ἀνίσως διανέμοντα καὶ μὴ τὸν ἔχοντα καὶ μὴ λαμβάνοντα τὸ πλέον, ἔσται αὑτὸν ἀδικεῖν. εἰ γάρ τις νέμων τι ἄλλῳ πλέον ἑαυτοῦ νέ- μει, ὃ οἱ ἐπιεικεῖς μάλιστα ποιοῦσιν, αὑτὸν ἀδικήσει. εἰ γὰρ ὁ ἀνίσως νέμων ἀδικεῖ, ἀδικεῖται δὲ ὑπὸ τούτου ὁ τὸ ἔλαττον λαμβάνων, αὐτὸς δέ ἐστι παρ’ αὐτοῦ τὸ ἔλαττον λαμβάνων ἀνίσως νέμοντος, αὐτὸς ἂν αὑτὸν ἀδικοίη· ὅπερ οὐκ ἐδόκει οἷόν τε εἶναι. λύει δὲ τοῦτο πρῶτον μὲν τῷ τὸν ἐπιεικῆ ἐν τῇ αὑτοῦ νομῇ μὴ ἁπλῶς αὑτῷ τὸ ἔλαττον νέμειν ἀλλὰ τοῦ διδομένου λαμβάνειν ἔλαττον, διὰ δὲ τοῦτο ἄλλου τινὸς μείζονος ἀγαθοῦ πλεονεκτεῖν (δό | ξης γάρ) ἢ τοῦ ἁπλῶς καὶ κυρίως ἀγαθοῦ. ὥστ’ οὐκ [*](ῑεݲ f. 10r) ἔλαττόν ἐστιν αὑτῷ νέμειν, οὐδὲ ἐλαττοῦται. δεύτερον δὲ ὅτι μὴ παρὰ τὴν αὑτοῦ βούλησιν μηδὲ ἄκων ἐλαττοῦται καὶ βλάπτεται· ἦν δὲ ἐν τούτῳ τὸ ἀδικεῖσθαι, οὐκ ἐν τῷ ἁπλῶς βλάπτεσθαι. εἰ δὲ μηδὲ ἀδικεῖται αὐτός, οὐδ’ ἄν ἀδικοίη ἐν τῇ οὕτω γινομένῃ ἀνίσῳ νομῇ. πᾶς γὰρ ὁ ἀδικῶν τινὰ ἀδικεῖ, ὁ δὲ οὕτω νέμων οὔτε τὸν ᾧ τὸ πλέον νέμει ἀδικεῖ οὔτε αὑτὸν τὸν ᾧ τὸ ἔλαττον. εἰ γὰρ ἐνδέχεται τὸ πρότερον λεχθέν, τὸ ἀπο- ρούμενον ἐπὶ τοῦ πρώτου λεχθέντος τοιοῦτόν ἐστιν, ὅτι εἰ ἐνδέχεται τὸν ἀδικοῦντα τὸν ἀνίσως διανέμοντα καὶ μὴ τὸν ἔχοντα καὶ λαμβάνοντα τὸ πλέον, ἔσται αὑτὸν ἀδικεῖν· καὶ πῶς, οὕτως δείκνυται. εἰ γὰρ ὁ ἀνίσως νέμων ἀδικεῖ, ἀδικεῖται δὲ ὑπὸ τούτου ὁ τὸ ἔλαττον λαμβάνων, αὐτὸς δέ ἐστιν ὁ παρ’ ἑαυτοῦ τὸ ἔλαττον λαμβάνων, ἀνίσως νέμοντος, αὐτὸς ἄν ἑαυτὸν ἀδικοίη, ὅπερ οὐκ ἐδόκει οἷόν τε εἶναι. λύει δ’ ἐπάγων φανερὸν δὲ καὶ ὅτι ὁ διανέμων ἀδικεῖ. λύσας τὸ δοκοῦν ἐνίστασθαι, τὸ εἶναι τὸν ἀδικοῦντα τὸν νέμοντα ἀδίκως, δῆλόν φησιν εἶναι ὅτι ὁ ἀδίκως διανέμων ἄνισός ἐστι καὶ παρὰ τὴν ἀξίαν ἀλλ’ οὐχ ὁ ἔχων τὸ πλέον. καὶ δῆπροεθέμεθα [*](5 Usener: προσεθέμεθα FG 8 πότερός scripsi: πρότερος FG 12 an τὸ νῦν ἀπορούμενον καὶ τὸ? 16 καὶ corr. ex κἄν FG 26 αὑτοῦ scripsi: αὐτὴν FG 29 ὁ δὲ οὕτω νέμων bis G)

λόν ἐστιν ἐξ οὗ προστίθησι τὸ ἀλλ’ οὐχ ὁ τὸ πλέον ἔχων <ἀεί> τὸ ἀεὶ προσέθηκεν ὅτι δείξει καὶ τὸν ἀδίκως νέμοντα πλέον ἔχοντα, ὥστε καὶ οὗτος ἀδικῶν πλέον ἔχει. οὐ μὴν πᾶς ὁ τὸ πλέον ἔχων ἀδικεῖ. οὐ γὰρ πᾶς ὁ τὸ πλέον ἔχων ἐν νομῇ ἤδη ἀδικεῖ· καὶ γὰρ ὁ παρ’ ἄλλου λαβὼν ἄκων μὲν καὶ χωρὶς πραγματείας. οὐ γὰρ ᾧ τὸ ἄδικον ὑπάρχει, ἤδη καὶ ἀδικεῖ, ἀλλὰ δεῖ πρὸς τούτῳ καὶ ἑκόντα τοῦτο ποιεῖν καὶ ἃ ἐν τοῖς πρὸ τούτων εἶπε καὶ προαιροῦ ἑκὼν δὲ ποιεῖ οὗτος ἐν ὧ ἡ ἀρχὴ [*](ῑεݲ f. 10v) τῆς πράξεως. ἐν τῷ διανέμοντι ἀλλ’ οὐκ ἐν τῷ λαμβάνοντι. † ἢ τὸ εἰρημένον φανερὸν δὲ καὶ ὅτι ὁ διανέμων ἀδικεῖ ἀλλ’ οὐχ ὁ τὸ πλέον ἔχων.

[*](p. 1136b29)

ἔτι εἰ πολλαχῶς τὸ ποιεῖν λέγεται.

Ἐπεὶ πολλαχῶς λέγεται τὸ ποιεῖν παὶ οὐ πᾶς ὁ ποιῶν τι ἄδικον ἀδι- κεῖ ἁπλῶς, λέγει ὅτι καὶ ὁ διανέμων ἀνίσως, ἄν μὲν ἑκὼν τοῦτο ποιῇ, ἁπλῶς ἀδικήσει καὶ ἄδικος ἔσται, ἐὰν δὲ μὴ ἑκών, κατὰ συμβεβηκὸς ἔσται ἀδικῶν. οὕτω γὰρ καὶ τὰ ἄψυχα λέγεται κτείνειν τε καὶ ἀδικεῖν καὶ ἡ χεὶρ καὶ ὁ κελευσθεὶς οἰκέτης κατὰ συμβεβηκός, οὐχ ἁπλῶς, ὅτι μηδὲ προαιρούμενος. ἢ ὡς τὸ ποιεῖν κατὰ συμβεβηκός, οὕτω καὶ τὸ πλέον ἔχειν κατὰ συμβεβηκὸς ἀδικεῖν ἐστιν. ἀπλῶς δὲ καὶ κυρίως ἀδικεῖ ὁ ἑκὼν ἄκοντα καὶ παρὰ τὴν βούλησιν βλάπτων, ἁπλῶς καὶ κυρίως ἀδικεῖται ὁ παρὰ τὴν βούλησιν καὶ ἄκων ὑπὸ τοῦ ἑκόντος βλαπτόμενος, κατὰ συμβεβηκὸς ἀδικεῖται ὁ ἑκὼν ὑπὸ τοῦ ἄκοντος βλαπτόμενος. ἔτι εἰ μὲν ἀγνοῶν ἔκρινεν. εἰ- πὼν ὅτι πολλαχῶς τὸ ποιεῖν καὶ ἀδικεῖν λέγεται καὶ γὰρ καὶ καθ’ αὑτὸ καὶ κατὰ συμβεβηκός, ὥστε καὶ τῶν ἀνίσως νεμόντων ὁ μέν ἐστι κατὰ συμβεβηκὸς ἀδικῶν, ὁ ἀδικῶν ἄκων ἡ ὅ τι τοιοῦτον ποιήσας, ὁ δὲ καθ’ αὑτό) νῦν διαιρεῖ καὶ ὃν τότε κατὰ συμβεβηκὸς ἔλαττον ἠδίκησε κατὰ τὴν διαίρεσιν ταύτην φησὶ μὴ ἀδικῆσαι, μόνον δὲ τὸν ἑκόντα ὃς ἦν ἄδικος, ὃς εὐθὺς τῷ ἀδικεῖν καὶ πλεονεκτεῖ ὡς ἔδειξε, ὥστε καὶ εἰ τοῦτό τις ἐποίησε † τὸ τὸν ἀδικοῦντα πλεονέκτην καὶ τοῦτο ἔχει, ἑκὼν ἄνισα νέμων. ὁ γὰρ νείμας ἄκων εἴτε δικαίως εἴτε ἀγνοῶν, ἄδικος νῦν γνωρίζεται καὶ ἑκών. ὁ μὲν οὖν ἀγνοῶν οὐκ ἀδικεῖ κατὰ τὸ ἔγγραφον νόμιμον καὶ δίκαιον. οἱ γὰρ νόμοι οὐκ εἰσὶ † γνώμῃ τε τῇ αὐτοῦ κρίνειν ἕκαστον. καὶ διὰ τοῦτο ἐν οἷς ὁ κρίνων ἀγνοήσας τὸ ἄδικον ἔκρινεν, οὐκ ἔστιν ἡ κρίσις ἄδικος αὕτη τῇ] κτὰ τοὺς νόμους. ἔστι μέντοι ὡς ἄδικος, φησίν, ἐπεὶ μὴ ταὐ- τὸν τό τε νόμιμον | καὶ δίκαιον καὶ τὸ πρῶτον, πρῶτον λέγων τὸ φυσικόν [*](ῑςݲ f. 1r) τε καὶ ἁπλῶς. κατὰ μὲν γὰρ τὸ φύσει δίκαιον ἡ ἄνισος κρίσις ἄν τε ὑπὸ εἰδότος ἄν τε ὑπὸ ἀγνοοῦντος κριθείη ἄνισός ἐστιν, εἰ δὲ ὁ νέμων τοῦ ἀγνοεῖν τὸ ἐν τῇ νομῇ ἴσον τε καὶ δίκαιον αὑτῷ αἴτιος εἴη. διὰ γὰρ τοῦτο εἴη ἄν οὕτως εἰρηκὼς τὸ ἔστι δ’ ὡς ἄδικος. πῶς γὰρ γινομένη ἡ ἄγνοια ἄδικον ἀποφαίνει τὸν ἀγνοήσαντα· ὁ γὰρ ἀγνοῶν, μὴ δι’ ἄγνοιαν [*](1 ἀεί addidi: οm. FG 5 μὲν F: om. G 1 1 εἰ FG et Arist. cod. Lb: ἐπεὶ Aristot. vulg. 24 τοιοῦτον F: τοῦτο G 31 οὐχ οἶοί τέ εἰσι γνώμῃ τῇ Diels 33 τῆ FG: cancell. DieLs φησίν scripsi: φασὶν FG)

δέ, ὡς εἶπεν ἐν τοῖς πρώτοις, ἄδικος ἄν εἴη· κατὰ δὲ τὸ ἔγγραφον οὐχ οὕτως ἀδικεῖ. οὐδὲ ἐπιτιμῶνται οἱ οὕτω κρίναντες ὡς ἀδικήσαντες. ὁ δέ γε εἰδὼς καὶ γνωρίζων καὶ κρίνων ἀνίσως πλεονεκτεῖ καὶ αὐτός· παρὰ γὰρ ᾧ τὸ πλέον νέμει ἢ τιμήν τινα ἴσχει ἢ χάριν ἀπολαμβάνει τινά. ἀλλὰ καὶ ἔλαττον νέμει ἀμυνόμενος αὐτὸν καὶ τιμωρούμενος ὡς ἐχθρόν, καὶ οὕτω λαμβάνει τι καὶ πλεονεκτεῖ. ὡς γὰρ ὁ ἐπ’ ἀργύρῳ κρίνας τὸν ἀγρόν τινι ἀδικεῖ, καίτοι οὐκ ἀγρὸν ἔλαβεν ἀλλά τι ἀντὶ ἀγροῦ, οὕτω καὶ ὁ ὁτιοῦν ἀντὶ τῆς ἀνίσου κρίσεως λαμβάνων ἐπλεονέκτησεν ἑκών· οὕτω δὲ καὶ ἀδικεῖ. πᾶς δὲ ὁ ἑκὼν ἄδικόν τι κρίνας διά τι τοῦτο ποιεῖ. διὰ δὲ τούτων δείκνυσιν ἀδικοῦντα τὸν ἑκόντα ἀνίσως νέμοντα ἢ κρίνοντα. ἐξαι- ρεῖται δὲ τοῦ ἀδικεῖν ποτε καὶ ᾧ τὸ πλέον νέμεται. εἰ γὰρ ἑκόντι καὶ πραγματευομένῳ τοῦτο περιγίνοιτο καὶ δεκάζει τὸν νέμοντα ἢ καὶ ἀπα- τῶν τις ἀδικεῖ καὶ πλεονεκτεῖ, ὥστε καὶ διὰ τοῦτο εὐλόγως προσέθηκε τῷ ἀλλ’ οὐ τὸ πλέον ἔχων τὸ ἀεί. ἢ τιμωρίας. καὶ γὰρ ἀμυνόμενος βλάπτει τὸ ἔλαττον νέμων αὐτῷ ἢ τῷ αὐτῷ τιμωρούμενος αὐτόν· καὶ οὕτω λαμβάνων τι καὶ πλεονεκτῶν τὸ πλέον αὑτῷ διὰ τῆς τιμωρίας ποι- ούμενος.

[*](p. 1137a4)

Οἱ δ’ ἄνθρωποι ἐφ’ ἑαυτοῖς οἴονται εἶναι τὸ ἀδικεῖν.

Δείξας ὅτι ἡ δικαιοσύνη καὶ ἡ ἀδικία ἐν τοῖς ἑκουσίοις εἰσὶ καὶ ἐφ’ ἡμῖν (τοιαῖτα γὰρ τὰ κατὰ προαίρεσιν) νῦν πῶς εἶπε τὸ ἐφ’ ἡμῖν, διαρθροῖ. οὐ γὰρ τοῦτο λέγει ὅτι μὴ ἐφ’ ἡμῖν τὸ ἀδίκοις ἢ δικαίοις εἶναι (παντὸς γὰρ μᾶλλον ἐφ’ ἡμῖν αἱ ἀρεταὶ καὶ αἱ κακίαι), ἀλλ’ ἔστιν ὃ δείκνυσι | ὅτι μὴ ὅτε θέλομεν ἄδικοι ἢ δίκαιοί ἐσμεν· καὶ τοῦτο ἔδειξε τῷ προσθεῖναι [*](ῑςݲ f. 1v) διὸ καὶ τὸ δίκαιον εἶναι ῥᾴδιον ἡγοῦνται. καὶ γὰρ καὶ τύραννον ἀνελεῖν ἐφ’ ἡμῖν μὲν καὶ κεῖται καὶ ἔστιν, οὐχ ὅτε δὲ θέλομεν τοῦτο ποι- εῖν οἷοί τέ ἐσμεν, οὕτω καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν καὶ κακιῶν ἔχει. διὸ καὶ τὸ δίκαιον εἶναι ῥᾲδιον. τὸ δ’ οὐκ ἔστιν· εἰ γὰρ ἦν ἐφ’ ἡμῖν ὥστε ὅτε βουληθείημεν εἶναι ἡμᾶς τοιούτους, ῥᾴδιον ἂν ἦν· νῦν δὲ ἐπεὶ αἵ τε ἀρεταὶ καὶ κακίαι ἕξεις εἰσί, τὰς δὲ ἕξεις οὐχ οἷόν τε ἔχειν εὐθὺς τῷ βουληθῆναι ἀλλὰ δεόμεθα πρὸς τὴν κτῆσιν αὐτῶν καὶ ἐθῶν καὶ ἀσκή- σεως καὶ διδασκαλίας, δῆλον ὡς οὐχ ὅτε θέλομεν εὐθὺς ἐσόμεθα τοιοῦτοι. ὡς γὰρ τὰς τέχνας ἐφ’ ἡμῖν μὲν τὸ μανθάνειν, οὐ μὴν ὅταν θέλωμεν ἔχομεν αὐτὰς ἢ ἀποβεβλήκαμεν ἔχοντες αὐτάς, οὕτω καὶ ἐπὶ ἀρετῶν καὶ κακιῶν ἔχει. χρόνου γὰρ χρεία πρὸς τὴν τῶν ἔξωθεν ἕξεων κτῆσιν. ποιῆσαι ἧσαι μὲν γὰρ ἄδικόν τι ἢ δίκαιον ῥᾴδιον καὶ ἐφ’ ἡμῖν. καὶ γὰρ ἀντίκειται ἡμῖν ὅτι εἰ ὁ οὐχ ἑκών πὼς ποιῶν τὰ ἄδικα ἄδικος, οὐδ’ ὁ τὰ δίκαι δίκαιος, πῶς ὅταν ἀπὸ ἕξεως τοιαύτης αὐτὰ ποιῶσιν, ἤδη οἱ μὲν δίκαιοι, οἱ δὲ [*](1 ἐν τοῖς πρώτοις] Β2 p. 1110b25 Ε 10 p. 1136a6 4 ᾧ τὸ seripsi: τὸ corr. in ὧ F: ὧ G 11 ordo turbatus cf. p. 244, 36 14 οὐχ ὁ τὸ πλέον ἔχων Aristoteles p. 1136b26 18 οἴονται Aristoteles: οἷόν τε FG 23 ὅτι Dials: τὸ FG 24 ῥᾴδιον Aristoteles: ῥᾷον FG 32 θέλωμεν scripsi: θέλομεν FG 36 ὁ F: om. G)

ἄδικοι, ὃ οὐ ῥᾴδιον οὐδὲ ὅτε βουλόμεθα περιγίνεται ἡμῖν. οὐδὲ τὸ γνῶναι δὲ τὰ δίκαια ἢ ἄδικα ῥᾴδιον, ὡς οἴονται οἱ ἄνθρωποι. λέγουσι γάρ, ὥς φα- σιν, οἱ νόμοι περὶ δικαίων τε καὶ ἀδίκων· τὸ δὲ γνῶναι τὰ ὑπὸ τῶν νόμων λεγόμενα οὐδὲν σπουδαῖον, οὐδὲ χαλεπὸν συνιέναι τὰ ὑπὸ τῶν νόμων λεγόμενα. ἔστι δὲ καὶ εἰδέναι τὰ δίκαια καὶ ἄδικα, πλὴν κατὰ συμβεβηκός· οὐ γὰρ ὁ οὕτως αὐτὰ εἰδώς, οἷς συμβέβηκε δικαίοις ἢ ἀδίκοις εἶναι τὰ αὐτὰ εἶναι, οὐ μὴν καθό ἐστι δίκαια καὶ ἄδικα. τοῦτο δέ ἐστι κατὰ συμ- βεβηκὸς εἰδέναι, ἀλλ’ οὐχ ἁπλῶς καὶ κυρίως. τὸ γὰρ εἰδέναι τὰ δίκαια ἔστι μὲν ὡς τὸ | εἰδέναι κατὰ τὰ ὑπὸ τῶν νόμων ἀγορευόμενα δίκαια, [*](ῑςݲ f. 2r) ἔστι καὶ ὁ πῶς ποιῶν αὐτὰ δίκαιος. οὐ γὰρ ὁ ὁπωσοῦν ποιῶν τὰ κατὰ τοὺς νόμους δίκαιος. ὁ ἀποδιδοὺς τὴν παρακαταθήκην ἐπιβούλως ὑπὲρ τοῦ πλέον τι λαβεῖν αὖθις μὴ ἀποδιδούς, ἄδικος· καίτοι ποιεῖ τὸ ὑπὸ τῶν νόμων κελευόμενον. τὸ δὲ τοῦτο εἰδέναι πλέον φησὶν ἔργον εἶναι καὶ χα- λεπώτερον τοῦ τὰ ὑγιεινὰ εἰδέναι. χαλεπωτέρα γὰρ ἡ τῶν δικαίων γνῶσις τῶν ὑγιεινῶν ὅσῳ καὶ τὸ δίκαιον εἶναι τοῦ εἶναι ἰατρὸν χαλεπώτερον. ὡς οὖν ἐπ’ ἐκείνων τὰ μὲν οἷς χρῆται ὁ ἰατρὸς πρὸς ὑγίειαν ῥᾴδιον εἰδέναι, οἷον μέλι οἶνον ἐλλέβορον καῦσιν τομήν, οὐ μὴν τὸ ταῦτα εἰδέναι ἐστὶ τὸ εἰδέναι τὰ ὑγιεινά, εἰ μὴ κατὰ συμβεβηκός· τὸ γὰρ τὴν τούτων χρῆσίν τινα εἰδέναι, ὅτε καὶ πῶς καὶ μέχρι πόσου προσφέρειν, οὐκέτι ῥᾴδιον, ἀλλὰ τοσοῦτον ὅσον ἰατρὸν γενέσθαι, ἐπεὶ καὶ ἰατροῦ τὸ ταῦτα εἰδέναι. ἀλλ’ ἢ κατὰ συμβεβηκός. διὰ τὸ τυχὸν συμβεβηκέναι τοῖς οὕτως ἐξ ἀκοῆς γινωσκομένοις δικαίοις εἶναι, δι’ ἣν αἰτίαν οἴονται ῥᾴδιον εἶναι οἱ πολλοὶ τὸ εἰδέναι τὰ δίκαια καὶ τὰ ἄδικα καὶ τὸ δίκαιον καὶ τὸ ἄδικόν τινα ὅτε θέλει εἶναι ἐπ’ αὐτῷ, διὰ τὴν αὐτὴν ταύτην ἡγοῦνται καὶ τοῦ δικαίου οὐδὲν ἧττον τὸ ἀδικεῖν καὶ τοῦ ἀδίκου, ἀλλὰ καὶ μᾶλλον δύνασθαι τὸν δίκαιον τῶν πολλῶν καὶ τυχόντων καὶ συγγενέσθαι γυναικὶ καὶ πατάξαι τινὰ ὁμοίως καὶ τὸν ἀνδρεῖον τὴν ἀσπίδα ἀφεῖναι. μᾶλλον δ’ ἂν λέγοιντο οὗτοι δύνασθαι ταῦτα, καθ’ ὅσον ἴσασιν αὐτὰ μᾶλλον. τοῦ γὰρ τὸ ἐναντίον εἰδότος καὶ τὸ ἐναντίον εἰδέναι. τὸ δ’ αὐτὸ καὶ ταύτης αὐτῆς τῆς αἰτίας αἴτιον, ὅτι γοῦν ἡγοῦνται τὸν ἄδικον ποιήσαντα ἤδη καὶ ἀδίκως ποιῆσαι καὶ ἄδικον εἶναι. τοῦτο δὲ οὐχ οὕτως ἔχει. οὐ γὰρ τὸ ὁπωστιοῦν ποιεῖν ὡς δεῖ ποιεῖ, ἀλλ’ ἄν ὁ δοῦλος ὡς δοῦλος ποιήσῃ τι ὁμοίως οὐδὲ τὸ ἀδικεῖν τὸ ὁπωσοῦν ἄδικον | ποιεῖν, ὡς πολλάκις εἴρηται, ἀλλὰ τὸ καθ’ ἕξιν τοιάνδε [*](ῑςݲ f. 2v) καὶ οὕτως ἔχοντά τε καὶ διακείμενον. οὐ γὰρ τὸ ἁπλῶς τέμνειν ἰατρεύειν ἐστὶν ἀλλὰ τὸ καθ’ ἕξιν καὶ ἐπιστήμην ἰατρικήν· εἰ δὲ τὸ καθ’ ἕξιν τὰ ἄδικα ποιεῖν ἀδικεῖν ἐστιν, οὐ μόνον οὐ ῥᾴδιον τῷ δικαίῳ τὰ ἄδικα ποιεῖν, ἀλλὰ καὶ ἀδύνατον. ὡς γὰρ ἐν ἀρχῇ τοῦδε τοῦ βιβλίου, αἱ μὲν ἐπιστῆμαι τῶν ἐναντίων εἰσίν, οὐκέτι δὲ καὶ αἱ ἕξεις.

[*](1 ἂ F: ὃν G 2 λέγουσι scripsi: λέγει FG 3 περὶ mut. in παρὰ G: παρὰ F 6 οἶς FG: ὡς Dieis 23 τὸ ἄδικον G: ἄδικον F 27 ἀφῆναι FG λέγοιντο οὗτοι scripsi: λέγοιτο ταῦτα FG 30 ἄδικόν τι Michael 37 ἐν ἀρχῇ τοῦδε τοῦ βιβλίου] Γ 1 p. 1129 a 13)[*](p, 1137a26)

Ἔστι δὲ τὰ δίκαια ἐν τούτοις.

Τὸ διὰ τῆς λέξεως ταύτης δηλούμενον εἰ καὶ ἀσαφὲς ἀλλ’ οὖν τοι- οῦτόν ἐστι. φησὶ γὰρ ὅτι τῶν δικαίων τὸ μέν ἐστι νεμητικὸν τὸ δὲ ἐπανορθωτικόν, ταῦτα δὲ ἐν τούτοις ἐστίν, ἐν τοῖς μετέχουσι τῶν ἁπλῶς ἀγαθῶν, ἐν οἷς ἐστι καὶ ἡ εὐδαιμονία. ἁπλῶς δὲ ἀγαθά ἐστι τὰ τῇ αὑτῶν φύσει ἀγαθά, τὰ δ’ ἄλλα ὀργανικὰ καὶ δυνάμει ἀγαθὰ ὄντα τοῖς κτὰ φὑσὶν ἔχουσιν οὐ τοῖς παρὰ φύσιν· ταῦτα δέ ἐστιν ἐν οἷς ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις, ὡς πλοῦτος τιμαὶ δυναστεῖαι πολιτικαὶ <καὶ> εἴ τι τοιοῦτον. ἐν τούτοις ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις, ἐν τούτοις καὶ τὸ πλεονεκτεῖν καὶ μειονεκτεῖν. κατ’ ἀρετὴν δὲ οὐ γίνεται πλεονεξία· οὐδὲ γὰρ οἷόν τε τὴν ἄλλου ἀρετὴν λα- βόντα τινὰ ἡ βιασάμενον ἀφελέσθαι ὥσπερ χρήματα κτήματα πολλὰς τιμάς. τούτου γὰρ δηλωτικὸν νῦν τὸ ἔχουσι γὰρ καὶ ὑπερβολὴν καὶ ἔλλειψιν. τῷ γὰρ δύνασθαι τούτων τῶν ἀγαθῶν καὶ πλέον τινὰ ἔχειν καὶ ἔλαττον παρὰ τὴν τούτων διανομήν τε καὶ ἐπανίσωσιν τὰ δίκαιά ἐστιν. περὶ γὰρ τὴν τῶν ἀγαθῶν ἐπανίσωσίν τε καὶ νομὴν τὸ δίκαιον, ἐπεὶ μὴ [*](ῑςݲ f. 3r) οἷς γε τοιοῦτον ἀγαθόν, τούτοις οὐδὲ δίκαιόν τι τῶν εἰρημένων ἐστιν οἷς γὰρ οὔτε πλοῦτος οὔτε δόξα οὔτε ἀρχὴ οὔτε τι τῶν τοιούτων ἐστὶν ἀγαθῶν, ἃ καὶ μόρια ἐκάλεσε, τούτοις οὐδὲ δίκαιόν τί ἐστι νεμητικὸν ἢ ἐπανορθωτικόν ἐν γὰρ ἀγαθοῦ τινος ἢ ὠφελίμου νομῇ ἴσῃ κατ’ ἀναλογίαν τὸ νεμητικὸν δίκαιον καὶ ἐπανορθωτικόν, εἴ γε ἐπανισοῖ τὸν πλεονεκτοῦντα καὶ τὸν πλεονεκτούμενον. ἔστι δὲ ὁ πλεονέκτης οὐκ ἐν τῷ τυχόν τι πλέον αὑτῷ νέμειν ἀλλ’ ἐν τῷ ἀγαθοῦ τινος· διὸ καὶ οἱ ἀδιάφορα τὰ τοιαῦτα τοῖς ἀνθρώποις λέγοντες καὶ ἔτι μᾶλλον μηδὲ ἀξίαν τινὰ διδόντες αὐτοῖς ἀλλ’ ἐπ’ ἴσης αὐτὰ λέγοντες τοῖς ἀντικειμένοις, ὧν ἦν πρότερον μὲν Ἀριστώνυμος, νῦν δὲ καὶ Πλατωνικοί τινες εἶναι προσποιούμενοι, ὑποδυόμενοι δὲ τὴν δόξαν, ὧν εἶναι καὶ Ἀττικὸς δοκεῖ. οὗτοι δὴ καὶ παντάπασι τὴν δικαιοσύνην ἄχρηστον ἀποφαίνουσιν οὔτε γὰρ τῶν κατὰ τὰς ἀρετὰς ἀγαθῶν ἡ δικαιοσύνη νεμητικὴ ἢ ἐπανορθωτική, τό τέ τινα ταῦτα ζητεῖν τῶν πάνυ ἀδιαφόρων ἄχρηστόν ἐστιν. οἷον ἴσως τοῖς θεοῖς. τὸ ἴσως πρόσκειται διὰ τὸ ἀλλαχοῦ αὐτὸν εἰπεῖν ὡς οὐκ ἔστιν ἀρετὴ θεοῦ τῷ ἀνώτερον ἀρετῆς αὐτὸν εἶναι. τοῖς δ’ οὐθὲν μόριον ὠφέλιμον. οἷς γὰρ μηδὲν τῶν τοιούτων ἀγαθῶν νομῇ τε καὶ ἰσότητι, οἷς δὲ ἡ ποιὰ τούτων νομή τε καὶ ἰσότης ὠφέλιμος, καὶ μέχρι τινὸς αὐξόμενα ἢ μειούμενα ὠφελεῖν τοὺς ἔχοντας δύνανται καὶ ἐν τῇ ποιᾷ χρήσει αὐτῶν καὶ συμμιξει τὸ ὠφέλιμον ἐν τούτοις ἐστὶ καὶ τὰ δίκαια, καὶ τοῦτό ἐστιν ἀνθρώπι- νον ἀγαθὸν δικαιοσύνη.

[*](8 καὶ Usener: οm. FG 12 cf. variet. codd. Aristot. 14 διανομήν Usener: distribucionem versio latina: δύναμιν FG 25 Ἀριστώνυμος] v. Platon. Rep. I 328b 26 δόξαν FG: στοάν coni. Usener δὴ Usener: δὲ FG παντάπασιν F: om. G 30 ἀλλαχοῦ] Magna Moral. Β 5 p. 1200b 14 (Michael vero intellexit Eth. Nic. Ε 10 p. 11 34 b 28) 32. 33 οἷς μὲν γὰρ Diels)[*](p. 1137a31)

Περὶ δὲ ἐπιεικείας καὶ τοῦ ἐπιεικοῦς.

[*](ῑςݲ f. 3v)

Ὡς τοῦ ἐπιεικοῦς καὶ τῆς ἐπιεικείας περὶ τὸ ἐπανορθωτικὸν δίκαιον καταγινομένων νῦν περὶ αὐτοῦ ποιεῖται τὸν λόγον καὶ ἐπαπορεῖ, λύει δὲ μάλα ἐπιστημόνως. φησὶ γὰρ ὅτι τὸ ἐπιεικὲς ὑπὸ τὸ αὐτὸ γένος ὁρᾶται παρὰ τὸ δίκαιον. καὶ γὰρ ἤτοι τὸ ἐπανορθωτικὸν ὁρᾶται καὶ ἔστι τινὸς δικαίου βέλτιον, τοῦ νομίμου φησίν, ὥσπερ καὶ τὸ φύσει δίκαιον βέλτιον λέγομεν τοῦ νομίμου. καὶ ἀμφοῖν σπουδαίοιν ὄντοιν, τοῦ τε δικαίου καὶ ὃ παραβαίνει τὸ ἐπιεικὲς καὶ τοῦ ἐπιεικοῦς. οὐ γὰρ παντὸς δικαίου κρεῖττον λέγει τὸ ἐπιεικές, εἴ γε καὶ αὐτὸ ὡς εἶπε δίκαιόν ἐστιν οὐδὲν οὐδὲ ἑαυτοῦ τοῦ κρεῖττον καὶ χεῖρον· εἴη γὰρ ἄν αὐτὸ ἑαυτοῦ χεῖρον, εἴ γε καὶ κρεῖττον· τὸ γὰρ κρεῖττον χείρονος κρεῖττον· ἀλλὰ κρεῖττον τὸ ἐπιεικὲς δικαίου τοῦ κτὰ συνθήκην τε καὶ νόμον ἐπανόρθωμα γάρ τοι τοῦ τοιούτου δικαίου. ὅτι ’δε ἀναγκαῖον ἡ κάτα νόμιμον τε καὶ ἔγγραφον ἁμάρτια, ἧς τὸ ἐπιει- κὲς ἐπανορθωτικόν ἐστιν, ἑξῆς λέγει. εἰ γὰρ μὴ οὕτως εἶχε μηδὲ ἦν ἀναγκαῖον περὶ ἔνια ἡ ἁμαρτία τῶν νομίμων δικαίων ἀλλ’ ἦν ὅλως ἡμαρτημένον, οὔτ’ ἂν δίκαιον ἦν οὔτε ἐπαινετόν, ἀλλ’ ἦν ἄν δίκαιον ἐπανορ- θωθὲν οὐ τὸ διημαρτημένον. μὴ ὄντος δὲ τοῦ διημαρτημένου δικαίου, οὐδ’ ἄν τὸ ἐπιεικὲς ἦν ἐπανόρθωμα δικαίου τινὸς καὶ κάλλιον δικαίου τινός, ἀλλ’ ἦν ἄν αὐτὸ μὲν δίκαιον, ἐκεῖνο δὲ οὐ δίκαιον. ὅτι οὖν ἀνάγκη κατὰ τοὺς ἐγγράφους νόμους ἁμαρτάνεσθαί τινα δείκνυσιν. οὐ τὸ κατὰ νόμον δέ. ἁμαρτία νόμου τοῦ κατὰ συνθήκην ἐπανόρθωμα. ὁ νόμος καθόλου πᾶς, οἷον τὸν μὴ ἀποδόντα τὴν παρακαταθήκην ἄτιμον εἶναι, τὸν ὑπερβάντα τὸ τεῖχος νυκτὸς τεθνάναι· ὅμως ἐνδέχεταί τινα παρα- καταθήκην μὴ ἀποδοῦναι ἢ ὑπερβῆναι τὸ τεῖχος νύκτωρ ἤ τι ἄλλο ποιήσας μὴ τῷ νόμῳ ὑπεύθυνος εἶναι· ἐν οἷς ἡ ἐπιείκεια δείκνυσι τὸ κατ’ [*](ῑςݲ f. 4r) ἐπανόρθωσιν δίκαιον, οἷον ὅτι τῷ μαινομένῳ οὐκ ἀποδοτέον τὸ παρακατα- τεθὲν ξίφος, καὶ τὸν μὴ μετὰ κακίας ὑπερβάντα τὸ τεῖχος ἀλλ’ ἀνάγκης ἐπειγούσης μὴ ἀπάγεσθαι καὶ εἴ τι τῶν ὁμοίων. ἐπανορθοῦν τὸ ἐλλει- φθέν. τοῦτο γὰρ ἔργον τοῦ ἐπιεικοῦς τὸ ἐπανορθοῦν· τοῦ γὰρ νόμου καθόλου ἀπαγορεύοντος ἀλλοτρίας ἀπέχεσθαι γυναικὸς ὅμως ἐν καιρῷ καὶ κατὰ λόγον γινόμενον οὐκ ἔστιν ἀσύμφορον· ἤδη γάρ τις τὴν τοῦ τυράννου γυναῖκα διαφθείρας δι’ αὐτῆς ἠλευθέρωσε τὴν πατρίδα. οὐ τοῦ ἀπλῶς δὲ ἀλλὰ τοῦ διὰ τοῦ ἁπλῶς ἁμαρτήματος. ἀντὶ τοῦ τῇ φύσει καὶ κατὰ φύσιν. καὶ εἴη ἄν τὸ ἁπλῶς πρῶτον μὲν ληφθὲν ἐπὶ τοῦ κατὰ φύσιν, δεύτερον δὲ ἐπὶ τοῦ καθόλου. καὶ γὰρ ὑπερβάντα τὸ τεῖχός τινα ἐπι- κειμένων πολεμίων ὑπὲρ τοῦ σῶσαι τὴν πατρίδα ἢ μέλλουσαν ἀπολέσθαι ἐξ ἐπιβουλῆς διὰ τὸ μηνῦσαι ἢ διὰ τὸ ἀπόρρητά τινα ἐξειπεῖν ἔσωσεν. [*](9 λέγει scripsi: λέγειν FG 15 ἀλλ’ ἣν ὅλως scripsi: ἀλληνάλως FG 16 17 ἐπανορθωθὲν F: ἐπανορθὲν G 28 ἐπιγούσης FG ἀπάγεσθαι F: ἐπάγεσθαι G 32 τοῦ ἁπλῶς FG et Arist. cod. Μb: τὸ ἀπλῶς Aristot. vulg. 34 καὶ εἴη—κατὰ φύσιν (35) F: om. G)

ὡσαύτως καὶ ἐπὶ τῆς παρακαταθήκης οὐ γὰρ ἀπέδωκεν ὅτι οὐ καλῶς εἶχεν ὁ παρακαταθέμενος κομίσασθαι) ἀφῆκεν ἐγκλήματος ὁ ἐπιεικὴς καὶ συνέγνω. καὶ ἔστιν αὕτη ἡ φύσις, ἀντὶ τοῦ οὐσί, ἐν ᾗ τὸ εἶναί ἐστιν αὐτοῦ, ἡ τοῦ ἐπιεικοῦς, τοῦ ὡς δευτέρου ἐπιεικοῦς δηλονότι λεγομένου ἀφ’ οὗ παρωνύμως ὁ ἐπιεικὴς λέγεται. ἢ ἐλλείπει διὰ τὸ καθόλου, ἀλλ’ οὐ διὰ τὸ κακῶς κεῖσθαι δηλονότι. τοῦτο γὰρ αἴτιον. οὐ γὰρ ἐπανόρθωμα νόμου ἐπιεικές· οὐ γὰρ ὁ τοὺς κακῶς κειμένους νόμους ἐπανορθῶν ἐπιεικὴς ἀλλ’ ὁ τὸ βλάπτον τῷ νόμῳ διὰ τὸ καθόλου εἰρῆσθαι ἐπανορθῶν οὗτός ἐστιν ἐπιεικής. καὶ τοῦ μὴ πάντα κατὰ νόμον εἶναι. ἡ τοιαύτη αὕτη τῶν πραγμάτων φύσις τῆς τοιαύτης διαμαρτίας κατὰ τοὺς νόμους αἰτία. ὅσα γὰρ ἄλλοτε ἄλλως ἔχει καὶ πρὸς τοὺς καιροὺς μεταπίπτει, περί τούτων οὐδὲν οἱ νόμοι λέγουσιν, ἀλλὰ πρὸς τὰ τοιαῦτα τοῖς ψηφίσμασι χρῶνται, οἷον τίσι δεῖ συμ | μαχεῖν πότε ἐξαγωγήν τινος τῶν ἐν τῇ χώρα [*](ῑςݲ f. 4v) γινομένων διδόναι καὶ ὅσα τοιαῦτα. οἱ γὰρ καιροὶ καὶ αἱ χρεῖαι τῶν τοιούτων ἕκαστον μηνύουσιν, ὧν ἀορίστων ὄντων ἀδύνατον καθόλου νόμῳ τινὶ καὶ κανόνι τὴν περίληψιν ποιήσασθαι. τὸ γὰρ ὁρίζειν τὸ ἄλλοτε ἄλλως ἔχον ἀόριστον αὐτοῦ. διὸ καὶ συμμεταπίπτει τῇ τοῦ ὁριζομένου φύσει. τοῦ γὰρ ἀορίστου ἀόριστος καὶ ὁ κανών ἐστι, τουτέστι κατὰ τὸ συμμεταπίπτειν τοῖς καιροῖς καὶ ταῖς τύχαις καὶ ταῖς περιστάσεσι. καὶ τῆς Λεσβίας ἃς οἰκοδομῆς ὁ μολίβδινος κανών· ὅτι οὐκ ἐκ λείων λίθων καὶ ἴσως τιθεμένων καὶ ἀπευθυνομένων ἡ καλουμένη Λέσβιος οἰκοδομία οἰκοδομεῖται. Λεσβία δὲ ὅτι ἐκείνοις ἐν συνηθείᾳ τοῦτο· εἰσοχὰς γὰρ καὶ ἐξοχὰς ἔχοντας τοὺς λίθους ἀνῳκοδόμουν. ὡς οὖν ὁ μολίβδινος κανὼν συσχηματίζεται ταῖς τῶν οἰκοδομουμένων λίθων ἀνωμαλίαις, οὕτω δὴ καὶ τὰ ψηφίσματα τοῖς τῶν πραγμάτων ἄλλοτε ἄλλαις χρείαις συμμεταβάλλεται. καὶ τίνος βέλτιον· τοῦ διημαρτημένου δηλονότι καὶ οὐ τοὐ ἀπλῶς καὶ κατὰ φύσιν καὶ καθόλου ἀδιαπτώτου. καὶ ὁ μὴ ἀκριβοδίκαιος ἐπὶ τὸ χεῖρον. τοῦτο προσέθηκε. λέγει δὴ τὸ ἐπὶ τὸ χεῖρον, ἐπεὶ ἁπλῶς γε εἴη ἄν ὁ ἐπιεικὴς καὶ ἀκριβοδίκαιος, εἴ γε ἐν τοῖς δοκοῦσι δικαίοις τὸ ἀκριβὲς δίκαιον ζητῶν ἐπανορθοῖ καὶ τὴν ἐν τούτοις κακίαν. ἐπὶ τὸ χεῖρον δέ εἰσιν ἀκριβοδίκαιοι οἱ τὰ γεγραμμένα ἐν τοῖς νόμοις φυλάσσειν βουλόμενοι κατὰ τὸ ῥητὸν καὶ ἐπὶ τὸ χεῖρον, ὡς ἂν ἀκριβῶς δίκαιον ἐξηγούμενοι τὰ γεγραμμένα. ἀλλ’ ἐλαττωτικός· ἀντὶ τοῦ ἐπὶ τὸ ἔλαττον τὰς κολάσεις τρέπων· οὐ γὰρ πικροτέρως ἐπέξεισι τῷ ποιήσαντι τὸ μοχθηρὸν ὁ ἐλαττωτικός. καίπερ ἔχων τὸν νόμον βοηθόν, ἐπιεικής ἐστιν· ἀντὶ τοῦ τὸ ῥητὸν τοῦ νόμου. βοηθοῦν γὰρ ἔχει πρὸς τὸ πικρότερον κολάζειν ὁ ἐπιεικὴς τὸ ῥητὸν τοῦ νόμου, ὃ ἡμάρτηται διὰ τὸ ὡς καθόλου περὶ τοὐ μὴ ἐπιδεχομένου τὴν τοῦ καθόλου ὁμοιότητα τὰς κολάσεις ὁρίζειν. καὶ ἡ ἕξις | αὕτη ἐπιείκεια, δικαιοσύνη τις οὖσα, τουτέστι τοῦ [*](ῑςݲ f. 5r) δικαίου στοχαστική.

[*](5 ἢ FG: ᾖ Aristoteles 8 εἴρησαι FG 10 διαμαρτίας scripsi: δι’ ἀμρτίαν FG 16 ἄλλοτε scripsi: ἄλλο τι 17 αὐτοῦ corruptum 20 οἰκοδομῆς Aristoteles: οἰκοδομικῆς FG 33 ἀλλ’ F: om. G)[*](p. 1138a4)

Πότερον δὲ ἐνδέχεται αὑτὸν ἀδικεῖν ἢ οὔ, φανερὸν ἐκ τῶν εἰρημένων.

Φθάνει μὲν οὖν ἤδη περὶ τούτου τοῦ προβλήματος διειληφέναι, ἀλλ’ ἐκεῖ μὲν οὐ καθόλου ἐζήτει προηγουμένως, εἰ ἐνδέχεται αὑτὸν ἀδικεῖν, ἀλλ’ ἐπὶ τοῦ ἀκρατοῦς ἐζήτησεν, ὅτι εἰ ὁ ἀκρατὴς ἑκὼν βλάπτων ἑαυτὸν ἀδικεῖ ἑαυτόν. ὅτι γὰρ μὴ καθόλου περὶ τοῦ προβλήματος ἐζήτησεν ἐκεῖ, ὀλίγον προελθὼν μετὰ τὸ δεῖξαι ὅτι ὁ ἀκρατὴς οὐκ ἀδικεῖ ἑαυτόν, δύο εἶπε προβλήματα καταλείπεσθαι, τό τε πότερον ἀδικεῖ ὁ παρ’ ἀξίαν νέμων ἢ ὁ τὸ πλέον ἔχων, καὶ εἰ ἔστι τινὰ ἑαυτὸν ἀδικεῖν, ὡς οὐδέπω τὸν περὶ τούτου τοῦ προβλήματος λόγον πεποιημένος. εἰπὼν δὴ περὶ τοῦ ἑτέρου προβλήματος ὧν εἶπε δύο λοιπῶν καταλείπεσθαι διὰ μέσου, ἀγλα’ τινὰ προσθεὶς ἐπὶ τὸ καταλειπόμενον πρόβλημα τῶν περὶ δικαιοσύνης, ὡς αὐτὸς εἶπε, μέτεισιν, ὅπερ ἐστὶν τὸ εἰ ἐνδέχεταί τινα ἑαυτὸν ἀδικεῖν. τὰ μὲν γάρ ἐστιν αὐτῶν τῶν δικαίων περὶ ἑκατέρας δικαιοσύνης τε καὶ ἀδικίας φησί. προείρηται γὰρ αὐτῷ, ὅτι διττή ἐστιν ἡ δικαιοσύνη, ἡ μέν τις ὡς νομιμότης λεγομένη, ἥτις πάσης ἀρετῆς ἐστι περιεκτική, ἡ δέ τις ὡς μερική, μία τις τῶν πασῶν ἀρετή. ὁμοίως τῇ δικαιοσύνῃ καὶ ἡ ἀδικία διττή. ἐφ’ ἑκατέρας δὴ τὸν λόγον ποιήσεται καὶ δείξει ὅτι κατὰ μηδέτερον ἔστιν ἀδι- κεῖν ἑαυτόν. καὶ πρῶτόν γε ὅτι μὴ κατὰ τὴν καθόλου. ἐπιχειρεῖ δὲ πρῶτον ’τον εἰς τὸ ἐναντίον, ὅτι ἀδικεῖ ἑαυτὸν οὕτως, εἰ κτὰ τὴν δικαιοσύνην ἐκείνην πᾶν τὸ κατὰ νόμον καθ’ ἡντιναοῦν ἀρετὴν γινόμενον δίκαιόν ἐστι καὶ τὸ παρὰ τὸν νόμον γινόμενον πᾶν ἄδικον. οὐ κελεύει δὲ ὁ νόμος ἀποκτιννύναι ἑαυτόν. ὁ δὴ παρανομῶν ἀδικεῖ. ἐπεὶ δὲ ὁ ἀδικῶν τινα ἀδικεῖ, ὁ δὲ ἑαυτὸν ἀναιρῶν ἐν τῷ τοῦτο ποιεῖν παρανομεῖ, παρανομῶν δὲ ἀδικεῖ, ἑαυτὸν ἄρ εἴη ἄν ἀδικῶν. ἔτι ὅταν παρὰ τὸν νόμον βλάπτῃ μὴ ἀντιβλάπτων, τουτέστι μὴ ἀμυνόμενος τυχόν τινα ὑβρίσαντα ἀδικεῖ ἄρα, ἀντὶ τοῦ παρανομεῖ. ἀλλ.ὰ τίνα; οὐ γὰρ ἑαυτὸν ἀδικεῖ πῶς ὁ ἑκὼν αὑτὸν ἀναιρῶν; δέδεικται γὰρ ἐν τοῖς ἔμπροσθεν ὅτι μηδεὶς ἑκὼν [*](ῑςݲ f. 5v) ἀδικεῖται), ἀλλὰ δηλονότι τὴν πόλιν. συγχωρῶν γὰρ ἀδικεῖν τὸν παρὰ τὸν νόμον ἑαυτὸν ἀδικοῦντα μὴ μὴν ἑαυτὸν, ὅπερ ἦν τὸ ζητούμενον, πει- ρᾶται δεικνύναι, ὅτι τὴν πόλιν ἀδικεῖ καὶ διὰ τί λέγει. ᾗ μὲν ἀφαιρεῖταί τινα τὴν πόλιν, ἄρχοντα ἢ στρατιώτην ἢ ἀστράτευτον ἢ ἀρχόμενον, εἰ οὕτω τύχοι, ταύτῃ δόξαι ἄν τὴν πόλιν ἀδικεῖν, ᾗ δὲ ἑκὼν ἑαυτὸν ἀναιρεῖ, ἀδικῶν διὰ τὸ παρανομεῖν οὐχ ἑαυτὸν ἀδικεῖ, καθὰ λέλεκται, ἀλλὰ τὴν πόλιν. ἢ τὴν πόλιν, τουτέστιν ἑαυτὸν ἀναιρῶν ζημιοῖ πολίτου τὴν πό- λιν. δι’ ὃ ἡ πόλις ζημιοῖ τοὺς τὰ τοιαῦτα δηλονότι ἄντικρυς αὐτὴν βλάπτοντας. αἱ γὰρ τῶν πόλεων ζημίαι ὑπὲρ τῶν τὰ κοινὰ πλημμελούντων γίνονται. πάντα γὰρ ἐφ’ οἷς αἱ κολάσεις τε καὶ ζημίαι ἐπὶ τῶν κοιἐκεῖ] [*](4 ἐκεῖ] 0. 11 18 μηδετέραν Diels 26 ὑβρύσαντα F 32 ἄρχοντα F: ἔχοντα G εἰ scripsi: ἄν FG 36 διὸ καὶ ἡ Aristoteles 38 ζημίαι G: αἱ ζημίαι del. αἱ F)

ναντι καὶ μηκέτι ὄντι παρὰ τῆς πόλεως, ἐδήλωσε προσθεὶς τὸ καί τις ἀτιμία πρόσεστι τῶ ἑαυτὸν ἀποκτείναντι. ἀτάφους γὰρ αὐτοὺς κε- λεύουσι ῥίπτεσθαι, ἤ τινα ἄλλην τοιαύτην ἀτιμίαν ὁρίζουσιν οἱ νόμοι κατ᾿ αὐτῶν.

[*](p.1138 14)

Ἔτι καθ’ ὃ ἄδικος ὁ μόνον ἀδικῶν.

Δείξας κατὰ τὴν κοινήν τε καὶ καθόλου δικαιοσύνην τε καὶ ἀδικίαν μὴ οἷόν τε εἶναι ἑαυτὸν ἀδικεῖν, μέτεισιν ἐπὶ τὴν ἑτέραν δικαιοσύνην, ἥτις μία τῶν ἀρετῶν ἐστι, καὶ τὴν ἀντικειμένην αὖ τῇ δικαιοσύνῃ, ἥτις ἐστὶ πλεονεξία δι’ ὃ οὐ παράνομος· κοινὸς γὰρ οὗτος οὐκ ἐν μόνῳ τῷ ἀδικεῖν ἀλλ’ ἐν πάσι φαῦλός ἐστι. τοῦτο γὰρ ἄλλο ἐκείνου· τουτέστι τὸ ἄδικος τοῦ ὡς ὅλου. ὥσπερ ὁ δειλός· τῇ τούτου παραθέσει πῶς ἐστιν ἄλλος ἔδει- ξεν· οὐχ ὡς ὅλην ἔχων τὴν πονηρίαν, τουτέστιν οὐχ ἅπασαν ἀλλὰ δηλονότι μίαν, τὴν ἀντικειμένην τῇ ἀνδρείᾳ. ὥστ’ οὐδὲ κατὰ ταύτην ἀδικεῖ, τὴν ἰδίως δηλονότι λεγομένην ἀδικίαν. τὸ δὲ ἀδικεῖν πρόσκειται [*](ῑςݲ f. 6r) ὡσανεὶ τοῦ λόγου δηλοῦντος ὅτι ἑαυτόν τις οὐκ ἀδικεῖ. καὶ διὰ τί λέγει· ἐπεὶ γὰρ ἦν ὁ οὕτως ἄδικος πλεονέκτης καὶ ἄνισος, ὁ δὲ πλεονεκτῶν τινα πλεονεκτεῖ, οὗ πλέον ἔχει ὁ μὲν γὰρ πλεονεκτῶν πλέον ἔχει ἀγαθοῦ τινος, ὁ δὲ πλεονεκτούμενος ἔλαττον ἔχει), εἰ δή τις ἑαυτὸν ἀδικῶν, κατὰ τὴν ἀδικίαν ταύτην ἑαυτὸν ἄν πλεονεκτοίη. εἰ δὲ τοῦτο, καὶ πλέον καὶ ἔλαττον ἅμα ἔχει καὶ ὃ ἀφῄρηται ὡς ἀδικούμενος τοῦτο ἕξει ὡς ἀδικῶν. ἄτοπον δὲ τοῦτο καὶ ἀδύνατον. τὸ γὰρ δίκαιον καὶ τὸ ἄδικον ἐν πλείοσίν ἐστιν, ὡς εἴρηται, καὶ οὐχ ἑνὶ αὐτῷ πρὸς ἑαυτόν. τοῦτο δὲ ἀδύνατον. αὐτὸς γὰρ ἀδικῶν ἑαυτὸν ὑφ’ ἑαυτοῦ ἀδικεῖται. ἅμα γοῦν ὁ αὐτὸς ἀδικῶν ἀδικεῖται εἷς ὢν τῷ ἀριθμῷ ἀδύνατον οὖν. ἐν πλείοσι γὰρ ἀεὶ καὶ τὸ νεμητικὸν δίκαιον καὶ τὸ διορθωτικόν, ὁμοίως καὶ τὸ τούτῳ ἀντικείμενον ἄδικον. καὶ οὐκ αὐτὸ πρὸς αὐτὸ ἀλλ’ ὁμοίως ἐν πλείοσιν.

[*](p. 1138a20)

Ἔτι δὲ ἑκούσιόν τε καὶ ἐκ προαιρέσεως.

Καὶ τοῦτο δεικτικὸν τοῦ ὡς οὐχ οἷόν τέ ἐστιν αὐτὸν ἑαυτὸν ἀδικεῖν. καὶ πρότερον, τουτέστι τὴν ἀρχὴν ἔχοντος ἐν αὑτῷ τοῦ ἀδικοῦντος καὶ τοῦ ἀρχομένου. ὁ γὰρ ἀρχόμενος τοῦ βλάπτειν οὗτος ἀδικεῖ, ὁ δὲ ἀμυνόμενος καὶ διότι ἔπαθε τὰ αὐτὰ ἀντιποιῶν τὸν δράσαντα οὐ δοκεῖ ἀδικεῖν. ταῦτα γὰρ παρέθετο τοῦ προτέρου ἐξηγητικά. εἰ δὴ δεῖ τῆς βλάβης τὴν ἀρχὴν ἐν τῷ ἀδικοῦντι εἶναι καὶ οὐκ ἐν τῷ ἀδικουμένῳ καὶ δὴ ἄλλον εἶναι τὸν ἐν ᾧ ἐστιν ἡ ἀρχὴ τῆς βλάβης παρὰ τὸν ἀδικούμενον, οὐκ ἄν εἴη αὑτὸν ἀδικεῖν. ἕτερος γὰρ αὐτὸς ἑαυτοῦ. καὶ διὰ τοῦτο πλείους ὁ αὐτὸς εἷς ὢν ὑπάρξει, ὃ ἀδύνατον. εἰ γὰρ ἅμα βλάπτει καὶ βλάπτεται, εἴη ἂν ἀντιδι [*](16 δι’ F: διότι G 19 ἀδικῶν FG: ἀδικοίη Diels 22 ὡς εἴρηται] c. 6 p. 1131a 15 32 τὰ αὐτὰ F: τὰ τοιαῦτα G)

ποιῶν καὶ οὐ καταρχόμενος. οὕτω δὲ οὐκ ἄν ἀδικοίη τις ἑαυτόν τί γὰρ μᾶλλον ἄρχεται ἢ ἀμύνεται; ἡ γὰρ αὐτὴ ἀρχὴ τοῦ τε πάσχειν καὶ τοῦ ποιεῖν ἐστιν· εἰ οὐδεὶς ἑκὼν ἀδικεῖται, οὐδὲ ἑαυτὸν οὐδεὶς ἀδικεῖ. τὸ δὲ πρῶτον, καὶ τὸ δεύτερον ἄρα ὁ ἑαυτὸν ἀδικῶν ἑαυτὸν πλεονεκτεῖ, ὁ ἑαυτὸν πλεονεκτῶν ἅμ πλέον καὶ ἔλαττον ἔχει, ὁ ἄρα ἑαυτὸν ἀδικῶν οὗτος [*](ῑςݲ f. 6v) ἅμα πλέον ἔχει καὶ ἔλαττον, ὅπερ ἀδύνατον. ἔτι εἴη ἂν ἑκόντα ἀδικεῖ- σθαι. ἐχρήσατο ταύτῃ τῇ ἐπιχειρήσει καὶ ὅτε ἐδείκνυτο ὅτι ὁ ἑαυτὸν σφάττων οὐκ ἀδικεῖ ἑαυτὸν ἀλλὰ τὴν πόλιν. διὸ καὶ νῦν βραχέως αὐτοῦ ἐμνημόνευσε. πρὸς δὲ τούτοις ἄνευ τῶν κατὰ μέρος ἀδικημάτων οὐδεὶς ἀδικεῖ. ἡ ἐπιχείρησις τοιαύτη ἐστίν· εἰ τὸ ἀδικεῖν ἐνεργεῖν ἐστι περὶ τὰ καθ’ ἕκαστα, εἴη ἄν τὸ ἀδικεῖν ἐν τοῖς κατὰ μέρος ἀδικήμασι γινόμενον· ἀλλὰ μὴν τῶν κατὰ μέρος ἀδικημάτων οὐδὲν οἷόν τε πρὸς αὑ- τὸν γίνεσθαι· ὥστε οὐδ’ ἂν ὅλως τὸ ἀδικεῖν πρὸς ἑαυτὸν εἴη. ὡς γὰρ οὐδεὶς τὴν ἑαυτοῦ γυναῖκα μοιχεύει, οὕτως οὐδὲ τοιχωρυχεῖ τὸν ἑαυτοῦ οἶκον· εἰ δὲ μηδὲν τῶν κατὰ μέρος ἀδίκων οἷόν τε πρὸς ἑαυτὸν ποιεῖν οὐδὲ ἑαυτὸν ἀδικεῖν ὅλως εἴη ἄν. ὅλως δὲ λύεται τὸ ἑαυτὸν ἀδικεῖν κατὰ τὸν διορισμὸν τὸν περὶ τὸ ὗ’ ἑκουσίως ἀδικεῖσθαι. τὸ γὰρ παρὰ τὴν αὐτοῦ βούλησιν κατὰ τὸ ἑκούσιον βλαπτόμενον εἶπεν ἀδικεῖσθαι· οὐχ οἷόν τε δὲ παρὰ τὴν αὐτοῦ βούλησιν ἀδικεῖσθαι τὸν αὐτὸν ὑφ’ ἑαυτοῦ ἀδικούμενον ἑκουσίως.

[*](p. 1138a28)

Φανερὸν ’δε ὅτι καὶ ἄμφω μὲν φαῦλα καὶ τὸ ἀδικεῖσθαι καὶ τὸ ἀδικεῖν.

Τοῦτο τοιοῦτόν ἐστι· παράβασις γὰρ τοῦ μέσου καὶ τοῦ συμμέτρου. εἰ γὰρ τὸ ἴσον καὶ τὸ μέσον ἀγαθόν, ἡ τούτου παράβασις κακόν, τὸ δὲ πλεῖον ἔχειν ἐστὶ <παράβασις> τοῦ μέσου, τοῦ ἴσου δηλονότι καὶ ἀγαθοῦ. καὶ ὥσπερ ὑγιεινὸν μὲν ἐν ἰατρικῇ. διὰ τῶν παραδειγμάτων συνέστησεν, ὅτι ἀμφότερα οὕτως ἔχει. ὡς γὰρ τὸ ὑγιεινὸν τὸ ἐν ἰατρικῇ, ὃ ἔστιν ἐν συμμετρίᾳ τινῶν, <οὗ> ὅ τε τὸ πλέον καὶ (6) τὸ ἔλαττον ἔχων ἐκπεπτώκασιν, ὁμοίως καὶ τοῦ εὐεκτικοῦ τοῦ ἐν γυμναστικῇ καὶ γὰρ καὶ τοῦτο ἐν συμμετρίᾳ τινῶν), οὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τοῦ μέσου τε καὶ ἴσου, ὅπερ ἐστὶ δίκαιον, ἔχει. ἔστι δὲ συμμετρία ἐν ἰατρικῇ τυχὸν ὁμοιομερῶν τινῶν ἢ δυνάμεων ὁρατῶν, θερμοῦ εἰ τύχοι ἢ ψυχροῦ ἢ ξηροῦ ἢ ὑγροῦ. καὶ κακίας, τουτέστιν ἀπὸ κακίας τῆς ἀδικίας ·γίνεται. μέγιστα δὲ τῶν κακῶν αἱ κακίαι ὥσπερ τῶν ἀγαθῶν αἱ ἀρεταί. τελείας δὲ εἶπεν οἱονεὶ μετὰ παρανόμου ἢ τῆς κυρίως ἀδικίας. | ἡ γὰρ μετὰ προαιρέσεως τὸ ἑκούσιον ἔχει. ὅτι γὰρ οὕτω λέγει νῦν τὴν τελείαν κακίαν, δῆλον ἐξ ὧν ἐπήνεγκεν· οὐ γὰρ ἂρ πᾶν τὸ ἑκούσιον μετὰ ἀδικίας· οἱ γὰρ δι’ ὀργὴν ἑκόντες μὲν ποιοῦσιν, οὐ μήν γε [*](2 ἄρχεται F: ἄρχων G 11 ἀδικήμασι scripsi: ἀδικήματα FG 18 κατὰ — βούλησιν (19) G, et F in marg. 21 ὅτι καὶ FG et Aristot. codd. LbMb: καὶ ὅτι Aristot. vulg. 25 παράβασις ins. Diels 28 οὐ Diels: om. FG ὁ Useuer: om. FG 34 τελείας Aristoteies: τελείως FG 36 πᾶν FG et Arist. cod. Kb: ἅπαν Arist. vulg.)

καὶ κατὰ προαίρεσιν. οἱ δὲ οὕτω ποιοῦντες οὐδέπω μὲν κατὰ κακίαν ποι- οῦσιν. ἐγγὺς γάρ εἰσι τοῦ εἶναι τοιοῦτοι ἡττώμενοί γε τῶν παθῶν. ἢ τῆς τελείας καὶ ἁπλῶς· ἢ τῆς τελείας κακίας. τελεία γὰρ καὶ αὕτη κακία ἐστὶ πάσας περιέχουσα τὰς κακίας, διὸ καὶ ἁπλῶς κακία ἐστὶ καὶ λέγεται. ἢ νῦν οὐκ ἐκείνην λέγει τὴν τελείαν κακίαν ἀλλὰ τὴν κυρίως κακίαν καὶ ἀδικίαν· αὕτη δὲ ἦν ἡ μετὰ προαιρέσεως τὸ ἑκούσιον ἔχουσα. οὐ γὰρ ἅπαν τὸ ἑκούσιον μετὰ ἀδικίας. ἐπὶ πλέον γὰρ τὸ ἑκούσιον καὶ τὸ βού- λεσθαι καὶ θέλειν. κατὰ συμβεβηκὸς δ’ οὐθὲν κωλύει μεῖζον κακόν· εἰ οἱ ἀδικήσαντες τούτους μὴ κατ’ ἄκραν ἀδικίαν ἠδικήκασιν ἀλλ’ ὡς οἱ ἑκόντες μέν οὐ μὴν καὶ προαιρούμενοι. τῶν γὰρ καθ’ αὑτό ἐστιν ἐξεταστικὴ ἡ τέχνη. τὸ δὲ μεῖζον κακὸν πρόσκειται οἱονεὶ τῷ ἀδικηθῆναί τις ὑπερλυπηθεὶς κατέσφαξεν ἑαυτόν. ἀλλὰ πλευρῖτιν. καίτοι δύναταί ποτε κατὰ συμβεβηκὸς τὸ πρόσπταισμα μεῖζον γενέσθαι κακόν. ὁ γὰρ προσπταίσας καὶ καταπεσὼν καὶ διὰ τοῦτο ληφθεὶς ὑπὸ τῶν πολεμίων κατὰ συμβεβηκὸς † μετὰ ἀδικίαν φρενῶν, ἐν μείζονι κακῷ γέγονε διὰ τὸ πρόσπταισμα. τοῦ δὲ * * * τί δέοντος ἢ πλεῖ * * * οὐκοῦν καὶ ὁ περὶ τῶν τοιούτων ἀγαθῶν καὶ κακῶν διαλαμβάνων καὶ κριτὴς ὢν καὶ τεχνίτης τοῦ καθ’ αὑτὰ καὶ τῇ αὐτοῦ φύσει φευκτότερα ἀπλῶς μεῖζον κακὸν λέγει τοῦ τῇ μὲν οἰκείᾳ φύσει ἐλάττονος. δυναμένου δέ ποτε κατὰ συμβεβηκὸς γενέσθαι μείζονος κακοῦ.

[*](p. 1138b5)

Κατὰ μεταφορὰν δὲ καὶ ὁμοιότητά ἔστι. |

Δοκεῖ διὰ τοῦτο μνημονευκέναι καὶ δεδειχέναι, ὅτι τὸ οὕτως λεγόμενον [*](ῑςݲ f. 7v) δίκαιον κατὰ μεταφοράν τε λέγεται καὶ οὐ κυρίως διὰ τοὺς τὴν δικαιοσύνην ὁριζομένους ἐν τῇ ἰδιοπραγίᾳ τῶν τῆς ψυχῆς μερῶν. λέγει δὲ τοῦτο Πλάτων’. οὐ πᾶν δὲ δίκαιον. οὐ γὰρ τὸ πολιτικὸν καὶ κυρίως λεγόμενον, ἀλλ’ ἤτοι τὸ δεσποτικόν, ὃ οὐ, φησίν, ἐν τοῖς κυρίως δικαίοις ἠριθμεῖτο. οὐ γὰρ ἔστι τι δίκαιον οἰκέτῃ πρὸς δεσπότην, καθὼς ἀνώτερον εἴρηται. ἀλλὰ τὸ δεσποτικόν. μεῖζον κακόν. ἐπιστῆσαι ἄξιον, πῶς τοῦτο εἴη ἄν ἀληθές. πᾶσα γὰρ καὶ ἡ μεγίστη βλάβη ἐλάττων ἐστὶν ἀδικίας καθ’ ἣν ἀδικεῖ ὁ ἀδικῶν. ἢ τοῦτο ἔσται, ὅταν ὁ ἀδικηθεὶς εἰς κακίαν καὶ ὠμότητα ἐξέχῃ λέγειν πόθῳ τοῦ τὸν ἀδικήσαντα πολλὰ καὶ ἀνήκεστα ποιῆσαι κακά, ὡς ἤδη τινὲς ἀδικηθέντες ὑπό τινων εἰς λῃστείαν μετέβαλον καὶ δράσαντες τὰ ὠμότατα καὶ ἀδικώτατα καὶ τελευταῖον αὐτοὶ ληφθέντες ἀνεσκολοπίσθησαν. ἐν τούτοις γὰρ τὸ ἀδικηθῆναι κατὰ συμβεβηκὸς μεῖζον κακὸν ἦν † τοῖς ἀδικήσασιν αὐτοὺς τοῦ ἀδικηθῆναι, εἴ γε πρὸς τῇ τῆς κακίας ἐπιτάσει, ἣν ἔσχον διὰ τὸ ἀδικηθῆναι, πρόσεστι καὶ ἡ εἰς τὸ σῶμα κόλασίς [*](8. 9 μεῖζον κακόν FG et Aristot. codd. KbLbOb: μεῖζον εἶναι κακόν Arist. vulg. 11 τῶ F: τὸ G 16 post τοῦ δὲ et ἢ πλεῖ lacunae 12 litterarum FG 18 φευκτότερον ? 25 Πλάτων’] Rep. IV p. 443 C τὸ F: om. G 27 ἀνώτερον] cf. c. 10 p. 1134a29 28 μεῖζον κακόν, cum commentario (usque ad βλάβη p. 255,1) hue transposita in codicibus ante ἀλλὰ πλευρῖτιν (v. 12) explicanda erant 31 ἐξέχῃ λέγειν FG: ἐξοκείλῃ Diels πόθῳ Diels: ποθῶν FG 35 an τοῖς ἀδικήσασιν] αὐτοῦ τοῦ ἀδικῆσαι ?)

τε καὶ κακία καὶ ἡ ἐξ ἀρχῆς βλάβη. ἐν τούτοις γὰρ τοῖς λόγοις δι- έστηκε τὸ λόγον ἔχον μέρος τῆς ψυχῆς πρὸς τὸ ἄλογον. τὸ μὲν γὰρ λόγον ἔχει τῆς ψυχῆς, τὸ δὲ ἄλογον· τοιαύτην δὲ ἔσχηκε διάστασιν ἀπ’ ἀλλήλων, ὡς εἶναι κατὰ φύσιν τὸ μὲν ἄρχον, τὸ δὲ ἀρχόμενον. τοῦτο δὲ τὸ δίκαιόν φησιν ἢ δεσποτικὸν ἢ οἰκονομικόν. εἰς γὰρ ταῦτα ἀποβλέ- πουσι δοκεῖν ἔστι τῷ πρὸς ἑαυτὸν δίκαιον εἶναί τι ἢ ἄδικον. δίκαιον μὲν γάρ, ὅταν τὸ μὲν πεφυκὸς ἐν αὑτῷ τὴν ἀρχὴν ἔχῃ, τὸ δὲ ἄρχηται, ὅταν δ’ ἀνάπαλιν γίνηται καὶ ἄρχῃ μὲν τὸ ἄλογον, ἄρχηται δὲ τὸ λογικόν, ἀδικία· ὡς ἄν ὁ δοῦλος τοῦ δεσπότου ἄρχῃ. ἐν γὰρ τῷ ἀκρατεῖ ἡ τῶν προειρημένων μερῶν ἀδικία, ὡς ἐν τῷ ἐγκρατεῖ καὶ σώφρονι ἡ τῶν αὐτῶν τούτων δικαιοσύνη. ὑπείκει γὰρ τὰ πάθη τῷ λόγῳ ἢ τῷ δεσποτικῷ δικαίῳ κυρι- ευόμενα, ὡς ἐπὶ τῷ ἐγκρατεῖ, ἢ τᾷ οἰκονομικῷ διαταττόμενα καὶ τῷ κρείττονι παραχωροῦντα, ὡς ἐπὶ τοῦ σώφρονος ἔστιν ἰδεῖν.

[*](2 τὸ Aristoteles: τὸν FG 7 ἄρχηται Usener: ἄρχεται FG 8 ἄρχῃ Usener: ἄρχοι FG 9. 10 προῃρημένων F 13 παραχωροῦντα Usener: παραχωροῦντι FG)

[*](79v)

Εὖ σοι γένοιτο, βασιλὶς θεοσεβής, βασιλὶς φιλολόγε, βασιλὶς φιλάγαθε καὶ φιλόκαλε, ὅτι ψυχὴν καὶ σῶμα παραθεῖσα πρὸς ἄλληλα καὶ τὴν τούτων διαφορὰν ἐξετάσασα προσετέθης τῷ κρείττονί τε καὶ ὑπερέχοντι καὶ καλλω- πίζειν τοῦτο προῄρησαι τοῦ ὑφειμένου καταφρονήσασα, διὰ τοῦτο τέχναι σοι λόγων καὶ ἐπιστῆμαι καὶ ἀρεταί, ἐξ ὧν τὸ <τῆς> ψυχῆς κάλλος πέφυκε, περὶ πολλοῦ καὶ διὰ σπουδῆς. χρώματα δὲ περίθετα καὶ ἀρτήματα καὶ ὁρμίσκοι καὶ περιδέραια καὶ ἐνδυμάτων εὐπρέπεια καὶ εἴ τι ἐπίπλαστον ἄλλο καὶ τῇ φυσικῇ διαπλάσει καὶ χρώσει παρὰ τῶν γυναικῶν ταῖς πλείσταις ἐπιτετήδευτο ταῦτα πάντα αἰσχύνης ἄξια κρίνασα, τῆς ψυχικῆς καλλονῆς πρώτης καὶ μόνης ἀντιπεποίησαι, τοῦ θείου κάλλους ἐρῶσα, οὗπερ ἡ ἀνθρώπου ψυχὴ καθ’ ὁμοίωσιν ἐξ ἀρχῆς παρὰ τοῦ ποί· ησαντος γέγονε. διὸ καὶ ἀνερευνᾷς πανταχοῦ καὶ ζητεῖς, τί σοι συμβαλεῖται τᾶι πρὸς τὸ ποθούμενον καὶ τίς ἀπενέγκη πρὸς σὲ οὐ μάργαρον οὐδὲ λίθον πολύτιμον, οὐ σκεῦος χρυσοῦν ἢ ἀργύρεον ποικίλην ἐπικείμενον ἐπιτέχνησιν, οὐ περικαλλές, οὐ πολυτελές οὐκ ἐπιτερπὲς πρὸς αἴσθησιν ὕφασμα, ἀλλὰ λόγους ψυχῇ παρέχοντας ὄνησιν ἢ ψεῦδος ἐλέγχοντας καὶ συνιστῶντας ἀλήθειαν ἢ ἀρετὴν ἐντέχνως εἰσάγοντας· καὶ ὁποία τὴν φύσιν καὶ τὸ 20 κάλλος ἐστὶν διδάσκοντας καὶ ὅπως ψυχαῖς ἀνθρώπων περιγίνεσθαι πέφυκε, κακίαν αὖθις ὡς αἰσχρὰν καὶ βλαβερὰν καὶ φευκτὴν ἐξελέγχοντας καὶ παραδιδόντας ὅπως αὐτὴν ἄνθρωπος ἀποφεύξεται. ὥστε καὶ περὶ ἡμῶν τι ὑπολαβοῦσα χρηστὸν πεπείρασαι καὶ ἀφ’ ἡμῶν πορί- σασθαί τι τελοῦν εἰς ὄνησιν καίτοι γε ἡμεῖς ὀλιγομαθεῖς καὶ ἀσθενεῖς καὶ γήρᾳ καὶ νόσοις κατακαμπτόμενοι καὶ διανοίας στενότητα περικείμενοι καί τι χαρίεν ἐκθέσθαι καὶ ἄξιον σπουδῆς μὴ δυνάμενοι τοίνυν [*](1 inscriptioni adicit περὶ σοφίας καὶ φρονήσεως Β: Εὐστρατίου μητροπολίτου νικαίας ἐξή- γησις εἰς τὸ ἕκτον τῶν αριστοτέλους ἠθικῶν νικομαχείων a 7 τοι τῆς ψυχῆς a: τὸ ψυχῆς Β 8 περίθετα Β: περιτίθεται a 11 ἐπιτετήδευτο Β: ἐπιτηδεύεται καὶ a 12 καλλονῆς καὶ πρώτης a 14 σοι Β: om. a 15 οὐδὲ B: οὐ a 22 ἀπο- φεύξηται a)

ἐπεὶ πρὸ χρόνου τινὸς ἐζήτησας ἡμᾶς ἐκθέσθαι σαφήνειαν εἰς τὸ πρῶτον [*](79v) τῶν Νικομαχείων τοῦ Ἀριστοτέλους Ἠθικῶν, καὶ ἡμεῖς σοι πεισθέντες ὃ ἀπῄτησας πεποιήκαμεν, ᾠήθημεν ἐξ ἐκείνου διαγνῶναί σε τὴν ἡμετέραν περὶ λόγους καὶ νοήσεις ἐλάττωσιν καὶ μηκέτι προσθεῖναι πρὸς ἡμᾶς ζήτησιν περὶ τοιούτου τινός. ἀλλ’ ὡς ἔοικε τὸ ὑπερβάλλον τῆς προσούσης φιλομαθείας τῇ σῇ ψυχῇ πείθει καὶ τὰ μικρὰ καὶ μικροῦ λόγου ἄξια ἡγεῖσθαι ὡς περισπούδαστα. διὸ καὶ ἡμεῖς τῷ σῷ περὶ λόγους ἑπόμενοι ἔρωτι, ὅπερ ὁ θεὸς χορηγεῖ, καταβάλλειν οὐκ ἀπεχόμεθα. ὥστ’ ἐπεὶ καὶ τὸ Z τῆς αὐτῆς πραγματείας παρὰ τῆς σῆς φιλομαθείας ἐζήτηται τὴν ἡμῖν δυνατὸν εὑρέσθαι σαφήνειαν, πειραθῶμεν καὶ ταύτην, θεοῦ τῶν λόγων προισταμένου, ἐργάσασθαι καὶ ἀρκτέον ἤδη τοῦ ἔργου, τὸν σκοπὸν τοῦ βιβλίου πρὸ πάντων τάξαντας. προθέμενος ὁ Ἀριστοτέλης ἐν τῇ πραγμα- τείᾳ τῶν Νικομαχείων Ἠθικῶν περὶ τῶν ἀρετῶν ἀπασῶν διδάξαι, ἐξ ἀρχῆς μὲν τὸν περὶ τῆς πολιτικῆς εὐδαιμονίας λόγον ἡμῖν παρέδωκε, τὸ 15 πρῶτον βιβλίον διηνυκὼς ἐν αὐτῷ ὡς οὔσης τέλους αὐτῆς τῆς κατὰ τὸν ἄνθρωπον οὐσίας καὶ ἐνεργείας καὶ πράξεως. ἀλλ’ ἐπεὶ διάφοροι τῆς ψυχῆς δυνάμεις ἐν τῷ ἀνθρώπῳ τυγχάνουσιν οὖσαι, λέγω δὴ λογικαί τε καὶ ἄλογοι, καὶ τῶν ἀλόγων εἰσί τινες τῷ λόγῳ ἐπιπειθεῖς, ὡς καὶ αὐτὰς ἐξεῖναι τού- τῳ τῷ τρόπῳ λογικὰς ὀνομάζεσθαι, κατὰ τὸ πεφυκέναι λόγῳ μετρεῖσθαι καὶ κατ’ αὐτὸν ἐνεργεῖν καὶ ἐν μεθέξει ταύτας τοῦ λόγου γίνεσθαι τὴν κατ’ αὐτὰς ἐργαζομένου κατόρθωσιν καὶ τὰς πρακτικὰς ἀρετὰς ἀποτελοῦν- τος, εἰσὶ δὲ καὶ ἕτεραι ἀρεταί, ἃς ὁ ἐν τῇ ψυχῇ λόγος κατορθοῖ μονούμενος τῶν ἀλόγων δυνάμεων καὶ καθ’ ἑαυτὸν ἐνεργῶν καὶ κατὰ θεωρίαν τὸ τέλειον κτώμενος, ἐν τοῖς μετὰ τὸ πρῶτον τέσσαρσι γράμμασι περὶ τῶν πρακτικῶν ἐδίδαξεν ἡμᾶς ἀρετῶν θυμὸν καὶ ἐπιθυμίαν παραλαβών, δυνάμεις ψυχῆς τοῖς ἀλόγοις ζῴοις ὑπαρχούσας κοινάς, εἰ καὶ μὴ οὕτω καὶ ἐν ἐκείνοις ὡς ἐν ἡμῖν τῷ λόγῳ οὔσας ἐπιπειθεῖς. καὶ παραδοὺς ὅπως καὶ αὐταῖς χρώμενος τὸ οἰκεῖον ὁ λόγος κατορθοῦν πέφυκε μὴ δυνα- μέναις δι’ ἑαυτῶν τὴν τοῦ ἀγαθοῦ εὑρίσκειν ἐπίταξιν ἀλλὰ δεομέναις ἐξ ἀνάγκης τῆς τοῦ λόγου ῥυθμίσεως, ὡς προστατεύειν λαχόντος καὶ δεσπόζειν αὐτῶν, διδάσκει νῦν ἡμᾶς ἐν τῷ παρόντι γράμματι περὶ διανοητικῶν ἤτοι θεωρητικῶν ἀρετῶν, ὥσπερ ἄτοπον κρίνας τὰς μὲν μετὰ χειρόνων ἀρετὰς τοῦ λόγου γινώσκειν ἡμάς, ἀγνοεῖν δὲ τὰς τοῦ λόγου καθ’ ἑαυτὸν ὡς ἂν μὴ ἐφιεμένου τοῦ ἀγαθοῦ καὶ καθ’ ἑαυτὸν τοῦ λόγου καὶ τυγχάνοντας αὐτοῦ κατὰ τὸ ἄλογον, ὃ καὶ τέλος κοινόν ἐστι τοῖς ὁπωσοῦν τὸ εἶναι λαχοῦσιν ἅπασι. καὶ ὁ λέγων ἀνθρώπῳ εἶναι ἱκανὸν πρὸς τελείωσιν μόνον τὸ κατορθοῦν ἐν ταῖς πράξεσιν ἠγνόηκε χείρω τὸν λόγον τῶν ἀλόγων ποιῶν δυνάμεων. εἰ γὰρ μέχρι τῆς μετ’ αὐτῶν κατορθώσεως τὸ εὖ εἶναι αὐτῷ μὴ καὶ κατ’ ἰδίαν κτῆσιν τούτου τυγχάνοντι, ἔσται τὸ ἀγαθὸν αὐτῷ ἐξ ἐκείνων καὶ κατ’ ἐκείνας, ὡς ἢ μὴ εἶναι αὐτὸν ὅλως τῷ χω | ρίζεσθαι ἐξ αὐτῶν, 80r [*](4 περὶ λόγους Β: περίλουον a 9 τὸ ζ Β: τοῦ ζ 12 τάξαντες a 15 διηνε- κῶς a 17 λογικαί a: λογικοί Β Comment. Arist. XX Εustratius in Ethica. 17) μάταιον τοῦ ἀγαθοῦ ἀποπίπτοντα, ἃ ἄμφω κατὰ τὸ ἄτοπον ὑπερβάλλοντα. ἀναγκαῖον ἄρα καὶ ἀρετὰς εἶναι τοῦ λόγου καθ’ ἑαυτὸν τῶν ἀλόγων δίχα δυνάμεων καὶ ἀνθρώπῳ ταύτας γινώσκεσθαι ὅσαι τε καὶ τίνες καὶ ὁποῖαί εἰσι καὶ ὑπ’ αὐτοῦ ταύτας μεταδιώκεσθαι καὶ ζητεῖν αὐτὸν κατ’ ἄμφω ἔχειν τὸ τέλειον, λέγω δὲ κατὰ πρᾶξιν καὶ θεωρίαν, τὴν μὲν κατα- βαλλομένην ὡς κρηπῖδά τε καὶ θεμέλιον καὶ βάσιν ἁπλῶς ὑποκειμένην καὶ ὑπερείδουσαν, τὴν δὲ ὡς στέγην καὶ σκέπην, τὸ τέλειον παντὶ ἐπι- φέρουσαν τῷ οἰκοδομήματι, ἐπεὶ καὶ τῆ πρακτικῇ διὰ τὶν θεωρίαν τὸ εἶναι ὡς διὰ τὴν στέγην τοῦ οἴκου τοῖς ὑπερείσμασιν. ἵνα γὰρ τὰς ἐκ τοῦ περιέχοντος βλάβας ἐκκλίνωμεν, ἡ οἰκία, τὰ δὲ ὑπ’ αὐτὴν ὡς ὑπηρετοῦντά τε καὶ ἀνέχοντα, καὶ ἡ πρακτικὴ ἀρετή, ἵνα τὰ πάθη καταδαρθάνηται καὶ ὁ λόγος ἐξάντης ᾖ τῶν ἐξ αὐτῶν ἐνοχλήσεων καὶ τὰ οἰκεῖα ἐνεργῇ, μὴ παρά του ἐμποδιζόμενος. ἄλλως τε ἢ χείρους αἱ ἄλογοι δυνάμεις ἢ κρείττους τοῦ λόγου. ἀλλὰ τὸ μὲν κρείττους ταύτας εἰπεῖν, ἄτοπον καὶ ἄλογον. ἢ ἔσονται τῶν λογικῶν κρείττους τὰ ἄλογα κατ’ αὐτὰς τῶν λο- γικῶν ὑπάρχοντα δραστικώτερα. θυμοειδέστερα γὰρ τῶν ἀλόγων τὰ πλεῖστα καὶ ἐπιθυμητικώτερα. εἰ δὲ κρείττων ὁ λόγος, πῶς οὐκ ἔσται καὶ κρειττων ἡ τοῦ κρείττονος ἀρετὴ καὶ τελείωσις; ὧν γὰρ αἱ οὐσίαι ὑπέρκεινται, τᾶι, τούτων ἐξ ἀνάγκης καὶ αἰ τελειότητες ὑπερέχουσι. καὶ ἀνάπαλιν· ὧν αἱ τελειότητες τὸ ἔλαττον ἔχουσι, τούτων καὶ αἰ οὐσίαι ἠλάττωνται. καὶ πολλὰ ἄν τις ἐρεῖ ἐπὶ πλεῖον συστῆσαι βουλόμενος τὸ λεγόμενον, αὐ- τήν τε τῶν πραγμάτων τὴν φύσιν καὶ αὐτὴν τὴν ἐνέργειαν ἔχων συνήγορον. διὰ τοῦτο λοιπὸν ὁ Ἀριστοτέλης τοὺς περὶ τῶν πρακτικῶν λόγους παραδοὺς πρότερον καὶ ὥσπερ προκαταβαλὼν τὸν θεμέλιον ἐπὶ τὴν τῶν θεωρητικ·ῶν παράδοσιν μέτεισιν, ὡσανεὶ τὴν στέγην τῷ θεμελίῳ ἐπιτιθέμενος. καὶ ταῦτα μὲν οὕτως τὸν σκοπὸν τῶν ῥηθησομένων λόγων εἰρήκαμεν ἐξετάζοντες, ἀρξώμεθα δὲ ἤδη τῆς λέξεως μηδ’ ἐνταῦθα τῆς πρὸς. θεὸν ἀφεστηκότες ἐλπίδος, ὥστ’ ἐφικέσθαι τῆς διανοίας τῶν παρὰ τοῦ Ἀριστοτέους ῥηθησομένων.

[*](p. 1138b18)

ἐπειδὴ τυγχάνομεν πρότερον εἰρηκότες ὅτι δεῖ τὸ μέσον αἱρεῖσθαι, μήτε τὴν ὑπερβολὴν μήτε τὴν ἔλλειψιν, τὸ δὲ μέσον ἐστὶν ὡς ὁ λόγος ὁ ὀρθὸς λέγει, τοῦτο διέλωμεν.

Περὶ τῶν πρακτικῶν ἀρετῶν ἐν τοῖς πρὸ τούτου βιβλίοις λέγων ὁ Ἀριστοτέλης, μεσότητα εἶναι τούτων ἑκάστην ἐτίθετο. ἡ δὲ μεσότης συμἀρετὴν [*](3 ἀρετὰς Β: ἀρετὴν a ἑαυτὸν Β: ἑαυτὴν a 8 παντὶ Β: παντὸς a 14 παρά του Β: παρὰ τούτοις a 16 κρείττους Β: κρείττω a 18 ἐπιθυμικώτερα a 23 ἐγὼν ante τὴν φύσιν ponit a 26 καὶ B: om. a 31 ἐπειδὴ Β: ἐπεὶ δὲ a et Aristoteles 32 μήτε—μήτε Ba: καὶ μήτε — μήτε Aristot. cod. Μb: καὶ μὴ—μηδὲ Arist. vulg. 34 πρακτικῶν a: πρακτῶν Β 35 μεσότητα Β: μεσότητες a)

μετρία, ὥστε μήτε ὑπερβάλλειν μήτε ἐλλείπειν ἔν τε ταῖς πράξεσι καὶ τοῖς [*](80r) πάθεσι. περὶ ταῦτα γὰρ αἱ πρακτικαὶ ἀρεταὶ καταγίνονται τοῦ ὀρθοῦ λό- γου μετροῦντος ἕκαστα. ὀρθὸς δὲ λόγος ὁ ἀπλανὴς καὶ ἀδιάστροφος, περὶ οὗ νῦν βούλεται διδάξαι ἡμᾶς καὶ διαρθρῶσαι προσηκόντως τὴν περὶ τούτου ἔννοιαν. δοκεῖ γὰρ συγκεχύσθαι τὸ οὕτω λεγόμενον. τὰ μὲν οὖν πάθη θυμὸς καὶ ἐπιθυμί’, ὀρέξεις ἄμφω ἄλογοι, καθ’ ἃς ἡ ψυχὴ κινεῖται τῶν ὀρεκτῶν ἐφιεμένη τινός. ὁ μὲν θυμὸς κατὰ τὸ γαῦρον αὐτοῦ καὶ ἐπηρμένον, ὥστε ἢ δόξης τυχεῖν ἢ ἀμύνασθαι τὸν λυπήσαντα, ἡ δὲ ἐπιθυ- μία κατὰ τὸ λίχνον αὐτῆς, ὥστε ἢ ἡδέος ἐφικέσθαι τινὸς καὶ τερπνοῦ ταῖς αἰσθήσεσιν ἢ ἐν κτήσει γενέσθαι τινῶν, ἅπερ ἄνθρωποι κτᾶσθαι πεφύ- κασιν. ἐπεὶ δὲ ἄλογοι αἱ δυνάμεις αὗται, ἀλόγως καὶ πάσχουσιν, ἀλόγως καὶ ἐνεργοῦσιν ἀπὸ πάθους πρῶτον ἀρχόμεναι. δεῖ οὖν αὐταῖς μέτρου κατ’ ἄμφω, κατά τε τὸ πάσχειν κατά τε τὸ ἐνεργεῖν, ὃ αὐταὶ ἀφ’ ἑαυτῶν εὑρίσκειν οὐ δύνανται. ὁ δὲ ὀρθὸς λόγος προιστάμενος μετρεῖ αὐτὰς κατ’ ἀμφότερα, ἵνα καὶ συμμέτρως παθαίνωνται καὶ συμμέτρως τὰς πρά- ξεις καὶ ἐνεργείας ἐνδείκνυνται, καθὰ δὴ καὶ ταῖς ἀρεταῖς τὸ εἶναί ἐστι. λέγεται δὴ τὸ συμμέτρως πάσχειν καὶ συμμέτρως ἐνεργεῖν, ὅταν ἐν ἕξει τῆς τούτων συμμετρίας ὁ ἄνθρωπος γένηται. ἀλλ’ ἐπεὶ καὶ ἔτι σαφηνείας δεῖται τὸ προκείμενον πλείονος, μεταχειρισώμεθα καὶ ἄλλως τὰ εἰρημένα. τὸ λογιστικὸν καὶ τὸ θυμικὸν καὶ ἐπιθυμητικὸν μέρη λεγόμενα τῆς ἀνθρωπίνης ψυχῆς, τὸ μὲν ὡς λογικῆς οὔσης αὐτῆς λέγεται, τὰ δὲ ὡς συνηρτη- μένην ἐχούσης ἑαυτῆς τὴν ἄλογον ζωὴν καὶ αἰσθητικήν. ὁ γὰρ θυμὸς καὶ ἡ ἐπιθυμία κοινὰ καὶ τοῖς ἀλόγοις ζῴοις, καὶ διὰ τοῦτο καὶ ἄλογα, ὁ δὲ λογισμὸς ἐπεὶ λογικόν, διὰ τοῦτο καὶ μόνῃ τῇ λογικῇ ψυχῇ πρόσεστι δύναμις ὢν ἐπιστατικὴ καὶ κριτικὴ τῶν ἀλόγων αὐτῆς μερῶν ἢ δυνάμεων· ὥστε οὐδὲ κοινὸν τοῦτο τοῖς ἀλόγοις ἐστίν. ὅταν οὖν λογιστικὸν καὶ θυμικὸν καὶ ἐπιθυμητικὸν λέγωμεν, κατὰ τὸ πεφυκέναι οὕτως αὐτὰ ὀνομάζομεν, καὶ ὀρεκτικαὶ λέγονται δυνάμεις τὸ θυμικὸν καὶ ἐπιθυμητικὸν ἐν τῷ μήπω ὀργίζεσθαι ἀλλὰ πεφυκέναι κατὰ τοῦτο πάσχειν ἢ ἐνεργεῖν. ὅταν δὲ τὸ ὀρεκτικὸν ὑπὸ τοῦ ὀρεκτοῦ ὡς ἐφετοῦ κινηθῇ, τότε ἡ κίνησις ἡ μεταξὺ κινοῦντος καὶ κινουμένου, ἤτοι ὀρεκτοῦ καὶ ὀρεκτικοῦ, πάθος ἡ ἐνέρ- γεια λέγεται. τοῦτο δὲ δῆλον καὶ ἐκ τῶν ὁρισμῶν. θυμὸς γάρ ἐστι ζέσις τοῦ περὶ καρδίαν αἵματος δι’ ὄρεξιν ἀντιλυπήσεως. ἀεὶ γὰρ αἷμα περὶ τὴν καρδίαν ἐστίν, ἐν ᾧ ἡ τοῦ θυμοῦσθαι δύναμις ἔγκειται, ἥτις καὶ θυμικὸν λέγεται. οὐ μὴν ἀεὶ ζέει οὔτ᾿ ἀεὶ ἀντιλυπῆσαι ὀρέγεται, ἀλλ’ ὅταν τὴν πρὸς τοῦτο πρόφασιν λήψηται. ὁμοίως καὶ ἡ ἐπιθυμία ὄρεξις οὖσα ἀπολαύσεως ἡδονῆς ἢ ἔφεσις τοῦ ἐνδέοντος ἢ πόθος τῆς καθ’ ἡδονὴν ἀπολαύσεως ἢ λύπη ἐπὶ τῷ μὴ κατ’ ἐξουσίαν ὄντι καταθυμίῳ, οὐκ ἀεὶ [*](1 μήτε ὑπερβάλλουσα μήτε ἐλλείπουσα a 4 διαρθρῶσαι B: διορθῶσαι a 8 ἀμύνασθαι B: ἀμύνεσθαι a 14 προιστάμενος Β: παριστάμενος a 15 συμμέτρως Β: συμμέτρους a 16 an ἐνδεικνήωνται? καθὰ δὴ B: καθὰ δὴ ταῦτα a 21. 22 συνηρτημένην Β: συνηρτημένως a 22 ἑαυτῇ scribendum videtur 33 περὶ καρδίαν Β: περι- καρδίου a cf. Arist. π. ψυχῆς Α 1 p. 403 a 30 cum codicum lectt. 17*) κατ’ ἐνέργειαν θεωρεῖται. οὔτε γὰρ ἀεὶ ἡδονῆς ἀπολαύειν τὸ ζῷον ὀρέγεται [*](80 v) οὔτε λυπεῖσθαι ἀδιακόπως ἐπὶ ἀπουσίᾳ ἡδέος οὔτε τι τοιοῦτον πάσχει κατὰ συνέχειαν, ἀλλ’ ὅταν ἢ παρόντος τοῦ ἡδέος ἐν αἰσθήσει τῆς αὐτοῦ παρουσίας τὸ ζῷον γένηται ἢ ἐν τῇ φαντασίᾳ ἐκεῖνο ἀνατυπώσηται καὶ ὡς πρὸς τὸ παρὸν αὐτὸ κινηθῇ, ὥστε θυμικὸν μὲν καὶ ἐπιθυμητικὸν καὶ ἀπλῶς ὀρεκτὸν καὶ παθητικὸν κατὰ δύναμιν λέγεται, θυμὸς δὲ καὶ ἐπιθυμία καὶ πάθος ὅταν θυμῶται καὶ ἐπιθυμῇ καὶ ὀρέγηται καὶ πάσχῃ, καὶ εἰσὶ ταῦτα ὀνόματα σημαντικὰ τῶν παθῶν, καὶ πράξεις εἰσὶν αἱ κατὰ ταῦτα ἐνέργειαι, τοῦ λογισμοῦ ἐνεργοῦντος ἅμα τοῖς πάθεσι, καὶ ἢ κρατοῦντος αὐτῶν ἡ κρατουμένου ὑπ’ αὐτῶν. κρατοῦντος μὲν οὖν καὶ μετροῦντος ὡς δεῖ ὅ τε λόγος ὀρθὸς εἶναι λέγεται καὶ αἱ κατορθώσεις ἀποτελοῦνται. κρατουμένου δὲ καὶ κατασυρομένου ὅ τε λόγος διέστραπται καὶ αἱ ἁμαρτίαι τῶν δεόντων γίνονται. τοίνυν ὁ λογισμὸς τοῦ κρατοῦντος ἐν ἕξει γενόμενος τὰς ἀρετὰς κατορ- θοῖ καὶ τὸ μέτριον ἀεὶ καὶ τοῖς πάθεσιν ἐπιτίθησι καὶ ταῖς πράξεσι καὶ ἐν συμμετρίᾳ καὶ τὰ πάθη καὶ αἱ πράξεις εἰσὶν ὡς ἐν μέτρῳ γινόμενα. τὸ δὲ μέτρον αὐτοῖς ἡ τοῦ λογισμοῦ ἐπικράτεια καὶ ἐπιστασία δίδωσι. διὰ ταῦτα αἱ ἀρεταὶ περὶ πάθη καὶ πράξεις καταγίνεσθαι λέγονται, ὡς ἕξεις οὖσαι τοῦ τε λογισμοῦ, ὃς καὶ νοῦς πρακτικὸς ὀνομάζεται, καὶ αὐτῶν τῶν παθητικῶν λεγομένων δυνάμεων, θυμοῦ λέγω καὶ ἐπιθυμητικοῦ, τοῦ μὲν ἐπικρατεῖν συνηθίσαντος τῶν ἀλόγων ὁρμῶν καὶ ὀρέξεων διὰ πολλῆς προσοχῆς καὶ τριβῆς καὶ πρὸς τὰ πάθη ἐνστάσεως καὶ κατὰ τὸν συνεθισμὸν τοῦτον τὸ προσῆκον μέτρον αὐτοῖς παρέχοντος, τῶν δὲ ἐπικρατεῖσθαι καὶ ὑπείκειν τῷ κρείττονι. τούτων οὕτω διττῶς διωρισμένων, ἐξ ἀμφοῖν τῶν μεταχειρίσεων εἴη ἄν οἶμαι σαφές, περὶ πάθη καὶ πράξεις αἱ ἀρεταὶ καταγίνεσθαι λέγονται. ἀλλ’ ἐπανέλθωμεν ἤδη πρὸς τὴν προτεθεῖσαν ῥῆσιν τοῦ Ἀριστοτέλους. φησὶ τοιγαροῦν, ὅτι πρότερον μὲν εἰρήκαμεν ἐν μεσότητι πράξεων καὶ παθῶν τὰς ἀρετὰς θεωρεῖσθαι. πάθη δέ εἰσιν αἱ κατὰ τὸ θυμικὸν καὶ ἐπιθυμη- τικὸν τῆς ψυχῆς ὀρέξεις καὶ ὁρμαὶ καὶ πράξεις αἱ ἀπὸ τούτων κατὰ προ- αίρεσιν προιοῦσαι ἐνέργειαι, τοῦ μὲν θυμικοῦ πρὸς ἄμυναν κινουμένου, τοῦ δ’ ἐπιθυμητικοῦ πρὸς ἀπόλαυσιν, ὧν δεῖ τὰς κινήσεις συμμέτερως ἔχειν εἰ μέλλοιτο κατορθοῦσθαι ἡ ἀρετή. ἡ δὲ συμμετρία μεταξὺ μετροῦντος καὶ μετρουμένου ἐστί. τὸ μὲν οὖν μετροῦν ὁ λόγος ἐστὶ τῆς ψυχῆς, ὃς καὶ λογικὸν καὶ λογισμὸς καὶ νοῦς πρακτικὸς ὀνομάζεται. λογισμὸς μέν, ὅτι λογίζει ἤγουν λογικὰ ποιεῖ, κατὰ μέθεξιν ἑαυτοῦ τὰ ἄλογα μέρη τῆς 35 ψυχῆς τὸ θυμικὸν καὶ ἐπιθυμητικὸν πεφυκότα ἐν τῷ ἀνθρώπῳ ἐπιπειθῆ λόγῳ γίνεσθαι, καὶ ὅτι κρίνει καὶ ἐξετάζει πῶς χρηστέον ταῖς ὁρμαῖς τῶν παθητικῶν τούτων δυνάμεων, πρακτικὸς δὲ νοῦς ὅτι λογικὴ οὖσα καὶ νοερὰ δύναμις, ὅταν τὰς παθητικὰς δυνάμεις μεταχερίζηται, τότε τὰς πράξεις ἀποτελεῖ. πράξεις δέ εἰσιν αἱ κατὰ προαίρεσιν τοῦ λόγου ἐνέργειαι. τὸ δὲ μετρούμενον ἡ τῶν παθῶν ἐστι κίνησις καὶ ἐνέργεια. δεῖ οὖν τὸν λόγον [*](7 θυμῶται Β: θυμῆται a πάσχει a 16 ἐπικράτεια Β: ἐπικράτησις a 23 διττῶς a: διὰ τοῦτο Β 29 προιοῦσαι Β: ποιοῦσαι a θυμικοῦ a: θυμοῦ Β 33 λογικὸν Β: λογιστικὸς a) ἔχειν ὀρθῶς, ἵν ὀρθῶς μετρῶν καὶ τῇ ἑαυτοῦ εὐθύτητι τὰ πάθη καὶ τὰς 80v πράξεις παρατιθεὶς τὸ μέσον εὑρίσκῃ καὶ σύμμετρον καὶ τὸ ἀγαθὸν κατορθοῖ, ἐκκλίνων τὰ ἐφ’. ἑκάτερα, ἤτοι τὴν ὑπερβολὴν καὶ τὴν ἔλλειψιν. πῶς δ’ ἄν ὀρθῶς ἕξει ὁ λόγος ἐν τῷ ἀνθρώπῳ, ὥστε μέτρον γίνεσθαι τοῖς πάθεσι καὶ τῖς πράξεσιν, ἢ πρῶτον μὲν ἔφεσιν λαβόντι τοὐ ἀγαθοῦ καὶ βδελυξαμένῳ μὲν τὰς ἀμετρίας τῶν παθητικῶν ὁρμῶν καὶ ὀρέξεων, ποθήσαντι δὲ τὸ μετρίως καὶ ὡς δεῖ ἐνεργεῖν κατ’ αὐτὰ πειθηνίως πρὸς τὸν λόγον καὶ ὑπεικτικῶς ἔχοντα. ἔπειτα δὲ πολλὰ παθόντι καὶ πολλὰ μογήσαντι καὶ προσχόντι φιλοπόνως τοῖς κατὰ τὸν βίον πράγμασι καὶ διὰ πολυπειρίας μαθόντι ποῦ καὶ πότε καὶ πῶς αἱ ἀποπτώσεις καὶ κατορθώσεις ἐν τοῖς πάθεσι καὶ ταῖς πράξεσι γίνονται. οὕτω γὰρ ἐν φρονήσει γενόμενος ὀρθόν τε ἕξει τὸν λόγον καὶ ἕκαστα παραμετροῦντα ὀρθῶς, ὡς μήτε τὴν ὑπερβολὴν αὐτὸν λανθάνειν μήτε τὴν ἔλλειψιν, ἃ φεύγων ἑκατέρᾳ περὶ τὸ μέσον καὶ σύμμετρον ἵσταται ἀμεταθέτως τούτου ἐχόμενος. τὸ δὲ τοῦτο διέλωμεν διχῶς ἔστιν ἐκλαβεῖν. ἢ γὰρ πῶς ὁ ὀρθὸς λέγεται καὶ διορί- ζεται, ἢ αὐτὸν τὸν ὀρθὸν λόγον λέγει. τὸ γὰρ ὁ ὀρθὸς λόγος· καὶ ἔστιν ὁ ὀρθὸς λόγος καὶ ἐν πράξεσι καὶ θεωρήμασιν· ἐκεῖ μέν, ἤγουν ἐν ταῖς πράξεσι, τὸ ἀγαθὸν ἀνευρίσκων καὶ περαίνων τὸ αἱρετὸν εἶναι αὐτόν τοῦτο δέ ἐστι τὸ μέσον καὶ σύμμετρον), ἐκεῖ δὲ συνάγων τἀληθὲς καὶ ἐν ἑαυτῷ ἔχων αὐτὸ καὶ ἑτέροις παραδιδούς. ἡ τὸ διέλωμεν ἀντὶ τοῦ λεπτομερῶς διαιρήσομεν. ἃ γὰρ προλαβὼν περὶ τοὐ ὀρθοῦ λόγου εἴρηκε, παχυμερῶς λέλεκται καὶ συγκεχυμένως, νῦν δὲ διαιρήσει τὸν ἐν ψυχῇ λόγον εἰς τὸ λογιστικὸν καὶ θεωρητικόν, καὶ τοῦτο αὖθις εἰς τὰ ὑπ’ αὐτὰ εἴδη, καὶ οἰκείαν ἑκάστῳ ποιήσει τὴν περὶ ἑκάστου διδασκαλίαν.

[*](p. 1138b21)

Ἐν ἁπάσαις γὰρ ταῖς εἰρημέναις ἕξεσιν ὡς καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων ἔστι τις σκοπὸς πρὸς ὃν ἀποβλέπων ὁ τὸν λόγον ἔχων ἐπιτείνει τε καὶ ἀνίησι, καί τις ὅρος ἐστὶ τῶν μεσοτήτων, ἃς μεταξύ φαμεν εἶναι τῆς ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως οὔσας κατὰ τὸν ὀρθὸν λόγον.

Εἰρημένας ἕξεις φησὶ περὶ ὧν ἤδη ἐδίδαξεν· αὗται δ’ εἰσὶν αἰ πρα- κτικαὶ ἀρεταί, αἵ τε γενικαὶ ὀνομαζόμεναι τέσσαρες καὶ αἱ ὑπ’ αὐτὰς ὡς εἴδη ἀναφερόμεναι. λέγει τοίνυν ὅτι ἐν πάσαις ταύταις σκοπός ἐστί τις, ὅτε τις κατ’ αὐτὰς ἐνεργεῖ· οὗτος δ’ ἐστὶν ὁ λόγον ἔχων, οὗτος δ’ ἐστὶν [*](2 εὑρίσκῃ Β: εὑρίσκει a 7 αὐτὰ Β: αὐτὰς a 8 ἔχοντα Β: ἔχοντι a 11 τούτου Β: τοῦτο a 15 λέγεται Β: λέγει a 16 et 17 ὁ ante ὀρθὸς Β: om. a 21 εἴρηκε Β: εἴρηται a 22 συγκεχυμένως a: ἐγκεχυμένως Β ἐν ψυχὴ Β: ἐν τῆ ψυχῇ a 23 αὐτὰ a: αὐτὸ Β 25 ἁπάσαις Ba: πάσαις Aristoteles ὡς Ba (sed cf. p. 262,17): καθάπερ Aristoteles καὶ Β et Aristot. vulg.: om. Β et Aristot. cod. 27 τε Ba: om. Aristoteles ὅρος ἐστὶ Ba: ἐστὶν ὅρος Aristoteles 28 ἅς μεταξὺ B et Aribt.: ἅς μὲν μεταξὺ a φαμεν Β et Aristoteles: φησὶ a)

ὁ ἄνθρωπος, ὃς λογικὸς | ὢν καὶ ὡς μέτρῳ τινὶ τῷ λόγῳ ἐν ταῖς πράξεσι [*](81r) χρώμενος. ἐπιτείνει μὲν ὅταν ἐλλιπῶς ἔχῃ τοῦ δέοντος ἡ ἐκ τοῦ πάθους προβαίνουσα κίνησις, ἀνίησι δὲ ὅταν ὑπερβάλλῃ, οἷον εἰ ἀμύνασθαι δέοι τὸν ἡμαρτηκότα, σκοπὸν ἔχει κατὰ τὸ σύμμετρον θέσθαι τὴν ἄμυναν. οὐκοῦν ἀκολουθήσει τῇ ὁρμῇ τοῦ θυμοῦ, ἀλλ’ ἐλαττώσει μὲν αὐτήν, εἰ πλέον τοῦ δέοντος διεγείροιτο, αὐξήσει δ’ αὖθις εἰ χαυνότερον ἢ δ·εῖ ἐρε- θίζοιτο, καὶ οὕτως ἑκατέρωθεν ἐκκλίνων τὴν ὑπερβολὴν καὶ τὴν ἔλλειψιν ἐν τῷ μέσῳ στήσεται, καὶ προσήκουσαν τὴν παιδείαν <ἂν> ἐπενέγκῃ τῷ ἁμαρτήσαντι. τὸ αὐτὸ δὲ καὶ ἐπὶ τῆς ἐπιθυμίας ἄν γένοιτο, οἷον εἴ τις τροφῆς ὀρέγοιτο εἴτε πόσεως οὔτε ἐνδώσειεν ἄν ἀπλῶς ἠθικὸς ἀνὴρ καὶ κατὰ τὸν ὀρθὸν λόγον ἐνεργῶν τῇ τῆς ἐπιθυμίας ὁρμῇ, οὔτε μὴν ὡς ἔτυχεν ἀναχαιτίσει αὐτὴν ἀλλὰ τῷ τοῦ λόγου μέτρῳ χρησάμενος ἐν τῷ μέσῳ στήσει τὴν ὄρεξιν καὶ βρώσεται μὲν ὅτε δεῖ καὶ ὅπου δεῖ καὶ ἐφ’ ὅσον δεῖ καὶ ὅπως δεῖ καὶ ὃ δεῖ καὶ ὅσα ἕτερα παρατηρεῖσθαι ἐν τούτοις πεφύκασιν ἄνθρωποι. ἐν τούτοις δὲ καὶ νόμοι προίστανται καὶ ἔθη ἐθνῶν τε καὶ πόλεων. ὡς μέτρα καὶ αὐτὰ τεθειμένα τῶν παθῶν καὶ τῶν πράξεων. τὸ δὲ καθάπερ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων εἴρηται, ὅτι οὐ μόνον τῶν κατὰ τὰς ἀρετὰς ἕξεων τὰς ὑπερβολὰς καὶ ἐλλείψεις ἐκκλίνομεν κατορθοῦν βου- λόμενοι τὸ ἁρμόδιον, ἀλλὰ καὶ ἐπὶ τῶν τεχνῶν καὶ ἐπιστημῶν. οἰκοδόμος τε γὰρ καὶ τέκτων καὶ ἀνδριαντοποιὸς σπουδάσει πανταχοῦ τὸ σύμμετρον τηρῆσαι ἔν τε πλήθει καὶ μεγέθει καὶ ἄλλοις ὅσοις ἐνδέχεται ἢ τὴν φύσιν μιμούμενος ἢ πρὸς τὴν χρῆσιν ἀφορῶν τοῦ κατασκευάσματος. οὐδὲν δὲ ἧττον καὶ ταῖς ἐπιστήμαις τηρεῖται τὸ σύμμετρον. μουσικὸς γὰρ ἀνὴρ καθ’ ἕκαστον τρόπον τὸ ἁρμόδιον αὐτῷ σπουδάσει κατὰ τὸ μέτρον, ἄλλο μὲν ἐπὶ τοῦ Δωρίου εἰ τύχοι τρόπου, ἄλλο δ’ ἐπὶ τοῦ Φρυγίου καὶ ἄλλο ἐπὶ τοῦ Λυδίου, κἀπὶ τῶν ἄλλων ὡσαύτως, ὡς ἐπὶ τοῦδε μὲν τήν. ’δε ἀνιέναι τὴν χορδήν, τήν δ’ ἐπιτείνειν, ἐπὶ τούτῳ δ’ ἄλλην, ὅπως πλητ- τόμεναι οἰκείως τῷ τρόπῳ τὸ μέλος καὶ τὴν ᾠδὴν ἀπαρτίζωσιν, ἀποτελουμένων μένων ἁρμοδίως τῶν ἀπηχήσεων κατὰ ὀξύτητα καὶ βαρύτητα. ἀλλὰ καὶ εἰ σύμμετρον ἐρεῖς ἐπὶ τῶν ἐπιστημῶν τὸ ἀψευδές τε καὶ ἀληθές, οὐδὲ τοῦτο ἀνοίκειον. ταῖς γὰρ ἐπιστήμαις οὐδὲν ἁρμοδιώτερον οὐδὲ σκοπιμώτερον ὡς τὸ εἰδέναι τὸ ἀληθὲς διὰ μέσης τῆς αἰτίας τοῦ πράγματος. τριῶν δὲ λαμβανομένων καθ’ ἃ αἱ ἐνέργειαι τῶν ψυχικῶν δυνάμεων, ὑπερβολῆς καὶ ἐλλείψεως καὶ τῆς μεταξὺ τούτων μεσότητος, τὰς μεσότητας ἔφη μόνον κατὰ τὸν ὀρθὸν εἶναι λόγον. αἱ γὰρ ἀκρότητες κἄν ὑπ’ αὐτοῦ καὶ αὐταὶ κρίνωνται, ἀλλ’ ὡς γνωστὰ μόνον αὐτοῦ οὖσαι κρίνονται, οὐ μὴν οὐδ’ ὡς αἱρετά, ἐπεὶ καὶ παρ’ αὐτόν εἰσι καὶ ἔξω αὐτοῦ, ὡς καὶ πᾶν ἔξω τοῦ μέ- τρου τὸ ἄμετρον.

[*](8 ἄν inseruit Diels cf. p. 272, 26 al. 24 et 26 σπουδάσει Β: σπουδάσας a 33 καὶ B: om. a)[*](p. 1138b25)

Ἔστι δὲ τὸ μὲν εἰπεῖν οὕτως ἀληθές, οὐδὲν δὲ σαφές. [*](81r) καὶ γὰρ καὶ ἐν τῖς ἄλλαις ἐπιμελείαις, περὶ ὅσας ἐστὶν ἐπιστήμη, τοῦτο ἀληθὲς εἰπεῖν, ὅτι οὔτε πλείω οὔτε ἐλάττω δεῖ πονεῖν οὐδὲ ῥᾳθυμεῖν, ἀλλὰ τὰ μέσα καὶ ὡς ὁ ὀρθὸς λόγος. τοῦτο δὲ μόνον ἔχων ἄν τις οὐθὲν ἄν εἰδείη πλέον, οἷον ποῖ δεῖ πρὸς τὸ σῶμα, εἴ τις εἴποι ὅτι ὅσα ἡ ἰατρικὴ κελεύει καὶ ὡς ὁ ταύτην ἔχων. Επειδὴ εἶπε, τί ὁ ὀρθὸς λόγος ἐστίν, ὃν ἔχων ὁ ἄνθρωπος καὶ χρώμενος αὐτῷ τὰς ἐνεργείας μετρεῖ καὶ τὰς ὁρμὰς τῶν παθῶν καὶ τὸ μέσον εὑρίσκει καὶ αὐτὸ κατορθοῖ τὰς ἑκατέρωθεν ὑπερβολὰς καὶ ἐλλείψεις ἀπο- πεμπόμενος καὶ οὕτως ἑαυτῷ περιποιεῖται τὰς κατὰ τὰς ἀρετὰς ἕξεις, ἦν δὲ συγκεχυμένον τὸ οὕτω λεγόμενον καὶ οὔπω δῆλον ἦν τίς τε ὁ ὀρθὸς λόγος καὶ ὅπως χρηστέον ὡς μέτρῳ αὐτῷ, ἵνα κατὰ σκοπὸν ἐνεργοῦντες τὸ μέσον εὑρίσκωμεν, ἔδει δὲ διελεῖν καὶ τὸ ῥηθὲν ποιῆσαι σαφέστερον διὰ τοῦτό φησιν ὅτι τὸ οὕτως εἰπεῖν, ὡς εἴπομεν, ἀληθὲς μέν, οὐχὶ δὲ καὶ σαφές, διότι καὶ ταῖς ἄλλαις σπουδαῖς, περὶ ὅσας λόγος τις τεχνικὸς ἢ ἐπιστημοντικός ἐστιν, ἀληθὲς τὸ οὕτως εἰπεῖν, ὥστε μηδὲ εἶναι πονεῖν ἢ ἀνίεσθαι τοῦ συμμέτρου ἐλάττονα ἢ πλείονα, ἀλλ’ ἀρχομένους τῆς ἐνεργείας ἥκειν μέχρι τοῦ μέσου μηδὲν ἐλλείποντας, περαιτέρω δὲ προστιθέναι μηδέν, καὶ ἐπεὶ κοινὸν τοῦτο πάσαις ταῖς ἐπιμελείαις καὶ ταῖς σπουδαῖς, ταῖς τε κατὰ πρᾶξιν ταῖς τε κατὰ μόνην διάνοιαν, συγκέχυται διὰ τὴν κοινότητα καὶ ἀσαφές ἐστι πρὸς ἑκάστην σπουδὴν διὰ τὸ μηδεμιᾶς ἴδιον θεωρεῖσθαι μέ- σον καὶ σύμμετρον ἐκ μόνου τοῦ λέγειν οὑτωσί, ὥστε δεῖ τοῦτον τὸν λό- γον ὁλοσχερῶς ἔχοντας εἰδέναι, διελόντας καὶ καθ’ ἑκάστην ἐπιμέλειαν τί τὸ ἴδιον αυτης ἐστι μέτρον καὶ σύμμετρον, καὶ τοῦτο σκοπὸν ἔχοντας, πρὸς αὐτὸ τὴν σπουδὴν καταβάλλεσθαι. διότι δὲ πολλὰ τὰ πάθη καὶ πολλαὶ αἰ νόσοι αἱ τοῖς ἀνθρώποις συμβαίνουσαι, αἱ μὲν τὰ σώματα παρὰ φύσιν διατιθέμεναι, αἱ δὲ καὶ αὐτῶν τῶν ψυχῶν ἐφαπτόμεναι, ὡς καὶ τὰς δυνάμεις αὐτῶν ἐνίοτε βλάπτεσθαι, καὶ αὗται ἐναργεῖς καὶ δῆλαι καὶ αὐταῖς ταῖς αἰσθήσεσι, τοῦτο ἐκ τῆς ἰατρικῆς εἰσάγει τὸ παράδειγμα σαφὲς ποιῶν τὸ λεγόμενον, ὅτι οὐκ ἔστιν ἱκανὸν τὸ κοινῶς ποιεῖσθαι τὰς παραδόσεις, ἀναγκαῖον δὲ καὶ κατ’ εἶδος καταμερίζειν καθ’ ἑκάστην ἐπιμέλειαν τὰ λεγόμενα, ἵν’ οὕτως ὁ λόγος σαφέστερος γίνοιτο ἑκάστῃ ἐφ’ ἁρμοζόμενος. ὃ καὶ αὐτὸς ποιήσει ἐνταῦθα περὶ τῶν πρακτικῶν ἀρετῶν τὸν ὀρθὸν λόγον καὶ τὸ μέσον παραδιδούς. ἐπιμέλειαν δὲ ὀνομάζει τὴν οἱονεὶ θεραπείαν [*](1 ἀληθὲς Β: ἀληθὲς μὲν a et Aristoteles 2 καὶ γὰρ καὶ Β: καὶ γὰρ a et Aristoteles 3 ἀληθὲς Ba: ἀληθὲς μὲν Aristot. 5 δεῖ Ba: δεῖ προσφέρεσθαι Aristoteles 6 εἲ τις Β et Αristot: εἴπω a εἴποι Ba: εἴποιεν Aristot. codd. KbLbMbOb: εἴπειεν Arist. vulg. ἡ Β et Aristot. vulg.: om. a et Arist. cod. Mb 13 μέτρον a 16 σαφὲς a: σαφὴς Β 18 ἀρχομένους a: ἀρχομένου Β 24 ὁλωσχερῶς Β 30 an αὐταῖς ταῖς? 32 ἀναγκαῖον Β: ἀναγκαίοις a)

καὶ περιποίησιν καὶ εἰς τὴν κατὰ φύσιν ἀγωγὴν παντὸς πράγματος, [*](81v) ἀκολούθως τῷ κατὰ τὴν ἰατρικὴν παραδείγματι τὸ ὄνομα θέμενος. εἰ γάρ τις ἐρομένου τινός, ποῖα δεῖ πρὸς τὸ σῶμα προφέρεσθαι ὥστε ἢ παροῦσαν τὴν ὑγίειαν συντηρεῖν ἑαυτῷ ἢ ἀπογινομένην ἀνακαλεῖσθαι, εἴπῃ ὁ ἀποκρινόμε- νος, ὅτι ἐκεῖνα ὅσα ἡ ἰατρικὴ κελεύει καὶ οὕτως ὡς κελεύει ὁ ἰατρὸς ὁ ταύτην ἔχων τὴν τέχνην, οἷον εἴτε δεόντως παραμιγνύντας αὐτὰ εἴτε ὥραν καὶ χώραν καὶ ἡλικίαν καὶ νόσον σκοποῦντας εἴτε τινὰ πρατηρήματα ἕτερα, οὐκ ἀρκεῖ οὗτος ὁ λόγος εἰς ὑγίειαν τοῖς σώμασι διὰ τὸ κοινὸς εἶναι πᾶσι καὶ ἀδιάκριτος. πολυειδεῖς γὰρ αἱ ἐπιμέλειαι καὶ τῶν ὑποκειμένων περὶ ἃ ἑκά- στῆν αὐτῶν δεῖ ἐνδείκνυσθαι, πολλὴ καὶ πολυσχιδὴς ἡ διαφορὰ καὶ ἄλλα καὶ ἄλλα ἐφ’ ἑκάστης ἐστὶ καὶ ἐφ’ ἑκάστου τὰ ὠφέλιμα καὶ πρὸς τὴν τοῦ ἀγαθοῦ καὶ τοῦ κατὰ φύσιν κατόρθωσιν συμβαλλόμενα καὶ δεῖ τῆς ἁρμοττούσης ἐπιμελείας ἰδίᾳ καθ’ ἕκαστα.

[*](p.1138b32)

Διὸ δεῖ καὶ περὶ τὰς τῆς ψυχῆς ἕξεις μὴ μόνον ἀλη- θὼς εἶναι τοῦτ’ εἰρημένον, ἀλλὰ καὶ τὸ δι’ ωρισμέν.ν τίς τέ ἐστιν ὁ ὀρθὸς λόγος καὶ τούτου τίς ὅρος.

Εἰ καὶ ἀληθές φησι τὸ οὕτω λεγόμενον καθόλου, ἀλλ’ ὥσπερ ἐπὶ τοῦ κατὰ τὴν ἰατρικὴν παραδείγματος οὐκ ἀρκεῖ πρὸς τὸ ἰατρικῶς ἐνεργεῖν τὸ τὸ εἰρημένον εἰδέναι καθόλου, οὕτως οὐδὲ ἐπὶ τῶν ψυχικῶν ἕξεων οὐ δεῖ μόνον εἰδέναι ὅτι ἀληθὲς τὸ εἰρημένον ἐστίν, ἤγουν ὅτι οὔτε ἐλάττω δεῖ πονεῖν οὔτε ῥαθυμεῖν, τουτέστιν ἀνίεσθαι, ἀλλὰ τὰ μέσα καὶ ὡς ὁ l’> ὀρθός, ἀλλ’ ἀναγκαῖον διορίσασθαι τόν τε ὀρθὸν λόγον τίς ἐστιν ἀποδι- δόντας, καὶ τίς ὁ ὅρος αὐτοῦ. τοῦτο δὲ διχῶς ἔστι νοῆσαι· ἢ γὰρ ὡς ἐκ παραλλήλου ὂν τὸ αὐτὸ ὡς ταὐτὸν ὑπάρχον εἰδέναι τίς τε ὁ ὀρθὸς λό- γος καὶ τίς ὁ ὁρισμὸς τοῦ ὀρθοῦ λόγου, ἢ τὸ μὲν πρότερον περὶ τοῦ ὀρθοῦ λόγου καὶ τοὐ ὁρισμοῦ αὐτοῦ, τὸ δὲ δεύτερον περὶ τοῦ μέσου, ὃς σκοπός ἐστιν ὑπὸ τοῦ ὀρθοῦ λόγου καταλαμβανόμενός τε καὶ ὁριζόμενος. ’ καὶ ἴσως τοῦτ’ ἂν δός́ειεν ἁρμοδιώτερον. δεῖ γὰρ καὶ τὸν ὀρθὸν λόγον εἰδέναι καὶ τὸ μέσον τί ἐστιν ἑκάτερον ἐπὶ τῶν κατὰ ψυχὴν ἕξεων. ἀλλὰ καὶ ὅρος τίς ἐστιν ὁ σκοπὸς τοῦ πρὸς αὐτὸν ἀφορῶντος ὡς περιορίζων τε καὶ ἱστῶν μέχρις ἑαυτοῦ τὴν ἐκείνου ὁρμήν.

[*](p. 11381b35)

Tὰς- δὴ τῆς ψυχῆς ἀρετὰς διείλομεν καὶ τὰς μὲν τοῦ ἤθους ἔφαμεν, τὰς δὲ τῆς διανοίας. περὶ μὲν οὖν τῶν ἠθικῶν διεληλὔθαμεν , περὶ δἑ τῶν λοιπῶν , περὶ ψυχῆς πρῶτον εἴ πὁντες, λέγομεν οὕτως.

Πρὶν ἡ τὴν προκειμένην ῥῆσιν ἐξηγήσασθαι τοῦ Ἀριστοτέλους ἀνα- [*](11 ἑκάστης Β: ἑκάστου a 14 δεῖ Β coir, ex δὴ: δὴ a 14. 15 ἀληθῶς Ba et Aristot. cod. RIj: ἀληθὲς Aristot. vulg. 15 τὸ Ba: om. Aristoteles IS πρὸς τὸ B: πρὸς τῷ a 30 ὡς περιορίζων Β: ὥσπερ ὁρίζων a 31 ἐκείνου a: ἐκείνων Β 32 διεί- λομ6ν καὶ Β: διελόμενοι a et Aristoteles 35 λέγομεν Ba et Aristot. codd. LbilbO*’: λέγωμεν Aristot. vulg. 36 ἡ Β: om. a)

γκαῖον εἰπεῖν τι περὶ τῆς τοῦ λόγου διαθέσεως, ἣν ἐν τῷ Ζ τῶν Νικομαχείων [*](81v) χείων Ἠθικῶν ὁ φιλόσοφος ἐξειργάσατο. προέθετο μὲν γὰρ ἐν αὐτῷ περὶ τῶν διανοητικῶν ἀρετῶν διδάξαι, ἱκανῶς ἡμῖν ἐν τοῖς πρὸ τούτου βιβλίοις περὶ τῶν πρακτικῶν παραδούς, ὡς ἄν εἴη αὐτῷ ἐντελὴς ἡ περὶ ἀρετῶν πραγματεία, μηδενὸς λειπομένη τῶν ἀνηκόντων αὐτῷ. ἀλλ’ ἐπεὶ περὶ τῶν πρακτικῶν ἀρετῶν λέγων πρὸ τούτου, τοῦ ὀρθοῦ λόγου πολλάκις ἐμνημό- νευσεν, ὡς κατ’ αὐτὸν καὶ ὑπ’ αὐτοῦ κατορθουμένων τῶν πράξεων (οὐκ ἦν δὲ αὐτόθεν γνώριμον, τίς τε ὁ ὀρθὸς λόγος ἐστὶ παὶ πῶς κατ’ αὐτὸν αἱ πράξεις εὐθύνονται καὶ ὑπ’ αὐτοῦ κατορθοῦνται καὶ πῶς ταῖς τῶν ἀνθρώπων ψυχαῖς ὁδὶ περιγίνεσθαι πέφυκεν), ἀναγκαίως ὁ περὶ τούτου λόγος ἐπηκολούθησε. διὰ τοῦτο καὶ περὶ τῆς φρονήσεως διδάξαι προέθετο, ἥτις ὁ ὀρθὸς λόγος ἐστίν. ἐπεὶ δὲ διανοητική ἐστιν ἡ φρόνησις ἀρετὴ καὶ ὁμογενεῖς ἑαυτῇ ἔχει καὶ ἑτέρας τῆς ψυχῆς ἕξεις, ἀκολούθως διδάσκει καὶ περὶ τούτων. αὗται δέ εἰσι τέσσαρες, ἵν’ οὕτως ἐροῦμεν ὁλοσχερέστερον, τέχνη ἐπιστήμη σοφία νοῦς. πρῶτον μὲν περὶ τοῦ ὀρθοῦ παραδί- δωσι λόγου καὶ τῆς φρονήσεως, ἐπεὶ καὶ πολλάκις περὶ αὐτῆς ἐμνημό- νευσεν, ἐν οἷς περὶ τῶν πρακτικῶν ἀρετῶν διελάμβανεν, ὀρθόν τε λόγον κατονομάζων αὐτὴν καὶ φρόνιμον ἄνδρα τὸν κατ’ αὐτὸν ἐνεργοῦντα καὶ πράττοντα. ἵν’ οὖν τά τε λεγόμενα συνεχῆ ὑπάρχῃ καὶ πρὸς ἄλληλα καὶ μὴ ἐπὶ πλεῖον ὦμεν ἀνεννόητοι τοὐ ὀρθοῦ λόγου, οὗ πολλάκις πρότερον ἐμνημόνευσε, διδάσκει πρῶτον περὶ αὐτοῦ καὶ οὕτως ἐφεξῆς περὶ τῶν λοι- πῶν διανοητικῶν ἕξεων τῇ προσηκούσῃ τάξει ἐν πάσαις χρώμενος· ἄλλως τε ἐπεὶ καὶ ἡ φρόνησις μεταξὺ διανοητικῶν καὶ πρακτικῶν ἕξεων, καὶ τῇ μὲν λογισμὸς καὶ λογιστικὸν ὀνομάζεται, πῇ δὲ νοῦς πρακτικός, ἐκεῖνο μὲν ὅτι ἐν διανοίᾳ καὶ ἐκ διανοίας ἐστί, τοῦτο δὲ ὅτι περὶ τὰ πρακτὰ κατα- γίνεται καὶ περὶ τῶν ἀρετῶν συλλογίζεται, ἔδει καὶ μέσην ταχθῆναι τὴν περὶ ταύτης διδασκαλίαν τῶν θεωρητικῶν καὶ πρακτικῶν ἕξεων. καὶ ταῦτα μὲν περὶ τῆς διαθέσεως ᾗ Ἀριστοτέλης ἐχρήσατο, μεταβαίνων ἀπὸ τῶν πρακτικῶν ἐπὶ τὰς διανοητικὰς ἀρετάς. ἐπανέλθωμεν δὲ πρὸς τὴν λέξιν καὶ ἐροῦμεν περὶ αὐτῆς θεοῦ διδόντος τὰ προσήκοντα. βουλόμενος τοίνυν ἑαυτὸν ἐμβαλεῖν εἰς τὴν περὶ τοῦ ὀρθοῦ λόγου διδασκαλίαν Ἀριστο- τέλης καὶ τῇ διαιρετικῇ χρήσασθαι μεθόδῳ, πρὸς τὸ εὑρεῖν τίς οὗτός ἐστιν, ἀνατρέχει πάλιν ἐπὶ τὰ πρότερον εἰρημένα ἐν τῷ Β ταύτης τῆς πραγματείας, ἔνθα διῄρει τὰς ἀρετὰς τῆς ψυχῆς εἰς τὰς ἠθικὰς καὶ διανοητικάς. καὶ τὰς μὲν ἠθικὰς παραιτεῖται νὺν ὡς ἱκανῶς περὶ αὐτῶν εἰρηκώς, προ- τίθεται δὲ περὶ τῶν ὑπολοίπων διδάξαι, λέγω δὴ τῶν διανοητικῶν· αἷς καὶ τὴν φρόνησιν συντάττει, διότι λόγος τίς ἐστι καὶ αὐτὴ καὶ διάνοια περὶ τῶν πρακτέων συλλογιζομένη καὶ τό τε | ἀληθῶς αἱρετὸν ἀνευρίσκουσα [*](82r) καὶ τὸν τρόπον, δι’ οὗ καταλαμβάνεσθαι πέφυκεν. ἐπεὶ δὲ καὶ περὶ ψυχῆς εἶπεν ἐν τῷ Β ὅσα ἦν ἱκανὰ τοῖς περὶ <τῶν> ἀρετῶν αὐτῆς [*](8 αὐτόθεν Β: αὐτὸ a 14 15 ὁλωσχερέστερον Β 19 ὑπάρχει a 38 αἱρετὸν ἀνευρίσκουσα Β: αἱρετὴ εὑρίσκουσα a 40 τῶν ἀρετῶν a: ἀρετῶν Β) ζουσιν, ἀναμιμνήσκει νῦν ἡμᾶς ἐν συντόμῳ καὶ περὶ ἐκείνων. ἐκεῖ μὲν· [*](82r) οὖν διῄρει τὴν ψυχὴν εἰς τὸ λόγον ἔχον καὶ τὸ ἄλογον, ἐνταῦθα δὲ τὸ ἄλογον καταλείπει ὡς περὶ αὐτοῦ καὶ τῶν κατ’ αὐτὸ ἀρετῶν ἤδη εἰρηκώς, ὑποδιαίρεσιν δὲ τοῦ λόγου ἔχοντος ποιεῖ καὶ φησί·

[*](p. 1139a3)

Πρότερον μὲν οὖν ἐλέχθη δύο μέρη εἶναι τῆς ψυχῆς, τὸ λόγον ἔχον καὶ τὸ ἄλογον· νῦν δὲ περὶ τοῦ λόγον ἔχοντος τὸν αὐτὸν τρόπον διαιρετέον, καὶ ὑποκείσθω δύο τὰ λόγον ἔχοντα, ἓν μὲν ᾧ θεωροῦμεν τὰ τοιαῦτα τῶν ὄντων, ὧν αἱ ἀρχαὶ μὴ ἐνδέχονται ἄλλως ἔχειν, ἓν δὲ ᾧ τὰ ἐνδεχόμενα. Καὶ ἐν τοῖς προτέροις βιβλίοις εἴρηκεν ὁ φιλόσοφος, διττῶς λαμβά- νεσθαι καὶ ἐν τῷ ἀνθρώπῳ τὸ λογικόν, τὸ μὲν ὡς λόγον ἔχον καὶ χρώμενον, μένον, τὸ δ’ ὡς λόγῳ ἐπιπειθές, ἅτε μὴ ἔχον αὐτὸ λόγον οἰκεῖον καὶ διὰ τοῦτο οὐδὲ χρῆσθαι λόγῳ δυνάμενον (πῶς γὰρ τὸ χεῖρον τῷ κρείττονι χρήσεται;) ἀλλ’ ὑπεῖκον ὡς χεῖρον τῷ κρείττονι καὶ πειθόμενον καὶ διὰ τοῦτο οὐ λογικόν, τὸ μὲν κατὰ θάτερον τῶν τρόπων, τὸ δὲ κατὰ θάτερον. πρότερον μὲν οὖν περὶ τοῦ τῷ λόγῳ ἐπιπειθοῦς καὶ τῶν μετ’ αὐτοῦ κα- τορθουμένων ἀρετῶν ὑπὸ τοῦ λόγου ἐδίδαξε, πείθοντος αὐτῷ καὶ εἰς τὸ ἀγαθὸν καὶ λυσιτελὲς καὶ ὠφέλιμον ἄγοντος, νῦν δὲ τὸ λόγον ἔχον ὑποδιαρεῖ διαιρεῖ τῆς ψυχῆς καὶ δύο λαμβάνει εἴδη, ἤτοι μέρη αὐτοῦ. καὶ τούτου λέγει διαφορὰς εἶναι διαιρετικὰς κατὰ τὰ ὑποκείμενα, περὶ ἃ ἰδίᾳ μὲν θάτερον, ἰδίᾳ δὲ θάτερον τῶν μερῶν καταγίνεται. ἐπεὶ γὰρ τῶν πραγμάτων τὰ μὲν ἀναγκαῖα, τὰ δ’ ἐνδεχόμενα, τὸ μὲν εἶναί φησι τῶν εἰδῶν ἢ μερῶν περὶ τὰ ἀναγκαῖα, τὸ δὲ περὶ τὰ ἐνδεχόμενα. ὡς γὰρ ἐπὶ τῆς τοῦ ζῴου διαιρέσεως κατὰ διαφόρους τρόπους λαμβάνοντες τὰς διαφορὰς ἔστιν οὗ καὶ κατὰ τὰς κατὰ τόπους διατριβὰς διαιροῦμεν εἰς τὰ εἴδη αὐτῶν, τὰ μὲν τῶν ζῴων χερσαῖα λέγοντες, τὰ δ’ ἔνυδρα, οὕτω καὶ· ἐπὶ τῶν δυνάμεων, ἤτοι μερῶν τῆς ψυχῆς οὐκ ἀνοίκειον ποιεῖσθαι διαίρεσιν ἀπὸ γένους εἰς εἴδη ἢ ἀπὸ ὁλικωτέρου εἰς μερικώτερον κατὰ τὰ ὑποκείμενα, περὶ ἃ ἐνεργοῦσι καὶ περὶ ἃ καταγίνονται. οἷον γάρ τινες τοπικαί εἰσι διατριβαὶ τὰ ὑποκείμενα ταῖς δυνάμεσι, περὶ ἃ τὰς οἰκείας ἐνεργείας ἐνδείκνυνται. ἐπεὶ δὲ τοῦτο οὐκ ἀποδείκνυσιν ἢ τῇ ἐναργείᾳ τῶν πραγμάτων ἀρκούμενον, ἢ ὡς πολλοῦ λόγου δεόμενον καὶ παρέλκουσαν πρὸς τὴν οἱ παροῦσαν πραγματείαν τὴν μεταχείρισιν τῆς τούτου ἀποδείξεως λογιζόμενος, διὰ τοῦτο ὑποκείσθω φησὶ δύο τὰ λόγον ἔχοντα, οἷον λαμβανέσθω ὡς ὁμολογούμενα. ὅτι γὰρ τῶν πραγμάτων τὰ μὲν ὄντα, τὰ δὲ καὶ τῶν γινομένων τὰ μὲν ἀναγκαίως τὰ δ’ ἐνδεχομένως γινόμενα, δῆλον παντὶ τῷ πρὸς [*](5 μέρη εἶναι Ba et Aristot. codd. LbOb: εἷναι μέρη Arist. vulg. 6 τὸ λόγον ἔχον Ba: τό τε λόγον ἔχον Aristot. 8 ὧν Ba et Arist. codd. Lb Μb: ὅσων Aristot. vulg. 15 λογικὸν a: λογικὸς Β τῶν τρόπων Β: τὸν τρόπον a 19. 20 τούτου λέγει B: τοῦτο λέγων a 28 ἀπὸ ὁλικωτέρων εἰς μερικώτερα a 31 ἐναργεία ἐνεργείᾳ a 34. 35 ὁμολογούμενα B: ὁμολογούμενον a)

τά, πάνυ ὀλίγοι ἠγνόησαν τῶν ἐπιστησάντων τοῖς πράγμασιν, ὥσπερ καὶ ὅτι εἰσὶ τὰ μὲν ἀναγκαίως τὰ δ’ ἐνδεχόμενα, ἀναγκαίως μὲν ὡς ἀνατολαὶ καὶ δύσεις ἀστέρων καί τινων ἐκ τούτων πλησιασμοὶ καὶ ἀποστάσεις πρὸς τὰ τῆς γῆς διάφορα κλίματα, ὧραι τε τοῦ ἔτους καὶ ἡμέραι καὶ νύκτες ἀλλήλας διαδεχόμεναι καὶ ὅσα ἕτερα τούτοις σύστοιχα· νῖκαι δὲ καὶ ἧτται τῶν μαχομένων ἐνδεχόμεναι καὶ ἐξ ἑτέρων εἰς ἑτέρους μεταβαλλό- μεναι καὶ ἐνέργειαι καὶ πράξεις ἀνθρώπιναι καὶ ἄλλα τοιαῦτα πολλά, ὧν περιττὸν ἦν ἀπαριθμεῖν τὸ καθέκαστον. διὰ τοῦτο ὑποκείσθω ταῦτα ὖ· εἶπεν, ὡς μὴ ἀποδόσεως χρῄζοντα τοῖς μικρὸν παιδείας μετεσχηκόσιν. ὅτι δὲ καὶ ἐπιστήμης τελεωτέρας καὶ μείζονος τοῖς ἐν λόγοις δεομένη δυνάμεως ἡ περὶ τούτων σύστασις καὶ ἀπόδειξις ὡς εἰς θεωρίαν ἄγουσα μείζω, οὐδὲ τοῦτο ἄδηλον. διὰ ταῦτα οὖν ἄμφω ὥσπερ χαρισθῆναι αὐτῷ τὴν περὶ τούτων ὁμολογίαν ᾐτήσατο. γνώρισμα δὲ παραδίδωσι τῶν μὲν ἀναγκαίων τὸ μὴ ἐνδέχεσθαι ἄλλως ἔχειν αὐτῶν τὰς ἀρχάς, τῶν δὲ ἐνδε- χομένων οὐδέν, ἀλλὰ μόνον ὀνομάζει αὐτὰ ἐνδεχόμενα. τοῦτο δὲ πεποίηκεν, ὡς προχείρου πᾶσι προκειμένης τῆς γνώσεως τῶν ἐνδεχομένων, ἅτε καὶ οἰκείων ὄντων μάλα τοῖς γενητοῖς ἡμῖν καὶ φθαρτοῖς. ἀρχὰς δὲ ὠνό- μασεν ἢ τὰς τῆς γνώσεως ἢ τὰς τῆς ὑπάρξεως. τῆς μὲν γὰρ γνώσεως ἀρχαὶ οἱ ὅροι καὶ τὰ ἀξιώματα ἐπί γε τῶν ἀναγκαίων, τῆς δὲ ὑπάρξεως τὰ ποιητικὰ καὶ τὰ τελικά. ταῦτα γὰρ μόνα κυρίως αἴτια, ὅτι καὶ μόνα τῶν αἰτιατῶν ἐξῄρηται. τῶν δὲ ἐνδεχομένων, εἰ καὶ μὴ αὐτὸς εἶπεν, ἐνδεχόμεναι δεχόμεναι καὶ αἱ ἀρχαὶ τῆς γνώσεως ἅμα καὶ τῆς ὑπάρξεως, τῆς μὲν γνώσεως αἱ ἔνδοξοι τῶν προτάσεων, τῆς δὲ ὑπάρξεως ὅσα τῶν ποιητικῶν καὶ τῶν τελικῶν καὶ μὴ εἶναι καὶ ἐνεργεῖν ἐνδέχεταί ποτε, ὡς τὸν οἰκο- δόμον καὶ τὸν ἀνδριαντοποιόν· ἃ δὴ ποιητικά ἐστιν ᾗ ταῦτά ἐστιν. εἰ δὲ καὶ εἰδικὰ αἴτια ταῦτα λέγεται, οὐδὲν ἄτοπον· πολλάκις γὰρ εἰς αὐτὸν ἄμφω ταῦτα συνέτρεχον. καὶ ἰατρὸς μὲν καὶ ὑγίεια, ὁ μὲν ποιητικόν, ἡ δὲ τελικόν. τὸ δὲ τὸν αὐτὸν τρόπον διαιρετέον εἴρηται, διότι διάφοροι τρόποι τῆς διαιρέσεως, οἷον ἀπὸ γένους εἰς εἴδη καὶ ἀπὸ εἴδους εἰς ἄτομα καὶ ἀπὸ ὁμωνύμου φωνῆς εἰς διάφορα σημαινόμενα καὶ ἕτεροι πλείονες, ὧν εἷς ἐστι τρόπος καὶ ὁ τὸ ὅλον εἰς τὰ μέρη διαιρῶν· ᾧ καὶ ἐνταῦθα ἐχρήσατο πρότερόν τε καὶ νῦν, ὡς ἀσώματον ὁλότητα συγκειμένην ἐξ ἀσωμάτων μερῶν τῶν ἐν αὐτῇ θεωρουμένων δυνάμεων τὴν ψυχὴν διαιρῶν, ἃ δὴ τῆς μὲν ψυχῆς μέρη καλοῦμεν. τῆς δὲ κοινοτέρας καὶ γενικωτέρας δυνάμεως εἴδη τάττομεν. διὰ τοῦτο καὶ μέρη ταύτας | καὶ δυνάμεις καὶ εἴδη λέγομεν, πρὸς [*](82v) ἄλλο καὶ ἄλλο λαμβάνοντες, ἐπεὶ καὶ αὐτὴ ἁπλῶς ἡ ψυχὴ ἐντελέχεια πρώτη σώματος λεγομένη φυσικοῦ ὀργανικοῦ δυνάμει ζωὴν ἔχοντος, ὡς τὸ ἐπίστα- σθαι λέγεται ἐντελέχεια, ὅπερ ἐστὶν ὡς ἕξις ἀλλ’ οὐχ’ ὡς τὸ θεωρεῖν, ὅπερ [*](3 ἐνδεχόμενα Β: ἐνδεχομένως γινόμενα a ἀνατολαὶ Β: ἀνατολὴ a 5 τοῦ B: καὶ a 13 χαρισθῆναι Β: χωρισθῆναι a 21 τὰ τελικά B: τελικά a 27 fort. εἰς ταὐτὸν 31 ὁμωνύμου φωνῆς Β: ὁμωνύμων φωνῶν a) ἐστὶ τὸ ἐνεργεῖν καὶ προχειρίζεσθαι. οὕτω γὰρ καὶ αὐτὸς ὁ Ἀριστοτέλης [*](82v) ἐν τῷ Β Περὶ ψυχῆς ἡμῖν παραδίδωσιν. ἡ δὲ ἕξις πρὸς τὴν ἁπλῶς δύνα. ὁ μιν ἐντελέχεια λέγεται, πρὸς δὲ τὴν ἐνέργειαν καὶ προχείρισιν δύναμις, ὡς ἡ ἐν τῷ κοιμωμένῳ γεωμέτρῃ γεωμετρία.

[*](p. 1139a8)

Πρὸς γὰρ τὰ τῷ γένει ἕτερα καὶ τῶν τῆς ψυχῆς μο- ρίων ἕτερον τῷ γένει τὸ πρὸς ἑκάτερον πεφυκός, εἴπερ καθ’ ὁμοιότητά τινα καὶ οἰκειότητα ἡ γνῶσις ὑπάρχει αὐτοῖς. Ὄτι ἕτερον τῷ εἴδει μέρος τῆς ψυχῆς τὸ περὶ τὴν τῶν ἀναγκαίων γνῶσιν καταγινόμενον καὶ ἕτερον τὸ περὶ τὴν τῶν ἐνδεχομένων, ἐνταυθοῖ δείκνυσι. τοῖς γὰρ γινώσκουσι, φησίν, ἡ γνῶσις τοῖς γινωσκομένοις ἐξομοι- οῦται, ὡς εἶναι τῶν μὲν ἀναγκαίων ἀναγκαίαν καὶ τὴν γνῶσιν, ἐνδεχομένην δὲ τῶν ἐνδεχομένων. πῶς γὰρ ἄν εἴη ἀναγκαία τῶν ἐνδεχομένων ἡ γνῶσις, ἢ ἐνδεχομένη τῶν ἀναγκαίων; ὡς γὰρ εἴ τις ἀποφαίνοιτο ἀναγκαῖον εἶναι τὸ ἁπλῶς ἐνδεχόμενον καὶ εἴ τις τὸ ἀνάπαλιν ἁπλῶς ἐνδεχόμενον <τὸ ἀναγκαῖον> ψεύδεται, οὕτω ψεύδεται καὶ ἡ γνῶσις ἡ τὸ ἀναγκαῖον ἁπλῶς ἐνδεχόμενον γινώσκουσα καὶ τὸ ἐνδεχόμενον ὡς ἀναγκαῖον. τὴν γὰρ ἀληθεύουσαν γνῶσιν, ὡς ἔχει κατὰ τρόπον τὸ πρᾶγμα, δεῖ γινώσκειν αὐτό. ἢ εἰ μὴ οὕτως ἔχει, ἀληθεύσει καὶ ὁ τὸ μὴ ὂν εἶναι λέγων καὶ τὸ ὂν μὴ εἶναι, ὅπερ ἀδύνατον. ὡς γὰρ ἐπὶ τοὐ εἶναι ἁπλῶς τὸ ψεῦδος καὶ ἡ ἀλήθεια, οὕτω καὶ ἐπὶ τοῦ πῶς εἶναι, ὅπερ ὁ τρόπος ἐστὶ τῆς ὀν- τότητος· ἄλλως τε καὶ ὥσπερ ἐπαφή τις καὶ ἐφαρμογὴ γίνεται τοῦ γινώ- σκοντος καὶ τοῦ γινωσκομένου πρὸς ἄλληλα, ὅτε τις ἀποτελεῖται γνῶσις ἑτέρου πρὸς ἕτερον. ὥσπερ τὸ εὐθὺ πρὸς τὸ καμπύλον ἐφαρμόσαι ἀδύνατον ’τον διὰ τὸ τῶν σχημάτων ἀνόμοιον, οὕτως ἀδύνατον ἐφαρμοσθῆναι τὴν ἐνδεχομένην γνῶσιν πρὸς τὴν ἀναγκαίαν ὕπαρξιν τοῦ γνωστοῦ, ὡς ἀνάπα- λιν τὴν ἀναγκαίαν γνῶσιν πρὸς τὴν ἐνδεχομένην τοῦ πράγματος ὕπαρξιν. οὕτω γὰρ καὶ παρὰ τῷ θεῷ φαμεν μηδὲν εἶναι μελλόντων πραγμάτων μη- δὲ ἐνδεχόμενον, ὡς τῆς γνώσεως αὐτῷ κατὰ τὸ νῦν τε οὔσης καὶ ἀναγκαίας, εἰ μή τις φαίη τοῦτο μὲν ἐφαρμόττειν τῷ νῷ καὶ γνώσει τῇ νοερᾷ. τῷ δὲ πρώτῳ ἑνιαίαν εἶναι τὴν γνῶσιν, ὡς αὐτὸ τοῦτο ἑνὶ καὶ ὡς αἰτίῳ πάντων ὑπερηπλωμένῳ τε καὶ ὑπερουσίῳ καὶ διὰ τοῦτο πάντα περιέχοντι ἀνεννοήτως τε καὶ ὑπερουσίως “τά τ’ ἐόντα τά τ’ ἐσόμενα πρό τ’ ἐόντα’’, ἵνα καὶ καθομηρίσω μικρόν, καὶ μηδὲ τοὺς αἰῶνας ἐκεῖ ἐφαρμόζεσθαι δευ- τέρους ὄντας, καὶ τὸ εἶναι τῷ μετέχειν τοῦ πρώτου ἔχοντας. πῶς δὲ μόριά φησιν εἶναι τῆς ψυχῆς τὸ περὶ τὰ ἀναγκαῖα καταγινόμενον καὶ τὸ περὶ τὰ ἐνδεχόμενα, πάλιν εἴδει λέγων διαφέρειν αὐτὰ πρὸς ἄλληλα; ἔστι γὰρ τὰ αὐτὰ καὶ μέρη καὶ εἴδη τό τε ἄλογον καὶ τὸ λόγον ἔχον, ἃ μέρη [*](2 ἐν τῶ Β περὶ ψυχῆς] c. 1 p. 412a19 a 19 14 ἀνάπαλιν ἁπλῶς Β: ἀνάπαλιν a 15 τὸ ἀναγκαῖον (prius) a: om. Β 25 πρὸς—γνῶσιν (26) bis Β, mox correctum, ut tamen πρὸς alterum deletum non sit 33 καθομηρίσω] Homer. II. Α 70 36 εἴδει λέγει Β: εἴδη λέγων a)

πρότερον ἐλέγομεν τῆς ψυχῆς, καὶ τὸ περὶ τὰ ἐνδεχόμενα καὶ τὸ περὶ [*](82v) τὰ ἀναγκαῖα καταγινόμενον, ἃ νῦν ὡς τῆς ψυχῆς λαμβάνομεν μόρια, μέρη λέγοντες εἶναι αὐτὰ τοῦ λόγον ἔχοντος αὐτῆς μέρους. εἰ γὰρ εἴδει διαφέρουσι καὶ πρὸς τὴν ψυχὴν ὡς ἐκείνης ὄντα λαμβάνονται, εἴδη ἔσονται τῆς ψυχῆς. ἢ οὐδὲν ἄτοπον πρὸς ἄλλο καὶ ἄλλο λαμβάνοντας αὐτὰ πρὸς μὲν τόδε μέρη λέγειν ἢ μόρια, πρὸς δὲ τόδε εἴδη. πρὸς μὲν γὰρ τὴν ψυχὴν μέρη ἢ μόρια ὡς συμπληροῦντα τὴν ταύτης ὁλότητα ἐν συν- θέσει θεωρούμενα κατὰ τὰς διαφόρους δυνάμεις καὶ ἐνεργείας αὐτὴν ὡς δὲ πράγματα καὶ ὡς δυνάμεις λαμβανόμενα τῷ εἴδει διάφορά εἰσιν. ἕτερα γὰρ κατ’ εἶδος ἀλλήλων τὸ λογικὸν καὶ ἄλογον, καὶ αὖθις ἕτερα τῷ εἴδει τὸ περὶ τὰ ἀναγκαῖα καταγινόμενον καὶ τὸ περὶ τὰ ἐνδεχόμενα, ὡς καὶ ἐπὶ τῶν ἐπιστημῶν ἔστι θεωρεῖν. μέρη γὰρ γεωμετρίας ἡ περὶ τὰ ἐπί- πεδα θεωρία καὶ ἡ περὶ τὰ στερεά, ἀλλ’ ὡς θεωρίαι ἀπλῶς τῷ εἴδει διάφοροι· καὶ μέρη γραμματικῆς ἀναγνωστικὸν ἐξηγητικὸν κριτικόν, ὡς δὲ θεωρίαι τινὲς καὶ γνώσεις τῷ εἴδει ἀλλήλων διενηνόχασιν. ἀλλὰ καὶ ἁπλῶς ἐπὶ τῶν ἀνομοιομερῶν μέρη ὄντα τὰ μέρη τοῦ ὅλου τῷ εἴδει άλλήλων διέστηκε. διὸ καὶ ἀνομοιομερὲς τὸ ὅλον λέγεται, ὡς ἐξ ἀνομοίων ἀλλήλοις συνερχομένων ἀποτελούμενον. οὐδὲν ἄρα ἄτοπον εἰ τὰ αὐτὰ πῇ μὲν μέρη λέγονταί τινος, πῇ δὲ τῷ εἴδει ἀλλήλων διάφορα ἄλλως καὶ ἄλλως λαμβανόμενα.

[*](p. 1139a11)

Λεγέσθω δὲ τούτων τὸ μὲν ἐπιστημονικόν, τὸ δὲ λογιστικόν· τὸ γὰρ βουλεύεσθαι καὶ λογίζεσθαι ταὐτόν. οὐδεὶς δὲ βουλεύεται περὶ τῶν μὴ ἐνδεχομένων ἄλλως ἔχειν, ὥστε τὸ λογιστικόν ἐστιν ἔντι μέρος τοῦ λόγον ἔχοντος.

Ἐπεὶ διάφορα ὄντα τῷ γένει ἤτοι τῷ εἴδει τὰ δύο μέρη τοῦ διανο- ητικοῦ ἔδειξεν ἐκ τῆς διαφορᾶς τῶν ὑποκειμένων περὶ ἃ καταγίνονται, ὡς ἀναγκαῖον ὂν ἐξομοιοῦσθαι γνῶσιν ἑκάστην τοῖς ἰδίοις γνωστοῖς, τίθησιν αὐτοῖς καὶ ὀνόματα, ὡς ἄν κἀκ τῶν ὀνομάτων ᾖ διαφόρως δηλούμενα. καί φησι τὸ μὲν δέον εἶναι ἐπιστημονικὸν ὀνομάζεσθαι, τὸ δὲ λογιστικόν, ὅτι τὸ μὲν ἐπίστασιν καὶ ὄρον ἄγει τὸν κατ’ αὐτὴν διανοούμενον. τὸ δ’ ὅτι διὰ τὸ λογίζεσθαι καὶ βουλεύεσθαι τὴν περὶ τὸ ὀρεκτὸν εὑρίσκει ἀλήθειαν, ὡς μὴ πλανᾶσθαι περὶ αὐτὸ μηδὲ ὀρέγεσθαι οὗ μὴ δεῖ. τῆς μὲν γὰρ τοῦ ἐπιστημονικοῦ κινήσεως τέλος ἡ ἀλήθεια καὶ οὐ χρεία προσθεῖναι ἐν τῷ ζητουμένῳ μετὰ τὴν αὐτῆς εὕρεσιν, εἰ μήπου | κατὰ συμβεβηκός, [*](83r) ὡς ὅταν εἴη ἐπιστήμη προσλαμβανομένη ὡς ἐν πράξεσι χρησιμέυουσα, ὥσπερ ἡ κάθετος ἐπὶ τὸ ἄγειν πρὸς ὀρθὰς τὰ οἰκοδομούμενα καὶ τὸ ὀρθογώνιον τρίγωνον πρὸς τὸ ἱστᾶν τοὺς κίονας ἐν ὀρθότητι καὶ [*](1 καὶ τὸ περὶ—τῆς ψυχῆς (2) bis Β, priore loco omittens ἐνδεχόμενα καὶ τὸ περὶ τὰ et pro καταγινόμενον scribens καταγινόμενα 6 πρὸς μὲν τόδε Β: πρὸς μὲν τὸ a 8 θεωρούμενα H: θεωρουμένης a 29 φησὶ Β: φασὶ a 33 χρεία Β: χρὴ a 37 πρὸς τὸ ἱστᾶν Β: πρὸς ἱστᾶν a)

ἡ γεωμετρία πρὸς τὰ μηχανικά, τῆς δὲ τοῦ διαλογιστικοῦ καὶ βουλευτικοῦ [*](83r) οὐχ ἱκανὸν τὸ μόνον εὑρέσθαι τὸ ἀληθὲς ἀλλὰ δεῖ καὶ ἑλέσθαι τὸ ἀγαθὸν ὀρθῶς πράττοντα τὸν σπουδαῖον. καὶ αὐτὸς γὰρ ὁ Ἀριστοτέλης φησὶ περὶ τῆς ἠθικῆς πραγματείας λέγειν ἀρχόμενος, ὅτι τὸ τέλος αὐτῆς οὐ γνῶσις ἀλλὰ πρᾶξις. ἐναργεστέραν δὲ τὴν διαφορὰν ποιούμενος τῶν δύο τούτων εἰδῶν, τοῦ διανοητικοῦ καὶ ἐπιστημονικοῦ, μεταλαμβάνει τὸ λογίζεσθαι εἰς τὸ βουλεύεσθαι ὡς σαφέστερον, ταὐτὸν εἶναι λέγων λογίζεσθαι καὶ βουλεύεσθαι, ὡς δῆλον ὄν, ὅτι οὐδεὶς περὶ τῶν μὴ ἐνδεχομένων ἄλλως ἔχειν βουλεύεται. περὶ γὰρ τῶν ἐφ’ ἡμῖν αἱ βουλεύσεις καὶ ἃ διαθέσθαι ἡμῖν δυνατὸν ὡς βουλόμεθα. καὶ οὕτως ἐκ τῆς τῶν πραγμάτων ἐναργείας ἡ ἀπόδειξις γίνεται τοῦ εἶναι τῷ γένει ἤτοι τῷ εἴδει ἀλλήλων ἕτερα τὸ ἐπιστημονικὸν καὶ βουλευτικόν. ὅτι μὲν γὰρ φύσει βουλευτικὸς ὁ ἄνθρω- πός ἐστι, δῆλον. οὐκ ἂν δέ τις βουλεύσαιτο νοῦν ἔχων περὶ πραγμάτων, ἃ μὴ ἄλλως ἔχειν ἢ ἕξειν ἐνδέχεται, οἷον εἰ ἔσται ἡμέρα ἡλίου γεγονότος ὑπὲρ γῆν ἢ ὑπὸ γῆν αὖθις εἰ νύξ. εἶτα ἐπάγει καὶ τὸ συμπέρασμα τοῖς αὐτῷ εἰρημένοις, ἐπαρεσκόμενος ὡς τῇ φύσει τῶν πραγμάτων συνᾴδουσιν. ὥστε τὸ λογιστικόν ἐστιν ἕν τι μέρος τοῦ λόγον ἔχοντος. εἰ γὰρ τὸ λόγον ἔχον ποτὲ μὲν περὶ τὰ ἀναγκαῖα ἐνεργεῖ, ποτὲ δὲ περὶ τὰ ἐνδε- χόμενα, κοὶ περὶ μὲν τὰ ἀναγκαῖα οὐκ ἔστι βουλεύεσθαι καὶ λογίζεσθαι ἀλλὰ περὶ μόνα τὰ ἐνδεχόμενα, ἔστι μέρος τοῦ διανοητικοῦ παρὰ τὸ ἐπιστη- μονικὸν ἕτερον, ὃ περὶ τὰ ἐνδεχόμενα καταγίνεται. ἀπορήσειε δ᾿ ἄν τις εἰκότως μηδεμίαν ἀνάγκην εἶναι λέγων εἰς δύο μερίζειν τὸ λόγον ἔχον τῆς ψυχῆς ἀπὸ τῆς τῶν ὑποκειμένων διαφορᾶς περὶ ἃ καταγίνεται, ἕτερον μὲν εἶναι λέγοντας μέρος τὸ περὶ τὰ ἀναγκαῖα καταγινόμενον καὶ τὸ περὶ τὰ ἐνδεχόμενα ἕτερον, ἀλλ’ ὥσπερ αἴσθησις ἡ αὐτὴ τῶν ἐναντίων ἐστίν, οἷον λευκοῦ μὲν καὶ μέλανος ὅρασις καὶ τῶν μεταξύ, καὶ ἀκοὴ ὡσαύτως ὀξέος τε καὶ βαρέος καὶ ὅσα τούτων ἐστὶν ἀνὰ μέσον κατὰ τὸ μᾶλλον, καὶ αὖθις ἀριθμητικὴ περιττοῦ καὶ ἀρτίου, καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων ὡσαύΤως, οὕτω καὶ τὸ λόγον ἔχον τῆς ψυχῆς ἐνδέχεται ἓν ὑπάρχον καὶ ἀδιαίρετον καταγίνεσθαι περὶ τὰ κατ’ εἶδος διάφορα, ἤγουν τά τ’ ἀναγκαῖα τά τ ἐνδεχόμενα, κἀκεῖ μὲν γινώσκειν ὡς ἀεὶ ὄντα ὡσαύτως ἢ ὡς ἀεὶ ὡσαύτως γινόμενα, τὰ δ’ ὡς ἐνδεχόμενα καὶ ἄλλως εἶναι ἢ γίνεσθαι. ἡ μὲν οὖν ζήτησις αὕτη. ἔστι δὲ αὐτῆς κατὰ διαφόρους ὄρους τρόπους εὑρεῖν τὴν ἐπίλυσιν, καὶ πρῶτον μέν, ὧν αἱ ἐνέργειαι διάφοροι, τούτων καὶ αἱ δυνάμεις διάφοροι, φόροι, καὶ ὧν ἄμφω ταῦτα ἕτερα, καὶ αἱ οὐσίαι ἕτεραι. ἐπεὶ τοίνυν τοῦ μὲν ἐπιστημονικοῦ τὸ ἐξ ἀναγκαίων ἴδιον συλλογίζεσθαι καὶ ἀναγκαῖα ἔχειν τὰ τοῖς τεθειμένοις ἑπόμενα, τοῦ δὲ λογιστικοῦ τὸ ἐξ ἐνδεχομένων καὶ ἐνδεχόμενα, δῆλον ὅτι διάφοροι τοῦ ἐπιστημονικοῦ καὶ βουλευτικοῦ αἱ δυνάμεις καὶ ἐνέργειαι. εἰ δὲ τοῦτο, καὶ αἱ οὐσίαι. διάφορα ἄρα κατ’ οὐσίαν μέρη τοῦ λόγου ἔχοντος τῆς ψυχῆς, τὸ ἐπιστημονικὸν καὶ λογιστιἀρχόμενος] [*](4 ἀρχόμενος] Ι 1 p. 1095a5 10 ἐναργείας scripsi: ἐνεργείας Ba 11 ἀπόδειξις Β:· ἀπόδοσις a 14 ἔσται Β: ἐστιν a 22 ἔχον B: ἔχοντα a 28 ἀριθμητικὴ scripsi; ἀριθμητικὴν Ba ἄλλων Β in rasura: ἀλόγων a) κόν. τοῦτο δὲ εἰπεῖν ἐπὶ τῆς μιᾶς τῶν ἐναντίων αἰσθήσεων ἢ τῆς ἐπισιήμης [*](83r) οὐκ ἔνεστι, καὶ γυμνασάτω ἐπ’ αὐτῶν τῶν πραγμάτων ὁ βουλόμενος τὸ λεγόμενον. ὡς γὰρ περὶ τὸ λευκὸν ἡ ὅρασις ἐνεργεῖ εἴτε ζ̓ὶσὒο͂χομ-́--νη εἴτε ἐκπέμπουσα κατὰ τὰς διαφόρους δόξας τῶν περὶ τῆς ὀπτικῆς φ́ιλοσο- φησάντων, καὶ περὶ τὸ μέλαν ὡσαύτως. καὶ ἡ γεωμετρ ἵκῃ ἐπιστήμη ὡς περὶ τῶν εὐθυγράμμων σχημάτων ἀποδείκνυσιν αἰεὶ μέσῳ τῷ αἰτίῳ χρω- μένη τοῦ πράγῳτος, ἀλλ’ οὐ μόνον τοῦ συμπεράσματος, οὕτω δὴ καὶ περὶ τῶν περιφερογράμμων καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων ὁμοίως. ἀλλ’ οὐδὲ οὕτως ὡς τὸ λευκὸν καὶ τὸ μέλαν ἀλλήλων ἀφίστανται καὶ ὡς τὸ εὐθύγραμμον καὶ περιῳερόγραυͅμον, τὸ ἀναγκαῖον καὶ τὸ ἐνδεχόῳνον. ἐκεῖνα γὰρ εἰ καὶ ω ἀλλήλων τῷ εᾑει ἕτερα, ἀλλὰ τῷ γένει ταὐτά, ταῦτα δὲ πάντῃ ἀλλή- ἀλλήλων διέστηκεν, ὅταν καὶ τὸν τρόπον τοῦ εἶναι ἔχῃ διάφορον, ὡς καὶ τοὺς λόγους τοὺς περὶ αὐτῶν ἀναγκαίως ὑπεναντίως ἔχειν, τοὺς μὲν ἐξ ἀναγκαί- ἀναγκαίων καὶ ἀναγκαίως τͅεραινομο͂́νους, τοὺς δὲ ἐξ ἐνδεχομένων καὶ ἐνδεχ͂ομο͂́νω-̀́, ὡς ἀναγκαῖον εἷναι καὶ τὰς γνωστικὰς δυνάμεις διαφόρους κατ’ εἶδος, αἳ τοῖς διαφόρως κατὰ γένος γνωστοῖς ἐφ’ ἁρμόσουσι. καλῶς ἄρα ὁ Ἀριστοτέ- λῆς τοῦ λόγον ἔχοντος τῆς ψυχῆς ἄλλο καὶ ἄλλο εἴρηκεν εἶναι μόριον τὸ περὶ τὰ ἀναγκαῖα καταγινόμενον καὶ τὸ περὶ τὰ ἐνδεχόμενα. ἦν καὶ ἄλλα εἰπεῖν τὴν ζήτησιν ἐπιλύοντα, ἀλλ’ ἀρκεῖ ταῦτα, ὡς μὴ ἀκαίρως φι- λοτιμεῖσθαι δόξωμεν.

[*](p. 1139a15)

Ληπτέον ἄρα ἑκατέρου τούτων τίς ἡ βελτίστη ἕξις· αὕτη γὰρ ἀρετὴ ἑκατέρου, ἡ δ’ ἀρετὴ π ρ ὁ ς τὸ ἔργον τὸ οἰκεῖον.

Δείξας ὅτι δύο εἴδη τοῦ διανοητικοῦ, δείκνυσι νῦν ὅτι ἀναγκαῖόν ἐστι περὶ τῆς ἑκατέρου εἰπεῖν ἀρετῆς, εἴ γε καὶ τῶν κατὰ ψυχὴν ἀρετῶν καὶ τῶν κατὰ τὰς δυνάμεις αὐτῆς ἡ παροῦσα αὐτῷ πραγματεία ἐνέστηκεν. οὐ γὰρ δεύτερον τοῦ π ἔρι τῶν πρακτικῶν ἀρετῶν εἰπεῖν τὸ καὶ περὶ τῶν δι- νοητικῶν τὰ προσήκοντα ἐπεξελθεῖν, εἰ μὴ καὶ μᾶλλον τοῦτο πρῶτον καὶ κυριώτερον. διὰ γὰρ τὰς διανοητικὰς δεόμεθα καὶ τῶν πρακτικῶν, ὡς ἄν μὴ ὑπὸ τῶν παθῶν ἐνοχλούμενοι καὶ ἐπισκοτούμενοι ἐμποδὼν αὐτὰ θεωρεῖν βουλόμενοι τὴν ἀλήθειαν ἔχωμεν. ὅρα δὲ ὅτι καὶ τὰς πράξεις αἱ- ρούῳνοι κατορθοῦν τῆς τοῦ διανοητικοῦ ἐνεργείας ἐξ ἀνάγκης j δεόμεθα, [*](83v) ὥστ’ ἀναγκαῖον τὴν βελτίστην ἕξιν εὑρεῖν τίς ἐστιν ἑκατέρου τῶν μερῶν τοῦ διανοητικοῦ, ἥτις ἐστὶν ἡ ἀρετὴ ἑκατέρου. ἐπεὶ γὰρ δύο τὰ μόρια τοῦ διανοητικοῦ τῆς ψυχῆς ἀνεφ ἀνῇσαν, δεῖ μὴ ἀρκεσθῆναι τῇ εἰδήσει μόνῃ τοῦ εἰδέναι δύο αὐτά, ἀλλὰ δεῖ καὶ τὴν ἑκατέρου μαθεῖν τελειότητα τίς ἐστιν, αὕτη δέ ἐστιν ἡ ἑκατέρου ἀρετή, ἣν μαθόντας δέον σπουδάζειν πρὸς τὴν κτῆσιν αὐτῆς. τὸ δὲ ἡ ἁ ρ ε τ ἡ πρὸς τὸ ἔργον τὸ οἰκεῖον [*](4 ἐκψͅπτουσα B 4. 5 φοσοφισάντων Ha 10 περιφερόγραμμον Β: περιφερό- ῳρ0ν a 12 L̓́ιη (Orr. ex ἔχει Β: ἔχει a IS καὶ τὸ περὶ Β: καὶ περὶ a 26. 27 διανοητικάς a: νοητικὰς Β 33 ἡ ἀρετὴ Β: ἀρετὴ a)

τοῦτο δηλοῖ, ὅτι ἡ μὲν ἀρετὴ ἕξις, ἡ δ᾿ ἕξις μὴ ἐνεργήσασα ἀξίως [*](83v) ἀτελής. ὥστε δεῖ ἑκάστην ἕξιν ἐνεργεῖν τὸ οἰκεῖον, ἵνα ἔχῃ τὸ τέλειον. ἔχει δὲ ἀπορίαν· εἰ γὰρ ἑκάστην <δύναμιν δεῖ προβαίνειν εἰς ἔξιν, ἑκάστην> ἕξιν εἰς τὴν προσήκουσαν αὐτῇ ἐνέργειαν, ἵν οὕτως ἔχῃ τὸ ἕκαστον, διὰ τί κολάσεως ἄξιοι κρίνονται οἱ ἀκολασταίνοντες ἢ ἀδι- κοῦντες ἢ ἀπατῶντες καὶ ἄλλο τι τοιοῦτον κατεργαζόμενοι; ἕκαστος γὰρ τού. τῶν τῇ προσούσῃ δυνάμει χρώμενος καὶ ἐνεργῶν κατ’ αὐτὴν ἐν ἕξει τε γίνεται καὶ δρᾷ τὰ κατὰ τὴν ἕξιν καὶ οὕτω κατὰ τὴν δύναμιν ἀπολαμ- βάνει τὸ τέλειον, ἵνα μὴ ᾖ αὐτῷ μάτην προσοῦσα ἡ δύναμις. τοιαῦτα καὶ πολλοὺς οἶδα προτεινομένους τῶν μοχθηρῶν καὶ δόξας τοιαύτας κατὰ θρησκείας κρατούσας καὶ εἰς ἔθνη ἐξαπλουμένας ὁλόκληρα. ἡ μὲν ζήτησις ἥδε. εἰ δὲ ἐπὶ μακρὸν ἴσως ὁ λόγος ὁ πρὸς αὐτὴν ἐκταθήσεται, δυσχε- ραινέτω μηδείς. ἐμοὶ γὰρ ζῆλος ἐνστῆναι πρὸς τοὺς λαλοῦντας τὰ μάταια καὶ ἐγκαυχωμένους τοῖς πάθεσιν, ὁποίοις ἔγωγε διαφόροις ὡμίλησα. πρῶτον ’τον τοίνυν ἐκ τῶν τῆς ψυχῆς ἀρκτέον δυνάμεων κἀκ τούτων παραστατέον, ὡς οὐδὲν ἔχει τὸ εὔλογον τὰ παρὰ τῶν ἐμπαθῶς οὕτως ἐχόντων καὶ φαύλως λεγόμενα. τῆς γὰρ ἀνθρώπου ψυχῆς πολλαὶ δυνάμεις εἰσί, πρῶτα μὲν εἰς γνωστικὰς καὶ ὀρεκτικὰ διαιρούμεναι, ἔπειθ’ ἑκάτερον μέρος τούτων εἰς λογικὰς καὶ ἀλόγους. ὧν γὰρ ἡμῖν κοινωνεῖ καὶ τῶν ζῴων τὰ ἄλογα, ταύτας ἀλόγους καθ’ ἑαυτὰς λέγομεν, ὅτι μηδὲ λόγον οἰκεῖον ἔχειν πεφύκασι, καὶ πρώτας τὰς γνωστικὰς εἰς μέσον παραληψόμεθα. καὶ δὴ κάτωθεν ἀρχομένοις πρώτη ἡ αἴσθησις καὶ ὑπὲρ αὐτὴν φαντασία, καὶ ταύτης ἐπέκεινα δόξα, εἶτα διάνοια, καὶ ἐπὶ πάσαις ὁ νοῦς. ἐρωτῶ δὴ τοὺς ἐκεῖνα τὰ ληρήματα λέγοντας, πότερον ἰσότιμοι πᾶσαι αἱ ἀπαριθμημέναι, ἢ ἔστιν ἐν ταύταις εὑρεῖν τὸ κρεῖττον καὶ χεῖρον ἐν τῷ πρὸς ἀλλήλας συγκρίνεσθαι. καὶ τίς οὐκ ἄν εἴπῃ τῶν λογικῶν τὰς ἀλόγους λείπεσθαι καὶ τῷ εἶναι καὶ τῷ ἐνεργεῖν καὶ τῇ τιμίοτητι, καὶ αὖθις τῶν λογικῶν κρείττω μὲν ὑπάρχειν τὸν νοῦν, δευτέραν δὲ τὴν διάνοιαν, καὶ τὴν δ,όξαν μετ’ αὐτὴν, διαφερούσας ἀλλήλων τῷ τὴν μὲν δόξαν ἀρχὴν εἶναι λογικῆς γνώσεως ἢ συμπεράσματα διανοίας ἔχουσαν, καὶ ἃ ἡ διάνοια μετὰ τῆς αἰτίας κατέλαβεν ἄνευ τῆς αἰτίας αὐτὴν κατέχουσαν, ἢ ἐκ τῶν καθέκαστα τὰς ἀρχὰς λαβοῦσαν καὶ τὸ κοινὸν ἐκείνοις πᾶσι γνωρίσασαν, καὶ οὕτω τὸ καθόλου ἐν ἑαυτῇ ὑποστήσασαν, τὴν δὲ διάνοιαν ἀπό τινος εἴς τι μετα- βάλλειν, ἤτοι ἀπὸ προτάσεων ἐπὶ συμπεράσματα. καὶ οὕτω πληροῦν ἑαυτῆς τὴν ἐνέργειαν διὰ τῆς οἰκείας αἰτίας τὸ ζητούμενον ἴσχουσαν, κἀν- τεῦθεν ὑπερέχειν τῆς δόξης τῷ ἐκείνην ἄνευ λόγου ἤτοι αἰτίας τὴν γνῶ- σιν ἔχειν, καὶ διὰ τοῦτο ἀστήρικτον καὶ ἀβέβαιον. ἡ γὰρ αἰτία μέση κειμένη τῶν ἄκρων ἀμφοῖν, ἃ ἐν τῷ συμπεράσματι ἀλλήλοις συνάπτεται, [*](2 ἔχη Β: ἔχει a 3 ἑκάστην a: ἑκάστη Β δύναμιν—ἑκάστην (4) a: om. Β 4 ἕξιν εἰς a: ἕξις εἰς Β 5 διὰ τί scripsi: διότι Ba 7 προσούσῃ Β: προσηκούσῃ a 9 προσοῦσα Β: προσήκουσα a 19 ὧν B: αἲ a κοινωνεῖ Β: κοιναὶ a 19. 20 τἄ ἄλογα Β: τοῖς ἀλόγοις a 32 γνωρίσασαν Β: γνωρίσασα a 33 ὑποστήσασαν Β: ὑποστήσασα a ἀπό Β: ὑπό a 35 ἴσχουσαν Β: ἴσχουσα a) δεσμός τις αὐτοῖς πρὸς τὴν συνάφειαν γίνεται ἢ ἄλυτος πάντῃ, εἰ καὶ τοῦ [*](83v) πράγματός ἐστιν αἴτιος, οὐ μόνον τοῦ συμπεράσματος, καὶ ἀναγκαίως ἔχων καὶ τὰ κατηγορούμενα κατηγορούμενα καὶ τὰ ὑποκείμενα ὑποκείμενα, ἢ μόνου τοῦ συμπεράσματος αἴτιος καὶ ἐνδεχομένως ἔχων τὰς κατηγορίας καὶ τὰς ὑποθέσεις κἀντεῦθεν δυνάμενος λύεσθαι, τὸν δὲ νοῦν ὑπερέχειν, ὅτι καὶ ὑπὲρ αἰτίαν τῶν γνωστῶν ἐντὸς γίνεται ἀμέσοις ἐπι- βολαῖς καταλαμβάνων αὐτά, ὥσπερ αὐτόπτης αὐτῶν γινόμενος καὶ ἑαυ- τῷ αὐτοῖς συγγινόμενος μηδενὸς μεσιτέυοντος. αἱ μὲν λογικαὶ οὕτως· ἴδωμεν δὲ καὶ τὰς ἀλόγους καὶ γνωστικάς, ὅπως καὶ ἐπ’ αὐτῶν ἡ κατὰ γνῶσιν ἐνέργεια γίνεται. αἴσθησις μὲν γὰρ περὶ τὰ καθ’ ἕκαστα καταγίνεται, οὐσίας μὲν αὐτῶν οὐ καταλαμβάνουσα (τοῦτο γὰρ ταῖς λογικαῖς ἥρμοσται), μόνας δὲ ποιότητας ἢ ποσότητας ἢ ἄλλο τι τῶν συμβεβηκότων αὐταῖς, φαντασία δὲ τῶν αἰσθήσει φανέντων τύπους καὶ εἰκόνας ἐν αὑτῇ εἰσοι- κίζουσα παραφυλάττειν αὐτὰς ἐντὸς πέφυκε. τίνες δή σοι δοκοῦσιν εἶναι κρείττονες, αἱ λογικαὶ τῶν ἀλόγων ἢ τὸ ἀνάπαλιν; καὶ τίς ἀντερεῖ πρὸς τὸ πρότερον τῷ δευτέρῳ συντιθέμενος, εἰ μὴ καὶ τὰ ἄλογα προκρίνει τῶν λογικῶν καὶ τῶν ἀύλων τὰ ἔνυλα καὶ τῶν θείων τὰ φυσικὰ καὶ τὰ ἐν γενέσει καὶ φθορᾷ τῶν εἰς ἀεὶ μενόντων ἐν τῇ ταὐτότητι; τὰ μὲν οὖν περὶ τῶν γνωστικῶν τῆς ψυχῆς δυνάμεων ταῦτα, μεταβῶμεν δὲ ἐπὶ τὰς ὀρεκτικάς. διαιροῦνται γὰρ καὶ αὗται κατὰ τὸ λογικὸν καὶ ἄλογον εἰς τέσ- σαρα συμποσούμενα, βούλησιν καὶ προαίρεσιν, θυμὸν καὶ ἐπιθυμίαν· ὧν ἡ μὲν βούλησις >καὶ> προαίρεσις λογική, ὅτι μόνοις τοῖς λογικοῖς θυμὸς δὲ καὶ ἐπιθυμία ἄλογοι, ὅτι καὶ τοῖς ἀλόγοις κοιναί, καὶ ὦ ὅτι ἐκεῖναι μὲν οἰκεῖον ἔχουσαι τὸν λόγον κατ’ αὐτὸν τὰς ἑαυτῶν ἐνεργείας ἀποπληροῦσιν, αὗται δὲ παρὰ μὲν τοῖς ἀλόγοις ζῴοις παντοίως τοῦ λόγου ἀπέχουσιν, ἐπὶ δὲ τῶν ἀνθρώπων οὐδ’ ἐπ’ αὐτῶν μὲν οἰκεῖον ἔχουσι λό- γον, ἀλλοτρίῳ δὲ λόγῳ ἐπιπειθεῖς πεφύκασι γίνεσθαι, ᾧ καὶ πειθόμενοι κατορθοῦσι τὰς ἀρετάς, εἰ δ’ οὖν ἀλόγως ἐνεργοῦσι, τοῖς ἁπλῶς ἀλόγοις ὅμοιαι γίνονται. ὅτι μὲν κρείττους αἱ λογικαὶ τῶν ἀλόγων ἔν τε ταῖς γνωστικαῖς καὶ ταῖς ὀρεκτικαῖς, | οὐδεὶς ὁ ἀντερῶν, εἰ μὴ πάντῃ εἴη τοῦ [*](84r) λόγου ἀλλότριος, οὐδ’ ὅτι αὗται πρὸς ἀλλήλας ὑπηναντίωνται, οὐδ’ ὅτι ἐπιστατοῦντος μὲν τοῦ λόγου ταῖς ἀλόγοις ὀρέξεσι καὶ ἑαυτῷ αὐτὰς ὑπο- τάττοντος κατορθωτικὸς ὁ ἄνθρωπος τῶν ἀγαθῶν γίνεται, ἐνδιδόντος δ’ ἐκείναις καὶ ταῖς ὁρμαῖς ἐκείνων ἐφεπομένου αἱ πρὸς κακίαν ἐκπτώσεις ἐναργῶς ὁρῶνται ἀποτελούμεναι. τῶν δὴ σωματικῶν ἡδέων ἐκ ποίων δυνάμεων προβαίνειν ἡ ὄρεξις πέφυκε καὶ τίνες εἰσὶν αἱ ἀπολαύειν αὐτῶν ἐφιέμεναι; οὐχὶ αἱ ἄλογοι; τὴν δὲ τούτων ἀποχὴν εἴτε τὴν παντελῆ εἴτε τὴν θεωρουμένην κατὰ τὸ μέτριον, ἐν τίσιν εὑρίσκομεν; οὐχὶ ἐν τοῖς λογιαἰσθήσει [*](3 a: αἰσθήσεων Β 16 συντιθέμενος Β: συνθέμενος a 18 post ταὐτότητι verba τὰ μὲν οὖν—ὧ καὶ πειθόμενοι (27), tum εἰ μὴ καὶ (16)—ταυτότητι, quibus deletis omnia recle repetit Β 22 καὶ a: om. Β 2.0 παρὰ Β: ἐπὶ a 28 ἐνεργοῦσι scripsi: ἐνεργοῦσαι Ba 29 κρείττους Β: κρείττονες a 36 ἀπολαύειν Β: ἀπολαβεῖν a 37 τὴν δὲ Β: τὰ δὲ a Comment. Arist. XX Eustrutius in Eustratius 18) κοῖς; εἰ οὖν ἐν μὲν τοῖς ἀλόγοις ἡ πρὸς τὰ ἡδέα τοῦ σώματος σφοδροτέρα [*](84r) ὁρμή, ἐν δὲ τοῖς λογικοῖς ἥ τε παντελὴς κατορθοῦται εὐπάθεια καὶ ἡ σὺν μέτρῳ καὶ λόγῳ πρὸς τὰ πάθη κατάνευσις, πῶς οὐ κρείττων ἡ εὐπάθεια καὶ τὸ μέτρον τῆς ἀμέτρου πρὸς τὰ πάθη ὁρμῆς καὶ συννεύσεως; τὸ δ’ ἀμέτρως φέρεσθαι πρὸς τὰς μίξεις καὶ ἀδιαφόρως πρὸς αὐτὰς ἔχειν ὡς καὶ μοιχεύειν καὶ ἀνδρομανεῖν, ἄλογον πάντῃ καὶ ἀχαλίνωτον. πῶς ἄρ’ οὐχ ἕξει τὸ χείριστον καὶ τοῦ λόγου παντελῶς ἀποστήσεται, τούτου δὲ ἀφιστάμενος τοῖς ἀλόγοις συντάττεται; ἢ εἰ δεῖ τἀληθῆ εἰπεῖν, κἀκεῖνα κατὰ τὸ μοχθηρὸν ὑπερβέβηκεν ὁ τὸν λόγον ὑποτάττων τοῖς πάθεσι καὶ τὸ κρεῖττον τῇ φύσει τῶν χειρόνων τῇ φύσει ἀποφαίνων ἀνδράποδον, ὡς ἐπιτηδεύειν ἀεὶ τὰ ἐκείνοις ὄντα κατ’ ὄρεξιν. λοιπὸν τίς οὐκ ἄν εἴποι παγκάκιστον εἶναι καὶ πάναισχρον τὸν νομοθετοῦντα τὰ χείριστα καὶ ἃ τὸν φύσει λογικὸν ἐξιστῶντα τοῦ λόγου χείρω καὶ τῶν ἀλόγων καθίστησιν; ἔτι τίς οὐκ οἶδε τῶν μετασχόντων παιδείας, τρεῖς εἶναι κατὰ γένος τὰς πρακτικὰς ἀρετάς, ἀνδρείαν σωφροσύνην δικαιοσύνην, τῇ προστασίᾳ κατορ- θουμένας τῆς φρονεῖν πεφυκυίας δυνάμεως καὶ μετρούσης τὰς ὁρμὰς θυμῷ καὶ ἐπιθυμίᾳ; πῶς οὗν ἔσται σωφροσύνη, ἐν οἷς ἡ ἐπιθυμία τῷ τοῦ λό- γου χαλινῷ μὴ ὑπόκειται; μὴ οὔσης δὲ σωφροσύνης, πῶς ἄν εἴη δικαι- οσύνη; τῆς τε ἐπιθυμίας τοῦ λόγου ἀποπτυούσης τὸν χαλινόν καὶ μήθ’ ἑαυτῷ μήτ’ ἐκείνῳ τὸ καθῆκον ἐχούσης τηρούμενον ἀλλὰ τήν τε ἐκείνου πρὸς αὑτὴν φυσικὴν δεσποτείαν ἀπαρνουμένης καὶ τὴν ἑαυτῆς πρὸς ἐκεῖνον δούλωσιν, γάμων τε καὶ ἀλλοτρίων ἐξορυττομένων διὰ τὸ πρὸς θηλυμανίαν ἀκόρεστον καὶ τῆς φύσεως ἀδικουμένης αὐτῆς διὰ τὸ τοῖς ἄρρεσι χρῆσθαι ἴσα καὶ θήλεσι; προσθήσω δέ τι καὶ τῶν ἄλλοις δικαίως ἀφαιρουμένων διὰ τὸ πρὸς χρηματισμὸν ἀκόρεστον τῆς ὀρέξεως. ἀλλὰ καὶ φρόνησις ἀναιρεῖται τῆς ἀλογίας τοῦ λόγου κατακρατούσης καὶ αὐτὸν καταφερούσης εἰς ἀκρισίαν καὶ ἄνοιαν, ταῖς χείροσι δυνάμεσιν ὑπαγόμενον. τούτων δ’ οὕτως ἐχόντων, ποῦ ἡ ἀνδρεία φανήσεται θυμὸν ἔχουσα τῶ λόγῳ μετρούμενον, τοιούτου καταστάντος τοῦ λόγου καὶ αἰσχρῶς ὑποπεσόντος τοῖς πάθεσι καὶ μὴ δυναμένου μηδ’ αὐτῷ χρῆσθαι κατὰ φύσιν διὰ τὸ ἀπολέσαι τὸ τῆς κατὰ φύσιν ἀρχῆς ἀξίωμα; ἀλλ’ οὐδ’ ὁ θυμὸς ἄν ἀνέξοιτο ὑποκεῖσθαι ὡς δεσπότῃ τῷ ὑποπεπτωκότι τῷ χείρονι, ἀφηνιάσει δὲ καὶ αὐτὸς καὶ ἀχαλίνωτος ἐνεργήσει τὰ ἴδια, ἢ καταπεσεῖται παντελῶς διὰ τὸ ὑπερβάλλον τῆς ἐκ φιληδονίας ἀνέσεως. καὶ οὕτως ἀρετὴ οὐδαμοῦ οὐδ’ ὁ ἄνθρωπος κατ’ ἐνέργειαν ἄνθρωπος. ἢ οὖν ὁμολογοῦσιν ἀρετὰς εἶναι ἀνθρώπων τὰς ἀπηριθμημένας οἱ τὸν ἡδυπαθῆ βίον ἀγαθὸν τιθέμενοι καὶ τὸ ὑπερβάλλον τῆς κατ’ αὐτὸν ἀπολαύσεως μακαρίζοντες καὶ πρὸς ἑαυτοὺς ἠναντίωνται ἀρετὰς εἶναι ὁμολογοῦντες καὶ τὰ πρὸς τὰς ἀρετὰς ἐναντία τῶν ἀρετῶν ὑπεραίροντες ἢ τὸ εἶναι τὰς ἀρετὰς ἀπαναίνονται καὶ ἴστωσαν τἀναντία δοξάζοντες πᾶσι τοῖς ἔμφροσι καὶ ἐναντίοι [*](4 ἀμέτρου scripsi: ἀμετρίας Ba πρὸς a: οὐ πρὸς Β 17 ἔσται Β: ἔστι a 20 τήν τε Β: τῆς τε a 24 καὶ θήλεσι Β: τοῖς θήλεσι a 27 ἀκρισίαν Β: ἀκρασίαν a χείροσι a: χείρεσι Β 29 αἰσχρῶς B: αἰσχρῶν a 35 ὁ Β: om. a) πρὸς τὸ ὀρθῶς φρονεῖν ἐλεγχόμενοι. ἀλλ’ ἴσως ἄν φήσαιεν ὅτι καὶ τίνος [*](84r) ἕνεκεν ὁ δημιουργὸς τὰς ἀλόγους δυνάμεις ταύτας τοῖς ἀνθρώποις ἐνέθετο, εἰ μὴ κατὰ ταύτας ἐνεργεῖν ἔμελλον καὶ ἐπιτείνειν τὰς ἐνεργείας, ἵν’ αὐ- ταὶ ἑαυτῶν ἐκ τῆς ἐπιτάσεως τελεώτεραι γίνωνται. πρὸς ὅ φαμεν, ὅτι διττῶν ἐνεργεῖν αἱ δυνάμεις αὗται πεφύκασιν ἢ τῷ λόγῳ ὑπήκουσαι ἢ ὡς τὴν πρὸς αὐτὸν ὑποταγὴν ἀποπτύουσαι. ἐκείνως μὲν οὖν ἐνεργοῦσαι μετεχόντως χόντως λογικαὶ γίνονται καὶ ὡς ἀνθρώπῳ πρέπον τὰς ἐνεργείας ἐνδείκνονται, οὕτω δὲ πρὸς ἀλογίαν ἐκκλίνουσαι οὐ μόνον ἀλογοπεπῶς τὰς δράσεις ποιοῦσαι ἐλέγχονται ἀλλὰ καὶ χείρους ἢ κατὰ τὰ ἄλογα δείκνυνται πρὸς τὴν οἰκείαν ἀφροσύνην καὶ τὸ λογιζόμενον καὶ φρονοῦν καταφέρουσαι καὶ εἰς βυθὸν ἀπωλείας κατακρημνίζουσαι καὶ ὑπουργὸν αὐτὸ ἔχουσαι πρὸς ἐπινοίας κακῶν. ἔτι ἕκαστον τῶν τελειουμένων ἐκ τοῦ κρείττονος αὐτοῦ τελειοῦται, ἀναφερόμενον πρὸς αὐτό· ὁ δὲ λόγος κρείττων τῶν ἀλόγων δυνάμεων· πῶς οὖν τὰ χείρω τελειωθήσεται πρὸς τὸ κρεῖττον ἑαυτῶν μὴ ἀναφερόμενα μηδ’ ἐκείνῳ ὑποταττόμενα, ἀλλ’ ἐκεῖνο πρὸς ἑαυτὰ καταφέ- ροντα καὶ ἑαυτοῖς ὑποτάττοντα; ὡς γὰρ ἡ λογικὴ ψυχὴ οὐκ ἂν τὸ τέλειον ἕξει ποτὲ μὴ πρὸς νοῦν ἀναφερομένη ἐρομένη καὶ διὰ νοῦ πρὸς θεὸν καὶ ὑπ’ αὐτῶν ὡς κρειττόνων ἐλλαμπομένη καὶ δεχομένη τὴν τελειότητα, οὕτως οὐδὲ θυμὸς καὶ ἐπιθυμία τὸ τέλειον ἕξει ποιὲ μὴ πρὸς τὸν λόγον ἀναφερόμενα καὶ ὑπ’ αὐτοῦ βελτιούμενα καὶ μετρούμενα. οὐ γὰρ τῇ τῆς ἐνεργείας ὑπερ- βολῇ αὐτοῖς ἡ τελείωσις, ἀλλ’ ἐν τῷ ὀρθῷ λόγῳ ὡς μέτρῳ καὶ σταθμῷ ὑποβάλλεσθαι καὶ τῷ μετεχόντως λογικὰ γίνεσθαι, ὡς καὶ ἡ λογικὴ ψυχὴ ἐν τῷ νοερὰ γίνεσθαι καὶ θεία τὸ τέλειον δέχεται. ἕκαστον γὰρ ὃ πέ- φυκε δέχεσθαι κρεῖττον ἑαυτοῦ τοῦτο δεχόμενον τέλειον γίνεται, μὴ δεχόμενον δὲ μένει ἐν τῷ ἀτελεῖ πρὸς ὃ προκόπτειν πέφυκε μὴ προκεκοφός. πεπλάνηται ἄρα ὁ λέγων τὰς ἀλόγους τελειοῦσθαι δυνάμεις ἐκ τοῦ μᾶλλον [*](84v) καὶ μᾶλλον αὐταῖς τὴν ἀλογίαν ἐκτείνεσθαι. ἔτι εἰ ταῖς ἀλόγαις δυνάμε- σιν ἡ τελείωσις ἐν τῷ ἐπὶ πλέον τὴν ἀλογίαν· ἐκτείνεσθαι, ἔσται αὐταῖς ἡ ἀτέλεια ἐν τῷ τῷ λόγῳ ὑπείκειν καὶ τὴν ἀλογίαν αὐτῷ συστέλλεσθαι. εἰ γὰρ τῷ ἐναντίῳ τὸ ἐναντίον, καὶ τὸ ἐναντίον τῷ ἐναντίῳ, εἰ δὲ τοῦτο, κρεῖττον ἔσται ἡ ἀλογία τοῦ λόγου. δι’ οὗ γὰρ ἡ τελείωσις κρείττων τοῦ δι’ οὗ ἡ τελεία. τί δ’ ἂν γένοιτο ἀλογώτερον τοῦ τὴν ἀλογίαν τοῦ λόγου ὑπερτίθεσθα; ἔσται γὰρ καὶ τῇ λογικῇ ψυχῇ κρεῖττον τῆς τῶν θείων καὶ τοῦ θεοῦ ἀπολαύσεως τὸ ἐμμένειν ἑαυτῇ καὶ τοῖς χείροσι· καὶ ἡ προκοπὴ τοῖς οὖσιν ὑπάρξει πρὸς τὰ χείρω κατανεύουσιν, ὡς ὁδῷ προβαί- νοντας καταντῆσαι ἡμᾶς εἰς τὸ τῆς ἀσωμάτου πάσης οὐσίας κρείττονα ἡγήσασθαι τῶν σωμάτων τὰ ἔσχατα καὶ τὴν ἐσχάτην ὕλην θεοῦ τοῦ πρώτου καὶ πάντων ὑπὲρ σύγκρισιν ὑπερέχοντος. οὗ τί ἄν εἴη ἀνοητότερον [*](3 κατὰ B: καὶ κατὰ a 20 αὐτοῦ a: αὐτῶν Β 21 αὐτοῖς Β: αὐτῆς a 22 ὑποβάλλεσθαι Β: ὐπερβάλλεσθι 27 ἀλογίαν Β: ἀναλογίαν a 29 ἀτέλεια Β: τελεία a τῶ τῶ Β: τῷ a τὴν Β: 0111. a 30 τὸ ἐναντίου τῷ ἐναντίῳ a: τῶ ἐναντίω τὸ ἐναντίον Β 32 ἀλογίαν a: ἀργίαν Β 33 κρείττω Β: κρειττων a 18*) καὶ ἀσεβέστερον; ταῦτα μὲν εἴρηται ἐκ τῶν ὀρεκτικῶν δυνάμεων ὁρμηθεισῶν 84v σῶν τῶν ἐπιχειρήσεων. περὶ μὲν γὰρ τὰ πάθη καὶ τὰ ἡδέα τοῦ σώματος αἴσθησις καὶ φαντασία τὰ ἐνεργοῦντά ἐστι, τάχα δὲ καὶ δόξα διάστροφος, νοῦς δὲ καὶ διάνοια οὐδαμοῦ, εἰ μὴ ὅσον καταλαμβάνειν τὰς φύσεις αὐτῶν. πῶς οὖν ἔσται κρεῖττον διάγειν λογικὸν ὄντα τὸν ἄνθρωπον κατὰ τὰς ἀλό- γους γνώσεις καὶ χείρονας, κἀντεῦθεν ἐξαλογοῦσθαι τῶν κρειττόνων καὶ λογικῶν ἀφιστάμενον; ἔτι νοῦς μὲν καὶ ἐπιστήμη, ἤτοι διάνοια, γνώσεις ἀπλανεῖς, φαντασία δὲ καὶ αἴσθησις γνώσεις πλανητίδες, ὁ γοῦν κατὰ ταύτας ζῶν κατὰ πλάνην ζῇ καὶ πλάνης ἐστί. πλάνης ἄρα νομοθέτης ἐστὶν ὁ κατὰ ταύτας ζῆν προτρεπόμενος καὶ τὰ ταύταις τερπνὰ διώκειν, καὶ διὰ τοῦτο πόρρω θεοῦ. πῶς οὖν προφήτης καὶ πῶς ἐκ θεοῦ ὁ πόρρω θεοῦ καὶ πλάνης αἴτιος τηλικαύτης τοῖς πειθομένοις; τίς δὲ καὶ ὁ σκοπὸς τῆς δημιουργίας ἐν τῷ συνηρτῆσθαι τῇ λογικῇ ψυχῇ τὴν ἄλογον ζωὴν καὶ τὴν φυτικὴν ἐξετάσωμεν, πότερον ἵνα ζῶσιν ἀλόγως οἱ λογικοὶ καὶ τὸν οἰκεῖον λόγον δουλεύοντες τοῖς πάθεσιν ἔχωσιν, ἢ διὰ τὸν σύνδεσμον τῶν ψυχῶν πρὸς τὴν παχυτέραν ταύτην σάρκα καὶ θνητὴν καὶ ἀντίτυπον. εἰ μὲν διὰ τὸ πρότερον, αἴτιος ταῖς κρείττοσι ψυχαῖς ὁ δημιουργὸς τῆς πρὸς τὸ χείρω καταφοράς ἐλεγχθήσεται, ὡς συντεταχὼς τὰ χείρω τοῖς κρεί- ττοσι κἄν τοῖς σώμασι συνδήσας ἑκάτερα· ἀλλὰ τοῦτο ἄτοπον, καὶ ψευδὴς ἡ ὑπόθεσις, ᾗ τὸ ἄτοπον ἠκολούθησε. δεῖ ἄρα ἐξετάσαι τὴν αἰτίαν τῆς ἐν ταὐτῷ τῶν ἐναντίων συνδέσεως, ἵν’ οἰκεία φανεῖσα τῆς τοῦ δημι- ουργήσαντος ἀγαθότητος διαλύσει τὸ ἄπορον. ὁ γὰρ πάντα παραγαγὼν θεὸς διὰ τὴν αὑτοῦ ἀγαθότητα, ἐπειδὴ καὶ τὰ θνητὰ ταῦτα καὶ ἔνυλα καὶ πεφυκότα ταῖς οὐσίαις κακύνεσθαι παρῆξεν, οὐκ ἠνέσχετο μὴ καὶ ταῦτα τὰ μετέχειν ἀγαθότητος ὁμοῦ καὶ λόγου καὶ τάξεως διὰ τοῦτο ψυχὰς λογικὰς παράγει δυναμένας συμπλέκεσθαι σώμασιν, ἃ ἐξ ἐναντίων συντέθεινται, τὸ δὲ τῆς συμπλοκῆς δυνατὸν ἀμέσως γίνεσθαι, μὴ δυναμένων τῶν σωμάτων ἄνευ μέσου τινὸς ἐκ τῆς λογικῆς ψυχῆς ἀγαθύνεσθαι καὶ τὰς ἐλλάμψεις αὐτῆς παραδέχεσθαι. διὰ τοῦτο φυτικὴ ζωὴ καὶ αἰσθητικὴ συνέζευκται ταύτῃ, μεσιτεύουσαι τῇ τῆς λογικῆς ψυχῆς καὶ τοῦ σώματος κοινωνίᾳ πρὸς ἄλληλα διὰ τὴν πρὸς ἄμφω συγγένειαν, ταῖς ἑαυτῆς ἐνερ- γείαις τῷ τῆς σαρκὸς χορηγοῦσαι πάσχειν τὴν ἐκ τοῦ λόγου ἀγάθυνσιν, ὑλικώτεραι μὲν οὖσαι τῆς λογικῆς, ἀυλότεραι δὲ τῆς σαρκός. ἡ μὲν γὰρ λογικὴ ψυχὴ καὶ τῇ οὐσίᾳ καὶ τῇ ἐνεργείᾳ τοῦ σώματος χωρίζεσθαι πέφυκεν. 35 αὗται δὲ κατ’ ἄμφω ταῦτα τῶν σωμάτων οὖσαι ἀχώριστοι, μόνῃ τῇ ἐπινοίᾳ ὡς εἴδη χωρίζονται, ἔνυλα ὄντα καὶ ἐν ὑποκειμένοις σώμασιν ὑφιστάμενα. διὸ καὶ ἀχωρίστους ἐντελεχείας ταύτας εἰρήκασιν οἱ περὶ ταῦτα σπουδάζοντες. ὁ μὲν προηγούμενος οὗτος σκοπὸς τῆς ἑνώσεως. ἵνα δὲ μὴ τὸ κοσμεῖν καὶ ἀγαθύνειν λα)ὸν ἀκόσμητον μᾶλλον καὶ τῷ συνδέσμῳ δεσμῷ κακυνόμενον γένηται, ἐντάλματα καὶ νόμοι ἐκτέθεινται τὸ κατὰ 40 [*](7. 8 γνώσεις ἀπλανεῖς B: γνῶσις ἀπλανής a 8 πλανητίδες Β: πλανητίδης δὲ a ὁ a: ὁ Β 14 καὶ τὸν B: κατὰ τὸν a 37 διὸ Β: διὰ ταῦτα a) κρείττονος γίνοιτο, αὐτὸ δὲ συντηροῖτο ἄχραντον καὶ ἀκάκωτον πρὸς μὲν τὰ κρείττω καὶ αὐτοῦ ἀνωτέρω ἐπιστρεφόμενον, ἤγουν νοῦν καὶ θεόν, καὶ ὑπ’ αὐτῶν τελειούμενον, τὰ δὲ χείρω ἄγον καὶ φέρον πρὸς ἑαυτὸ καὶ δι’ ἑαυτοῦ πρὸς τὰ κρείττω διὰ τῆς τῶν ἀρετῶν κατορθώσεως, ὧν οὐδὲν ὁ ψευδοπροφήτης ἐκεῖνος εἰδὼς τὰ πάντων ἐνομοθέτησεν αἴσχιστα. οὗτος γάρ ἐστιν, ὃν Ἄραβες καὶ Αἰγύπτιοι καὶ Πέρσαι καὶ ὅσοι κατὰ τὸν βίον τούτοις ὡμοίωνται, προφήτην ἑαυτῶν καὶ νομοθέτην κηρύττουσιν, ἀνθρώ- πιον πάναισχρον καὶ ἀσελγείας ἀνάπλεων καὶ μηδ’ ἃ Σοδόμοις καὶ Γομόρροις συμβέβηκε δυσωπούμενον θεηλάτῳ καταφλεγεῖσι πυρί, ὅτι τοιαῦτα οἷα οὗτος νενομοθέτηκε διεπράττοντο, ὡς καὶ τὴν γῆν καταφλεγῆναι αὐ- τὴν καὶ εἰς αἰθάλην καταπεσεῖν, ἧς οἱ ἐν αὐτῇ κατοικοῦντες ἐπέβαινον ἀσελγαίνοντες. καὶ τί δεῖ καὶ εἰσέτι προστιθέναι τοῖς εἰρημένοις, ἱκανῶς ὄντων τῶν ἤδη ῥηθέντων πρὸς ἔλεγχον τῆς ἀλογίας τοῦ δόγματος, ἐπεὶ ὦ μηδὲ περὶ τούτου ἡμῖν ὁ σκοπὸς ἐξ ἀρχῆς. ἀναλαβώμεθα δ’ αὗθις τὰ παρ’ Ἀριστοτέλους λεγόμενα καὶ τὴν τούτων ὡς ἔνι ποιησώμεθα δια-

[*](p. 1139a17)

ρία δ’ ἐστὶν ἐν τῇ ψυχῇ τὰ κύρια πράξεως καὶ ἀληθείας, αἴσθησις νοῦς ὄρεξις. τούτων δ’ ἡ αἴσθησις οὐδεμιᾶς μιᾶς ἀρχὴ πράξεως. δῆλον δὲ τῷ τὰ θηρία αἴσθησιν μὲν ἔχειν, πράξεως δὲ μὴ κοινωνεῖν. ἔτι περὶ θατέρου τῶν λόγον ἐχόντων, ὃ περὶ τὰ ἐνδεχόμενα κατα- γίνεται, τοῦτο δ’ ἐστὶ τὸ λογιστικόν, | διδάσκει ἡμᾶς. ἐπεὶ αἰσθητικὴ [*](85r) γνῶσις μὲν μετέχει πὼς καὶ αὐτὴ τῆς περὶ τὰ ἔνυλα καὶ ἄλλοτε ἄλλως ἔχοντα κρίσεως, ἀπαριθμεῖται καὶ αὐτὴν καί φησι, τρία εἶναι ἐν τῇ ψυχῇ τὰ κύρια πράξεως καὶ ἀληθείς, αἴσθησιν νοῦν ὄρεξιν, οὐχ ὅτι καὶ ἡ αἴσθησις ἔχει τινὰ μετοχὴν ἐν ταῖς πράξεσιν ὡς προϊσταμένη αὐτῶν, ἀλλ’ ὅτι γνώσεως καὶ αὐτὴ εἶδός τί ἐστι καὶ ἀληθεύειν ἔν τισι δύναται τῷ περὶ τὰ ἔνυλα καὶ ἐνδεχόμενα ἐνεργεῖν, περὶ ἃ καὶ ὁ πρακτικὸς νοῦς. ὁ δὲ νοῦς, ἁπλῶς μὲν λαμβανόμενος, εἰς τὰ ἐνδεχόμενα καὶ εἰς τὰ ἀναγκαῖα τὴν ἑαυτοῦ μερίζει ἐνέργειαν, πράττων μὲν περὶ τὰ ἐνδεχόμενα, θεωρῶν δὲ τεχνικῶς μὲν εἴσεται περὶ τὰ ἐνδεχόμενα, ἐπιστημονικῶς δὲ περὶ τὰ ἀναγκαῖα καὶ βέβαια. ἡ δὲ ὄρεξις ὥσπερ ὑπηρέτης ἐστὶ καὶ τῆς αἰσθή- σεως καὶ τοῦ λογισμοῦ, ἤγουν τοῦ πρακτικοῦ νοῦ, τῆς μὲν προβαλλομένης νῆς τὰ ὀρεκτὰ καὶ φευκτὰ καὶ ὕλην προτιθεμένης αὐτῇ τὰ ἡδέα καὶ λυπηρά, πηρά, τοῦ δὲ κρίνοντος ἃ δεῖ ἑλέσθαι καὶ ἃ φυγεῖν καὶ μέτρον τιθέντος προσῆκον ταῖς φυγαῖς τε καὶ ταῖς αἱρέσεσιν. ὅτι δὲ ἡ αἴσθησις οὐκ ἔστιν αἰτία πράξεως τινος, δῆλον ποιεῖται ἐκ τοῦ τὰ θηρία, ἤγουν τὰ ἄλογα ζῷα, [*](1 συντηροῦντες Β: συντηροῦντα a 10 θεηλάτῳ Β: θρλλᾶται a 15 ὁ σκοπὸς ἲξ ἀρχῆς Β: ἐξ ἀρχῆς ὁ σκοπός a 16 ποιησώμεθα Β: ποιησόμεθα a)

ἡδέων καὶ λυπηρῶν, ἃ ὑπόκειται ταῖς αἰσθήσεσιν, ἀποστέργει μὲν τά πεφυ- κότα λυπεῖν ἢ τῷ φεύγειν αὐτὰ ἢ τῷ ἀμύνεσθαι καὶ ἀποσοβεῖν, ὀρέγεται δὲ τῶν ἡδέων καὶ ἢ ἕλκει πρὸς ἑαυτὰ ἢ μεταδιώκει αὐτά. πρᾶξις δ’ ἐν αὐτοῖς οὐδεμία, διότι μηδὲ λόγος. ἡ γὰρ πρᾶξις ἐν οἷς τὸ βουλεύεσθαι καὶ οὕτω τὸ αἱρετὸν συμπεραίνεσθαι καὶ οὕτω πρὸς αὐτὸ τὴν ὄρεξιν ἐπεκτείνεσθαι. οὐδεμιᾶς ἄρα ἡ αἴσθησις κυρία πράξεως, ἀλλὰ τὸ κῦρος ἅπαν αὐτῆς νοῦς ἔχει καὶ ὄρεξις, ὁ μὲν κρίνων καὶ εὑρίσκων τὸ αἱρετὸν ἐκ βουλεύσεως, ἡ δὲ ὄρεξις ἀντιποιουμένη ἐκείνου, ὃ νοῦς εἶναι βέλτιον ἐπεράνατο, ὥστ’ ἐν μὲν τοῖς ἀλόγοις ἡ ὄρεξις γνώσει καὶ κρίσει ἀμφοῖν ὑπηρετεῖ, ἐν δὲ τοῖς λογικοῖς λόγῳ τε καὶ νῷ πρακτικῷ. καλῶς ἄρα εἴρηται, ῥηταὶ, ὡς οὐδεμιᾶς πράξεως ἀρχὴ ἡ αἴσθησις, ἐπεὶ καὶ ἐν τοῖς λογικοῖς, ὅταν τὰ αἰσθήσει ἡδέα φαινόμενα καταδιώκῃ ἡ ὄρεξις, ἡ τοῦ λόγου κρί- σις ἀργὴ καὶ ὡς ἄλογος ὁ φύσει λογικὸς ἐνεργεῖ καὶ τοῖς ἀλόγοις ἐξομοιοῦται κατ’ αἴσθησιν ζῶν, γνῶσιν οὖσαν ἄλογον. τοιοῦτοι οἱ δοξομανεῖς, οἱ φιλόπλουτοι, οἱ ἡδυπαθεῖς καὶ φιλήδονοι, μόνων τῶν αἰσθητῶν ὀρεγόμενοι, τῶν δὲ νῷ ληπτῶν μὴ ἐπιστρεφόμενοι.

[*](p. 1139a21)

ἐστι δ’ ὥσπερ ἐν διανοίᾳ κατάφασις καὶ ἀπόφασις, τοῦτ’ ἐν ὀρέξει δίωξις καὶ φυγή.

Τὸν λόγον ἡ μῖν παραδίδωσιν, ὃν ἔχουσι πρὸς ἄλληλας ἐν ταῖς πρά- ξεσιν ἡ διάνοια καὶ ἡ ὄρεξις καὶ τὴν τούτων διαφοράν, διάνοιαν ὀνομάζων τὸν πρακτικὸν νοῦν, ἤτοι τὴν θεωρίαν τὴν ἐνεργουμένην ὅτε τις κρίνει περὶ τοῦ αἱρετοῦ. πᾶσα μὲν γὰρ διάνοια περὶ τοῦ ἀληθοῦς ζητεῖ καὶ τοῦ ψεύδους, ὡς τὸ μὲν ἐλέγξαι, τὸ δὲ συστήσασθαι, ἡ δὲ ὄρεξις περὶ τὴν δίωξιν τοῦ ἀγαθοῦ καὶ τὴν τοῦ κακοῦ φυγὴν καταγίνεται. ὅταν, οὖν περὶ πρακτέου τινὸς ἡ ζήτησις εἴη, εἰ ἀγαθόν ἐστιν εἴτε μή, ἡ διάνοια συλλογίζεται καὶ ἀντιποιεῖται αὐτοῦ, φεύγει δὲ τὸ κακὸν καὶ ἀφίσταται ἀπ’ αὐτοῦ. ὥσπερ οὖν ὑπηρέτου λόγον ἐπέχει πρὸς τὴν διάνοιαν ἡ ὄρεξις ὡς δεσπότην, ἢ καὶ μαθητοῦ πρὸς διδάσκαλον ἐκδεχομένη τὶ προστάξει ἢ τὶ διδάξει ἡ διάνοια, ὡς ἄν ἡ αἱρετίσεται τὸ ἀγαθὸν ἢ ἐκφεύξεται τὸ κακόν. διὰ τοῦτό φησιν, ὅτι ὅπερ ἐν διανοίᾳ κατάφασις καὶ ἀπόφασις, τοῦτ’ ἐν ὀρ έξει δίωξις καὶ φυγή, τουτέστιν ὅτι ὥσπερ ἡ διάνοια τὸ ἀναφανὲν αὐτῇ ἀγαθὸν ἐκ τοῦ συλλογίζεσθαι καταφάσκει εἶναι ἀγαθόν, οὕτως ἡ ὄρεξις διώκει τὸ ὂν ἀγαθόν, ὃ ἐκείνη τιοῦτον εἶναι συνεπεράνατο, καὶ ὥσπερ ἡ διάνοια ἀποφάσκει μὴ εἶναι ἀγαθὸν λέγουσα, ὃ συνεπεράνατο μὴ εἶναι ἀγαθόν, οὕτως ἡ ὄρεξις φεύγει τὸ μὴ ὂν ἀγαθόν. ταῦτα δὲ λέ- γομεν ἐπὶ τῶν ζώντων ἀνδρῶν μετὰ λόγου καὶ κρίσεως.

[*](7 κῦρος Β: κύριον a 13 ὅταν Β: ὄντα a καταδιώκῃ B: καταδιώκει a 18 ὥσπερ Ba: ὅπερ Aristoteles 19 δίωξις Β (sed cf. v. 32) et Aristoteles: καὶ δίωξις a 28 ὑπηρέτου B: ὑπηρέτης a 29 μαθητοῦ Β: μαθητὴς a)[*](p. 1139a22)

Ὥδτ᾿ ἐπεὶ ἡ ἠθικὴ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική, ἡ δὲ [*](85r) προαίρεσις ὄρεξις βουλευτική, δεῖ διὰ μὲν ταῦτα τόν τε λόγον ἀληθῆ εἶναι καὶ τὴν ὄρεξιν ὀρθήν καὶ τὰ αὐτὰ τὸν μὲν φάναι, τὴν ’δε διώκειν. οὗτος ὁ λόγος ἐκ τοῦ προλαβόντος ἔτι συνίσταται καὶ ἐκείνῳ ἀκο- λουθεῖ. ἐπεὶ γὰρ ἡ ὄρεξις πρὸς τὴν διάνοιαν ἀφορᾷ καὶ ἐπ’ ἐκείνης ἐκ- δέχεται λαβεῖν πρόφασιν τοῦ διῶξαι ἢ φυγεῖν τὸ προκείμενον, διὰ τοῦτό φησιν, ὅτι ἡ μὲν ἀρετὴ ἕξις προαιρετική ἐστιν. ἔστι γὰρ ἕξις καὶ ἡ ἐπι- στήμη, ἀλλ’ οὐ προαιρετική· οὐ γὰρ περὶ τὰ ἐνδεχόμενα οὐδὲ περὶ ὧν ἡ βούλευσις ἀλλὰ περὶ τὰ ἀναγκαῖα καὶ ἃ ὡσαύτως ἔχει ἀεί, κἂν μηδέν τις ἐπ’ αὐτοῖς πραγματεύσηται. καὶ τὸ μὲν γνῶναι τὸ τέλος αὐτῶν, ἤγουν τὸ ἀληθές, ἐφ’ ἡμῖν, τὸ δὲ οὐχ οὕτως ἔχειν αὐτὸν ἢ μή, οὐκ ἐφ’ ἡμῖν. καὶ ἀπὸ φύσεως μὲν πολλαὶ ἕξεις ἡμῖν, ὡς καὶ αἱ αἰσθήσεις. ἀλλ’ οὐ τοιαύτη ἡ ἀρετή, ἀλλ’ ἐφ’ ἡμῖν καὶ κατὰ προαίρεσιν, ὡς ἐκ προσιρέσεως κτωμένη καὶ σπουδῆς ἡμετέρας. ὁρίζεται δὲ καὶ τὴν προαίρεσιν ὄρεξιν ταύτην εἶναι λέγων βουλευτικήν. ὀρεκ.τικὴ μὲν γὰρ δύναμις ἡ προαίρεσις, αἵρεσις, καὶ διὰ τοῦτο ὄρεξις, βουλευτικὴ δέ, διότι προηγησαμένης βουλεύ- σεως ἐνεργεῖ τὸ οἰκεῖον, τὸ βέλτιον προτιμῶσα τοῦ χείρονος. τρία γὰρ ἔχει ταῦτα τὰ ἐν ταῖς πράξεσι θεωρούμενα, βούλησις προαίρεσις βούλευσις· ἡ μὲν βούλησις τοῦ ἀγαθοῦ ἁπλῶς ὄρεξις, αὕτη ἐν μὲν ταῖς θείαις οὐσίαις θεωρουμένη κατάληψιν ἔχει τοῦ ἀγαθοῦ ἀκριβῆ, οὗ καὶ αὐτόθεν ὀρέγεται, μὴ δεομένη βουλεύσεως, διὰ τὸ ὅλως τὰ θεῖα μὴ λείπεσθαι φρονήσεως, διὰ τὸ εἶναι κατὰ ταύτην ἀνενδεῆ, ἡ δὲ ψυχὴ συνδεδεμένη τῷ σώματι [*](85v) καὶ τὸ ὄμμα τὸ τῇ τῆ γενέσει θολούμενον ἔχουσα, ἀγνοεῖ τὰ πολλά, διὸ καὶ δεῖται φρονήσεως βουλομένης μὲν τὸ ἀγαθόν, δεδοικυῖα δὲ μὴ πλάνην τινὰ ὑποστήσεται, ὥστε καὶ βουλεύεται κἀντεῦθεν εὑροῦσα τὸ ἀγαθὸν προαιρεῖται αὐτὸ τοῦ μὴ ἀγαθοῦ καὶ γίνεται παρ’ αὐτῇ, μέση βουλήσεως καὶ προαιρέσεως, ἡ βούλευσις, εὑρίσκουσα μὲν τὸ τῇ βουλήσει ὀρεκτόν, οὗ ἐκείνη συγκεχυμένως ὀρέγεται, τοῦτο αὐτὴ ὡρισμένως ἐπὶ τοῦ προκειμένου πρακτέου ἀπογυμνώσασα, προτρεπομένη δὲ τὴν προαίρεσιν ἑλέσθαι αὐτό. ὥστε δύο ταῦτα δεῖ συνδραμεῖν τόν τε λόγον ἀληθῆ εἶναι, ὃν ἡ διάνοια συνεστήσατο εἴτε τὸ ἀγαθὸν ἀγαθὸν εἴτε τὸ φῦλον φαῦλον περαίνουσα καὶ τὴν ὄρεξιν ὀρθήν, ἵνα μὴ διάστροφος οὖσα αὕτη οὐκ ὀρέγηται ἐκείνου, ὅ ἡ διάνοια διωκτὸν εἶναι συνεπεράνατο, ἀλλὰ πρὸς τοὐναντίον ὁρμᾷ. πολλάκις γὰρ ἐπὶ τῶν ἐμπαθῶν τοῦτο γίνεται, οἷον δὴ καὶ ἡ Μήδεια, εἰδυῖα μὲν ἐκ τοῦ λόγου. ὅτι φαῦλα ἦν ἅπερ ἔμελλε δρᾶν, [*](1 ἐπεὶ Β· ἐπειδὴ a et Aristoteles 2 μὲν ταῦτα Ha et Aristot. codd. LbOb: ταῦτα Arislot. vulg. 3 post ὀρθὴν Aristotelia εἴπερ ἡ προαίρεσις σπουδαί om. Ba τὸν scripsi ex Aristotele: τὰ Ba 5 rhesis usque ad ἡ ἀλήθεια πρακτική (p. 1138a26) a II τέλος Β.. τέλειον a 10 ταῦτα Β: om. a 23 ἡ δὲ Β: ἡ a 28 τὸ B: τὰ a 34 ὀρέγηται a: ὀρέγεται Β 36 cf. Eurp. Med. 1078)

ὑπὸ δὲ τῆς κατὰ θυμὸν νικωμένη ὀρέξεως, ἔδρασεν ἐκεῖνα, ἃ ὁ λόγος [*](85v) σπουδαί ἐστί, τουτέστιν ἀρετῆς ἐχομένη, καὶ προτιθεῖσα τὸ κρεῖττον τοῦ χείρονος· ὄρεξις γὰρ οὖσα βουλευτική, ὥσπερ εἴρηται, ἐὰν σπουδαῖος ἦ, ἐκείνου ὀρέξεται ὅπερ ὡς ἀληθῶς ἀγαθὸν ἡ βούλευσις συνεπέρανεν, ὥστε ὅπερ ὁ λόγος κατέφη ἀγαθὸν εἶναι, τοῦτο διώκει σπουδαία οὖσα ἡ βουλευτικὴ ὄρεξις.

[*](p. 1139a26)

Αὕτη μὲν οὖν ἡ διάνοια καὶ ἡ ἀλήθεια πρακτική, τῆς δὲ θεωρητικῆς διανοίας καὶ μὴ ποιητικῆς μηδὲ ποιητικῆς τὸ εὖ καὶ κακῶς τἀληθές ἐστι καὶ ψεῦδος· τοῦτο γάρ ἐστι παντὸς διανοητικοῦ κοῦ ἔργον.

Ἐπεὶ εἰς δύο διῄρηκε τὴν διάνοιαν καὶ τὸ μὲν αὐτῆς εἶπε περὶ τὰ ἐνδεχόμενα καταγίνεσθαι, τὸ δὲ περὶ τὰ ἀναγκαῖα, καὶ τὸ μὲν ὠνόμασε λογιστικόν, τὸ δ’ ἐπιστημονικόν, εἰπὼν τὴν ἰδιότητα τοῦ λογιστικοῦ, λέγει νῦν καὶ τὴν τοῦ ἐπιστημονικοῦ. ἐν ἐκείνῳ μὲν γὰρ οὐ μέχρι θεωρίς ἦν τὸ τέλος, ὥσθ’ ἱκανὸν εἶναι τοῦ εὑρεῖν τὴν ἀλήθειαν, ἀλλ’ ἔδει καὶ ὄρεξιν ἐπακολου- θῆσαι διώκουσαν τὸ συμπερανθὲν καὶ πρᾶξιν κατορθοῦσαν τὸ ἀγαθόν, ὅτι γε καὶ ἐφ’ ἡμῖν ἡ κτῆσις ἐκείνων. ἐνδεχομένου γὰρ ὄντος καὶ τῆς ἡμετέρας δεομένου σπουδῆς εἰς τὴν αὐτοῦ ἀποτέλεσιν τοιαῦτα γὰρ τὰ σωφρονικά), νικᾶ), διὰ τοῦτο καὶ πρακτικὸν τὸ εἶδος τῆς διανοίας ἐκεῖνο καὶ τῆς ἀληθείας ὠνόμασται. τὸ δὲ τῆς θεωρητικῆς μηδὲ πρακτικῆς μηδὲ ποίη τικῆς. τὸ εὖ καὶ κακῶς μέχρι τοῦ θεωρεῖν ἔχει, τὸ μὲν εὖ, ὅταν εὑρίσκῃ τὸ ἀληθές, τὸ δὲ κακῶς, ὅταν πλανᾶται καὶ ψεύδηται, οἷον εἴ τις περὶ τοῦ σχήματος ζητοίη τῆς γῆς, εἴτε σφαιρικὴ εἴτε τυμπανοειδὴς εἴτε φακοειδής. ἐν τούτῳ γὰρ εὑρών τις τὸ ἀληθὲς ὅτι σφαιροειδὴς ἀρκεῖται, ἀλλ’ οὐ δεήσει αὐτῷ σφαῖραν ποιῆσαι ἢ γῆν ἢ ἄλλο τι ἐπὶ τῇ τῆς ἄλη· θείας εὑρέσει ἐργάσασθαι. συνῆψε δὲ τῇ πρακτικῇ τὴν ποιητικήν, ὡς καὶ αὐτὴν ἐνεργοῦσαν περὶ τὰ ἐνδεχόμενα καὶ περὶ τὰ ἐφ’ ἡμῖν ἔχουσαν τὸ ποιούμενον, οὗ ἕνεκα καὶ ἡ κατὰ τὸν λόγον σκέψις αὐτῇ γεγένηται, ὡς ἐπὶ τῆς τεκτονικῆς καὶ χαλκευτικῆς καὶ τῶν τοιούτων. εἰπὼν δὲ περὶ τῆς θεωρητικῆς ὅτι τὸ εὖ αὐτῇ καὶ κακῶς, τὸ ἀληθὲς αὐτῇ καὶ τό ψεῦδος ἐπήνεγκε. τοῦτο γάρ ἐστι παντὸς διανοητικοῦ ἔργον ὡς κοινῆς οὔσης τῆς τοῦ ἀληθοῦς εὑρέσεως ἢ καὶ τοῦ πλανηθῆναι περὶ τὸ ψεῦδος ἀμφοῖν τοῖν μορίοιν τοῦ διανοητικοῦ, διὸ καὶ ἐπάγει τοῦ δὲ πρακτικοῦ καὶ διανοητικοῦ ἡ ἀλήθεια ὁμολόγως ἔχουσα τῇ ὀρέξει τῇ ὀρ- θῇ. ἐπὶ γὰρ τοῦ διανοητικοῦ τοῦ μὴ μέχρι τοῦ εὑρεῖν τὴν ἀλήθειαν ἱσταμένου, ἀλλὰ καὶ πρᾶξαί τι ἀπαιτοῦντος κατὰ τὴν βουλευτικὴν ὄρεξιν, [*](6 κατέφη Β: κατέφηνεν a 8 αὕτη — πρακτικὴ ut partem coramentarii praebent codices 11 rhesis usque ad verba τῇ ὀρθῇ (p. 1139a31) a 21 μὴ δὲ (prius) B: καὶ μὴ a et Aristoteles)

ἤτοι τὴν προαίρεσιν, οὐκ ἔστι τὸ εὖ καὶ τὸ κακῶς μέχρι τοῦ ἀληθοῦς [*](85v) καὶ τοῦ ψεύδους, ἀλλὰ καὶ πρᾶξιν ἀκολουθεῖν κατὰ τὸ σπουδαῖον ἢ φαῦ- λον. ἔχει οὖν ἡ ἀλήθεια ἐν τῷ τοιούτῳ εἴδει τοῦ διανοητικοῦ ὁμολό- γως, ἤγουν συμφώνως, τῇ ὀρέξει τῇ ὀρθῇ· οὕτω γὰρ κατορθοῦται τὸ ἀγαθὸν τῆς ἀληθείας εὑρισκομένη, ὅτι τὸ πρακτικὸν ἀγαθὸν ἀγαθόν ἐστι καὶ τῆς ὀρέξεως ἐχούσης ὀρθῶς, ὥστε μὴ εὑρῆσθαι τὸ ἐναντίον τοῦ συμπερανθέντος τῇ λογικῇ διανοίᾳ, ἀλλ’ ἐκεῖνο ὅπερ ἀληθῶς συμπεπέ- ρανται

[*](p. 1139a31)

Πράξεως μὲν οὗν ἀρχὴ προαίρεσις, ὅθεν ἡ κίνησις ἀλλ’ οὐχ οὗ ἕνεκα, προαιρέσεως δὲ ὄρεξις καὶ λόγος ὁ ἕνεκά τινος.

Ἐπὶ τῶν πρακτικῶν ἀρετῶν καὶ τῶν κατ’ αὐτὰς ἐνεργειῶν, αἳ καὶ πράξεις ἰδίως λέγονται, τρία ταῦτα θεωρεῖται, διάνοια, ἣ καὶ λογισμὸς εἰ- δικῶς ὀνομάζεται, προαίρεσις, ὄρεξις. λέγει οὖν τίνα τὰ τρία ταῦτα λόγον 15 ἔχει πρὸς ἄλληλα, καὶ τὴν μὲν προαίρεσίν φησιν αἰτίαν τῆς πράξεως καὶ αἰτίαν οὐ τελικήν αὕτη γάρ ἐστι τὸ οὗ ἕνεκα), ἀλλὰ ποιητικήν. ὅθεν γὰρ ἡ κίνησις τὸ ποιητικόν ἐστιν αἴτιον· ἐκ γὰρ τῆς προαιρέσεως ἡ πρᾶ- ξις ἀπογεννᾶται. προαιρούμενοι γὰρ τὸ ἀπὸ τῆς διανοίας ἀποδειχθὲν ἀγαθὸν τοῦ ἀντικειμένου αὐτοῦ ἐνεργοῦμεν καὶ πράττομεν ὥστ’ ἐφικέσθαι αὐτοῦ. τῆς δὲ προαιρέσεως αὖθις αἴτιον ὄρεξίν φησι καὶ λόγον τὸν ἕνεκά του, καίτοι πρότερον τὴν ὄρεξιν ἁπλῶς ὡς γένος τῆς προαιρέσεως εἴ- ληφε καὶ τὸν λόγον ὡς διαφορὰν συστατικήν, ὅτε τὴν προαίρεσιν ὡρίζετο εἶναι ὄρεξιν βουλευτικήν. πῶς οὖν νὺν αἴτια ποιητικά φησι τῆς ὀρέξεως; μᾶλλον γὰρ ἄν φαίη τις ταῦτα ἢ ἄμφω ὑλικὰ ὡς μέρη ὄντα τοῦ ἐξ αὐτῶν ὅλου τὸ γὰρ ὡς ἐκ μερῶν ὅλον εἶδός ἐστιν ὡς ἐν | ὕλῃ ἐνθεωρούμενον [*](86r) τοῖς ἐξ ὧν συντέθειται μέρεσιν) ἡ τὸ μὲν ὕλη, τὸ δὲ εἶδος. ἐν γὰρ τοῖς ὁρισμοῖς ὕλῃ μὲν τὸ γένος ἀναλογεῖ, εἴδει δὲ αἱ διαφοραί. δόξειε δ’ ἂν ἐν τούτοις μὴ ἀκολουθεῖν ἑαυτῷ ὁ Ἀριστοτέλης. ἡ ἐκεῖ μὲν τὴν ἀπλῶς ὄρεξιν τῆς προαιρέσεως γένος εἴληφεν ὡς κοινὴν οὖσαν ἀλόγοις καὶ λογικοῖς καὶ εἶδος αὐτῆς τὴν προαίρεσιν ἔταξεν ὡς μόνων οὖσαν τῶν λογικῶν, διὸ καὶ βουλευτική ἐστιν, ἐνταῦθα δὲ ποιητικὴν αἰτίαν τῆς προαιρέσεώς φησι τὴν ὄρεξιν, ὅτι προκειμένου τινὸς ὀρεκτοῦ, δεῖ προηγήσασθαι τὴν ὄρεξιν ἔφεσιν οὖσαν τοῦ ὀρεκτοῦ ἀπλῶς καὶ λόγου χωρίς, εἶτα τὸν λόγον ἐπισχεῖν τὴν ταύτης ὁρμήν, ὥστε συλλογίσασθαι αὐτὸν καὶ δεῖξαι, εἰ ἀξίως αὕτη [*](1 τὸ εὖ καὶ τὸ κακῶς scripsi: τοῦ εὑ καὶ τοῦ κακῶς Ba 2 τοῦ ψεύδους Β: ψεύδους a τὸ σπουδαῖον Β: τὸν σπουδαῖον a 12 ἐπὶ B: ἐπεὶ a 18 προαιρούμενοι B: προαιρουμένης a 22 post συστατικήν verba ὅτε τὴν προαίρεσιν—ὄρεξιν et ἁπλῶς—συστα- τικὴν habcbat Β quae rubro delevit, tum ὅτε τὴν προαίρεσιν e. q. s. ὅτε Β: ὅτι a 23 ὀρέξεως Β: προαιρέσεως a 24. 25 τοῦ ἐξ αὐτῶν ὅλου bis Β 27 ἀναλογεῖ B: ἀναλογοῦν a 33 ἔφεσιν Β: ἔφεξιν a ἐπισχεῖν a: ἐπισχῇ Β 34 ἀξίως Β: ἕξεως a)

ὠρέξατο, καὶ οὕτω τὴν προαίρεσιν ἐπακολουθῆσαι, τὴν ἀρχὴν λαβοῦσαν [*](86r) ἀπὸ τῆς ὀρέξεως, καὶ τοῦ λόγου τοῦτο ἀληθὲς περὶ τὸ ὀρεκτὸν ἀποδείξαν- τος. καὶ οὕτως ἕξει παρ’ ἑαυτὴν ἡ προαίρεσις τὴν μὲν ὄρεξιν ὡς γένος, τὸν δὲ λόγον ὡς διαφοράν, οὐκέτι ζητοῦντα καὶ συλλογιζόμενον ὁποῖον τὸ τῇ ὀρέξει γεγονὸς ὀρεκτόν τοῦτο γὰρ ἤδη εὕρηκε, καὶ διὰ τοῦτο καὶ ἡ προαίρεσις ἠκολούθησεν) ἀλλὰ βουλευόμενον ὅπως αὐτοῦ ἐπιτεύξεται. τῖς μὲν γὰρ ὑπὸ τὴν ψυχικὴν οὐσίαν δυνάμεσιν ἔξω οὔσαις ὕλης οὐ δεῖ βου- λεύσεως, ἐκεῖνα βουλευομέναις ἃ ἐξ ἀνάγκης καὶ δύνανται καὶ ἐν οἷς οὐκ ἔστι τὸ ἁπλῶς ἐνδεχόμενον, τῇ δὲ ψυχῇ συνδεδεμένῃ ὕλῃ καὶ σώματι καὶ δυνάμεις ἀλόγους ἐχούσῃ συνηρτημένας αὐτῇ καὶ ἀμφιβολία καὶ ἄγνοια πρόσεστι καὶ τὸ ἐνδεχόμενον συμπαρομαρτεῖ ἐν ταῖς πράξεσι. διὸ καὶ κινδυνεύει εἰς ἔνδειαν ἰέναι πολλάκις φρονήσεως, ὥστε δεῖ αὐτῇ καὶ βουλεύσεως διὰ ταύτην τὴν ἔνδειαν τὸν τρόπον ἀνερευνώσης, δι’ οὗ ἁπλῶς ἢ ῥᾳότερον τοῦ ὀρεκτοῦ ἐπιτεύξεται. εἰπὼν δὲ ὅτι προαιρέσεως ἀρχὴ ἡ ὄρεξις καὶ λόγος ἐστίν, ἐπάγει τὸ ὃ ἕνεκά τινος, ἵνα δηλώσῃ τὸν λόγον καὶ τὴν διάνοιαν τὴν ἐν τοῖς πρακτικοῖς ἁρμόζουσαν, ἣ ἔστιν ἡ μὴ μέχρι τῆς ἀληθείας ἱσταμένη τοῦ συμπεράσματος ἀλλ’ ἡ ἕνεκα συλλογιζομένη τῆς πράξεως καὶ τοῦ κατ’ αὐτὴν τέλους, ἣ καὶ τοῖς ἐνδεχομένοις ἐφ’ ἐφήρμοσε, τοῖς τε κατὰ πρᾶξιν καὶ ποίησιν. ἡ γὰρ ἐπιστημονικὴ διάνοια οὐχ ἕνεκά τινος ἑτέρου τὸ παρ’ ἑαυτῇ ἀληθὲς ἀποδείκνυσιν, ἀλλ’ ἔχει τὸ αὔτ- αρκες ἑαυτῇ μέχρι τοῦ εὑρεῖν τὴν ἀλήθειαν, καθάπερ καὶ ἤδη εἴρηται. ἔστι τοίνυν συνιδεῖν ἐκ τῶν εἰρημένων, ὅτι διττὴ ἡ ὄρεξις καὶ ὁ λόγος διττὸς ἐν τοῖς πρακτοῖς ἀγαθοῖς. πρώτη μὲν ὄρεξις ἡ πρὸ τῆς τοῦ λόγου κρίσεως καὶ τοῦ ἀποδεῖξαι, εἰ ἄξιον τοῦ ὀρεχθῆναι τὸ προκείμενον, ἣ καὶ οὔπω λογικὴ λέγεται ὄρεξις, δευτέρα δὲ ὄρεξις ἡ μετὰ λόγου, ἣ καὶ προαίρεσις ὀνομάζεται καὶ μετὰ τὴν ἀπόδειξιν τοῦ ἄξιον <εἶναι> ὀρέξεως προκείμενον ἐπιγίνεται. λόγος δὲ πρῶτος μὲν ὁ ἀγαθὸν εἶναι συλλογιζόμενος τὸ κατ’ ὄρεξιν γεγονός, ὃς καὶ προηγεῖται τῆς προαιρέσεως, δεύ- τερος δέ, ὃς τὸν τρόπον εὑρίσκει δι’ οὗ τοῦ ἐν προαιρέσει γεγονότος ἐπιτυγχάνει ὁ προαιρούμενος.

[*](p. 1139a33)

Διὸ οὔτ’ ἄνευ νοῦ καὶ διανοίας οὔτ’ ἄνευ ἠθικῆς ἕξεως ἡ προαίρεσις· εὐπραξία γὰρ καὶ τὸ ἐναντίον ἐν πράξει ἄνευ νοῦ καὶ διανοίας καὶ ἤθους οὐκ ἔστι.

Πιστοῦται διὰ τούτων τὸ εἰρημένον, ὅτι ἀρχὴ ποιητικὴ τῆς προαιρέσεώς ἐστιν ὄρεξις καὶ λόγος ὁ τὸ ἀφορᾶν πρὸς πρᾶξιν ὡς τέλος συλλογι- ζόμενος. δείκνυσι δὲ ἐκ τοῦ ὑστέρου τὸ πρότερον, τεκμηριώδη τὸν λόγον ποιούμενος. ὅτι γάρ, φησίν, ὄρεξις καὶ λόγος αἴτια ποιητικὰ προαιρέσεως, [*](6 βουλευόμενον Β: βουλόμενον a ὅπως αὐτοῦ bis, altero loco deleta Β τῖς a: τοῦ Β 16 μὴ B: om. a 26 εἶναι a: om. Β 31 ἠθικῆς ἐστιν a et Aristoteles: ἠθικῆς Β 32 ἕξεως B et Aristoteles: ὀρέξεως a 33 ἄνευ νοῦ Ba: om. Aristot. 35 τὸ a: τῶ Β)

δῆλον ἐκ τοῦ ἄνευ νοῦ καὶ διανοίας καὶ ἠθικῆς ἕξεως μὴ εἶναι προαίρεσιν. [*](86r) εἰ μὴ γὰρ ἥ τε ὄρεξις κινηθῇ πρὸς τὸ ὀρεκτὸν καὶ ὁ νοῦς ὁ πρακτικὸς συμπεράνῃ περὶ αὐτοῦ ὡς ἄξιον ἑλέσθαι αὐτό, ἡ προαίρεσις ἑτέρως οὔτ’ ἐνεργεῖ οὔτε γίνεται. νοῦν γὰρ καὶ διάνοιαν τὸν περὶ τοῦ ὀρεκτοῦ συμπεραίνοντα λόγον ὠνόμασεν. ὀνομάζεται γὰρ καὶ ἡ διάνοια νοῦς ὡς νοῦ μίμημα. ὃ γὰρ κυρίως νοῦς ἁπλαῖς ἐπιβολαῖς γινώσκειν πέφυκε, τού- τῳ μέσῳ χρωμένη ἡ διάνοια οἰκείῳ τοῦ πράγματος ἀνειλιγμένως καταλαμ- βάνει. τὸ δὲ ἄνευ ἠθικῆς ἕξεως περὶ τῆς ὀρέξεως εἴρηται, ὅτι τῇ ὀρέξει τὸ ὀρθῶς ἐνεργεῖν ἢ μὴ ἐκ τοῦ ἤθους περιγίνεται, ὡς ἀγαθοῦ ὄντος αὐτοῦ ὀρθὴν εἶναι καὶ τὴν ὄρεξιν, πονηροῦ δὲ διάστροφον. ὥστε δεῖ συντρέχειν ἀλλήλοις ἐν τῇ προαιρέσει τὴν διάνοιαν καὶ τὴν ὄρεξιν, τὴν μὲν ὀρθῶς ὀρεγομένην, τὴν δ’ ἀληθῶς συλλογιζομένην καὶ συμπεραίνουσαν. τὸ γὰρ εὖ καὶ τὸ μὴ ἐν ταῖς πράξεσιν ἄνευ τούτων ἀμφοῖν οὐ γίνεται, τὸ μὲν εὖ ἐχόντων ὀρθῶς, τὸ δ’ ἐναντίον τοῦ εὗ διεστραμμένως.

[*](p. 1139a35)

Διάνοια δ’ αὐτὴ οὐθὲν κινεῖ, ἀλλ’ ἡ ἕνεκά τινος καὶ πρακτική· αὕτη γὰρ καὶ τῆς ποιητικῆς ἄρχει· ἕνεκα γάρ του ποιεῖ πᾶς ὁ ποιῶν, καὶ οὐ τέλος ἁπλῶς ἀλλὰ πρός τι. καὶ τινὸς τὸ ποιητὸν ἀλλ’ οὐ τὸ πρακτόν. ἡ γὰρ εὐπραξία τέλος, ἡ δ’ ὄρεξις τούτου· διὸ ἢ ὀρεκτικὸς νοῦς ἡ προαίρεσις ἡ ὄρεξις διανοητική, καὶ ἡ τοιαύτη ἀρχὴ ἄνθρωπος. Εἴρηκε μὲν καὶ προλαβὼν ἤδη διαφορὰς τῶν δύο τῆς διανοίας εἰδῶν, παραδίδωσι δὲ εἰσέτι καὶ νῦν. ποιεῖται δὲ καὶ ὑποδιαίρεσιν τῆς περὶ τὰ ἐνδεχόμενα διανοητικῆς, διαιρῶν αὐτὴν εἰς πρακτικὴν καὶ ποιητικήν, καί φησι ταύτας διαφέρειν πρὸς ἀλλήλας τῷ τὴν μὲν μέχρι τοῦ πρακτικοῦ τέλους ἵστασθαι τὴν δέ, τὴν ποιητικήν, ἔχειν τι τέλος τῆς κατ’ αὐτὴν ἐνεργείας, ἐπέκεινα δὲ ὡς ἕνεκά του ἐνεργοῦσαν καὶ τὸ τέλος αὐτῆς πρὸς ἕτερον ἀναφερόμενον ἔχουσαν, ὡς ὃν λόγον ἔχει ἡ πρακτικὴ πρὸς τὴν ἐπιστήμην, τὸν αὐτὸν ἔχειν τὴν ποιητικὴν πρὸς τὴν πρακτικήν. ὡς γὰρ ἐν ἐκείναις ἡ μὲν ἐπιστημονικὴ διάνοια τέλος ἔχει τὸ εὑρεῖν τὴν ἀλήθειαν καὶ περαιτέρω οὐδὲν προστίθησιν, ἡ δὲ πρακτικὴ εὑρίσκει μὲν [*](86v) καὶ αὐτὴ τἀληθές, οὐ μέχρι δὲ τούτου ἵσταται ἀλλὰ δεῖ καὶ πράξεως, ἵν’ ἐφίκηται τοῦ ὀρεκτοῦ περὶ οὗ καὶ συνελογίσατο, οὕτως ἡ ποιητικὴ τέλος τῆς οἰκείας ἐνεργείας ὃ ἀπετέλεσεν ἔχουσα οὐ μέχρι τούτου ἵσταται, ἀλλ’ ἀναφέρει τοῦτο πρὸς ἕτερον σκοπιμώτερόν τε καὶ τελικώτερον, <οἶον οἰκοδομικὴ τέλος μὲν ἔχει τοῦ οἰκοδομεῖν τὴν οἰκίαν, τῆς δὲ οἰκίας σκο- πιμώτερον καὶ τελικώτερον> τὴν σωτηρίαν τῶν ἐν αὐτῇ οἰκούντων καὶ ἀποτιθεμένων. καὶ ἔοικε κατὰ λόγον ἀκολουθηκέναι τῆ τῆς ἀνθρώπου [*](6. 7 τούτῳ a: τοῦτο Β 15 τινος Β (sed cf. p. 284,31): του a ot Aristoteles 18 ἀλλ’ οὐ Β: ἀλλὰ a et Aristoteles 21 διαφορὰς Β: διαφορὰν a 34 οἷον ἡ τελικώτερον (36) a: om. Β)

καὶ τῶν συντηρημένων αὐτῇ ζωῶν ἐν τῷ θεωρεῖσθαι μετὰ τοῦ σώματος καὶ συμπλέκεσθαι τούτοις διὰ τὰ αὐτοῖς χρησιμεύοντα ἐνεργεῖν μετ’ αὐτῶν καὶ δι’ αὐτῶν εἰς ἐκτός, ὡς μὲν χωριστὴ τούτων ἔχει καὶ ὑπὲρ αὐτὰ τὴν ἐνέργειαν εὑρίσκουσα τἀληθὲς κατὰ τὴν ἑαυτῆς καθ’ αὑτὴν τελειότητα καὶ μηδὲν δεομένη προσθεῖναι ὡς μηδὲν τῆς ἀληθείας ἔχουσα τελικώ- τερον, ὡς δὲ πρὸς αὐτὰ ἐνεργοῦσα καὶ ταῦτα πρὸς τὸ βέλτιον ἄγουσα καὶ πείθουσα ταῦτα ἕπεσθαι αὐτῇ κατὰ τὸ ἑκάστῳ αὐτῶν ἐγχωροῦν ἔχει μετὰ τὴν τῆς ἀληθείας εὕρεσιν τέλη ἕτερα, αὐτῇ μὲν ἀρκοῦντος κἀνταῦθα πρὸς ἑαυτὴν τοῦ εὑρεῖν τὴν ἀλήθειαν. ἐκείνων δὲ μὴ ἀρκουμένων πρὸς τὴν οἰκείαν τελείωσιν ἐπὶ μόνῃ τῇ εὑρέσει τοῦ ἀληθοῦς ἀλλὰ δεο- μένων καὶ ἐνεργημάτων ἑτέρων καὶ πράξεων, ἵν’ οὕτως ἀκολουθήσωσι τῷ βελτίονι καὶ μὴ σπῖλον αὐτῷ τινα καὶ μῶμον προσάψωσι, τὴν αὐτοῦ εὐγένειαν τῇ πρὸς τὰ χείρω ῥοπῇ καθυβρίσαντα. ὡς δὲ προσύλων ὄντων φύσει τῶν συμπεπλεγμένων τῇ κρείττονι καὶ δεομένων διὰ τοῦτο πολλῶν τῶν ἔξωθεν, διὰ τοῦτο καὶ πράξεις καὶ τέλη τῶν πράξεων διάφορα κτὰ γένος. ταῦτά ἐστι τό τε οὗ καὶ τὸ ᾧ. ἐντεῦθεν τέχναι πολλὰ χρειώδη κατασκευάζουσι, ὡς ἔστιν ἰδεῖν ἐπὶ τῶν ποιητικῶν τεχνῶν, ἐν αἷς ὡς οὗ μὲν ἕνεκε τέλος τὸ τῆς τέχνης ἔργον καὶ ἀποτέλεσμα, ὡς δὲ ᾧ, ἤτοι δι’ ὃ ἡ χρεία τῆς καθ’ ἡμᾶς θνητοειδοῦς φύσεως πολλῶν δεομένη πρὸς τὸ συνίστασθαι καὶ μὴ φθείρεσθαι εἴς τε ἀναπλήρωσιν τῶν κενώσεων καὶ εἰς τὸ βλάπτεσθαι παρὰ μηδενὸς τῶν ἐπιόντων ἔξωθεν, οἷον ἀρτοποιητικὴ τέλος μὲν ἔχει ὡς οὗ τὸν ἄρτον, ὡς δὲ ᾧ τὸ τρέφειν τὸν ἄνθρωπον, χαλκευτικὴ δὲ ὡς μὲν οὗ τὸ σκεῦος, τῆς κατ’ αὐτὴν ἐνεργείας ὂν ἀποτέλεσμα, οἷον χύτραν ἢ λέβητα, ὡς δὲ ᾧ, ὅτι ἀνθρώπῳ χρήσιμον, καὶ οἰκο- δομικὴ ὡς μὲν οὗ τὴν οἰκίαν, τέλος οὖσαν τῆς κατ’ αὐτὴν ἐνεργείας καὶ πράξεως, ὡς δὲ ᾧ τὴν ἀνθρωπίνην χρείαν, εἰς ἀποτροπὴν γινομένην τῶν ἐξ ἀέρος βλαβῶν ἡ ἄλλων τινῶν, ἃ δὴ ἐμπίπτοντα ἔξωθεν βλάβας τινὰς πέφυκε φέρειν. ταῦτα μὲν εἴρηται τὸν σκοπὸν ἐν βραχεῖ τῆς προκειμένης περιλαμβάνουσι λέξεως· ἴδωμεν δὲ κατὰ μέρος καὶ τὴν λέξιν αὐτήν. διάνοια δ᾿ αὐτή, φησίν, οὐθὲν κινεῖ ἀλλ’ ἡ ἕνεκά του καὶ πρακτιή. εἶπεν ὅτι πράξεως ἀρχὴ ποιητικὴ προαίρεσις, προαιρέσεως δὲ ὄρεξις καὶ λόγος ὁ ἕνεκά του, λόγον ὀνομάζων τὴν πρακτικὴν διάνοιαν. ἵν’ οὖν μή τις οἰηθῇ ὅτι πάσης διανοίας τὸ τέλος ἕνεκά τού ἐστι καὶ πᾶσα διάνοια ἔχει τι, ὃ κινεῖ πρὸς τέλος ἕτερον τῆς ἀληθείας ἐπέκεινα, φησίν, ὅτι ἡ διάνοια ἁπλῶς αὐτὴ καθ’ αὑτὴν οὐκ ἔχει τι τέλος τῆς ἀληθείας σκοπι- μώτερον, ἵνα τι πρὸς ἐκεῖνο κινῇ καὶ ἀρχὴ αὐτὸ τῆς πρὸς ἐκεῖνο εἴη κινήσεως, ἀλλὰ προσλαβοῦσα τὸ πρακτικεύεσθαι πρακτικὴ διάνοια γίνεται καὶ τότε κινεῖ τὴν προαίρεσιν ὥστε πρᾶξαι καὶ ἐφικέσθαι τοῦ ὀρεκτοῦ, περὶ οὗ καὶ τὴν ἀλήθειαν συνεπέρανε. διὰ τοῦτό φησιν, ὅτι οὐχ ἡ ἁπλῶς [*](3 τὰ Β: τὸ a 13 προσάψωσι a: προσάγωσι Β 24 τῆς B τὴν a 25 χύτραν ἡ λέβητα a: χύτραι ἡ λέβητες Β 33 τὴν Β: τὴν δὲ a) διάνοια κινητική ἐστιν, ἀλλ’ ἡ ἕνεκά του καὶ πρακτική, ἤτοι ἡ τὸ παρ’ [*](86v) ἑαυτῇ ἀληθὲς διά τι τέλος παρ’ ἑαυτὸ ἕτερον συμπεραίνουσα, ἣ καὶ πρα- κτικὴ λέγεται διὰ τὸ μετὰ τὴν τοῦ ἀληθοῦς εὕρεσιν πρᾶξιν ἀπαιτεῖν καὶ κινεῖν πρὸς αὐτὴν τὴν προαίρεσιν, ἵνα τινὸς ἐφίκηται τέλους, ὅπερ ἐστὶ παρὰ τὸ συμπέρασμα, ὃ λαβοῦσα συνεπεράνατο. αὕτη γάρ, φησί, καὶ τῆς ποιητικῆς ἄρχει. ἡ πρακτικὴ διάνοια ἣ καὶ λογισμὸς καὶ λογιστικὴ διάνοια λέγεται, ἀρχή ἐστι καὶ τῆς ποιητικῆς διανοίας, ποιητικὴ δέ ἐστιν ἡ ἔργον ὡς τέλος ἕτερον παρὰ τὴν ἐνέργειαν ἔχουσα, οἷαι πᾶσαι αἱ ποιη- τικαὶ ὀνομαζόμεναι τέχναι, ὧν ἀνδριαντοποιητικὴ οἰκοδομικὴ τεκτονικὴ καὶ αἱ τοιαῦται, ὧν ἑκάστῃ τέλος ἐστὶ παρὰ τὴν ἐνέργειαν ἕτερον, τῇ μὲν ἀνδριάς, τῇ δὲ οἰκία, τῇ δὲ κλίνη ἢ θρόνος ἢ τράπεζα ἤ τι τοιοῦτον ἕτερον. ἕνεκα γάρ του ποιεῖ πᾶς ὁ ποιῶν καὶ οὐ τέλος ἁπλῶς ἀλλὰ πρός τι. καὶ τινὸς τὸ ποιητὸν ἀλλ’ οὐ ὒ τὸ πρακτόν. ἡ γὰρ εὐπραξία τέλος, ἡ δ’ ὄρεξις τὸ ὔ του. τὸ τέλος φησὶ τῆς ποιητικῆς, ἤγουν τὸ ἔργον καὶ ἀποτέλεσμα, δι’ ὃ ἡ ἐνέργεια οὐκ ἔστιν ἁπλῶς, ἤγουν οὐκ ἔστιν ἑαυτοῦ καὶ μέχρις ἑαυτοῦ ἱστάμενον, ἀλλ’ ἐν σχέσει θεωρεῖται καὶ πρὸς ἕτερον ἄνα· φέρεται ὡς τελικώτερον, οὗ καὶ εἶναι καὶ] λέγεται ὡς δι’ ἐκεῖνο γινόμε- νον· ὥσπερ τῆς οἰκοδομίας τέλος οὖσα ἡ οἰκία οὐκ ἔχει τὸ αὐτοτελὲς ἀλλὰ πρὸς τὴν χρείαν ἀφορᾷ τοῦ ἀνθρώπου καὶ ἐκείνου ἐστὶν ὡς δι’ ἐκεῖνον γεγονός, καὶ οὕτως ἐπὶ παντὸς ποιητοῦ πράγματος. οὐ τοιοῦτον δὲ καὶ τῆς πρακτικῆς τέλος ἀλλ’ ἀρκεῖ μόνον ὡς τέλος ἡ εὐπραξία, καὶ ἡ ὄρεξις ἐξ ἀρχῆς ταύτης ἐστίν, ἵνα εὖ πράξῃ ὁ ὀρεγόμενος, ὀρεχθείς τε καλῶς ἐξ ἀρχῆς καὶ ἀποδείξας καλῶς καὶ ὀρθῶς βουλευσάμενος καὶ τὴν ἐνέργειαν αὐτοῦ ἀποπερατώσας κατὰ τὸ δέον. διὸ ἢ ὀρεκτικὸς νοῦς προαίρεσις ἢ ὄρεξις διανοητική, καὶ ἡ τοιαύτη ἀρχὴ ἄν- θρωπος. ἐπεί, φησίν, ἡ προαίρεσις ἀπὸ μὲν ὀρέξεως ἄρχεται, νοῦν δ’ ἔχει, τὸν λογιστικὸν δηλονότι καὶ πρακτικόν, ἐφεστηκότα τῆ ὀρέξει καὶ πρῶτον μὲν ἐξετάζοντα καὶ συλλογιζόμενον εἰ καλῶς ἡ ἡ ὄρεξις ὤρεκται, [*](87r) ἔπειτα προαιρούμενον καὶ βουλευόμενον ὅπως τοῦ ὀρεκτοῦ ἐπιτεύξεται, διὰ τοῦτο ἡ προαίρεσις ἢ ὀρεκτικὸς νοῦς ἄν ῥηθείη ὡς τῷ χρόνῳ προλαμβά- νουσαν τὴν ὄρεξιν ἔχουσα τὸν δὲ νοῦν ἐπικρίνοντα, ἢ ὄρεξις διανοητική. τὸ αὐτὸ γὰρ δηλοῦσιν ἀμφότερα ἢ τοῦ νοῦ τιθεμένου ὡς γένους καὶ τῆς ὀρέξεως ὡς διαφορᾶς ἐπιφερομένης εἰς διαστολὴν τοῦ θεωρητικοῦ, ἢ τῆς ὀρέξεως ταττομένης ὡς γένους καὶ τοῦ διανοητικοῦ ὡς διαφορᾶς ἐπιφερομένης πρὸς διαστολὴν τῆς ἁπλῶς ὀρέξεως, ἣ καὶ τοῖς ἀλόγοις πέφυκε γίνε- σθαι, ὡς εἶναι τῇ σχέσει τοὺς ἀποδεδομένους τρεῖς ὅρους τῆς προαιρέ- σεως διαφέροντας, τῷ δὲ ὑποκειμένῳ τοὺς αὐτούς· μᾶλλον δὲ ὁ πρῶτος καὶ ὁ τρίτος τῇ λέξει μόνῃ διαγέρουσιν. ἐροῦσιν. ὃ γὰρ ἐν τῷ πρώτῳ τὸ βου- λευτικόν, τοῦτο ἐν τῷ τρίτῳ τὸ διανοητικόν· ὁ γὰρ ὀρεγόμενος διανοεῖται [*](2 ἑαυτὸ Β: ἑαυτῷ a 5 παρὰ Β: περὶ a 10. 11 τῇ — τῇ — τῇ a: τὸ — τὸ — τὸ B 12 τέλος Β: τέλους a 17 οὗ scripsi: ὧ Β: ὃ a εἶναι λέγεται scripsi: εἶναι καὶ λέγεται Ba 20 ἐκεῖνον Β: ἐκείνου a 31 ἔχουσα a: ἔχουσαν B 33 εἰς B: ὡς a 35 πρὸς Β: om. a) ὡς ἕξιν ἔχων τέλος ἧς ἕνεκα καὶ νοεῖ καὶ συλλογίζεται καὶ βουλεύεται, [*](87r) τοιαύτην ἔχει τὴν ἔννοιαν. ἐπεὶ γὰρ τὰ μὲν τῶν ἐνεργούντων ὑπὲρ προαί- ρεσιν ἐνεργεῖ ὅ σὰ ὑπὲρ λόγον ἀνθρώπινον, ὡς ὁ θεὸς καὶ ὅσα μεταξὺ νοῦ καὶ ψυχῆς ἐπέκεινα τῆς κατ’ αὐτὴν τεταγμένα δυνάμεως τὸ γὰρ προαι- ρούμενον ἅπαν βουλεύεται, τὸ δὲ βουλευόμενον ἅπαν ἐνδείᾳ φρονήσεως βουλεύεται, οὔτε δὲ θεὸς οὔτε νοῦς ἐνδεὴς φρονήσεως οὐδὲ παρ’ ἑαυτοῖς τι ἐνδεχόμενον ἔχουσιν, ἀλλ’ ἀναγκαῖα πάντα καὶ βέβαια, τὰ δὲ λείπεται προαιρέσεως ὅσα καὶ λόγου λείπεται, μόνος δὲ ὁ ἄνθρωπος ἐνεργεῖν κατὰ προαίρεσιν πέφυκε, καὶ ἀρχὴ καὶ αἴτιος τῶν ἀποτελουμένων ἐκ ταύτης), διὰ τοῦτό φησι τῆ δόξῃ ταύτῃ ἀπαρεσκόμενος, ὅτι ἡ πρώτη ἀρχὴ καὶ αἰτία τῶν κατὰ προαίρεσιν ἐνεργημάτων ὁ ἄνθρωπός ἐστι, μήτε πρὸ αὐτῆς μήτε μετ’ αὐτὴν ἔχουσά τι προαιρέσεως χρώμενον ἐν τοῖς ἐνεργήμασιν. ὡς γὰρ εἴρηται, τὸ προαιρούμενον καὶ βουλεύεται, τὸ βουλευόμενον καὶ λογικῶς ἐνεργεῖ καὶ περὶ τὰ ἐνδεχόμενα ποιεῖται τὴν

[*](p. 1139b5)

οὐκ ἔστι δὲ προαιρετὸν οὐθὲν γεγονός, οἷον οὐθεὶς προαιρεῖται Ἴλιον πεπορθηκέναι. οὐ γὰρ βουλεύεται περὶ τοῦ γεγονότος ἀλλὰ τοὐ ἐσομένου καὶ ἐνδεχομένου. τὸ δὲ γεγονὸς οὐκ ἐνδέχεται μὴ γενέσθαι. Περὶ τῶν ὑποκειμένων τῇ προαιρέσει φησὶν ἐνταῦθα, ὅτι ἐνδεχόμενά τέ ἐστι ταῦτα καὶ μέλλοντα. οὔτε γὰρ περὶ τῶν ἀναγκαίων βουλεύεταί τις οὔτε περὶ τῶν ἤδη γενομένων, καὶ ἐπεὶ περὶ τῶν τοιούτων οὐκ ἔστι βουλεύεσθαι, οὐδὲ ἔστι τι τῶν τοιούτων προαιρετόν. πᾶς γὰρ ὁ προαιρούμενος βουλευόμενος προαιρεῖται. διὸ καὶ βουλευτικὴ ὄρεξις ἡ προαίρεσις καθ’ αὑτὴν ἀποδίδοται. πῶς οὖν ἐστι προαιρετὸν περὶ οὗ οὐκ ἔστι βου- λεύεσθαι, καὶ εἰς τί δέον βουλεύσαιτ’ ἄν τις περὶ πράγματος ἤδη γεγονοτος, ἢ περί τινος ὅ ἐστιν ἀναγκαῖον γενέσθαι, καὶ μηδενὸς βουλευσαμένου περὶ αὐτοῦ; ὡς εἶναι ἐν τοῖς τοιούτοις κενὴν καὶ ματαίαν τὴν βούλευσιν. οὐκ ἄρα περὶ γεγονότων οὐδὲ ἀναγκαίων βουλεύσαιτ’ ἄν τις ἐχέφρων ὥστ’ οὐδὲ προαιρήσεταί τι τοιοῦτον. εἰ γὰρ ἔνθα προαίρεσις, ἐκεῖ καὶ βούλευσις, ἔνθα μὴ βούλευσις, ἐκεῖ οὐδὲ προαίρεσις. ἔτι εἰ περὶ τῶν ἐν- δεχομένων καὶ ἐφ’ ἡμῖν ἡ προαίρεσις, τὸ δὲ γεγονὸς οὐκ ἐνδέχεται μὴ γενέσθαι, ἤτοι ὡς μὴ γεγονὸς εἶναι, διὰ τοῦτ’ οὐδ’ ἂν εἴη προαιρετὸν τὸ γεγονός. τίθησι δὲ καὶ τοῦ λεγομένου παράδειγμα τὸ πεπορθηκέναι. τίς γάρ ἐστι νῦν προαιρούμενος πορθῆσαι τὸ πρὸ πλείστων πεπορθημένον ἐτῶν; διὸ ὀρθῶς Ἀγάθων “μονοῦ γὰρ αὐτοῦ καὶ θεὸς στερίσκεται ἀγένητα [*](3.4 post προαίρεσιν inserit ἐνέραισιν a 5 τεταγμένα Β: τεταγμένης a 11 ἀπαρεσκόμενος rubro corr. in ἐπαρεσκόμενος Β 14 fort. βουλεύεται καὶ 18 οὐ Ba: οὐδὲ Aristoteles 19 ἀλλὰ τοῦ Ba: ἀλλὰ περὶ τοῦ Aiistoteles 21 rhesis usque ad ᾖ πεπραγμένα (p. 1 139 b 11) a 23 γενομένων B: γεγενημένων a 37 Ἀγάθων] frg. 5 p. 764 Nauck2)

ποιεῖν ἅσσ᾿ ἄν ᾖ πεπραγμένα” τραγικὸς ποιητὴς ὁ Ἀγάθων καὶ μέμνηαὐτοῦ [*](87r) αὐτοῦ ὡς εἰρηκότος ὀρθῶς. ἐπεὶ γάρ φησιν οὕτως ἔχει ταυτί, διὰ τοῦτο καὶ Ἀγάθων ὀρθῶς εἶπεν, ὅτι τοσοῦτον ἀνάγκη ἐστὶ μὴ γεγονέναι τὸ ἤδη γενόμενον, ὡς ἐξεῖναι λέγειν τολμᾶν καὶ περὶ θεοῦ, ὅτι γε εἰ καὶ πάντα αὐτῷ δυνατὰ ὡς πάντων αἰτίῳ, ἀλλὰ τούτου μόνου στερίσκεται καὶ αὐτὸς τοῦ ποιεῖν ἀγένητα ἃ ἤδη πέπρακται. ἢ ἐκεῖνος αἴτιος καὶ τοῦ πεπραγμένου ὡς πάντων αἴτιος ἃ ἔστιν ἢ γεγένηται καὶ τὸ γενέσθαι τὸ γεγονὸς ἀναιρῶν ἀναιρήσει καὶ τὸ εἶναι αὐτὸν αἴτιον, ἢ ἀναίτιος ἁπλῶς τοῦ γεγονότος ὑπάρχων οὐ πάντων ἔσται αἴτιος· ἃ ἄμφω ἀδύνατα.

[*](p. 1139b12)

Ἀμφοτέρων δὴ τῶν νοητῶν μορίων ἀληθὲς τὸ ἔργον. καθ’ ἃς οὖν μάλιστα ἕξεις ἀληθεύσει ἑκάτερον, αὗται ἀρεταὶ ἀμφοῖν. ἀρξάμενοι οὖν ἄνωθεν πάλιν περὶ αὐτῶν λέγωμεν.

Διεῖλε μὲν ἤδη εἰς δύο τὸν καθ’ ἡμᾶς νοῦν, εἰς τὸ πρακτικὸν καὶ θεωρητικόν. καὶ εἰπὼν διαφέρειν αὐτοὺς ἀλλήλων κατὰ τὰ ὑποκείμενα, ὅτι ὁ μὲν περὶ τὰ ἐνδεχόμενα ἔχει, ὁ δὲ περὶ τὰ ἀναγκαῖα, ἀπέλαβεν ἰδίᾳ τὸν πρακτικόν, καθ’ ὃν καὶ ὁ ὀρθὸς θεωρεῖται λόγος καὶ ἡ φρόνησις, καὶ ἐπεξῆλθε περὶ αὐτοῦ ὅσα ἤρκει παραστῆσαι τὴν κατ’ αὐτὴν ἔννοιαν. προτίθεται δὲ νῦν εἰπεῖν περὶ πασῶν τῶν διανοητικῶν ἕξεων, αἳ πᾶσαι ἐπὶ τὸν ἁπλῶς ἀναφέρονται νοῦν. καὶ διὰ τοῦτο καὶ λαμβάνει τὸ πά- σαις ταύταις ὑπάρχειν κοινὸν ὡς τέλος αὐτῶν, ὃ καὶ ἔργον ὠνόμασε. φησὶν οὖν, ὅτι εἰς δύο διαιρουμένου τοῦ καθ’ ἡμᾶς νοῦ, εἰς τὸ θεωρητικὸν καὶ πρακτικόν, ἑκατέρου τούτων ἡ ἀλήθεια τὸ τέλος ἐστί. δεῖ δὴ οὖν λαβεῖν καὶ καθ’ ἃς ἕξεις ἀληθεύσει μάλιστα τῶν τοῦ νοῦ μορίων ἑκάτερον, αἳ καὶ ἀρεταὶ ἀμφοτέρων τῶν μορίων εἰσί, καὶ περὶ αὐτῶν εἰπεῖν ἁπασῶν, ὥστε καὶ ἀρξάμενοι ἄνωθεν λέγωμεν πάλιν περὶ αὐτῶν. ἔχει δ’ ἀπορίαν, πῶς μόρια τῆς λογικῆς ὀνομάζει ψυχῆς οὔσης ἑνὸς τῶν καθ’ αὑτὸ ἀσωμάτων, ἃ δὴ καὶ χωριστὰ σωμάτων εἰσίν. εἰ γὰρ καθ’ αὑτὸ ἀσώματον [*](87v) ἡ ψυχή, δῆλον ὅτι καὶ ἀμερές, εἰ δὲ ἀμερές, πῶς μόρια λέγομεν αὐτῆς; ἢ ὡς πρὸς σώματος λόγον ἀμερὴς ἡ ψυχὴ καὶ ὅσα ἄλλα ἀσώματα μετὰ τὸ πρῶτόν ἐστιν, ὅτι γε καθ’ ἑαυτὰ ἐν συνθέσει τε θεωρεῖται καὶ ἐκ διαφόρων ὡς ἐκ μερῶν συνίσταται ἢ σύγκειται, κἄν θεότης λέγηται ἐν αὐτοῖς, μεθεκτῶς ἔχειν θεότητα λέγεται· καὶ οὐδὲν αὐτῶν οὕτω θεὸς ὡς αὐτὸ ὂν θεὸς καὶ οὐδὲν ἕτερον· εἷς δὲ θεὸς ὃς τοῦτο αὐτόθεος καὶ ἄλλο οὐδέν, κἀν τὰ πάντα κατ’ αἰτίαν ὁμοῦ, τῶν δὲ ᾧτ’ αὐτόν, ὃ ἄν θεὸς εἶναι λέγηται, ἄλλο τι ὂν καθ’ ὕπαρξιν, κατὰ μετοχὴν θεὸς εἶναι λέ- γεται, ὡς εἶναι ἅμα θεούμενον καὶ θεότητα καὶ μετέχον καὶ μετεχόμενον· [*](6 στερίσκεται corr. ex στερίσκεσθαι Β 11 νοητῶν Ba: νοητικῶν Arist. ἀληθὲς Βa: ἀλήθεια Aristoteles 12 μάλιστα ἕξεις Β et Aristoteles: ἔξεις μάλιστα a 13 πάλιν περὶ αὐτῶν Ba: περὶ αὐτῶν πάλιν Aristoteles 23 ἑκατέρου Β: ἑκάτε- ρον a 24 καὶ καθ’ Β: καθ’ a 34 οὐδὲν ἕτερον a: οὐδέτερον ἕτερον Β)

καὶ ἰδοὺ σύνθεσις καὶ διὰ τοῦτο καὶ μόρια ἐξ ὧν τὸ ὅλον σύγκειται. εἴ [*](87v) οὖν καὶ τὰ ἐπέκεινα ψυχῆς πλὴν τοῦ πρώτου συντέθειται ἅπαντα, πολλῷ μᾶλλον ἡ ψυχή, ὥστ’ οὐδὲν ἄτοπον καὶ μόρια λέγειν αὐτῆς. οὐ γὰρ κτὰ διάστημα οὐδ’ ὡς συνεχῆ ἀλλὰ τρόπον, ὃν τὰ ἀσώματα συντίθεσθαι πέφυκεν. ἀρξάμενοι οὖν ἄνωθεν, πάλιν περὶ αὐτῶν λέγωμεν. ἐπεί, φησί, προτέρα ἡ ἑκάστη οὐσία τῆς αὐτοῦ τελειότητος, εἰρηκὼς ἤδη περὶ τῆς οὐσίας ὅσον αὔταρκες ἦν πρὸς τὸ παρὸν τῶν δύο τῆς ψυχῆς μορίων, λέγω δὴ τοῦ λογιστικοῦ καὶ θεωρητικοῦ, προτίθεται διδάξαι νῦν καὶ περὶ τοῖς ἀμφοῖν τούτων τελειότητος. διὰ τοῦτο καὶ ἀναλαμβάνει τὸν λόγον ὡς περὶ τῶν αὐτῶν πάλιν γινόμενον, ἤτοι τῶν μορίων τοὐ νοητικοῦ. τοῦτο γὰρ τὸ ἄνωθεν καὶ τὸ πάλιν ὑποβάλλει νοεῖν. τὰ γὰρ περὶ τῶν ἀρετῶν ἑκατέρου αὐτῶν καὶ τῆς τελειότητος παραδιδόμενα περὶ αὐτῶν ἄν εἴη λεγόμενα.

[*](p. 1139b15)

Ἔστω δὴ οἷς ἀληθεύει ἡ ψυχὴ τῷ καταφάναι ἢ πέντε τὸν ἀριθμόν· ταῦτα δ’ ἐστὶ τέχνη ἐπιστήμη φρόνησις σοφία νοῦς. ὑπολήψει γὰρ καὶ δόξῃ ἐνδέχεται δια- ψεύδεσθαι. Ἑκάστου τῶν ὄντων ἢ γινομένων ἡ μὲν οὐσία κατὰ τὴν ἐκ τοῦ ποιητικοῦ αἰτίου θεωρεῖται πρόοδον, ἡ δὲ τελειότης κατὰ τὴν πρὸς ἐκεῖνο ἐπιστροφὴν τῆς πρὸς ἐκεῖνο ἀντιποιουμένου ἐφέσεως κἀκεῖνο κατὰ μέτρον μιμεῖσθαι σπουδάζοντος, ἵν’ ὡς ἐκεῖνο τέλειον, οὕτω καὶ αὐτὸ τέλειον κατὰ τὴν αὐτῷ ἁρμόζουσαν τελειότητα γίνοιτο. διὸ καὶ τῇ ψυχῇ καὶ τοῖς μορίοις αὐτῆς ἀναγκαῖον τὴν πρὸς ἐκεῖνο ποιεῖσθαι ἐπιστροφὴν κἀκεῖνο μιμεῖσθαι ταῖς ἀγαθαῖς ἕξεσι καὶ ἐνεργείαις. ὡς οὖν τὴν οὐσίαν ἐμάθομεν τοῦ νοητικοῦ τῆς ψυχῆς, ὅτι τὸ μὲν θεωρητικόν, τὸ δὲ λογιστικόν, καὶ ὅτι τὸ μὲν περὶ τὰ ἀναγκαῖα, τὸ δὲ περὶ τὰ ἐνδεχόμενα καταγίνεται, οὕτω δεῖ καὶ τὰς ἕξεις ἐκείνων εἰδέναι, καθ’ ἃς ἐνεργοῦντα γίνεται τέλεια, καὶ τὴν αἰτίαν μιμεῖται τῇ τελειότητι, καὶ οὕτω τυγχάνει τῆς τἀγαθοῦ ἀπολαύσεως. διὰ γὰρ τοῦτο καὶ τὴν εἰς τὸ εἶναι ἔσχηκε πρόοδον. ἀριθμεῖται τοίνυν τὰς ἕξεις ὅσαι εἰσί. καὶ λέγει ταύτας εἶναι πέντε τὸν ἀριθμόν, ἃς καὶ ὀνομαστὸν παραδίδωσιν. ὅτι δὲ τοσαῦτα εἰσὶ τὸν ἀριθμὸν τὰ νῦν τῷ λόγῳ προκείμενα καὶ οὔθ’ ὑπερβαίνει οὔτε μὴν λείπεται, δῆλον ἡμῖν διαιροῦσι γίνεται. ἐπεὶ γὰρ τὸ νοητικὸν εἰς δύο διῄρηται, εἰς τὸ περὶ τὰ ἀναγκαῖα καταγινόμενον καὶ περὶ τὰ ἐνδεχόμενα, τὸ μὲν περὶ τὰ ἐνδεχόμενα ὑποδιαιρούμενον εἰς δύο τέμνεται ταῦτα, πρακτικὸν καὶ ποιη- τικόν, ὧν τὸ μὲν φρόνησις, τὸ δὲ τέχνη ὠνόμασται, τὸ δ’ εἰς τὰ ἀναγκαῖα εἰς τρία τὴν τομὴν ἐπιδέχεται, ὧν τὸ μὲν ἐπιστήμη, τὸ δὲ σοφία κέκληται, τὸ δὲ νοῦς. καὶ οὐκ ἔστι τι τούτων εὑρεῖν ἐπέκεινα, τί δὲ τούτων ἕκαστον, τί δὲ διαφέρει τῶν λοιπῶν, προιὼν ὁ λόγος δηλώσει. ταῦτα μὲν [*](6 τῆς Β: τὴν a 27 δεῖ Β: δὴ a 28 τἀγαθοῦ B: ἀγαθοῦ a 31 ἃς B: ἃ a)

οὕτως εἴρηται· ἴδωμεν δὲ καὶ κατὰ μέρος τὴν λέξιν. ἔστω δή, φησίν, [*](87v) ἀριθμόν. ἐπειδὴ πρῶτος Ἀριστοτέλης περὶ τοῦ νοητικοῦ τῆς ψυχῆς ἀνερευνήσας ταῦτα εἴρηκε τὰ ἑ, εἰς ἃ ἔσχατα αὐτὸ διαιρεῖται, διὰ τοῦτο ἔστω, φησί, θαρρούντως προστάττων τοῖς ὑπ’ αὐτοῦ μαθητευομένοις, τὸ δὲ οἷς ἀληθεύει ἡ ψυχὴ τῷ ἀποφάναι ἢ καταφάναι πρὸς ἀντιδιαστολὴν εἴρηται τῆς κατ’ αἴσθησιν, τάχα δὲ καὶ τῆς δόξης αὐτῆς. ὅ τε γὰρ ὀρθοδοξαστικὸς καὶ ὁ ὀρθῶς φανταζόμενος ἢ αἰσθανόμενος ἀπλανῶς ἔχοντες ἀληθεύειν ῥηθήσονται, πλὴν οὐχ ὡς ἀποφαινόμενοι ἀλλ’ ὡς οἰκείως τῇ ὑπάρξει τοῦ γνωστικοῦ διακείμενοι, ἡ δ’ ἐν λόγῳ καὶ συνέσει ἀλήθεια ἀποφάσει χρῆται καὶ καταφάσει, καὶ ἀποφάσκει ἀληθῶς καθ’ ἕνα τρόπον τῶν ἀπηριθμημένων. τὸ δὲ ὑπολήψει γὰρ καὶ δόξῃ ἐνδέχεται δια- ψεύδεσθαι προσέθηκεν, ὅτι τῶν ἑ μὲν ἕκαστον ἐν τῇ οἰκείᾳ μένον οὐδέ. ποτε ψεύδεσθαι πέφυκεν, ὑπόληψις δὲ ἁπλῶς καὶ δόξα ψεύδεταί ποτε, οἷον εἴ τις ὑπολαμβάνει ἢ δοξάζει ποδιαῖον τὸν ἥλιον ἢ εἴ τις τὴν σελήνην τὸ περίγειον καταλάμπουσαν ἀφ’ ἑαυτῆς ἔχειν οἴεται πᾶσαν τὴν λαμπρότητα. ἔστι δὲ ἀπορῆσαι πρὸς τὰ ἐνταῦθα λεγόμενα. πρῶτον μὲν πῶς ἀληθεύειν τὴν ψυχὴν τῷ καταφάναι ἢ ἀποφάναι ὥσπερ ἐνδεχόμενον καὶ κατά τι ἄλλο εἶδος τοῦ λόγου ἀλήθειαν γίνεσθαι· καὶ μὴν οὐκ ἐνδέχεται οὔτε εὐχὴν οὔτε πρόσταξιν οὔτε ἐρώτησιν ἀληθοῦς εἶναι ἢ ψεύδους δεκτικά, ἀλλ’ ἢ μόνην τὴν ἀπόφασιν. ἔπειτα πῶς παρεισάγει τὰς πέντε ταύτας ἕξεις ὁμοῦ ἀληθευτικὰς ταύτας εἶναι ἐξ ἀνάγκης ὡς μηδέποτε ψεύ- δεσθαι. ἐπιστήμη μὲν γὰρ καὶ σοφία καὶ νοῦς περὶ τὰ ἀναγκαῖα καταγινόμενα ἀπαράβατον καὶ βέβαιον τὸ ἀληθὲς ἕξουσι, τέχνη δὲ καὶ φρόνησις ἐπεὶ τὰ ἐνδεχόμενα ἑαυταῖς ὑποκείμενα ἔχουσι, πῶς ἐξ ἀνάγκης ἔσονται ἀληθεύουσαι; εἰ γὰρ ἐν τῷ λόγῳ ἀλήθεια τῇ τοῦ πράγματος ὀντότητι συμπαρομαρτεῖ, καὶ ἡ ὀντότης αὖθις τοῦ πράγματος τῇ ἀληθείᾳ τῇ | ἐν [*](88r) τῷ λόγῳ, ὥστε οἷς τὸ εἶναι βέβαιον καὶ μόνιμον, βεβαία καὶ ἡ περὶ τούτων ἀλήθεια, εἰ δὲ μή, οὔ· καὶ τὸ ἀνάπαλιν. τοῖς περὶ τοῦ ἀναγκαίου ἄρα θεωροῦσιν ἀνάγκη καὶ τὸ ἀληθεύειν, ὅταν περὶ αὐτῶν ἀποφαίνωνται, τοῖς δὲ περὶ τῶν ἐνδεχομένων οὐκ ἀναγκαῖον, ὥστε ἔοικεν ὁ Ἀριστοτέλης μὴ συμφώνως τοῖς πράγμασι τέχνην συντάξαι καὶ φρόνησιν ταῖς ἁπλῶς ἀλη- θευούσαις ἕξεσι. τί οὖν ἐροῦμεν πρὸς ταῦτα ἡμεῖς; ἢ ὅπερ ἄν χορηγήσῃ ἡ πρώτη ἀλήθεια. τὴν μὲν οὖν πρώτην ἀπορίαν οὕτω λυτέον. ἔστι μὲν γὰρ ἡ ἀλήθεια καὶ ἐν λόγοις καὶ πράγμασιν, ἐν μὲν πράγμασιν, ὅταν ἕκαστον ὅπερ ἔστιν <ἐστὶν> ἀεὶ καὶ ὡσαύτως, ἐν δὲ λόγοις ὅταν περὶ ὄντος ὡς ἔστιν ἀποφαινώμεθα, διαφέρουσι δὲ ἀλλήλων αἱ ἀλήθειαι αὗται, ὅτι ἡ μὲν εἰλικρινὲς ἔχει τὸ ἀληθές, ἡ δὲ ἐν λόγοις καὶ ἀποφάνσεσιν [*](8 ἀπλανῶς Β: ἀπλῶς a 10 λόγω Β: λέξει a 15 δοξάζει ποδιαῖον τὸν ἥλιον ut Heraclitus apud Aetium II 21,4; vide Arist. π. ψυχῆς Γ 3 p. 428 b 3 π. ἐνυπνίων 1 p. 458b29 2 p. 460b 18 is ἀληθεύειν et τῷ Vat. 1622 ἀληθεύει et τὸ Ba 20 πρόσταξιν Β: πρόστασιν a 23. 24 καταγινόμενα scripsi: καταγινόμενον Ba 2() ἀλήθεια Β: ἀλήθειαν a 30 ἀποφαίνωνται Β: ἀποφαίνονται a 3() ἐστὶν alteru addidi: om. Ba 38 ἀποφάνσεσιν Β: ἀποφάσεσιν a Comment. Arist. XX Eustratius in Ethica. 19) ἔχει τι καὶ μὴ ἀληθές, ὅτι ἐξ ἁπλῶν φωνῶν σύγκειται. οὐδὲν δὲ ἀληθὲς 88r ἢ ψεῦδος δηλοῦν ἁπλῆ φωνὴ πέφυκε. διὰ τοῦτο ἀντιδιαστέλλων τὴν ἐν λόγοις ἀλήθειαν τῇ ἐν πράγμασιν εἴρηκεν ἀληθεύειν τὴν ψυχὴν κατὰ ταύτας τὰς ἕξεις τῷ καταφάναι ἡ ἀποφάναι ὡς περὶ τῶν πραγμάτων ἐξετάζουσαν καὶ ἀποφαινομένην περὶ αὐτῶν τὸ εὑρισκόμενον ἀληθές. ἢ ἴσως οὐχ ὡς ἀντιδιαστέλλων πρὸς ἄλλο τι τὸ καταφάναι ἢ ἀποφάναι ὁ Ἀριστο- τέλης εἶπεν, ἀλλ’ αὐτὸ παρέστησε τὸ ὂν ὡς μὴ ἐνδεχόμενον ἄλλως ἀλη- θεύειν ἢ μόνον τῷ ἀποφαίνεσθαι. περὶ δὲ τοῦ ἀληθεύειν ἀπλῶς τὰς κατα- γινομένας ἕξεις περὶ τὰ ἐνδεχόμενα τοῦτο ἐροῦμεν, ὡς οὐχ αἱ ἕξεις τοῦ ψεύδους αἴτιαι, ὅταν τοῦ τέλους αὗται ἀστοχήσωσιν, ὃ ἐξ ἀρχῆς ἑαυταῖς προσέθεντο ποιοῦσαι ἢ πράττουσαι, ἀλλὰ τὸ τῆς φύσεως τῶν πραγμάτων ἔνυλον καὶ ἀβέβαιον, οἶον ὡς ἐπὶ τῆς ἰατρικῆς, ἥτις στοχαζομένη τῷ νοσοῦντι πραγματεύεται τὴν ὑγείαν. εἰ γὰρ μηδὲν τῶν ἐνδεχομένων παρα- λίπῃ ὁ τὴν ἴασιν μετερχόμενος, ἀλλὰ πάντα μετέλθῃ κατὰ τὸ δέον, συμβαίη δὲ τὸν νοσοῦντα μὴ τὴν θεραπείαν εὑρεῖν, οὐχ ὁ ἰατρός ἐστιν ὁ ψευσάμενος ἀλλ’ ἡ φύσις ἡ ἔνυλος καὶ διὰ τὸ ἔνυλον ἄστατος, καὶ δῆλον ὅτι τοῖς ὀρθῶς κρίνουσιν οὐχ ὁ ἰατρὸς αἰτιάσεως ἄξιος, ὅτι μὴ τὸ τέλος εὕρηκεν, οὗ ἐξ ἀρχῆς τυχεῖν ἐστοχάσατο, ἀλλὰ τῷ ἀστάτῳ τῆς φύσεως τῆς ἀποτυχίας τὴν αἰτίαν προσάψουσιν· οὕτως ἐπὶ οἰκοδομικῆς, οὕτως ἐπὶ τεκτονικῆς· τὸ αὐτὸ δ’ ἂν ἐρεῖς καὶ ἐν τοῖς πολιτικοῖς περὶ φρονήσεως. σκοπεῖ μὲν γὰρ καὶ ὁ φρόνιμος καὶ ὀρθῶς καὶ ἀληθῶς συλλογίζεται, ἐκπί- πτει δὲ τοῦ τέλους πολλάκις, ὃ προέθετο ἐξ ἀρχῆς οὐχ ὡς αὐτὸς ψευδόμενος, ἀλλ’ ὡς τῶν ὑποκειμένων αὐτῷ ἐξαλλαττομένων καὶ μεταπιπτόντων. οὔκουν ἐκεῖνος μεμπτέος, ὅτι τοῦ τέλους οὐ τέτευχεν ἀλλ’ ἐπαινετὸς μέν, ὅτι καλῶς συνελογίσατο, ἡ δὲ αἰτία τῆς ἀστοχίας οὐ παρ’ αὐτὸν ἀλλὰ παρὰ τὴν φύσιν τοῦ ἐνδεχομένου τὴν ἄστατον. καὶ τέχνη ἄρα καὶ φρόνησις ἕξεις κατ’ αὐτὰς ἀληθευτικαί. τὸ δὲ ἐνίοτε ψεῦδος ἐπακολουθοῦν ταῖς βουλέυσεσιν οὐ τῶν ἕξεων ἐστὶν ἀλλὰ τῆς τοῦ ἐνδεχομένου ἀβεβαι- ότητος. διὰ τοῦτο καὶ ὁ Δημοσθένης καταιτιώμενος ὅτι τοῦ μέλλοντος ἀποτέτευχεν, οὕτως ἑαυτοῦ ἀπεσκευάσατο τὴν αἰτίαν, “οὐδεὶς” εἰπὼν “περὶ τὸ μέλλον ἀσφαλῶς βουλεύεται” τῷ τοῦ μέλλοντος ἀβεβαίῳ ἀποφορτίσας τὸ τῆς μέμψεως ἄξιον. ἡ δὲ δόξα καὶ ἡ εἰδικῶς λεγομένη κατ’ αὐτῆς ὑπόληψις δι’ αὑτάς, οὐ δι’ ἕτερον ψεύδονται ὅταν ψεύδωνται, οἴκοθεν ἔχουσαι τὸ πλανᾶσθαι, ὡς τὸ ἀληθὲς ἀγνοήσασαι καὶ ἀντικειμένως αὐτῷ ὑπολαμβάνουσαι καὶ δοξάζουσαι, ὡς ὁ τὴν κώπην ὁρῶν ἐν τῷ ὕδατι ὑποβρύχιον, καὶ τῷ σάλῳ τοῦ ὕδατος τὴν ὄψιν διαστρεφόμενος καὶ κεκλασμένην αὐτὴν οἰόμενος ἐκ τῆς ὄψεως ἀπατώμενος καὶ οὕτως ἔχειν δοξάζων καὶ ὑπολαμβάνων αὐτήν. αἱ μὲν δὴ καταγινόμεναι περὶ τὰ ἀναγκαῖα γνωστικαὶ τῆς ψυχῆς ἕξεις ἑκατέρωθεν τὸ ἀληθὲς ἔκ τε τῶν ὑποκειμένων αὐταῖς καὶ 3 λόγοις Β: λόγῳ a τῆ scripsi: τῆς Ba 8 τῶ Β: ἐν τῷ a 12 ἔνυλον a: εὔκολον Β 27 ἐπακολουθοῦν a: ἐπακολουθεῖ B 30 οὐδεὶς κτλ.] cf. W. Meyer in Actis Academ. Monac. XV (1879) 442 31 τὸ μέλλον Β: τοῦ μέλλοντος a ἀποφορτίσας Β: ἐπιφορτίσας a 33 δι’ Β: διά τι a 38 ἀναγκαῖα a: ἀνθρώπινα Β τῶν κατ’ αὐτὰς ἀποφάσεων ἔχουσιν, ὡς εἶναι αὐταῖς τὴν ἐν λόγοις ἀλήθειαν [*](88r) τῇ τῶν πραγμάτων ὑπάρξει συντρέχουσαν, αἱ δὲ περὶ τὰ ἐνδεχόμενα ἔχουσαι ἀληθῶς μὲν καὶ αὗται τὸ ἀποφαίνεσθαι καὶ τὸ συλλογίζεσθαι, ἡ μέντοι τῶν ὑποκειμένων αὐταῖς φύσις τῷ ἑαυτῆς ἀστάτῳ ἀντιπίπτει αὐταῖς [*](40) ἐνίοτε πρὸς τὴν κατὰ τὴν φρόνησιν καὶ τέχνην ἀλήθειαν.

[*](p. 1139b18)

ἐπιστήμη μὲν οὖν τί ἐστιν, ἐντεῦθεν φανερόν, εἰ δεῖ ἀκριβολογεῖσθαι καὶ μὴ ἀκολουθεῖν ταῖς ὁμοιότησιν.

Ἐντεῦθεν ἄρχεται ποιῆσαι τὸν περὶ ἑκάστου λόγον τῶν ἀπηριθμημένων τί τε ἕκαστον αὐτῶν διδάσκων καὶ τί διαφέρει τῶν λοιπῶν. ἀλλ’ ἐπεὶ συγγενῆ ὄντα ταῦτα ἔχει καί τινα ὁμοιότητα πρὸς ἄλληλα καὶ συμβαίνει περὶ τὴν ἀκριβῆ τούτων κατάληψιν συγκεῖσθαι τὴν διάνοιαν ὡς ἀγνο- εῖν τὰς διαφορὰς καὶ ἄλλο ἀντὶ ἄλλου ὑπολαμβάνειν αὐτῶν, διὰ τοῦτό φησιν, εἰ δεῖ ἀκριβολογεῖσθαι καὶ μὴ ἀκολουθεῖν ταῖς ὁμοιότησιν. ὥσπερ γὰρ περιστερᾶς τε καὶ φάττης ἔστι μὲν ὁμοιότης, ἀλλ’ οὐ διὰ τοῦτο χρὴ λέγειν ταὐτὸν εἶναι φάττην τε καὶ περιστεράν, διαστέλλειν δὲ αὐτὰς ἀπ’ ἀλλήλων ταῖς προσούσαις διαφοραῖς, οὕτω καὶ εἰ ἡ τέχνη καὶ ἡ ἐπιστήμη πρὸς ἀλλήλας ἔχουσιν ὁμοιότητα, ὅτι τε αἰτίας τῶν παρ’ αὐταῖς ἐνεργουμένων ἀποδιδόασι καὶ ὅτι τάξει χρῶνται περὶ τὴν μάθησιν, ἧς ἄνευ αὐτὰς κατορθωθῆναι ἀδύνατον, ἴσως δὲ καὶ ἄλλα τινά, οὐ διὰ ταύτας τὰς κοινωνίας χρὴ μίαν καὶ τὴν αὐτὴν οἴεσθαι εἶναι τέχνην τε καὶ ἐπιστήμην, ἀλλὰ καὶ τὰς διαφορὰς αὐτῶν ἐξετάζοντας ἑτέρας εἶναι τῷ εἴδει λέγειν αὐτάς· οὕτω καὶ ἐπὶ τῶν λοιπῶν. ὅρα δὲ ὅτι ἀπαριθμούμενος μὲν τὰ πέντε ταῦτα τέχνην ἔταξε πρώτην, εἶτ’ ἐπιστήμην, καὶ τρίτην φρόνησιν, μετὰ δὲ σοφίαν καὶ νοῦν, ἐπεξιὼν | δὲ τοὺς λόγους ἑκάστου [*](88v) ἀπὸ πρώτης ἤρξατο τῆς ἐπιστήμης, ὅτι ἐκεῖ μὲν τὸ ἑαυτοῦ ἐτήρησε σύνη- θες, ἐκ τοῦ ἀτελεστέρου ἀρξάμενος, τῆς τέχνης, εἶτα εἰς τὴν ἐπιστήμην ὡς τελεωτέραν προβάς, τὴν δὲ φρόνησιν σοφίᾳ καὶ νῷ συνέταξε διὰ τὴν συγγένειαν καὶ τὸ κοινωνεῖν τὴν φρόνησιν τῷ νῷ κατὰ τοὔνομα. πρακτι- κὸς γὰρ νοῦς ἡ φρόνησις ὀνομάζεται, περὶ τὰ συμφέροντα τῷ βίῳ τῶν ἀνθρώπων καταγινόμενος, ὡς εἶναι κἀνταῦθα τὴν φρόνησιν προταττομένην ὡς καταδεεστέραν σοφίας καὶ νοῦ, σοφίαν δὲ πρὸ τοῦ νοῦ, ὅτι ὁ νοῦς τὸ καταδεεστέραν καὶ τὸ τῆς σοφίας γεννητικόν. εἰσὶ δ’ οἳ καὶ φρόνησιν ἀπλῶς τὴν τῶν ὄντων γνῶσιν κατονομάζουσιν, ἀλλὰ περὶ μὲν τούτων ἀφεί- σθω τὰ νῦν· ποιητέον δὲ τὸν λόγον ἑπομένως τῷ Ἀριστοτέλη. ἐν δὲ τῷ παραδιδόναι περὶ ἑκάστου τῶν πέντε τὴν ἐπιστήμην τῆς τέχνης προέταξεν ὡς ἀκριβεστέραν καὶ τελειοτέραν καὶ περὶ τὰ ὄντα καταγινομένην ἢ καὶ περὶ τὰ ἀναγκαίως γινόμενα, τῆς τέχνης περὶ τὰ ἐνδεχόμενα τὴν πᾶσαν καταβαλλομένης σπουδήν, ἐπεὶ καὶ τὰ ὄντα φύσει πρότερα τῶν γινομένων [*](5 ἀλήθειαν B: ἀλήθεια a 12 αὐτῶν a: αὐτὸν Β 16 εἰ ἡ scripsi: εἰ Β: ἡ a 17 ἀλλήλας B: ἀλλήλων a 22 ἀπαριθμούμενος Β: ἀπαριθμούμενα a 25 ἑαυτοῦ Β: ἑαυτῆς a 30 κἀν- ταῦθ’. B: κᾂν ταύταις a προταττομένην scripsi: πραττομένην Ba 38 φύσει Β: φησὶ a 19*)

εἰσὶ καὶ ἐνέργειαί εἰσιν ἄνευ τοῦ δυνάμει, τὰ δὲ ἐνδεχόμενα ἐν δυνάμει "[*](88v) ἔχει τὸ εἶναι μηδέποτε αὐτοῦ ἀπαλλαττόμενα. καὶ γὰρ ὅταν εἰς ἐνέργειαν προβῇ ἐνεργείᾳ ὄν, τόδε δυνάμει ἐστὶ τὸ ἀντικείμενον, καὶ ὁ Ἀριστοτέλης δὲ αὐτὸς τὰ ὑπὲρ γένεσιν τῶν γενητῶν προτιθεμένων ἐν τῷ Περὶ ἑρμηνείας βιβλίῳ, δυνάμεως προτέραν τὴν ἐνέργειαν εἴρηκεν, ἐνεργείᾳ ὀνομάζων τὰ ἀγένητα καὶ ἀίδια, δυνάμει δὲ τὰ γενέσει ὑποκείμενα καὶ φθορᾷ, δι’ ἣν αἰτίαν καὶ τελεωτέραν τὴν ἔκθεσιν ποιούμενος τῶν προτάσεων ἐν τῷ τε- τάρτῳ τμήματι τὸ ἀναγκαῖον εἶναι τῶν ἄλλων προτέταχεν, ἵνα τῇ κατ’ αὐτὸ ἀντιφάσει ὡς φύσει προηγουμένῃ αἱ τῶν ἄλλων ἀντιφάσεις ἀκολου- θήσωσιν.

[*](p. 1139b19)

Πάντες γὰρ ὑπολαμβάνομεν, ὃ ἐπιστάμεθα μὴ ἐνδέ- χεσθαι ἄλλως ἔχειν· τὰ δὲ ἐνδεχόμενα ἄλλως, ὅταν ἔξω τοῦ θεωρεῖν γένηται, λανθάνει εἰ ἔστιν ἢ μή. ἐξ ἀνάγκης ἄρα ἐστὶ τὸ ἐπιστητόν· ἀίδιον ἄρα. τὰ γὰρ ἐξ ἀνάγκης ὄντα ἁπλῶς πάντα τα ἀδίδια, τὰ δ᾿ ἀίδια ἀγένητα καὶ ἄφθαρτα.

Πιστοῦται δὲ διὰ τούτων μεγίστην εἶναι τὴν κατὰ τὰ ὑποκείμενα δια- φορὰν πρὸς ἀλλήλας τῆς τέχνης καὶ τῆς ἐπιστήμης, τῇ κοινῇ χρώμενος ἐννοίᾳ εἰς τὴν τοῦ προκειμένου παράστασιν. κοινὴ γάρ, φησίν, ὑπόληψις πᾶσι τοῖς ἀνθρώποις ἡμῖν ἐστιν, ἀδύνατον ἄλλως ἔχειν ὃ κατ’ ἐπιστήμην γινώσκομεν. ὅσα δὲ ἄλλως ἔχειν ἐνδέχεται, τοσοῦτον ἔχει τὸ πρὸς τὸ εἶναι ἀβέβαιον ὡς λανθάνειν εἰ καὶ ὅλως ἐστὶν ἢ μή, ὅταν ἔξω τοῦ θεωρεῖν γένηται. τὸ ἔξω τοῦ θεωρεῖν διττῶς ἐκληψόμεθα· ἡ γὰρ τὸ θεωρεῖν ἀντὶ τοῦ ὁρᾶν, ὡς εἶναι τὸ λεγόμενον τοιοῦτον, ὅτι τὰ δυνάμει ὄντα καὶ ἐνδεχόμενα τότε εἶναι ὑπολαμβάνομεν, ὅταν εἰς ἐνέργειαν ἔρχηται καὶ ὁρᾶται αἰσθητῶς ὡς παρόντα, ὅταν δὲ εἴη ἐν τῷ δυνάμει, λανθάνει, εἰ ὅλως ἔχει ἔμφασιν πρὸς τὸ εἶναι, καὶ τοῖς πάντῃ μὴ οὖσιν ὡμοίωται τότε, τὰ δὲ ἁπλῶς ἀναγκαῖα οὐχ οὕτως, ἀλλὰ καὶ μηδενὸς ὁρῶντός εἰσιν. ἢ οὖν οὕτως, ἢ τὸ θεωρεῖν ἀντὶ τοῦ νοεῖν καὶ ἐξετάζειν ληπτέον, ὡς τῶν μὲν ἀναγκαίων· ὄντων, κἂν θεωρῇ τις περὶ αὐτῶν καὶ ἐξετάζῃ κἂν μή, καὶ τῶν ἐνδεχομένων λανθανόντων, εἰ ὅλως εἰσίν, ἐὰν μή τις ἐξετάζῃ περὶ αὐτῶν. τοῦτο δὲ γίνεται διὰ τὸ γλίσχρον καὶ ἀσθενὲς τοῦ εἶναι αὐτῶν, τῆς δυνάμει ἐπιμιξίας, ὃ τοῖς ἐνδεχομένοις ἀχωρίστως συμπάρεστιν, ἐπι- προσθούσης τῷ νῷ καὶ τὴν αὐτῶν ἀπαυγαζούσης ὀντότητα. ἐκ παραθέσεως τοίνυν ἀμφοῖν πρὸς ἄλληλα τῶν ἀναγκαίων καὶ ἐνδεχομένων συνάγει, τὸ ἀναγκαῖον εἶναι τὸ ἐπιστητὸν καὶ ἐκ τούτου τὸ ἀίδιον. ὃ γὰρ οὐκ ἐν- δέχεται μὴ εἶναι, τοῦτο ἀναγκαῖον εἶναι, ὃ δὲ ἀναγκαῖον εἶναι, τοῦτο οὐκ ἔστι [*](1 ἐν δυνάμει Β: ἐν τῷ δυνάμει a 2 καὶ γὰρ Β: καὶ γὰρ καὶ a 4. 5 Περὶ ἑρμηνείας] c. 13 p. 23 a 25 7 τελεωτέραν scripsi: τελεώτερον Ba προτάσεων scripsi: πρότων Ba 14. 15 πάντα ἀίδια Β et Arist. vulg. : ἀίδια a et Aristot. coil. Mb 22 ἐκληψόμεθα a: ἐκληψόμενον Β 24 ἐνδεχόμενα a: ἐνδεχόμενον Β 31 αὐτῶν alterum rubro corr. ex αὐτόν Β 33 ἀπαυγαζούσης Β: ἀπαμαυρούσης a 36 τοῦτο οὐκ ἔστι Β: τοῦτο οὐκ ἔσται a)

ὅτε οὐκ ἔστιν, ὃ δὲ οὕτως ἔχει, τοῦτο ἀίδιον, ὡς εἶναι τὰ ἁπλῶς ἐξ [*](88v) ἀνάγκης πάντα ἀίδια. ἀπλῶς δὲ λέγομεν ἐξ ἀνάγκης ὅσα μὴ καθ’ ὑπό- θεσιν ἐξ ἀνάγκης, οἷον τὸ καθῆσθαί τινα ἔστ’ ἄν κάθηται ὁ καθήμενος, ἐξ ἀνάγκης εἶναι λέγομεν τὸ καθῆσθαι αὐτόν, ἀλλ’ οὐχὶ ἁπλῶς ἀλλ’ ἐξ ὑποθέσεως. τὰ δὲ ἀίδια ἀγένητα καὶ ἄφθαρτα. οὐ γὰρ ἐνδέχεται ἄλλως ἀίδια εἶναι αὐτά, εἰ μὴ εἴη ἀγένητά τε καὶ ἄφθαρτα. ἐκεῖνο γάρ ἐστιν ἀεί, ὃ οὐ κατὰ χρόνον ἔσχε τὸ εἶναι, ἀλλ’ ὑπὲρ χρόνον ἐστί. τὸ δ’ ὑπὲρ χρόνον καὶ ὑπὲρ γένεσιν. πᾶσα γὰρ γένεσις ἐν χρόνῳ, τὸ δὲ ὑπὲρ γένεσιν καὶ ὑπὲρ φθοράν. εἰ γὰρ ὑπὲρ φθορὰν τὸ ἀγένητον, εἰς τί φθαρήσεται; ἢ γὰρ εἰς ἀγένητον ἢ εἰς γενητόν. εἰ μὲν γὰρ εἰς ἀγένητον γέγονε φθα- ρέντος τοῦ ἀγενήτου, ἀγένητον, καὶ οὕτω γέγονε τὸ ἀγένητον, ὡς εἶναι τὸ αὐτὸ γενητὸν ὁμοῦ καὶ ἀγένητον, <εἰ δὲ εἰς γενητόν, μετέβαλλε πάλιν εἰς γενητὸν τὸ ἀγένητον, καὶ οὕτω πάλιν οὐκ ἔστιν ἀγένητον τὸ ἀγένητον>, ἀλλὰ καὶ πεφυκότων μεταβάλλειν τῶν ἀγενήτων, οὐκ ἔσται τι ὑπὲρ γένεσιν.

πάντες δὲ ὑπολαμβάνομεν οὐ μόνα εἶναι τὰ ἀγένητα, ἀλλὰ καὶ τὰ γενητά, ἀλλὰ ταῦτα μὲν οὐδὲ κυρίως ὄντα, ἀεὶ δὲ γινόμενα καὶ ἀπογινόμενα, ὄντως δὲ οὐδέποτε ὄντα κτὰ τὸν παρὰ Πλάτωνι Τίμαιον, εἶναι δὲ κυρίως ὄντα τὰ ἀεὶ κατὰ τὰ αὐτὰ καὶ ὡσαύτως ἔχοντα, ἐπεὶ καὶ ἡ πρώτη ἀρχὴ ἀκίνητος πάντῃ καὶ ἀμετάβλητος. καὶ ἀπὸ τῶν αὐτῇ ὁμοιοτέρων ἀναγκαῖον αὐτὴν τῆς ποιήσεως ἄρχεσθαι, ἐν αἰῶνι ποιοῦσαν καὶ οὐκ ἐν χρόνῳ τὰ αἰώνια καὶ ἀίδια, δευτέρως δὲ συνιστᾶν τὴν γένεσιν καὶ τὰ ὑπ’ αὐτήν, ἄλλως τε ἐπειδὴ τὰ ἐνταῦθα μὴ κυρίως ὄντα καὶ ἔστι καὶ λέγεται, πρὸς τίνα παραβαλλόμενα μὴ κυρίως εἶναι λέγεται; ἢ πάντως πρὸς τὰ κυρίως. τίνα δὲ τὰ κυρίως ἢ τὰ τὸ εἶναι βέβαιον ἔχοντα; ταῦτα δὲ τὰ ἀεὶ ὡσαύτως ἔχοντα. ταῦτα δὲ καὶ ἀίδια καὶ ἀγέ| νητα καὶ ἄφθαρτα. [*](89r) θαρτα. πρὸ τῶν προσκαίρων ἄρα τὰ ἀίδια, πρὸ τῶν γενητῶν τὰ ἀγένητα, πρὸ τῶν φθαρτῶν τὰ ἄφθαρτα. ἔτι τὰ κυρίως εἶναί τι λεγόμενα μετοχῇ τινος κυρίως εἶναι ὃ ἔστι λέγεται, τὸ δὲ μετέχον ὄντος μετέχει τινός, ὥστε ἔσται τὸ ὄντως καὶ κυρίως ὂν καὶ καθ’ ὕπαρξιν πρὸ τοῦ μὴ κυρίως καὶ κατὰ μετοχὴν ὄντος. πρότερα ἄρα ἐξ ἀνάγκης τὰ ἀίδια καὶ αἰώνια καὶ ὑπὲρ γένεσιν καὶ φθορὰν τῶν ἐν χρόνῳ καὶ γενητῶν καὶ φθαρτῶν. πάλιν ἐπεὶ ταῦτα τὰ ἐν γενέσει δῆλα ἐκ τῆς ἐνεργείας ἐστίν, ὅτι φθορᾷ ὑποτέθεινται, ἡ δὲ φθορὰ ἑκάστου τὸ ἑκάστου κακόν ἐστιν, ὅτι ἔκστασίς ἐστι τοῦ εἶναι ὃ ἔστι, τοῦτο δὲ τὸ ἴδιον αὐτοῦ ἀγαθόν, ἐν τῷ κακῷ ἄρα καὶ σὺν τῷ κακῷ ἑαυτῶν εἰσι τὰ τῇ φθορᾷ ὑποκείμενα, μήτε τὸ εἶναι αὐτὸ μήτε τὸ ἀγαθὸν εἰλικρινὲς ἔχοντα ἀλλὰ τῷ ἐναντίῳ ἐπίμικτον. πόθεν δὴ τούτοις τὸ εἶναι τοῖς οὕτως ἔχουσιν; ἢ γὰρ ἐκ τινὸς ἢ οὐδαμόθεν. ἀλλ’ εἰ ἔσται ἔσται ἀναίτια καὶ αὐτόματα. ἐξ ἑαυτῶν γὰρ εἶναι [*](4. 5 ἀλλ’ ἐξ ὑποθέσεως Β: ἐξ ὑποθέσεως δέ a 12 εἰ δὲ εἰς—τὸ ἀγένητον (13) a: om. B 15. 16 ἀλλὰ καὶ τὰ γενητά B: om. a 17 παρὰ Πλάτωνι Β: περὶ πλάτωνα] a Τίμαιον] p. 28 Α 19 πάντη Β: πάντως a 27 μετοχῆ Β: μετὰ χαρᾶς a 28 ὄντος μετέχει Β: ἡ ὄντος ὄντως μετέχον a 35 ἑαυτῶν Β: ἑαυτῷ a 37 δὴ Β: δέ a 38 ἀναίτια Β: ἐναντία a)

ἀδύνατον· ἦσαν γὰρ ἂν αὐτάρκη καὶ ἑαυτοῖς τοῦ ἀγαθοῦ χορηγὰ καὶ οὐκ [*](89r) ἂν φθορᾷ ὑπετέθειτο· ἀλλ’ εἰ αὐτόματα, πόθεν αὐτοῖς ἡ ἀκολούθησις καὶ ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ ἡ τάξις καὶ τὸ ταὐτόν, εἰ μὴ ταῦτα μὲν ἐξ αἰτίας ἀγαθά, τὸ δ’ ὡς ἐπ’ ἔλαττον ἄτακτον, ἐκ τῆς ὕλης ἐπικρατοῦντος τοῦ ἀγαθοῦ καὶ εἰς τάξιν καὶ ὅρον τὸ ἄτακτον ἄγοντος, κἄν ἐκεῖνο ἀεὶ στέγειν τὴν τάξιν καὶ τὸν ὅρον μὴ δύνηται. τὸ δὲ αὐτόματον ὡς ἐπ’ ἔλαττον, οὐκ ἄρα ἐκ ταὐτομάτου, ἀλλ’ οὐδ’ ἔκ τινος ἑτέρου παρὰ τὸ ἀγαθόν. οὐ γὰρ ἄν οὕτως ἐπεκρατεῖτο καὶ εἰς τὴν τοῦ ἀγαθοῦ ἀπόλαυσιν ἤγετο ἐπὶ τὸ πλεῖστον ἀπο- λαῦον αὐτοῦ, εἰ ὑπό τινος ἑτέρου εἰς τὸ εἶναι παρὰ τὸ ἀγαθὸν ἤγετο. ὑπὸ τοῦ ἀγαθοῦ ἄρα ταῦτα πάντα εἰς τὸ εἶναι παράγεται, τῷ δὲ ἀγαθῷ οἰκειότατον μάλιστα ἐκ τῶν ὁμοίων τῆς ποιήσεως ἄρχεσθαι. ταῦτα δέ εἰσι τὰ εἰλικρινῶς ἀγαθὰ καὶ οἷς ἡ κακία τῆς φθορᾶς ἀνεπίμικτος. πρῶτα ἄρα τὰ ἀίδια καὶ οἷς τὸ εἶναι ὑπὲρ χρόνον καὶ ὑπὲρ γένεσιν καὶ ὧν φθορὰ πορρωτάτω καὶ ἡ κατ’ οὐσίαν μεταβολή, ὡς δι’ αὐτῶν μέσων εἰς τὰ τῇδε χωρεῖν τὴν ποίησιν καὶ τὴν πρόνοιαν μέχρι καὶ τῶν ἐσχάτων διήκουσαν. ἐπεὶ δὲ καὶ σκιαὶ τὰ τῇδε διὰ τὸ παρέχεσθαι λέγονται, πᾶσαι δὲ σκιαὶ πρὸς ἀρχέτυπον ἀναφέρονται, δῆλον ἐντεῦθέν ἐστιν ὡς ἐκ κοινῆς μαρτυρίας, ὅτι εἰσὶν ἄλλα τέλεια καὶ ἀληθῆ, εἰς ἃ ταῦτα ὡς εἰς ἀρχέτυπα ἐκείνων ὄντα σκιαὶ ἀναφέρονται. ἔστιν ἄρα τὰ νοητὰ καὶ εἰλικρινῶς ἀγαθὰ καὶ τούτων ἀρχέτυπα καὶ νῷ μόνῳ ληπτὰ ὑπάρχοντα, καὶ ἀπὸ τοῦ τρόπου δὲ τῆς γνώσεως αὐτῆς ἔστι λαβεῖν τὴν ἐκείνων ὀντότητα καὶ ὅσον ὑπερέχει τῶν τῇδε, εἴ γε ταῦτα μὲν αἰσθήσει καὶ φαντασίᾳ ληπτά, ἐκεῖνα δὲ διανοίᾳ καὶ μάλιστα νῷ τῆς τῶν παθῶν ἀπαλλαττομένῳ ὀχλήσεως καὶ ἐν καθαρῷ ἱσταμένῳ καὶ τῷ πρώτῳ καταλαμπομένῳ φωτὶ καὶ τοῖς ἀκινήτοις ἐκείνοις ἀτρεμῶς ἐπιβάλλοντι. καὶ ἴσως ἄν τις πρὸς ἡμάς ὡς περιττοὺς ἀποσκώψειεν, ὅτι παρεκβάντες τοῦ προκειμένου τοσοῦτον λόγον παρεξετείναμεν, ἀλλ’ ἡμῖν ὁ πόθος πρόφασιν λαβὼν ἐκ τῶν Σταγειρίτου ῥήσεων, ταύτας τὰς ἐννοίας ἀπέτεκεν ὀνήσεις χορηγούσας τοῖς φιλολόγοις.

[*](p. 1139b25)

Ἔτι διδακτὴ πᾶσα ἐπιστήμη δοκεῖ εἶναι καὶ τὸ ἐπιστητὸν μαθητόν. ἐκ προγινωσκομένων δὲ πᾶσα διδασκαλία, ὥσπερ καὶ ἐν τοῖς Ἀναλυτικοῖς λέγομεν. ἡ μὲν γὰρ δι’ ἐπαγω- γῆς, ἡ δὲ συλλογισμῷ.

Ἔτερον τῆς ἐπιστήμης προστίθησι γνώρισμα, ὅτι αὐτή τε διὰ διδασκαλίας ἡμῖν παραδίδοται πᾶσα, καὶ τὸ ὑποκείμενον αὐτῇ διὰ διδασκαλίας γινώσκεται. εἶπε δὲ τοῦτο καὶ τῶν Ὑστέρων Ἀναλυτικῶν ἀπαρχόμενος, [*](1 χορηγὰ Β: χωρητὰ a 4 ἐπικρατοῦντος B: ἐπικρατοῦντα a 9 εἰ Β: om. a 12 κακία a: κ . . . . Β 14 πορρωτάτω Β: πορρωτάτη a 16 17 πᾶσαι δὲ σκιαὶ Β: πᾶσα δέ σκιὰ a 21. 22 ὑπερέχει Β: ὑπερέχον a 23 ἀπαλλαττομένη Ba 24 καταλαμπομένη Ba 25 ἐπιβάλλοντι a: ἐπιβάλλοντα B 26. 27 παρεξετείναμεν Β: παρεξετείνωμεν a 27 ἡμῖν a: ἡμᾶς Β 31 λέγομεν Β et Aristot. vulg.: ἐλέγομεν a et Aristot. cod. Mb 33 rhesis usque ad τῶν καθόλου (p. 11 39 b 29) a αὐτή τε Β: τὲ αὐτὴ a)

ἔνθα καὶ τοῦτο προσέθηκεν, ὅτι χρὴ ἀεί τι προγινώσκειν τὸν ἐπιστήμην [*](89r) διδάσκεσθαι μέλλοντα, οὐ τὸ τυχὸν πάντως ἀλλ’ ὃ πρὸς τὴν μάθησιν τοῦ προκειμένου συμβάλλεται. ἵνα δὲ μὴ ἐπ’ ἄπειρον δόξῃ προβαίνειν ἥδε ἡ πρόγνωσις, ἵστησιν εὐφυῶς τὴν κατ’ αὐτὴν ἄνοδον εἰπὼν ἡ μὲν δι’ ἐπαγωγῆς, ἡ δὲ συλλογισμῷ. λογισμῷ. ἐπιστήμη μὲν γάρ πὼς καὶ ἡ ἀρχῶν κατάληψις, ἐπιστήμη δὲ καὶ ἡ ἐκ τῶν ἀρχῶν συνισταμένη ἀπόδειξεις, μέσῳ τῷ αἰτίῳ χρωμένη τοῦ πράγματος καὶ δι’ αὐτοῦ συνιστῶσα τὸ συναγόμενον, ἀλλ’ ἄλλως μὲν ἡ τῶν ἀρχῶν κατάληψις γίνεται, ἄλλως δὲ ἡ ἐξ αὐτῶν γνῶσις τῶν συμπερασμάτων ἡμῖν ἐπέρχεται. καὶ τὴν διαφορὰν ’ρᾶν ἐπάγει αὐτὸς οὑτωσὶ λέγων ἡ μὲν δὴ ἐπαγωγὴ ἀρχή ἐστι καὶ τοῦ καθόλου. τὴν διαφορὰν ὡς ἐν τούτοις παρίστησι τοῦ τρόπου πῶς μὲν ἡ ἐπιστήμη τῶν ἀρχῶν παραγίνεται, πῶς δὲ ἡ τῶν ἐκ τῶν ἀρχῶν ἀποδεικνυμένων. αἱ μὲν γὰρ ἀρχαί, φησί, δι’ ἐπαγωγῆς ἡμῖν εἰς γνῶσιν ἔρχονται, πιστουμένων ἡμῶν τὰ καθόλου ἐκ τῶν καθ’ ἕκαστα, τῶν δὲ καθόλου θόλου ὁμολογηθέντων λαμβάνοντες ὡς ἤδη ὁμολογούμενα ταῦτα συντίθεμεν τὸν συλλογισμὸν καὶ ποιούμεθα τὴν τοῦ ζητουμένου ἀπόδειξιν. ὅτι μὲν γὰρ τὰ αὐτῷ ἴσα καὶ ἀλλήλοις ἴσα καὶ ἁπλῶς ὅτι τὰ κατά τι ταὐτὰ ἑνί τινι | καὶ ἀλλήλοις ἐστὶ ταὐτά, πολλὰ παραγαγόντες καθ’ ἕκαστα καὶ ἑνὶ παραβαλόντες ὁτῳοῦν καὶ τῇ πρὸς ἐκεῖνο ταὐτότητι, καὶ ἀλλήλοις ὄντα ταὐτὰ παρασατήσαντες, καὶ ἐπὶ διαφόρων πραγμάτων τοὐθ’ οὕτως ἔχον εὑρόντες τὸ καθόλου πιστούμενοι, τοῦτο δὲ λαβόντες καὶ ἐν μείζονι δια- στήματι θέμενοι ἀλ|λήλοις εἶναι ἴσα δεικνύομεν τὰ ζητούμενα. καὶ ἐπὶ [*](89v) ἄλλων ἀρχῶν τὸ αὐτό, ὡς εἶναι διάφορον εἶδος τῆς ἐπιστήμης ἑκάτερον, ἤγουν τῶν τε ἀρχῶν καὶ τῶν ἐκ τῶν ἀρχῶν ἀποδεικνυμένων. διὸ καὶ ἐπάγει συμπεραινόμενος

[*](p. 1139b29)

Εἰσὶν ἄρα ἀρχαὶ ἐξ ὧν ὁ συλλογισμός, ὧν οὐκ ἔστι συλλογισμός· ἐπαγωγὴ ἄρα. τοῦτο πρὸς πίστωσιν εἴρηται τοῦ εἶναι καὶ ἑτέραν ἐπιστήμην παρὰ τὴν διὰ συλλογισμοῦ γινομένην, ἣ καὶ ἀπόδειξις λέγεται, καὶ ἔστιν αὕτη ἡ τῆς ἀποδείξεως ἑτερότροπος, ἁρμοδία ταῖς ἀρχαῖς ἐξ ὧν ὁ συλλογισμός. καὶ διαβεβαιοῦται ἐκ τούτου τὸ εἶναι ἀρχὰς καὶ μὴ ὑπάρχειν ἀνάγκην τῆς ἐπ’ ἄπειρον ἀνόδου τοῖς ἀποδεικνύναι ὀφείλουσιν, ἱκανῆς οὔσης ἰῆς ἐπα- γωγῆς ἐνεργείας τὸ καθόλου πιστοῦσθαι. ἄξιον δὲ ἀπορῆσαι πῶς οὐκ ἔσται κρείττων τῆς ἐπιστημονικῆς ἡ αἰσθητικὴ γνῶσις, εἰ ἐκ τῆς αἰσθήσεως αἱ ἀρχαὶ τῆς ἐπιστήμης τὴν σύστασιν ἔχουσιν. εἰ γὰρ ἐκ τῶν καθ’ ἕκαστα ἡ ἐπαγωγή, αὕτη δὲ τῶν ἀρχῶν ὑπάρχει βεβαίωσις, ἐκ τῆς αἰσθή- σεως ἄρα τῶν ἀρχῶν ἡ βεβαίωσις, αἱ δὲ ἀρχαὶ τῆς ἐπιστήμης καὶ τῆς ἀποδείξεως αἴτιαι· ὥστε καὶ ἡ αἴσθησις τῆς ἀποδείξεως καὶ τῆς ἐπιστήχρὴ [*](1 ἀεί τι scripsi: χρὴ τε ἀεί τι Β: χρή τι ἀεὶ τὸ a ἐπιστήμην Β: ἐπιστήμονα a 10. 11 καὶ τοῦ καθόλου Β et Aristotcles: καὶ πίστωσις τοῦ καθόλου a 19 ὄντα B: ὅταν a 26 rhesis usque ad τοῖς ἀναλυτικοῖς (p. 1139b33) a)

μὴς αἰτία, τὸ δὲ αἴτιον κρεῖττον τοῦ οὗ αἴτιον, κρείττων ἄρα τῆς ἐπιστήμης [*](89v) ἡ αἴσθησις καὶ τοῖς ἀλόγοις οὖσα ὡς καὶ τοῖς λογικοῖς κοινή. ἔστι δὲ ἄτοπον τῶν λογικῶν κρείττω τὰ ἄλογα ἀναγαίνεσθαι, ἀλλ’ εἰ μὲν ὡς ποιητικὴ καὶ γενητικὴ τῆς ἐπιστήμης αἰτία ταύτης ἐλέγετο, εἶχεν ἄν λόγον καὶ κρείττω τῆς ἐπιστήμης τὴν αἴσθησιν λέγεσθαι. εἰ δ’ ὡς ὑπουργὸς αὐ- τῆς καὶ λάτρις καὶ ὑπηρέτης αὕτη λυσιτελεῖ πρὸς τὴν σύστασιν, πῶς ἄν κρεῖττον ῥηθείη τὸ ὃ λατρεύει τοῦ ᾧ λατρεύειν καὶ ὑπηρετεῖν πέφυκεν. ἐπεὶ καὶ ἡ πριστικὴ τέχνη, λάτρις οὖσα τεκτονικῆς ὅτι αὐτὴ τὴν ὕλην εὐ- εργὸν τίθησιν οὐκ ἄν ῥηθείη ποτὲ κρείττων τεκτονικῆς, ὥσπερ οὐδὲ μεταλλικὴ λικὴ χαλκευτικῆς ἢ ἀργυρευτικῆς ἢ χρυσευτικῆς, ὅτι ὕλην αὐταῖς ὑποτί- θησιν. ἐπεὶ τοίνυν ἡ αἴσθησις ἐκ τῶν ἑαυτῇ γνωστῶν ὡς ὕλην τὰς προ- τάσεις τῇ ἀποδεικτικῇ καὶ ἐπιστημονικῇ ὑποτίθησι τὴν ἐνέργειαν ἔχουσα συνεργὸν εἰς τὴν σύστασιν τοῦ καθόλου, ὑπουργὸς ἄν ῥηθείη, οὐκ αἰτία γενητικὴ ἐπιστήμης καὶ ἀποδείξεως. ἴδε δ’ ὅτι καὶ ὕλη ἐστὶν ἐν τῇ ἀποδείξει καὶ ἐπιστήμῃ τὸ ὑποβαλλόμενον παρὰ τῆς αἰσθήσεως. ὕλη γὰρ ἡ πρότασις πρὸς τὸ συμπέρασμα, ἣν λαβοῦσα ὡς εὐεργὸν γενομένην διὰ τῆς τοῦ καθόλου συστάσεως διὰ τῆς ἐπαγωγῆς ἀποτελεσθέντος εἶδος αὐτῇ ἐπιτίθησιν, ὅ ἐστι τὸ συμπέρασμα. πῶς οὖν τὴν γενητικὴν αἰτίαν τοῦ εἴδους ἐλάττω φήσομεν τῆς ὑπηρετούσης δυνάμεως πρὸς τὸ τὴν ὕλην εὐεργὸν γίνεσθαι; ἡ μὲν ἀποδεικτικὴ ἄρα ἐπιστήμη ἐστὶν ἕξις, καὶ ὅσα προσδιοριζόμεθα ἱζόμεθα ἐν τοῖς Ἀναλυτικοῖς. τοῦτο συμπέρασμά τῶν εἰρημένων, ὅτι δύο εἰσὶ τρόποι τῆς ἐπιστήμης, ὁ μὲν διὰ συλλογισμοῦ, ὃς ἕξις ἀποδεικτική ἐστιν ἐκ τῶν καθ’ αὑτὸ καὶ ᾗ αὐτὸ καὶ πρώτων καὶ αἰ- τίων τοῦ συμπεράσματος ἀποτελέσματος. ταῦτα γάρ ἐστιν ἃ ἐν τοῖς Ἀναλυτικοῖς διορίζεται. οὕτως εἰπόντα τὸν Ἀριστοτέλην ἔδει ἀποδοῦναι τὸν μερισμόν, ἵν’ εἴη καὶ ἡ λέξις σαφεστέρα. ἡ δὲ ἀπόδοσις ἦν ἵνα οὕτως εἴρητο, ἡ δὲ ἐπαγωγή, ἥτις τῶν καθόλου ἐστὶν ἐκ τῶν καθ’ ἕκαστα σύστασις. ὃ δ’ οὐχ οὕτως ἐποίησεν. ἀλλὰ τοῦτο μὲν ὡς δῆλον ὂν ἐκ τῶν εἰ- ρημένων, παρέλιπεν, ἕτερον δέ τι ἐπήνεγκε, δι’ οὗ βεβαιοῦται ἐπιστήμην εἶναι καὶ τὴν καθόλου τῶν ἀρχῶν γνῶσιν συνισταμένην ἐκ τῶν καθ’ ἕκαστα.

[*](p. 1139b33)

Ὅταν γάρ, φησί, πιστεύῃ καὶ γνώριμοι αὐτῷ ὦσιν αί ἀρχαί, ἐπίσταται.

Τοῦτό ἐστιν ὃ λέγει, ὅτι ἐπεὶ τρόπος ἐστὶ καὶ τοῦτο πίστεως καὶ πληροφορίας ἀμεταπείστου τὸ ἐξ ἐπαγωγῆς ἰέναι εἰς κατάληψιν τοῦ κα- θόλου καὶ γνώριμοι οὕτως αἱ ἀρχαὶ γίνονται, ἐξ ἀνάγκης ἂν καὶ τοῦτο [*](2 λογικοῖς a: ἀλόγοις Β 5 κρείττω — τὴν αἴσθησιν Vat. 1622: κρείττων — ἡ ἴσωσις Ba 15 ὑποβαλλόμενον Β: ὑπολαμβανόμενον a 15. 16 πρότασις et 16 γενομένην Vat. 1622: προτάσεις et γενομένη Ba 20 ἡ μὲν—ἕξις Ba: ἡ μὲν ἄρα ἐπιστήμη ἐστὶν ἕξις ἀποδεικτικὴ Aristoteles 20.21 καὶ ὅσα—Ἀναλυτικοῖς B: om. a 25 εἰπόντα τὸν Ἀριστοτέλη B: εἰ- πόντος τοῦ Ἀριστοτέλους a 29 παρέλιπεν Β: παρέλειπεν a 30 ἀρχῶν Β: ἀρετῶν a 32 φησι Β: πὼς a et Aristoteles rhesis usque ad τὴν ἐπιστήμην (p. 1139b35) a)

ἐπιστήμη προσαγορεύοιτο. εἰ γὰρ μὴ μᾶλλον τοῦ συμπεράσματος, [*](89r) κατὰ συμβεβηκὸς ἕξει τὴν ἐπιστήμην. τοῦτο πρὸς πίστωσιν πλεί- ονα εἴρηται τοῦ ὀρθῶς καὶ τοῦτο ἐπιστήμην κατονομάζεσθαι. εἰ γὰρ μὴ συλλογισμός ἐστιν, ἀλλ’ ἐπαγωγὴ τὸ ἐξ οὗ τὴν πίστωσιν αἱ ἀρχαὶ ἐπιδέχονται, <δῆλον> ὅτι μᾶλλον τοῦ συμπεράσματος ἐκ τῆς ἐπαγωγῆς ταῖς ἀρχαῖς πίστωσις γίνεται, ἤπερ ἐκ τοῦ συλλογισμοῦ τῷ συμπεράσματι. εἰ γὰρ μὴ μᾶλλον τοῦ συμπεράσματος ἐπίσταται τὰς ἀρχὰς ὁ ἐπιστήμων αἳ δὴ ἐκ τῆς ἐπαγωγῆς δῆλαι γεγόνασιν, οὐκ ἄν ἕξει κυρίως τὴν ἐπιστήμην τοῦ συμπεράσματος, εἰ μὴ κτὰ συμβεβηκός, ὥστε δι’ ἐπίσης ἀδήλων γινώσκων τὸ ἄδηλον. ἐπεὶ γὰρ ἐκ τῆς ἐναργείας αὐτῆς τῶν πραγμάτων ἡ τῶν ἀρχῶν παράστασις γίνεται, πῶς οὐκ ἄν εἶεν αἱ ἀρχαὶ μᾶλλον δῆλαι τῆς διὰ συλλογισμοῦ τοῦ συμπεράσματος γνώσεως; τὸ γὰρ πᾶσαν χιόνα εἶναι λευκήν, γνώσει ὂν ἀμέσῳ καταληπτὸν καὶ ἁπλῇ ἐπιβολῇ τοῦ γινώσκοντος πρὸς τὸ γινωσκόμενον, πιστότερον πάντως ἐστὶ τῆς ἐμμέσου καὶ μετὰ συνθέσεως γνώσεως. καὶ οὐκ ἔστι πάντως καινὸν τὸ λεγόμενον οὐδὲ τῇ πρώτῃ πλάσει τοῦ ἀνθρώπου ἀσύμφωνον. τέλειος γὰρ ἐξ ἀρχῆς ὁ ἄνθρωπος παρὰ τοῦ δημιουργήσαντος πέπλασται καὶ μηδεμιᾶς λειπόμενος τῶν αὐτῷ συμβαλλομένων εἰς τελείωσιν ἕξεων. εἰ δὲ τοῦτο, δῆλον ὅτι καὶ σοφὸς καὶ οὐ μόνον διανοητικῶς ἀλλὰ καὶ νοερῶς ἐνεργῶν κατὰ τὸ ἀνάλογον τῆς φυσικῆς αὐτῷ τάξεως. τὸ δὲ νοερῶς ἐνεργεῖν τὸ ἀμέσως καταλαμβάνειν ἐστὶ τὰ νοούμενα ἁπλαῖς ἐπιβο|λαῖς λαὶς αὐτοῖς ὑποβάλλοντα, εἰ μὲν οὖν μὴ τὴν [*](90r) τάξιν ἐκείνην καὶ τὸν θεσμόν, ὃν ἐκ τοῦ κτίσαντος εἴληφε, παραβέβηκεν ἀλλὰ πρὸς τὴν κρείττω ἑαυτοῦ ἀνανεύων διέμεινε, καὶ τῆς ἐκείνων ἀνεν- δότως ἐρῶν ἀπολαύσεως, τῶν δὲ χειρόνων τοσοῦτον εἴχετο ὅσον προνοεῖσθαι αὐτῶν κατὰ τὸ ἀνάλογον τῆς προσηκούσης αὐτῷ τάξεως τε καὶ φύ- σεως, διέμεινεν ἄν αὐτῷ καὶ τὸ τέλειον ἀπαράθραυστον. ἐπεὶ δ’ ἐλιχνεύθη περὶ τὰ χείρονα καὶ τῆς κατ’ αἴσθησιν ἀπολαύειν ζωῆς προτεθύμηκε τῆς πρὸς τὰ κρείττω καταπεφρονηκὼς ἀνανεύσεως, διὰ τοῦτο καὶ τῆς οἰκείας ἐκπέπτωκε τελειότητος, γενέσει τε ὑπέπεσε καὶ φθορᾷ, καὶ τὸ νοερὸν αὐτῷ ὄμμα συμμέμυσταί τε καὶ συγκεκάλυπται, τῆς παχυτέρας σαρκὸς καὶ θνη- τῆς ἐπιθολωσάσης αὐτό, ἐντεῦθεν καὶ τῆς αἰσθητικῆς δέδεκται γνώσεως, ἀμέσως μὲν ἐνεργούσης περὶ τὰ οἰκεῖα γνωστά, ἀφυπνιζούσης δὲ καὶ αὐ- τὸν ὥσπερ τῇ γενέσει καταδαρθάνοντα καὶ ἐξ ὧν αὐτὴ γινώσκει καθ’ ἕκαστα πρόφασιν αὐτῷ πρὸς τὴν τοῦ καθόλου ὑποτιθείσης σύστασιν καὶ ἐξ ἀμέσου ἐνεργείας τῆς ἑαυτοῦ, ἣν περὶ τὰ μερικὰ ἐπιδείκνυται, χορηγίαν αὐτῷ πα- ρεχούσης τὰς κοινὰς ἐννοίας ἐπαγωγικῶς συνιστᾶν, ἐξ ὧν ἀμέσων οὐσῶν ὅτι καὶ ἐξ ἀμέσων ἀφορμῶν αὐτὰς ὁ νοῦς συναγήοχε, τὰ ἐπιστημονικὰ συνάγεται συμπεράσματα. ἐντεῦθεν καὶ τὸ τῆς ἀγνοίας ἀποτίθεται κάλυμμα, ἑαυτοῦ τε γίνεται καὶ τὸ ἐπαχθὲς τῆς ἐμπαθείας ἀποφορτιζόμενος, ἀνανεύει τε πρὸς τὰ κρείττω καὶ πρὸς αὐτὸν τὸν ποιήσαντα. εἰ γὰρ καὶ [*](1 εἰ γὰρ—ἐπιστήμην (2) Β: om. a δῆλον inserui: om. Ba 10 ἐκ Vat. 1622: om. Ba ἐναργείας coir, ex ἐνεργείας Β 12 τῆς Vat. 1622 om. Ba 13 post γινώσκοντος habebat τὸ γινώσκοντ’ statim deletum Β 16 πλάσει Β: πλάνῃ a 21 τὴν B: μὲν a) μὴ αὐτὸς ὁ νοῦς τῇ κατ’ οὐσίαν φθορᾷ ὑποπέπτωκεν, ἀλλά γε τοῖς κατ’ [*](90r) οὐσίαν συνεζευγμένος φθαρτοῖς, διέφθαρται καὶ αὐτὸς κατὰ τὴν ἐνέργειαν, μὴ δυνάμενος μήτε ἐν ἀτελέσι τηρεῖν τὸ τέλειον μήτε ἐν φθαρτοῖς τὸ παν- τελῶς ἄφθαρτον. ἀκολούθως ἄρα τῇ τε ἐξ ἀρχῆς τοῦ νοεροῦ τῆς ψυχῆς τελειότητι καὶ τῇ μετὰ ταῦτα ἐκπτώσει ἡ ἐπαγωγικὴ τῶν ἀξιωμάτων ἐν ταῖς ἐπιστήμαις ἐπισυμβέβηκε σύστασις.

[*](p. 1139b35)

Περὶ μὲν οὖν ἐπιστήμης διωρίσθω τὸν τρόπον τοῦτον. τον. τοῦ δ’ ἐνδεχομένου ἄλλως ἔχειν ἔστι τι καὶ ποιητὸν καὶ πρακτόν.

Μετὰ τὸν περὶ ἐπιστήμης λόγον μέτεισιν ἐπὶ τὴν τέχνην, παριστῶν καὶ αὐτὴν τί τέ ἐστι καὶ τί διαφέρει τῶν ἄλλων ἕξεων, αἳ ἀπηρίθμηνται. ὥσπερ δ’ ἐπὶ τῆς ἐπιστήμης ἐποίησε τὸ αὐτῆς προχειρισάμενος ὑποκείμε- νον καὶ παραστήσας τὴν αὐτῆς ἰδιότητα, οὕτω καὶ ἐπὶ τῆς τέχνης ποιεῖ, παραλαμβάνων τὸ ἐνδεχόμενον καὶ διαιρῶν τοῦτο εἰς τὸ ποιητὸν καὶ πρακτόν. καὶ τὸ μὲν ποιητὸν τῇ τέχνῃ ἀποδίδωσι, τῇ πράξει δὲ τὸ πρακτόν, κἀντεῦθεν τὴν πρᾶξιν καὶ τὴν τέχνην δεικνύων τί ἀλλήλων διενηνόχασι, καὶ οὕτω τὰ ἴδια τῆς τέχνης ὡς πρὸς τὴν πρᾶξιν ἐκλεγόμενος καὶ αὐ- τὴν ὁριζόμενος ἄρχεται μὲν οὕτως τοῦ λόγου τοῦ δ’ ἐνδεχομένου ἄλλως ἔχειν ἔστι τι καὶ ποιητὸν καὶ πρακτόν. τὸν ἁρμόζοντα λόγον ἀποδιδοὺς τῇ ἐπιστήμῃ καὶ καταστήσας αὐτήν, ἐντεῦθεν τὸν περὶ τέχνης ποιεῖται λόγον. καὶ ἐπεὶ περὶ τὰ ἐνδεχόμενα ἡ τέχνη καταγίνεται, τὰ δὲ ἐνδεχόμενα διττὰ τῷ εἴδει, ὡς τὰ μὲν τῇ τέχνῃ ὑποκεῖσθαι, τὰ δὲ τῇ πράξει, παραδίδωσι πρότερον τὴν τῶν ἐνδεχομένων διαφοράν, ὡς ἂν δῆλον γένοιτο, ποῖα τούτων τῇ πράξει καὶ ποῖα τῇ τέχνῃ ὑπόκειται, καὶ οὕτως ὁρίζεται τὴν τέχνην. ἕτερον δ’ ἐστὶ ποίησις καὶ πρᾶξις· πιστεύομεν δὲ περὶ αὐτῶν καὶ τοῖς ἐξωτερικοῖς λόγοις. λαβὼν ὡς ὁμολογούμενον τὸ ἕτερα εἶναι ἀλλήλων τὴν ποίησιν καὶ πρᾶξιν, βεβαι- οῦται τοῦτο ἐκ τῆς κοινῆς ὑπολήψεως καὶ λέγει πιστὴν εἶναι τὴν τούτων διαφοράν, ἐξ ὧν ἅπαντες περὶ αὐτῶν κοινῶς ὑπολαμβάνουσιν ἄνθρωποι. ἐξωτερικοὺς δ’ ὀνομάζει λόγους, οὓς ἔξω τῆς λογικῆς παραδόσεως κοινῶς τὰ πλήθη φασί, διὸ καὶ προστίθησι τοῖς κοινοῖς λόγοις ἀρκούμενος ὥσπερ συμπεραίνων ὥστε καὶ ἡ μετὰ λόγου πρακτικὴ ἕτερόν ἐστι τῆς μετὰ λόγου ποιητικῆς ἕξεως. ἄλλο πρακτικὴ καὶ ἄλλο πρᾶξις καὶ ἄλλο ποιητικὴ καὶ ἄλλο ποίησις. πρακτικὴ γὰρ καὶ ποιητικὴ ἕξεων ὀνόματα, πράξις δὲ καὶ ποίησις προχειρίσεων. ἐπεὶ οὖν αἱ προχειρίσεις τῶν ἐξεῶν προχειρότεραί τε καὶ προδηλότεραι, διὰ τοῦτο ἐκ τῆς τῶν προχειρίσεων ἑτερότητος ἑτερότητος ἑτέρας εἶναι καὶ τὰς ἕξεις γνωρίζομεν. τὰς μὲν γὰρ προχειρίσεις ἐναργεῖς οὔσας καὶ τὰ πλήθη καταλαμβάνουσι, καὶ ἄλλο λέγουσιν [*](1 καὶ μὴ Β: μὴ καὶ a 7 rhesis usque ad πρᾶξίς ἐστιν (p. 1140a6) a 26 πιστεύο μεν—λόγοις B: om. a 27 καὶ πρᾶξιν Β: καὶ τὴν πρᾶξιν a 32 ἕξις πρακτικὴ Aristot. 38 ἐναργεῖς B: ἐναργοῦς a)

εἶναι πρᾶξιν καὶ ἄλλο ποίησιν, καὶ οὔτε τὸ ποιηθὲν πραχθὲν ὀνομάζουσιν [*](90r) οὔτε τὸ πραχθὲν ποιηθέν. ἀλλὰ ποίημα καὶ ποιηθὲν τὸ πεποιημένον <καὶ πρᾶξιν> καὶ πραχθὲν τὸ πεπραγμένον. ἐκ δὲ τούτων καὶ τὰς ἕξεις, αἱ προχειρίσεις προβαίνουσιν, ἑτέρας εἶναι ἀλλήλων εὑρίσκομεν. διὰ τοῦτο καὶ ὡς συμπεραίνων ἐπήγαγεν, ὡς ἐπεὶ ἡ πρᾶξις καὶ ἡ ποίησις ἕτερα, δηλονότι καὶ ἡ μετὰ λόγου πρακτικὴ ἕτερον τῆς μετὰ λόγου ποιητικῆς ἕξεως. δεῖ δὲ ἐξακούειν τὴν ἕξιν ἐπ’ ἀμφοτέρων, ἔλαβε δὲ τὸ μετὰ λό- γου καὶ ἐπ’ ἀμφοῖν, ὡς τῆς ἀπαριθμήσεως τὰς μετὰ λόγου παραλαμβα- νούσης ἕξεις ἢ καὶ δυνάμεις. οὐ γὰρ τὴν τυχοῦσαν πρακτικὴν καὶ ποιητικὴν δεῖ νοεῖν ἐνταυθοῖ ἀλλὰ τὰς μετὰ λόγου. αὗται γὰρ καὶ ἀληθεύειν πεφύ|κασι. καὶ οὐ περιέχεται ὑπ’ ἀλλήλων πρᾶξις καὶ ποίησις. [*](90v) οὔτε γὰρ ἡ πρᾶξις ποίησις οὔτε ἡ ποίησις πρᾶξίς ἐστιν. καὶ μήτις οἰέσθω, φησίν, ὡς οὕτως ἀλλήλων εἰσὶν ἕτεραι, ὡς τὴν μὲν περιέχειν τὴν δὲ περιέχεσθαι, οἷον ὡς ἐπὶ τῶν γενῶν ἔχει καὶ τῶν εἰδῶν. ἕτερα γὰρ πρὸς ἄλληλα καὶ τὰ εἴδη καὶ τὰ γένη. οὐ γὰρ ἄν ἐπερίσ- σευσε τῶν γενῶν τὰ εἴδη τῷ ἔχειν πλείους τῶν γενῶν τὰς οὐσιώδεις φοράς, ἀλλ’ ἡ πρᾶξις καὶ ἡ ποίησις οὐχ οὕτως ἀλλήλων ἕτερα. οὔτε γὰρ ἡ πρᾶξις περιέχει τὴν ποίησιν οὔτε ἡ ποίησις τὴν πρᾶξιν.

[*](p. 1140a6)

Ἐπεὶ δ’ ἡ οἰκοδομικὴ τέχνη τίς ἐστι καὶ ὅπερ ἕξις τις μετὰ λόγου ποιητική, καὶ οὐδεμία οὔτε τέχνη ἐστὶν ἣ οὐ μετὰ λόγου ποιητικὴ ἕξις ἐστὶν οὔτε τοιαύτη ἣ οὐ τέχνη, ταύτὸν ἂν εἴη τέχνη καὶ ἕξις μετὰ λόγου ἀληθοῦς ποιητική.

Μετὰ τὸ παραθέσθαι πρὸς ἀλλήλας τὴν πρακτικὴν καὶ τὴν ποιητικὴν καὶ δεῖξαι ταύτας ἑτέρας ἀλλήλων καὶ τοσοῦτον ὡς μὴ ὑποκεῖσθαι θατέραν τῇ ἑτέρᾳ, βούλεται νοῦν ὁρίσασθαι τὴν τέχνην. παραλαμβάνει δὲ διὰ τὴν σαφήνειαν τὴν οἰκοδομικήν, μίαν καὶ αὐτὴν τῶν τεχνῶν, καὶ δείκνυσι δι’ αὐτῆς οἰκείοτατον τῇ τέχνῃ τὸν ἀποδιδόμενον ὁρισμόν, ὡς καὶ ἀντιστρέ- φοντα πρὸς αὐτόν. φησὶ γὰρ ἐπεί δ’ ἡ οἰκοδομικὴ τέχνη ἐστίν, ἤτοι εἶδος τῆς ἁπλῶς τέχνης, καὶ διὰ τοῦτο ἕξις τις μετὰ λόγου ποιητική, ἤγουν τὸν ὁρισμὸν τὸν οὕτω λέγοντα δεχομένη ᾗ τέχνη ἐστὶ καὶ εἶδος τέχνης οὐ γὰρ ἁπλῶς τέχνη ἡ οἰκοδομική ἀλλά τις τέχνη ὡς εἶδος τῆς ἁπλῶς τέχνης) καὶ διὰ τοῦτο ἕξις τις μετὰ λόγου ποιητική, ὡς καὶ μερικῶς τὸν ὅρον τῆς τέχνης δεχομένης διὰ τὸ εἶδος εἶναι αὐτῆς. τὸ δὲ ὅπερ δηλοῦν κεῖται τὸ οὐσιωδῶς κατηγορεῖσθαι τῆς οἰκοδομικῆς τὴν τέχνην καὶ τὸν ὁρισμὸν αὐτῆς, ὡς εἴ τις λέγει τὸν ἄνθρωπον τὶ ζῷον εἶναι, καὶ ὅπερ οὐσία τις ἔμψυχος αἰσθητική, διὰ τὸ καὶ μέρος εἶναι τοῦ ζῴου τὸν ἄνθρωπον [*](2. 3 καὶ πρᾶξιν a: om. Β 7 ἀμφοτέρων Β: ἀμφοτέραις a 9 οὐ rubro corr. ex εἰ Β 11 καὶ οὐ Β: διὸ οὐδὲ a 11. 12 ποίησις οὔτε—πρᾶξίς ἐστιν Β: om. a 15 ἄλληλα a: ἄλλα Β 16 γενῶν a: εἰδῶν Β 20. 21 ἡ οὐ μετὰ Ba: ἥτις οὐ μετὰ Aristoteles 25 διὰ τὴν Β: εἰς a 28 post τέχνη ἐστὶν add. καὶ εἶδος τέχνης a om. B 35 αὐτῆς a: αὐτοῖς Β)

ὡς εἶδος εἰς γένος τὸ ζῷον ἀναφερόμενον. ἕκαστον γὰρ τῶν εἰδῶν ὅπερ [*](90v) τί ἐστι τὸ γένος αὐτοῦ, τοῦ ὅπερ δηλοῦντος τὴν οὐσιώδη κατηγορίαν τοῦ γέ- νους κατὰ τοῦ εἴδους, καὶ ὡς ταὐτὸν ἔστιν εἰπεῖν ὅπερ τὶ ζῷον εἶναι τὸν ἄνθρωπον καὶ ὅπερ τινὰ οὐσίαν ἔμψυχον αἰσθητικήν, οὕτω καὶ τὴν οἰκοδομικὴν ταὐτὸν εἰπεῖν εἶναι τέχνην τινὰ καὶ ὅπερ ἕξιν τινὰ μετὰ λόγου ποιητικήν· ὡς τοῦ ὅρου τούτου ἐξισάζοντος πρὸς τὴν τέχνην καὶ ἀντι- στρέφοντος. ταῦτα περὶ τῆς οἰκοδομικῆς εἰπὼν μεταβαίνει ἐπὶ τὸ καθόλου, καί φησι καὶ οὐδεμία οὔτε τέχνη ἐστὶν ἥτις οὐ μετὰ λόγου ποιητικὴ ἕξις ἐστὶν οὔτε τὸ τοιαύτη ἣ οὐ τέχνη, ὥστε ταὐτὸν ἄν εἴη τέχνη καὶ ἕξις μετὰ λόγου ἀληθοῦς ποιητική. καὶ ἔστι τὸ ὅλον τοιοῦτον, ὅτι ἐπεὶ οὐ μόνον ἡ οἰκοδομικὴ ἐπιδέχεται τοῦτον τὸν ὁρισμὸν ἀλλὰ καὶ πᾶσα τέχνη, καὶ οὐδενὶ ἑτέρῳ προσαρμόζει οὗτος ὁ λόγος, ὃ μὴ τέχνη ἐστίν, εἴη ἄν μόνης τῆς τέχνης καὶ πάσης καὶ ἀντιστρέφοι ἄν πρὸς αὐτήν, ὃ καὶ ἴδιον ὁρισμοῦ, λέγω δὴ τὸ μήτε τοῦ ὁριστοῦ παραλιμπάνειν ἔξωθεν μήτε περιέχειν τῶν φύσει ἀλλοτρίων αὐτοῦ. τὸ γὰρ εἰπεῖν οὐδεμία τέχνη ἐστὶν ἥτις οὐ μετὰ λόγου ποιητικὴ ἕξις ἐστὶν ταὐτόν ἐστι τῷ λέ- γειν ὅτι πᾶσα τέχνη τοιαύτη ἕξις ἐστί. τὸ δ’ ἀληθὲς κοινὸν πᾶσι τοῖς ἀπηριθμημένοις. ταῦτα γὰρ τὰ πέντε εἰσί, καθ’ ἃ μετὰ λόγου καὶ συνέ- σεως ἀληθεύειν ἄνθρωπος πέφυκεν, ἐπεὶ καὶ κύων ῥινηλατῶν ἀληθεύσειεν ἂν τὴν τοῦ κρυπτομένου κνωδάλου ποιούμενος ἔρευναν, ἀλλὰ οὐχὶ καὶ λόγος αὐτῷ καὶ σύνεσις πρόσεστι, μόνη δέ τις φυσικὴ ἐπιτηδειότης πρὸς ζήτησίν τε καὶ εὕρεσιν.

[*](p. 1140a10)

Ἔστι δὲ τέχνη πᾶσα περὶ γένεσιν καὶ φθορὰν καὶ τὸ τεχνάζειν καὶ θεωρεῖν, ὅπως ἄν γένηταί τι τῶν ἐνδεχομένων καὶ εἶναι καὶ μὴ εἶναι. καὶ ὧν ἡ ἀρχὴ ἐν τῷ ποιοῦντι, ἀλλ’ οὐκ ἐν τῶ ’πὸ ποιουμένω.

Ἀποδοὺς τὴν τέχνην τί ἐστι, λέγει καὶ πάλιν περὶ τοῦ ὑποκειμένου αὐτῇ, ἵνα τελεώτερον αὐτὸ καταληψόμεθα. φησὶ γὰρ ὅτι πᾶσα τέχνη περὶ γένεσίν ἐστι, γένεσιν ὀνομάζων τὰ ἐνδεχόμενα, διὰ τὸ μὴ μένειν ἐν τῷ αὐτῷ. ἡ γὰρ ἐν ταὐτῷ μονὴ καὶ ἵδρυσις τῶν ἀναγκαίων καὶ ὑπὲρ γένεσιν ἴδιον, περὶ ἃ ἡ ἐπιστήμη, ἡ δὲ τέχνη περὶ ἐνδεχόμενα. τεχνάζει γὰρ καὶ θεωρεῖ, τουτέστιν οἴκοθεν ἐπιτηδεύει τῷ οἰκείῳ λόγῳ χρωμένη, ἑ νη’, ὅπως ἂν γένηταί τι τῶν ἐνδεχομένων καὶ εἶναι καὶ μὴ εἶναι. πρό τε γὰρ τοῦ γενέσθαι τὸ ἀπὸ τέχνης ἐνδέχεται γενέσθαι καὶ μὴ γενέσθαι, καὶ μετὰ τὸ γενέσθαι ἐνδέχεται καὶ ἀπογενέσθαι, ὥστε καὶ εἶναι καὶ μὴ εἶναι τὸ ἀπὸ τέχνης γεγενημένον ἐνδέχεται. καὶ τὸ ἀναγκαῖον αὐτῷ οὐδαμῶς ἄλλως, εἰ μή γε καθ’ ὑπόθεσιν, ὡς μὴ ἐνδεχόμενον ἅμα κατὰ ταὐτόν τε εἶναι καὶ μὴ εἶναι· ἵνα μὴ ἡ ἀντίφασις συναληθεύσῃ, τοῦ ἤδη γεγονότος καὶ [*](14 ὁριστοῦ B: ὁρισκοῦ a 19 καὶ B: om. a 23 καὶ φθορὰν B: om. a et Aristoteles 25. 26 ἀλλ’ οὐκ B: ἀλλὰ μὴ a et Aristoteles 33 πρό τε scripsi: ποτὲ Ba 33. 34 τοῦ γενέσθαι Β: τὸ γενέσθαι a)

ἀποβάντος λεγομένου μὴ εἶναι τότε ὅτεπερ ἔστι. τὸ δὲ ὧν ἡ ἀρχὴ ἐν [*](90v) τῷ ποιοῦντι ἀλλ’ οὐκ ἐν τῷ ποιουμένῳ πρὸς ἀντιδιαστολὴν ἔθηκε τῶν φύσει γινομένων. ἔστι γὰρ ἰδεῖν καὶ τὴν φύσιν ὑσὶν περὶ γένεσιν ἐνεργοῦσαν, ’σαν, ἀλλ’ ἡ μὲν φύσις ἐντὸς οὖσα καὶ διὰ τῶν σωμάτων χωροῦσα οὕτως ἐν αὐτοῖς ἐνεργεῖ, ἡ δὲ τέχνη οὐχ οὕτως ἀλλ’ ἐκτὸς οὖσα τῶν σωμάτων, περὶ ἃ καταγίνεται, οὕτως ἐν αὐτοῖς ἐνεργεῖ, καὶ οὕτως αὐτοῖς τὰ τεχνητὰ εἴδη ἐντίθησιν. ἐκτὸς γὰρ ἡ ἀνδριαντοποιητικὴ τοὐ χαλκοῦ καὶ ἡ τεκτονικὴ τοῦ ξύλου, ἐν τοῖς τεχνίταις δ’ οὖσαι καὶ ἄμφω οὕτω κινοῦσι τὰ ὑποκείμενα, διὸ καὶ ἐκτὸς αὐτῶν κατὰ τὴν ἐπιφάνειαν τὰ εἴδη περιτιθέασιν. [*](91r) ὥστε τὸ ποιητικὸν αἴτιον ἐν τοῖς τεχνητοῖς ἐν τῷ τεχνητῶς ἐνεργοῦντί ἐστιν, οὐκ ἐν τῷ ποιουμένῳ, ἤγουν ἐν τῷ ὑποκειμένῳ καὶ δεχομένῳ τὴν ποίησιν.

[*](p. 1140a14)

οὔτε γὰρ τῶν ἐξ ἀνάγκης ὄντων ἢ γινομένων ἡ τέχνη ἐστὶν οὔτε τῶν κατὰ φύσιν· ἐν αὑτοῖς γὰρ ἔχουσι ταῦτα τὴν ἀρχήν.

Διὰ τοῦτο, φησί, περὶ γένεσιν λέγομεν καὶ περὶ τὰ ἐνδεχόμενα τέχνην καταγίνεσθαι, διότι οὐκ ἔστι τέχνη τῶν ἐξ ἀνάγκης ὄντων ἢ γινομένων. οὐ μόνον γὰρ ὄντα ἐξ ἀνάγκης εἰσίν, ἀλλ’ εἰσὶ καὶ γινόμενα ἐξ ἀνάγκης· ὄντα μὲν αἱ ἄυλοι οὐσίαι καὶ ἀσώματοι καὶ αἱ οὐράνιαι οὐράνιαι καὶ αἱ τῶν στοιχείων ὁλότητες μένουσι γὰρ καὶ αὐτὰ ὑπὸ τοῦ δημιουργοῦ συνε- χόμενα), γινόμενα δὲ αἵ τε κινήσεις τῶν οὐρανίων σφαιρῶν καὶ αἱ ὧραι τοῦ ἔτους, καὶ τὰ τοιαῦτα. κατὰ φύσιν δὲ τὰ ζῷα καὶ τὰ φυτά. τῶν μὲν οὖν ἀναγκαίων τῷ μὴ ἀνάγκῃ εἶναι τὰ τῇ τέχνῃ ὑποκείμενα διαφέ- ρουσι, τῶν δὲ κατὰ φύσιν, ὅτι ταῦτα ἐν αὑτοῖς ἔχουσι τὴν ἀρχὴν τῆς κινήσεως.

[*](p. 1140a16)

ἐπεὶ δὲ ποίησις καὶ πρᾶξις ἕτερον, ἀνάγκη τὴν τέχνην ποιήσεως ἀλλ’ οὐ πράξεως εἶναι. καὶ τρόπον τινὰ περὶ τὰ αὐτά ἐστιν ἡ τύχη καὶ ἡ τέχνη, καθάπερ καὶ Ἀγάθων φησὶ “τέχνη τύχην ἔστερξε καὶ τύχη τέχνην.”

Δείξας ἕτερα ἀλλήλων τὴν πρᾶξιν καὶ ποίησιν, λαμβάνει τοῦτο νῦν ὡς ὁμολογούμενον καὶ φησὶ τὴν τέχνην ποιήσεως εἶναι τέχνην ἀλλ’ οὐ πράξεως, διότι καὶ τὰ τέλη τῆς τέχνης ἔργα εἰσὶ μετὰ τὴν τεχνικὴν ἐνέργειαν ὑπομένοντα, τῆς δὲ πράξεως ἀρκετὸν τέλος ἡ εὐπραξία, ἱκανὸν ἐχούσης τὸ μέχρι τοῦ εὖ ὡς τέλος καταντᾶν αὐτῆς τὴν ἐνέργειαν. προσοὕτως [*](4 Β: ἐν τὀς οὖσα a 5 οὖσα Β: om. a ἔ. 8 τεκτονικὴ Β: τεκτοντκοῦ a 11 δεχομένω Β: ἐνδεχομένῳ a 13 ἀνάγκης a et Αristoteles: ἀναγκαίων Β 23 ἀνάγκη Β: ἀναγκαῖα a)

τίθησι δὲ καὶ τὸ κατά τινα τρόπον περὶ τὰ αὐτὰ εἶναι τὴν τύχην καὶ [*](91r) τὴν τέχνην, καὶ τούτου πάλιν παράγει μάρτυρα ποιητὴν τὸν Ἀγάθωνα φίλας ἀλλήλαις τὴν τύχην εἰσάγοντα καὶ τὴν τέχνην ἐν τῷ λέγειν “τέχνη τύχην ἔστερξε καὶ τύχη τέχνη.” δεῖ δὲ ἐξετάσαι τὸν τρόπον, καθ’ ὃν αὐτός τε ὁ Ἀριστοτέλης περὶ τὰ αὐτά φησιν εἶναι ἀμφοτέρας αὐτὰς καὶ ὁ Ἀγάθων στέργειν ἀλλήλας, καὶ εἴη ἄν ὅτι ἀμφοτέραις τῶν ὑποκειμένων πραγμάτων τὸ αἴτιον ἔξωθεν καὶ ὅτι ἄμφω ἕτερον παρὰ τὴν ἐνέργειαν ἔργον ἔχουσιν. ὅ τε γὰρ τεχναζόμενος κινεῖ τὴν ὕλην ἔξωθεν οὖσαν ούτῆς, τῆς, ὅ τε ἀπὸ τύχης περιτυγχάνων τινὶ πράγματι εἴτε ἀγαθῷ εἴτε κακῷ, ἔξωθεν ὢν ἐκείνου καὶ δρῶν ἕτερα καὶ τὸν σκοπὸν ἔχων πρὸς ἕτερα, περιτυγχάνει τῷ ἀπὸ τύχης, οἷον εἴ τις εἰς βαλανεῖον ἀπιὼν ὥστε λούσα- σθαι βιβλίῳ περιτύχῃ τῶν ζητουμένων, ἢ ἐν ἀμπέλῳ σκάπτων εὕρῃ θη- σαυρόν ἢ βαδίζων οἴκαδε λίθῳ προσκόψας τὸν πόδα βλαβῇ. τούτων οὖν πάντων ὁ ἐνεργῶν ἔξωθεν καὶ τὸ κατὰ συμβεβηκὸς ἐκτὸς ἐνέργειαν ἀποτελούμενον ἔστι μὲν παρὰ τὸν τοῦ ἐνεργοῦντος σκοπόν, ἔστι δὲ καὶ ἀποτέλεσμα ἕτερον παρὰ τὴν αὐτοῦ ἐνέργειαν· καὶ κατὰ ταῦτα τύχη καὶ τέχνη ἀλλήλοις ἐοίκατον, διαφέρουσι δέ, ὅτι τῇ μὲν τέχνῃ κατὰ τὸν σκο- πὸν τοῦ τεχνίτου τὸ τέλος ὡς ἐπὶ τὸ πολύ, τῇ δὲ τύχῃ παρὰ τὸν σκοπὸν τοῦ ἐνεργοῦντος τὸ τέλος καὶ ὡς ἐπ’ ἔλαττον.

[*](p. 1140a20)

Ἡ μὲν οὖν τέχνη ὥσπερ εἴρηται, ἕξις τις μετὰ λό- γου ἀληθοῦς ποιητική ἐστιν, ἡ δ’ ἀτεχνία τοὐναντίον μετὰ λόγου ψευδοῦς ποιητικὴ ἕξις, περὶ τὸ ἐνδεχόμενον ἄλλως ἔχειν.

Εἰπὼν ἱκανῶς ὅσα ἔδει περὶ τῆς τέχνης περὶ τὴν προκειμένην πραγματείαν ἀποδίδωσι καὶ τὸ ἐναντίον αὐτῷ, ὃ ἡ ἀτεχνία ἐστί. διὸ καὶ παρεισάγει πάλιν τὸν ὅρον τῆς τέχνης, ἵν’ ὡς ἐκ παραθέσεως δείξῃ τὴν ἀτεχνίαν τί ἐστιν. εἰ γὰρ ἡ τέχνη ἕξις μετὰ λόγου ἀληθοῦς ποιητική, ἔσται ἡ ἀτεχνία τοὐναντίον ποιητικὴ ἕξις μετὰ λόγου ψευδοῦς. τὰ μὲν γὰρ ἄλλα κατὰ τὰ αὐτὰ ἡ τέχνη καὶ ἡ ἀτεχνία, διαφέρουσι δὲ κατὰ τὸ 40 ὀρθὸν καὶ διάστροφον καὶ τὸ ἀληθὲς καὶ τὸ ψεῦδος. εἰσὶ δὲ ἄμφω καὶ περὶ τὰ ἐνδεχόμενα ἄλλως ἔχειν. οὐ γὰρ ἄν εἰς πλάνην καὶ εἰς ψεῦδος ἡ τέχνη ἐξέπιπτε καὶ ἀτεχνίαν εἶχεν ἐνεργοῦσαν περὶ τὰ αὐτῇ ὑποκείμενα, εἰ μὴ ἄλλως καὶ ἄλλως ἔχειν αὐτὰ ἐνεδέχετο.

[*](2 Ἀγάθων] fr. 6 p. 764 Nauck2 4 ἐξετάσαι Β: ἐξετάζειν a 8. 9 αὐτῆς B: αὐτοῦ a 10 ὢν B: ὂν a 11 τῶ B: τὸ a 13 λίθω Β: λίθος a 27 ἀτεχνίαν Β: ἀποτυχίαν a)[*](p. 1140a24)

Περὶ δὲ φρονήσεως οὕτως ἄν λάβοιμεν, θεωρήσαντες 91r τίνας λέγομεν φρονίμους. δοκεῖ δὴ φρονίμου εἶναι τὸ δύνασθαι καλῶς βουλεύεσθαι περὶ τὰ αὑτῷ ἀγαθὰ καὶ σὺ καὶ συμφέροντα, οὐ κατὰ μέρος, οἷον ποῖα πρὸς ὑγίειαν ἢ ἰσχύν, ἀλλὰ ποῖα πρὸς τὸ εὖ ζῆν ὅλως.

Πέντε οὐσῶν τῶν ἀληθευτικῶν ἕξεων, ἃς ὧδε ἀπηριθμήσατο περὶ ἐπιστήμης καὶ τέχνης εἰπών, τάττει νῦν τρίτην τὴν φρόνησιν, οἰκειοτέραν οὖσαν τῶν δ τῇ ἠθικῇ καὶ πολιτικῇ θεωρίᾳ. αὐτῆς γὰρ ὁ ὀρθὸς λόγος μέτρον ὑπάρχει καὶ στάθμη τῶν πράξεων, δι’ οὗ καὶ τὸ μέσον καὶ σύμμετρον ἐν αὐταῖς ἀνευρίσκεται, καὶ δι’ αὐτῆς μέσης ἡ περὶ τῶν διανοητι- κῶν ἕξεων παράδοσις πρὸς τὰ προλαβόντα συνέχειαν δέχεται, ἐπεὶ καὶ κοινωνεῖ ἀμφοτέροις τοῖς εἴδεσι, τοῖς διανοητικοῖς καὶ πρακτικοῖς. τοῦ νοητικοῦ γὰρ οὖσα καὶ αὐτὴ τὴν προχείρισιν ποιεῖται ἐν ταῖς πράξεσιν αὐτὴ προισταμένη αὐτῶν καὶ μετροῦσα αὐτάς. διὰ τοῦτο καὶ μέση ἐνταῦθα τέτακται, πρὸ ἑαυτῆς μὲν τὴν τέχνην καὶ τὴν ἐπιστήμην ἔχουσα παραδεδομένην, μεθ’ ἑαυτὴν δὲ τὴν σοφίαν καὶ τὸν νοῦν. νοῦν δὲ λέγομεν ἐνταῦθα οὐ τὸν ἀπλῶς καὶ καθ’ ὕπαρξιν ἀλλὰ τὸν καθ’ ἕξιν καὶ [*](91v) κατὰ μέθεξιν. οὐ γὰρ ἄν ταῖς ἀληθευτικαῖς ἕξεσι συνετάττετο, εἰ μὴ ὡς τοῦτο σημαίνων παρελαμβάνετο. ἡ γὰρ ψυχὴ ὡς μὲν ψυχὴ ἀνειλιγμένως ἐνεργεῖ, συλλογιζομένη καὶ μεταβαίνουσα εἰς συμπεράσματα ἐκ προτάσεων, ὡς δὲ μετέχουσα νοῦ ἀπλῶς ἐπιβάλλει, ἔχουσα μὲν καὶ τὰς ἀρχὰς καὶ τοὺς ὅρους ὡς νοῦ ἀπηχήματα, γινομένη δὲ καὶ τούτων ἐπέκεινα, ὅταν νοερὰ γένηται, τοῖς νοητοῖς νοητῶς ἐπιβάλλουσα, εἰ καὶ μὴ ἀθρόως καὶ ὁμοῦ ὡς ὁ καθ’ ὕπαρξιν, ἀλλὰ καθ’ ἓν περιεχομένη τὰ πάντα καὶ νοοῦσα καθ’ ἕκαστον, διὸ καὶ ἡ τοιαύτη κατάστασις οὐ φύσις ἀλλὰ ἕξις τῆς ψυ- χῆς ὀνομάζεται, ὡς ἔξωθεν ἐπεισιοῦσα καὶ γινομένη ἐπίκτητος. προθέμενος τοίνυν ὁρίσασθαι τὴν φρόνησιν, φησὶν ὅτι δεῖ ἄρξασθαι τῆς περὶ αὐτῆς θεωρίας ἀπὸ τῶν ἐν οἷς θεωρεῖται ὑπάρχουσα, ἤγουν ἀπὸ τῶν ὑπο- κειμένων ἐν οἷς ὡς ἕξις ἐστίν· οὗτοι δ’ εἰσὶν οἱ φρόνιμοι. εὐδηλότεροι γὰρ πρὸς ἡμᾶς καὶ σάφ’ σαφέστεροι τῶν ἕξεών εἰσιν οἱ τὰς ἕξεις ἔχοντες. καὶ λαμβάνει τὴν κοινὴν περὶ αὐτῶν δόξαν ὡς ὁμολογουμένην ἀρχήν. δοκεῖ γὰρ φρονίμου ἴδιον ἀνθρώπου τὸ δύνασθαι καλῶς βουλεύσασθαι περὶ τὰ αὐτῷ ἀγαθὰ καὶ συμφέροντα. ἐπεὶ δὲ πολλὰ τοιαῦτά ἐστι καὶ ἐνδέχεται εἶναί τινα κατορθωτικὰ περὶ ἕν τι τῶν ἀγαθῶν καὶ συμφερόντων αὐτῷ, ἐν· δέχεται δὲ καὶ περὶ πλείω καὶ περὶ πάντα, διὰ τοῦτό φησιν οὐ κατὰ μέρος, οἷον πρὸς ὑγείαν ἢ πρὸς ἰσχὺν <ἀλλὰ πρὸς τὸ εὖ ζῆν ὅλον. οὐ [*](2 τίνας Β et Aristoteles: τίνας δὴ a φρονίμους Β: τοὺς φρονίμους a et Aristotoles δὴ Β et Arist.: δὲ a φρονίμου B et Aristoteles: φρονίμους a 3 βουλεύεσθαι Β: βουλεύσασθαι a et Aristoteles 4 οἷον ποῖα Β et Aristoteles: οἷον οὐ ποῖα a a ζῆν ὅλως Β et Aristot. codd. Lb.Mb; ζῆν ὅλον a et Aristot. cod. Ob: ζῆν Aristot. vulg. 36 ἀλλὰ πρὸς—φρόνιμον εἴπωμεν (p. 303,0) a: οm. Β ὅλον scripsi: ὅλως a)

γὰρ εἴ τις εἰδὼς τὰ πρὸς ὑγείαν αὑτῷ σώματος ἢ τὰ πρὸς ἰσχὺν περὶ [*](91v) τούτων ὀρθῶς βουλεύοιτο, ἁπλῶς ἄν αὐτὸν εὔβουλον καὶ φρόνιμον εἴπωμεν>, ἀλλὰ πρὸς πάντα τὰ εἰς ὅλον τὸ ζῆν αὐτῷ συντελοῦντα, εἴτε ψυχικὰ εἶεν ταῦτα εἴτε σωματικὰ εἴτε ἔξωθεν. εἰ δὲ καὶ ἀντὶ τοῦ ὅλον τὸ ὅλως τις λήψεται, ὡς ἔ τισι τῶν ἀντιγράφων εὑρίσκεται, ἀλλὰ πρὸς τὴν αὐτὴν ἔννοιαν αἱ λέξεις ἀμφότεραΙ φέρουσιν, εἰ καὶ διαφέρειν ἴσως δοκοῦσι. τὸ μὲν γὰρ ὅλον ἔμφασιν ἔχει ὡς ὁλότητά τινα ποιοῦν τὴν εὐζωίαν καὶ μέρη αὐτῆς τὰ καθ’ ἕκαστα, ἃ ἐν ταῖς ἠθικαῖς θεωρεῖται ἐνεργείαις καὶ πράξεσιν, ὁποῖά ἐστι τὰ κατὰ τὰς ἀρετὰς καὶ ἐν ταῖς σωματικαῖς καταστάσεσι καὶ ἐν τοῖς ἐπισυμβαίνουσιν ἔξωθεν, ὅσα τούτων ἐφ’ ἡμῖν τε καὶ ἐνδεχόμενα, ὧν ἔστιν ἕκαστον καὶ φυλάξεσθαι καὶ αἱρήσεσθαι, τὸ δὲ ὅλως τὸ ἀπλῶς καὶ καθόλου δηλοὶ· ὡς ἐκεῖνον εἶναι δοκεῖν τοῖς ἅπασι φρόνι- μον, οὐ τὸν περί τι εὔβουλον ἀλλὰ τὸν ἁπλῶς καὶ περὶ πάντα τὰ ἐφ’ ἡμῖν· ὡς εἶναι τὸ σχῆμα τῆς ἐννοίας διάφορον, τὴν δὲ δύναμιν τὴν αὐτήν.

[*](p. 1140a28)

Σημεῖον δ’ ὅτι καὶ τοὺς περί τι φρονίμους λέγομεν, ὅταν πρὸς τέλος τι σπουδαῖον εὖ λογίσωνται, ὦν μὴ ἔστι τέ- χνη. ὥστε καὶ ὅλως ἂν εἴη φρόνιμος ὁ βουλευτικός.

Εἰ καὶ μὴ ἀπλῶς, φησί, φρόνιμος ὁ περί τι καλῶς βουλευόμενος ἀλλ’ ὁ ἁπλῶς περὶ πάντα, ἐξ ὧν τὸ εὖ ζῆν ἀνθρώπῳ συνίσταται, μεριστὸν ὂν καὶ πολυμερὲς καὶ ποικίλον, ἀλλ’ οὖν ὁ ἐν πᾶσιν εὔβουλος φρόνιμος, ἔσται γνώρισμα λαβεῖν ἀπὸ τῶν εὗ βουλευομένων καθ’ ἕκαστα. φρονίμους γὰρ καθ’ ἕκαστον λέγομεν τοὺς πρὸς τέλος τι ἀγαθὸν εὖ λογιζομένους, ὥστε καθόλου εἴη ἂν φρόνιμος ὁ βουλευτικός. ὡς γὰρ περὶ ἕκαστον φρόνιμος λέγεται ὁ τέλος ἀγαθὸν προτιθέμενος καὶ εὗ πρὸς τὸ ἐπιτυχεῖν αὐτοῦ βου- λευόμενος, καὶ ἀπλῶς ἄν εἴη φρόνιμος ὁ καθόλου τέλος ἀγαθὸν προτιθέμενος καὶ περὶ τῆς ἐπιτυχίας αὐτοῦ καλῶς τὰς βουλὰς καὶ τὰς σκέψεις ποιούμενος. ὡς γὰρ ἐπίπαν τὰ καθ’ ἕκαστα πρὸς ἡμᾶς τῶν καθόλου εἰσὶ γνωριμώτερα, διὰ τοῦτο καὶ ἐπαγωγικῶς ἐκ τῶν καθ’ ἕκαστα τὰ καθόλου πιστούμεθα. τὸ δὲ ὧν μὴ ἔστι τέχνη εἴρηκεν, ἐπεὶ ἔστι καὶ περὶ τῶν τεχνητῶν εὖ βουλεύεσθαι καὶ τοὺς μὴ τὰ τοιαῦτα προτιθεμένους. ταῦτα δὲ τῇ τέχνῃ καὶ οὐ τῇ φρονήσει ἐφήρμοσε. δέδεικται δὲ ἤδη ἑτέρας εἶναι ἀλλήλων τέχνην καὶ φρόνησιν. εἰ δὲ καὶ ἐξ ἐνδόξων ποιεῖται τὰς συστάσεις τῶν λεγομένων, οὐ χρὴ θορυβεῖν. εἴπομεν γὰρ ἐξ ἀρχῆς, ὅτι ἐνδεχόμενα τὰ προκείμενα καὶ οὐ χρὴ περὶ τοιούτων τὸ ἐξ ἀναγκαίων δείκνυσθαι ἀπαιτεῖν. βουλευτικὸν δὲ ὠνόμασε τὸν ἐπιτήδειον εἰς τὸ βου- λεύσασθαι· οὗτος δέ ἐστιν ὁ εὔβουλος.

[*](5 τισι B: τινι a 6 ἔννοιαν a: ἄνοιαν Β 10 ἐπισυμβαίνουσιν Β: ἐπιβαίνουσιν a 11 ἐνδεχόμενα Β: ἐνδεχομένην a φυλάξεσθαι scripsi: φυλάξασθαι Ba 27 τῆς B: τὰς a 30 ὧν a: ὃ Β 34 συστάσεις B: στάσεις a 36. 37 βουλεύσασθαι B: βουλεύεσθαι a)[*](p. 1140a31)

Βουλεύεται δ᾿ οὐθεὶς περὶ τῶν ἀδυνάτων ἄλλως ἔχειν, [*](91v) οὐδὲ τῶν μὴ ἐνδεχομένων αὐτῷ πρᾶξαι.

Πρὸς τὴν ἀπόδοσιν ἤδη τοῦ ὁρισμοῦ τῆς φρονήσεως ἑτοιμάζεται ὡς οὕτω συσταίη, ὡς διαστέλλεσθαι μὲν ἀπ’ ἀμφοῖν ἐπιστήμης τε καὶ τέχνης, περὶ ὧν ἤδη τὸν λόγον πεποίηται, ἀντιστρέφειν δὲ πρὸς αὐτόν. τέως δ’ οὖν τὰ ἐνταῦθα λεγόμενα τῆς ἐπιστήμης διορίζει τὴν φρόνησιν. ἐπεὶ γὰρ βουλευτικὴ ἕξις ἡ φρόνησις, οὐδεὶς δὲ περὶ τῶν ἀδυνάτων ἄλλως ἔχειν βουλεύεται, ἤτοι τῶν ἀναγκαίων τὰ γὰρ ἀναγκαῖά ἐστιν ἅπερ ἄλλως ἔχειν ἀδύνατον), ἀλλ’ οὐδὲ περὶ τῶν μὴ ἐνδεχομένων αὐτῷ πρᾶξαι ἅ ἐστι τὰ ἀδύνατα ἢ ἁπλῶς ἢ τῷδέ τινι· ἀπλῶς μὲν ὡς τὸ ἐν μιᾷ ῥοπῇ τὸν ἐν Θράκῃ ὄντα εἰς Αἴγυπτον ἀφικέσθαι, τῷδέ τινι τὸ πένητα ὄντα καὶ ξένον καὶ πᾶσιν ἄγνωστον κατάρξαι μεγίστης πόλεως ἐν ᾗ τοιοῦτος περιέχεται. ἔχεται. εἰ οὖν βουλευτικὴ ἡ φρόνησις, οὐδεὶς δὲ περὶ τῶν ἀναγκαίων ἢ ἀδυνάτων βουλεύεται, ὁ ἐν ἕξει ἄρα φρονήσεως οὕτε τὰ ἀναγκαῖα σχῆ μάτα οὔτε τὰ ἀδύνατα τῇ ἕξει αὐτοῦ ὑποκείμενα. οὕτως εἰπὼν περὶ τῆς φρο- νήσεως καὶ τῆς κατ’ αὐτὴν ἐνεργείας, τὰ ἀναγκαῖα καὶ τὰ ἀδύνατα ἔξω θέμενος, ἐπάγει δεικνύων ἑτέραν εἶναι κατὰ τὸν λόγον τῆς ἐπιστήμης τὴν φρόνησιν καί φησιν

[*](p. 1140a33)

ᾖστε εἴπερ ἐπιστήμη μὲν μετὰ ἀποδείξεως, ὧν δ’ [*](92r) αἱ ἀρχαὶ ἐνδέχονται ἄλλως ἔχειν, τούτων μὴ ἔστιν ἀπόδειξις πάντα γὰρ ἐνδέχεται καὶ ἄλλως ἔχειν καὶ οὐκ ἔστι βουλεύσα- σθαι περὶ τῶν ἐξ ἀνάγκης ὄντων), οὐκ ἄν εἴη ἡ φρόνησις ἐπι- στήμη οὐδὲ τέχνη.

Ἐξ ὑποθέσεως μὲν τὴν πρὸς ἀλλήλων διαφορὰν δείκνυσιν ἐπιστήμης καὶ φρονήσεως. τρία δέ ἐστι συνημμένα τὰ ἐν τῷ συλλογισμῷ παραλαμβανόμενα· ἓν μέν, ὅτι μετὰ ἀποδείξεως ἡ ἐπιστήμη, ἕτερον δέ, ὅτι ὧν αἱ ἀρχαὶ ἐνδέχονται ἄλλως ἔχειν τούτων οὐκ ἔστιν ἀπόδειξις, καὶ τρίτον ὅτι οὐκ ἔστι βουλεύεσθαι περὶ τῶν ἐξ ἀνάγκης. ἐπεὶ δὲ τὰ μὲν δύο τούτων ἀνωτέρω δέδεικται, τό τε πρῶτον καὶ τὸ τρίτον, ἐπὶ τούτων οὔτε προσλήψεως ἐδέησεν οὔτε ἄλλου λόγου τινὸς εἰς κατασκευήν, κατεσκεύασε δὲ μόνον τὸ δεύτερον γοργῶς ἐπαγαγὼν τὸ πάντα γὰρ ἐνδέχεται καὶ ἄλλως ἔχειν. ἔοικε δὲ ὡς ἐπάγειν τοῦτο τῷ λόγῳ ἑπόμενον τῷ ἀντικειμένῳ κειμένῳ πρὸς τὸ δεύτερον συνημμένον· τὸ γὰρ συνημμένον οὕτως εἶχεν. ὧν δὲ αἱ ἀρχαὶ ἐνδέχονται ἄλλως ἔχειν, τούτων μὴ ἔστιν ἀπόδειξις. τουτέστιν ὧν προβλημάτων αἱ προτάσεις ἐνδεχόμεναί εἰσι, τούτων ἀπόδειξις οὐκ ἔστι. πασῶν γὰρ ἀποδείξεων αἱ προτάσεις ἀναγκαῖαι. τὸ δὲ τούτῳ ἀντικείμενον, ὅτι ὧν αἱ ἀρχαὶ ἐνδεχόμεναι, τούτων ἔστιν ἀπόδειξις, ᾧ [*](9 μὴ B: om. a 12. 13 an περιέρχεται? 19 ὥστε a et Aristoteles: ὡς Β 21.22 βουλεύσασθαι Β et Aristoteles: βουλεύεσθαι a 31 ἐνδέχεται a: ἐνδέξεται B)

ἕπεται τὸ πάντα ἐνδέχεται καὶ ἄλλως ἔχειν, ὃ δόξειεν ἄν ἕπεσθαι ὡς [*](92r) ἄτοπον τῷ λέγοντι λόγῳ, ἐνδεχομένων εἶναι ἀπόδειξιν. εἰ γὰρ δοίημεν ἐξ ἐνδεχομένων ἀρχῶν γίνεσθαι τὰς ἀποδείξεις, πάντα ἔσται ἐνδεχόμενα καὶ οὐδὲν ἀναγκαῖον. δύναται δὲ καὶ ἄλλως νοεῖσθαι τὸ πάντα ἐνδέχεται καὶ ἄλλως ἔχειν, ὥσπερ τῶν συμπερασμάτων λεγομένων τῶν ἐξ ἐνδεχομένων συναγομένων ἀρχῶν, ὡς τοιαύτην ἔχειν ἔννοιαν τὰ λεγόμενα, ὅτι διὰ τοῦτο οὐκ ἔστιν ἀπόδειξις, ὧν αἱ ἀρχαὶ ἐνδέχονται ἄλλως ἔχειν, διότι πάντα τὰ ἐξ ἐνδεχομένων ἀρχῶν συναγόμενα συμπεράσματα ἐνδέχεται καὶ ἄλλως ἔχειν. τοῦτο δὲ οὐκ ἔστιν ἀπόδειξις· τὰ γὰρ ἀποδεικτικῶς συμπεραινόμενα ἄλλως ἔχειν οὐκ ἐνδέχεται.

[*](p. 1140b2)

Ἐπιστήμη μέν, ὅτι ἐνδέχεται τὸ πρακτὸν ἄλλως ἔχειν, τέχνη δ’ ὅτι ἄλλο τὸ γένος πράξεως καὶ ποιήσεως. λεί- πεται ἄρα αὐτὴν ἕξιν εἶναι ἀληθῆ μετὰ λόγου πρακτικὴν περὶ τὰ ἀνθρώπῳ ἀγαθὰ καὶ κακά.

Διὰ μὲν τῶν εἰρημένων τῆς ἐπιστήμης διεῖλε τὴν φρόνησιν, οὐχὶ δὲ ὦ· καὶ τῆς τέχνης, εἰπὼν τὴν ἐπιστήμην ἐξ ἀνάγκης τε συλλογίζεσθαι καὶ συμπεραίνειν ἀναγκαῖα, τὴν δὲ φρόνησιν ἐξ ἐνδεχομένων καὶ ἐνδεχόμενα, κἀντεῦθεν αὖθις ὅτι ἡ μὲν ἐπιστήμη οὐκ ἔστι βουλευτική· περὶ γὰρ τῶν ἀναγκαίων εἶναι ἢ μὴ εἶναι οὐδεὶς βουλεύεται. περὶ ταῦτα δὲ ἡ ἐπιστήμη, ἡ δὲ φρόνησις βουλευτικὴ καὶ οὐκ ἔστιν ἐπιστήμη. ἐπεὶ δὲ συμπεραινόμενος καὶ τὴν τέχνην σὺν τῇ ἐπιστήμῃ διΐστησι τῆς φρονήσεως, διὰ τοῦτο ταῦτα προστίθησιν, ἀποδιδοὺς τὰς αἰτίας περὶ ἀμφοῖν, δι’ ἃς καὶ τῆς τέχνης καὶ τῆς ἐπιστήμης διίσταται. καὶ οὔτε ἐπιστήμη ἡ φρόνησις οὔτε τέχνη ἐστίν. ἐπιστήμη μὲν γὰρ οὐκ ἔστιν, ὅτι πρακτική ἐστι καὶ περὶ τὰ πρακτὰ γίγνεται· πᾶν δὲ τὸ πρακτὸν ἐνδέχεται ἄλλως ἔχειν, τὸ δὲ ἐπιστητὸν οὐχί· οὐκ ἄρα ἐπιστήμη ἡ φρόνησις. τέχνη δ’ οὐκ ἔστιν, ὅτι ἑτέρα τῷ εἴδει πρᾶξις καὶ ποίησις, ὃ καὶ ἤδη προλαβὼν εἴρηκε. ταῦτα οὕτως εἰπὼν τὸν τῆς φρονήσεως ὅρον συνίστησιν οὕτως ἐπαγαγών· λεί- πεται ἄρα αὐτὴν εἶναι ἕξιν ἀληθῆ μετὰ λόγου πρακτικὴν περὶ τὰ ἀνθρώπῳ ἀγαθὰ καὶ κακά. τὸ μὲν ἕξιν ἀληθῶς μετὰ λόγου, κοι- νὰ λαμβάνων τῆς ἐπιστήμης τε καὶ τέχνης καὶ τῆς φρονήσεως <(πᾶσαι γὰρ αἱ ἐνταῦθα ἀπαριθμούμεναι ἕξεις εἰσὶν ἀληθῶς μετὰ λόγου), τὸ δὲ πρακτικὴν ὡς μὲν πρὸς τὰς εἰρημένας ιοιον τῆς φρονήσεως, κοινὸν ’δε καὶ ταῖς πρακτικαῖς τῶν τεχνῶν. τὸ δὲ περὶ τὰ ἀνθρώπῳ ἀγαθὰ καὶ κακά, τοῦτο ὡς ἴδιον τίθησι τῆς φρονήσεως> καὶ ἀπαρτίζει τὸν ὁρισμὸν αὐτὴν ἀντιστρέφοντα. περὶ γὰρ τὰ ἀνθρώπῳ ἀγαθὰ καὶ κακὰ ἡ φρόνησις καταγίνεται, ὡς τὰ μὲν αὐτῶν εὑρίσκειν ἵνα αἱρήσηται καὶ πῶς αὐτῶν ἐπιτύχῃ βουλεύσηται, τὰ δὲ εὑρίσκειν ἵνα ἐκφεύξηται, καὶ πῶς αὐτῶν ἐξετοῦτο [*](7 Β: τούτων a 11 πρακτὸν Β et Aristoteles: πρακτικὸν a 13 ἔξιν εἶναι Ba (sed of. ν. 29): εἶναι ἕξιν Aristoteles 18 γὰρ τῶν a: τῶν γὰρ Β 25 πρακτὰ B: πρακτικὰ a 31 πᾶσαι—τῆς φρονήσεως (35) a: om. Β 38 αὐτῶν a: αὐτὸν B)

θώματα, τό τε εὑρίσκειν τὰς τῶν ὑποκειμένων πραγμάτων ποιότητας καὶ περὶ τῶν τρόπων βουλεύεσθαι, καθ’ οὓς ἡ ἐπίτευξις καὶ ἡ ἀποφυγὴ αὐ- τῶν περιέσεται.

[*](p. 1140b6)

τῆς μὲν γὰρ ποιήσεως ἕτερον τὸ τέλος, τῆς δὲ πράξεως οὐκ ἀεί. ἔστι γὰρ αὐτὴ ἡ εὐπραξία τέλος.

ἐπειδὴ τὴν πρὸς τὴν τέχνην διαφορὰν τῆς φρονήσεως παραδιδοὺς τὰς ποιητικὰς παρέλαβε τέχνας, κἄν τούτῳ εἶπε διαφέρειν πρὸς ἀλλήλας τέχνην καὶ φρόνησιν, τῷ τὴν τέχνην ποίημά τι ἔχειν ἐκ τῆς κατ’ αὐτὴν ἐνεργείας ἀποτελούμενον, ὡς οἰκοδομικὴν μὲν οἶκον, ἀνδριαντοποιητικὴν δὲ ἀνδριάντα καὶ ἑκάστην τῶν ποιητικῶν τὰ ἑαυτῆς, φρόνησιν δὲ τοιοῦτον οὐδέν, εἰσὶ δὲ καὶ τέχναι πρακτικαί τινες ἕτεραι παρὰ τὰς ποιητικάς, ὧν τὰ τέλη οὐ ποιήματα ἀλλά τινα ἕτερα ταῖς κατ’ αὐτὰς ἐνεργείαις ἐπόμενα, ὡς τῇ μὲν τῆς στρατηγικῆς ἐνεργείᾳ ἕπεται νίκη, τῆ δὲ τῆς οἰκονομικῆς ἢ χρηματιστικῆς πλοῦτος, καὶ ἄλλα τὰ τέλη ταῦτα παρὰ τὰς ἐν- εργείας εἰσίν, εἰκὸς ἦν τὴν φρόνησιν μίαν δόξαι τῶν πρακτικῶν τεχνῶν. διὰ τοῦτο ταῦτα προστίθησιν, ἵνα καὶ τῶν πρακτικῶν τεχνῶν δείξῃ ἑτέραν οὖσαν τὴν φρόνησιν. πάσης γὰρ τέχνης ἕτερον παρὰ τὴν ἐνέργειαν τὸ τέλος, εἴτε ποιητικῆς † ὅτι τὸ τέλος ἕτερον φανερόν· ποίημα γάρ ἐστιν, [*](92v) οἷον οἶκος ἢ ἀνδριὰς ἤ τι ἕτερον. τῆς δὲ πρακτικῆς εἰ καὶ μὴ ποίημα τὸ τέλος, ἀλλ’ ἔστι τι ἕτερον τῇ ἐνεργείᾳ ἑπόμενον παρ’ αὐτὴν τὴν ἐνέρ- γειαν, ὡς ἡ νίκη τῇ τῆς στρατηγικῆς καὶ <τῇ> τῆς οἰκονομικῆς καὶ τῆς χρηματιστικῆς ὁ πλοῦτος. διαφέρει οὖν καὶ τούτων καὶ τῶν πρακτι- κῶν τεχνῶν ἡ φρόνησις, ὅτι καὶ αὕτη πρακτικὴ οὖσα ἕξις αὐτὸ ἔχει τέλος τὸ πρᾶξαι καλῶς. εἰ δὲ καὶ κλέος πολλάκις καὶ ἔπαινοι ἕπονται τοῖς εὖ πράττουσιν, ἀλλ’ οὐ τέλη ταῦτα φρονήσεως. ἦν γὰρ ἂν ὁ φρόνιμος ἄρε- σκος, οὐ τὸ ἀγαθὸν ἔχων τέλος τῆς αὑτοῦ ἕξεως, ὃ ἡ εὐπραξία ἐστίν, ἀλλὰ τὸ ἀρέσκειν τοῖς ἐπαινέταις· νῦν δ’ οὐδενὸς τοιούτου ὁ τῷ ὄντι φρόνιμος πεφρόντικεν ἐν ταῖς πράξεσιν, ἀλλ’ ὅπως τὸ εὖ κατορθώσῃ ἐν αὐταῖς. διὰ τοῦτο εἶπεν, ὅτι τῆς μὲν ποιήσεως ἕτερον τὸ τέλος, τῆς δὲ πράξεως οὐκ ἀεί. πᾶσα πὰρ ποίησις ἔχει ποίημα ἐξ ἀνάγκης ἀποτελούμενον λούμενον ἕτερον ὂν παρὰ τὴν ποίησιν, ἥ ἐστι τοῦ ποιητικοῦ τεχνίτου ἐνέργεια. οὐχὶ δὲ καὶ πᾶσα πρᾶξις ἔχει τέλος παρὰ τὴν πρᾶξιν ἕτερον, ἀλλ’ αἱ μὲν ὡς τέχναι πρακτικαὶ ἔχουσι καὶ αὐταὶ τέλος τῶν πράξεων, ἡ δὲ ὡς φρόνησις πρακτικὴ αὐτὴν τὴν εὐπραξίαν ἔχει τὸ τέλος καὶ οὐδὲν ἕτερον παρ’ αὐτήν. εἰ δὲ καὶ ταῖς διανοητικαῖς ἀρεταῖς συνταττομένην [*](1 περιγένηται a: παραγένηται Β 6 ἀεί Ba et Arist. cod. Mb: ἄν εἴη Arist. vulg. 10 οἰκοδομικὴν a: οἰκοδομικὴ Β ἀνδριαντοποιητικὴν a: ἀνδριαντοποιητικὴ Β 11 ποιητικῶν B: πολιτικῶν a ἑαυτῆς Β: ἑαυτοῦ a 19 post ποιητικῆς haee fere intercidisse putaveris εἴτε πρακτικῆς· καὶ τῆς μὲν ποιητικῆς τὸ τέλος B: τὸ τέλος τῆς φρονήσεως a 20 μὴ Β: om. a 22 τῇ (alterum) a: om. B οἰκονομικῆς scripsi: οἰκοδομικῆς Ba 28 ἀρέσκειν Β: ἀρέσαι α)

διανοητικὴ οὖν ἐστιν, ὅτι ἐν διανοίᾳ ἐστὶ καὶ ἐκ διανοίας προέρχεται, πρα- κτικὴ δέ, ὅτι ἐν τοῖς πρακτικοῖς ἐνεργεῖ.

[*](p. 1140b7)

Διὰ τοῦτο Περικλέα καὶ τοὺς τοιούτους φρονίμους οἰόμεθα εἶναι, ὅτι τὰ αὑτοῖς ἀγαθὰ καὶ τὰ τοῖς ἀνθρώποις δύ- νανται θεωρεῖν· εἶναι δὲ τοιούτους ἡγούμεθα τοὺς οἰκονομι- κοὺς καὶ πολιτικούς.

Εἰπὼν ἐν τῷ ὅρῳ τῆς φρονήσεως, ὅτι περὶ τὰ ἀνθρώπῳ ἀγαθὰ καὶ κακὰ πρακτική ἐστιν ἡ φρόνησις, συνίστησι τοῦτο ἀπὸ τῆς κοινῆς ὑπολήψεως.

διότι γάρ, φησί, περὶ τὰ τοιαῦτα ἡ φρόνησις, διὰ τοῦτο Περικλέα καὶ τοὺς κατὰ Περικλέα φρονίμους εἶναι ὑπολαμβάνομεν, ὅτι ἄνθρω- ποι ὄντες δύνανται θεωρεῖν τὰ ἑαυτοῖς ἀγαθὰ καὶ τὰ τοῖς ἄλλοις ἀνθρωποις ᾗ ἄνθρωποί εἰσι. ὑπολαμβάνομεν δὲ εἶναι τοιούτους τοὺς οἰκονομικοὺς καὶ πολιτικούς. οἵ τε γὰρ οἰκονομικοὶ τοιοῦτοί εἰσιν ὡς δύνασθαι θεωρεῖν τὰ ἑαυτοῖς καὶ τοῖς συνοικοῦσιν ἀγαθά, οἵ τε πολιτικοὶ ὡσαύτως τὰ ἑαυτοῖς καὶ τοῖς συμπολιτευομένοις, ὡς τὰ μὲν αἱρεῖσθαι, τὰ δὲ ἀποβάλλεσθαι, βάλλεσθαι, ἐκεῖνοι μὲν ἐν ἐλάττοσιν, οὗτοι δὲ ἐν μείζοσι τὴν ἔξιν ἐνδεικνύμενοι. διὸ καὶ οἱ πολιτικοὶ τῶν οἰκονομικῶν θαυμαστότεροι. ὥστε καὶ ὅταν οἱ σοφοὶ τὸ θεῖον φρόνιμον ὀνομάζωσιν ὡς ἐξ ἐκείνων τῶν οἰκονομι- κῶν καὶ πολιτικῶν ἀνδρῶν πρὸς ἀρχέτυπον ἐκεῖνο τὸ τῆς φρονήσεως ὄνομα μεταφέρουσι, σὺν λόγῳ καὶ τάξει καὶ ἁρμονίᾳ διοικοῦν καὶ σῶζον τὴν ἐξ αὐτῶν σύμπασαν ποίησιν. δεῖ ἄρα τοὺς ὀρθῶς οἰκονομεῖν καὶ πολιτεύεσθαι βουλομένους πρὸς ἐκεῖνο ποιεῖσθαι τὴν μίμησιν μετὰ πλείστης ἐπιστασίας στάσιας καὶ προσοχῆς, ἵνα σὺν τῷ ἀγαθῷ οἰκονομοῦντες καὶ πολιτευόμενοι ἑαυτοὺς τε καὶ ὅλας οἰκίας καὶ πόλεις σώζοιεν καὶ πρὸς τὸν ποιήσαντα θεὸν ἀποφέροιεν.

[*](p. 1140b11)

Ἔνθεν τοι καὶ τὴν σωφροσύνην νῆν τούτῳ προσαγορεύουσι τῷ ὀνόματι, ὡς σώζουσαν τὴν φρόνησιν. σώζει δὲ τὴν τοιαύτην ὑπόληψιν. οὐ γὰρ πᾶσαν ὑπόληψιν διαφθείρει, οὐδὲ διαστρέφει τὸ ἡδὺ καὶ τὸ λυπηρόν, οἷον ὅτι τὸ τρίγωνον δύο ὀρθαῖς ἴσας ἔχει ἢ οὐκ ἔχει, ἀλλὰ τὰς περὶ τὸ πρακτόν.

Ετι τὸ αὐτὸ βεβαιοῖ καὶ διὰ τοῦ τῆς σωφροσύνης ὀνόματος, λέγω δὲ τὸ ὅτι περὶ τὰ τῷ ἀνθρώπῳ ἀγαθὰ ἢ κακὰ ἕξις ἐστὶν ἡ φρόνησις. σωκαὶ [*](8 Ba et Arist. codd. LbOb: καὶ τοὺς Aribt. vulg. 9 ὅτι a: ὅτε Β 23 οἰκονομεῖν a: οἰκονομικοὺς Β 28 ἔνθεν τοι Β: ἔνθεν a et Aristoteles 28. 29 προσαγορεύουσι Β: προσαγορεύομεν a et Aristoteles 30 διαγθείρει a et Aristoteles: σώζει Β 31 δύο B: δυσὶν a et Aristoteles)

φροσύνη γὰρ εἴρηται παρὰ τὸ σώζειν τὴν φρόνησιν. μετὰ γοῦν τὸ ἐτυμολογῆσαι [*](92v) τὴν σωφροσύνην μεταλαμβάνει τὸ τῆς φρονήσεως ὄνομα εἰς τὴν ὑπόληψιν γενικωτέραν οὖσαν τῆς φρονήσεως. ὑπόληψις γὰρ ἥ τε δόξα καὶ ἡ ἐπιστήμη καὶ ἡ φρόνησις, ὡς εἰς γένος ἀναφερόμεναι τὴν ὑπόληψιν, καί φησι τὴν σωφροσύνην τὴν τοιαύτην ὑπόληψιν σώζειν μόνην, τὴν περὶ τὰ ἀνθρώπῳ ἀγαθὰ καταγινομένην ἢ τὰ κακά· ἀλλ’ οὐ πᾶσαν ἁπλῶς· καὶ δείκνυσι τοῦτο ἐκ τοῦ ἐναντίου, λέγω δὴ τοῦ μὴ σωφρονεῖν, ὅ ἐστιν ἡ τοῦ ἡδέος καὶ τοῦ λυπηροῦ ἐπικράτεια. οὐδὲ γὰρ τοῦτο ἀπόλλυσι πὰσαν ἣν ἄν τις εἴποι ὑπόληψιν, <οἶον ἵνα τις ἐρεῖ, ὅτι τὸ ἡδὺ καὶ τὸ ἐπικρατοῦντα ἔν τινι διαφθείρει καὶ διαστρέφει τὴν περὶ τοῦ τριγώνου ὑπόληψιν> ὥστε ἀληθοῦς ὄντος τοῦ δύο ὀρθαῖς ἴσας εἶναι τὰς γωνίας τοῦ, ὑπολαμβάνειν ὅτι οὔκ ἔχουσιν οὕτως, ἀλλὰ δύνανται εἶναι αἱ τρεῖς ὀρθαὶ ἢ ἄλλο τι ὃ εἰσάγει ἀπόφασιν τοῦ δύο ἔχειν ὀρθὰς τὸ τρίγωνον. οὐδεμίαν γὰρ ἂρ ἔχει κοινωνίαν τὸ κατ’ αἴσθησιν ἡδὺ καὶ λυπηρόν, περὶ ἃ ἡ σωφροσύνη καταγίνεται, πρὸς τὰ τοιαῦτα θεωρήματα καὶ τὰς περὶ αὐτῶν ὑπολήψεις, ἀλλὰ τὰ φθειρόμενα ὑπὸ τῆς κατ’ αἴσθησιν ἡδονῆς αἱ περὶ τὰ πρακτὰ ὑπολήψεις εἰσί. πρακτὰ δέ εἰσιν, ἃ πράττοντες καὶ μεταχειρι- ζόμενοι ἢ κατορθοῦμεν ἢ ἁμαρτάνομεν, τὸ μέν, ὅταν ἡ φρόνησις σώζηται, ο καὶ σωφρονεῖν ἐστι, τὸ δέ, ὅταν αὕτη μὴ σώζηται, ὅ ἐστι τὸ μὴ σωφρονεῖν. πονεῖν. καὶ σώζεται μή· ὅταν μήτε τῇ λειότητι τῆς ἡδονῆς ὁ λόγος νικᾶται μήτε τῇ τῆς λύπης τραχύτητι, ἀπόλλυται δέ, ὅταν ὁ λόγος τῇ συνεζευγμένῃ ἀλογίᾳ ἐνδίδωσιν, ὡς τὴν μὲν ἡδονὴν διώκειν διὰ τὴν ῥᾳστώνην καὶ ἄνεσιν, τὴν δὲ λύπην φεύγειν διὰ τὸ θλιβερὸν καὶ ἐπίπονον. ὃ ἐν τοῖς πολλοῖς τῶν ἀνθρώπων ἔστιν ἰδεῖν γινόμενον διὰ μὲν τὴν ἡδονὴν τὸ αἰσχρῶς ζῆν αἱρουμένοις, διὰ δὲ τὴν λύπην τὸ ζῆν σπουδαίως ἐκκλίνουσι. ταῦτα λέγων Ἀριστοτέλης δόξειεν ἄν μέχρι τῆς σωφρο|σύνης συνῆς ἱστᾶν [*](93r) καὶ τῶν κατ’ αὐτὴν πρακτῶν τὴν ἐνέργειαν τοῦ ὀρθοῦ λόγου καὶ τῆς φρονήσεως. τὸ γὰρ ἡδὺ καὶ τὸ λυπηρὸν μόνῃ δοκοῦσιν ὑποκεῖσθαι τῇ σω- φροσύνῃ, καὶ τούτων ἐπικρατοῦντος τοῦ λόγου κατορθοῦσθαι αὐτήν, νικωμένου δὲ ὑπ’ αὐτῶν, ἀκρασίαν καὶ ἀκολασίαν, ἕξεις ἀσχήμονας, ταῖς ψυ- χαῖς ἐπιγίνεσθαι. ἀλλὰ ποῦ θήσομεν ἀνδρείαν καὶ δικαιοσύνην, εἰ σωφροσύνη μόνη σώζει τὴν φρόνησιν; ἢ γὰρ ἄλλην τινὰ ἕξιν παρὰ τὴν φρόνησιν ἐπὶ τῶν δύο τούτων ζητήσομεν, ἥτις ἄξει τὰς ψυχὰς καὶ εἰς τὴν τούτων κα- τόρθωσιν, ἢ πᾶσαι σωφροσύναι ῥηθήσονται, καὶ ἔσται μία τῶν πρακτικῶν ἀρετῶν τὸ κῦρος ἁπασῶν ἔχουσα, ἀλλ’ οὐ τρεῖς ἔσονται κατὰ γένος, κα- θὼς παραδέδοται· λέγω δὴ ἀνδρεία δικαιοσύνη καὶ σωφροσύνη. τί δὴ πρὸς ταῦτά φαμεν; πρῶτα μέν, ὅτι ἀδελφαὶ ἀλλήλων αἱ ἀρεταὶ καὶ πολλὴν φέρουσι πρὸς ἀλλήλας τὴν ὁμοιότητα, ὥστε καὶ ἀλλήλαις συνεισφέρεσθαι [*](1. 2 ἐτυμολογῆσαι Β: ἑτοιμολογῆσαι a 4 ὡς B: om. a 6 πᾶσαν Β: πᾶσα a 9 εἴποι Β: εἴπη a οἶον—ὑπόληψιν (11) a: om. Β ἐπικρατοῦντα scripsi: ἐπικρατοῦντος a 11 ἴσας Β: ἴσαις a 14 τὸ κατ’ a: αὐτὸ κατ’ Β 20 τῆ λειότητι Β: τὴν λειότητα a 25 αἰσχρῶς ζῆν bis Β αἱρουμένοις scripsi: αἱρούμενοι Ba 27 λόγου B: om. a 32 παρὰ Β: περὶ a ’53 ζητήσομεν Β: ζητήσωμεν a 35 κατὰ γένος Β: κατὰ τὸ γένος a 37 φαμὲν Β: φατέον a 38 φέρουσαι Β: φέρουσι) ὡμολόγηνται· καὶ οὐδὲν θαυμαστόν, εἰ ὁ περὶ μιᾶς αὐτῶν λόγος παρεισάγει [*](93r) καὶ τὰς λοιπάς. δεύτερον ὅτι πολυειδῆ τὰ ἡδέα καὶ τὰ λυπηρὰ καὶ οὐ πάντα ταῖς πάσαις ὑπόκεινται, ὅταν εἰδικῶς αὐτῶν ἑκάστη λαμβάνηται, ἁπλῶς δὲ ἡδέα καὶ λυπηρὰ λεγόμενα καὶ ἡδονὴ καὶ λύπη ταῖς πάσαις ὑπόκεινται. διὰ τοῦτο καὶ καθόλου ὁ Ἀριστοτέλης, ὡς καὶ πρότερον εἴρηται, ἔφη ‘διὰ μὲν γὰρ τὴν ἡδονὴν τὰ φαῦλα αἱρούμεθα, διὰ δὲ τὴν λύπην, τῶν καλῶν ἀπεχόμεθα.᾿ λέγει δὲ καὶ Πλάτων’ ἐν Νόμοις· Νόμοις· ἕνα μὲν ἡμῶν ἑαυτῶν ἕκαστον τιθῶμεν, δύο δὲ κεκτημένον ἐν ταὐτῷ ξυμ- βούλω ἐναντίω τε καὶ ἄφρονε, ὣ προσαγογεύομεν ἡδονὴν καὶ λύπην;” ὡς τῆς ἡδονῆς καὶ τῆς λύπης παθῶν οὐσῶν κοινῶν καὶ ἀκολουθουσῶν ἐπὶ πράξεως πάσης, ἀφρόνων μὲν καλουμένων διὰ τὸ ἄλογον, συμβούλων δὲ τῷ ἀνθρώπῳ ὑπαρχουσῶν διὰ τὸ πανταχοῦ ὥσπερ ὑποτίθεσθαι τῷ ἀνθρώ- πω τὴν μὲν αἱρεῖσθαι, τῆς δὲ ἀπέχεσθαι. τρίτον δ’ ἐπὶ τούτοις οὐ τὴν εἰδικῶς σωφροσύνην ἐνταῦθα ὁ Ἀριστοτέλης εἶπεν ἀλλὰ τὴν κατὰ κοινοῦ λεγομένην ἐπὶ πασῶν ἀρετῶν. ἡ μὲν γὰρ εἰδικὴ σωφροσύνη ἡ ὡς μία λαμβανομένη τῶν πρακτικῶν ἀρετῶν, οὐχ’ ἁπλῶς περὶ πάντα τὰ ἡδέα καὶ λυπηρὰ <καταγίνεται, ἀλλὰ περὶ μόνα τὰ κατὰ γεῦσιν καὶ ἁφήν, εἰσὶ ἕτερα ἡδέα καὶ λυπηρά>, περὶ ἃ ἡ ἀνδρεία. εἰ γὰρ καὶ τὰ φοβερὰ θαρσαλέα ὑποκείμενα ταύτῃ λέγονται, ἀλλά γε καὶ τούτοις ἡδοναὶ καὶ λύπαι συναναφαίνονται. θαρροῦμεν γὰρ εὑρεῖν ἡδέα ἐλπίζοντες, δεδοίκαμεν δὲ λυπηρὰ ὑποπτεύοντες, ἀλλ’ οὐδ’ ἡ δικαιοσύνη ἐκτὸς ἡδέων καὶ λυπηρῶν. πηρῶν. ἀδικεῖ γὰρ ὁ ἀδικῶν ἐν νοῖς τε καὶ συναλλάγμασιν, ἡδύ τι ἑαυτῶ περιποιήσασθαι προθυμούμενος, καὶ μηχανᾶται μὴ ἀφαιρεθῆναί τι προσὸν καὶ πάντα τὴν λύπην ἐκκλίνων, ἣν ἡ τοῦ προσόντος αὐτῷ περιποιεῖται ποιεῖται ἀφαίρεσις. ὁ δὲ δίκαιος ὄνον τὸ δικαιοπραγεῖν τέλος ἑαυτῷ τι- θέμενος τῆς βιώσεως πάντα τὰ τοιαῦτα ἡδέα καὶ λυπηρὰ παρὰ φαῦλον ἡγούμενος, μόνου τοῦ δικαίου ἀντιλαμβάνεται. ὁ μὲν οὖν ἐπὶ πάντων ἁπλῶς ἡδέων καὶ λυπηρῶν τὴν τοῦ λογιζομένου μορίου τῆς ψυχῆς φυσικὴν τηρῶν ἐπικράτειαν, ὡς ὑπὸ μηδεμιᾶς ἡδονῆς ἢ λύπης αὐτὸ κατακυριεύεσθαι, εἴη ἄν οὗτος ὁ ἀπλῶς σώφρων ὡς σῴαν ἔχων τὴν φρόνησιν καὶ ταῖς ἀρεταῖς ἀπάσαις κοσμούμενος, εἰδικῶς δ’ ἄν λέ.γοιτο σώφρων ὁ τοῖς κατὰ γεῦσιν καὶ ἁφὴν ἡδέσιν οὐδαμῶς ὑποκείμενος καὶ αὐτὸς ταῦτα τῷ λογιζομένῳ ὑποτιθέμενος καὶ τὴν αὐτῶν ἀεὶ παρατάσσων δυσγένειαν, ὡς ἂν μηδέποτέ τι αὐτῶν τὴν εὐγένειαν καταχράνῃ τοῦ κρείττονος. ὥστε ὁ ὖ· Ἀριστοτέλης ἐνταῦθα σωφροσύνην οὐ τὴν εἰδικὴν εἴληφεν ἀλλὰ τὴν κοινὴν καὶ πασῶν ἐξακουομένην τῶν ἀρετῶν. καὶ οὐ μόνον ἐπὶ σωφροσύνης τὸ κοινὸν καὶ εἰδικὸν εὑρίσκομεν παραλαμβανόμενον. ἀλλ’ ἔστι τοῦτο καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων εὑρεῖν. ἥ τε γὰρ δικαιοσύνη λέγεται μὲν εἰδικῶς ἡ ἐπὶ τῶν συναλλαγμάτων κατορθουμένη καὶ τῶν διανομῶν. λέγεται δὲ καὶ κοινῶς οὐ μόνον παρὰ τῷ Ἀριστοτέλη ἀλλὰ καὶ παρὰ τοῖς ἄλλοις σοφοῖς, ἣ καὶ [*](1 ὁμολόγηνται Ba 5 πρότερον] ΙΙ 2 p. 1104b9 7 Πλάτων ἐν Νόμοις] 1 p. 644 c 8 ἕκαστον αὐτὸν Plato 13 τῆς Β: τὴν a 17 καταγίνεται — λυτῆρά (18) a: om. Β 22 τε Β: om. a 33 παρατάσσων Β: ὑποτάσσων a) νομιμότης ὠνόμασται τὰ παρὰ πασῶν ἀρετῶν τηροῦσα θεσμὰ καὶ νόμιμα, [*](93r) φυσικά τε ὁμοῦ καὶ πολιτικά. τὸ γὰρ τηρεῖν τὸ οἰκεῖον τῶν τῆς ψυχῆς ἑκάστου μορίων, ὡς τὸν λόγον μὲν ἔχειν τῶν παθῶν κυριεύοντα καὶ τὴν οἰκείαν οὕτως τηροῦντα εὐγένειαν, θυμὸν δὲ τῷ μὲν λόγῳ ὑπείκοντα ὡς κυρίῳ καὶ βασιλεῖ, τὴν δὲ ἐπιθυμίαν ὑποτάσσοντι καὶ πείθοντι συνυπείκειν αὐτῷ τῷ λαχόντι βασιλεύειν ἐκ φύσεως τῆς ἀπλῶς δικαιοσύνης, δι- καίως ἄν τις θεῖτο ἴδιον μάλιστα. ἕπεται δὲ τῇ τοιαύτῃ ἕξει καὶ περὶ τὰ πολιτικὰ δίκαια ἐξ ἀνάγκης ἀκρίβεια καὶ κατόρθωσις. ἀλλὰ καὶ ἀνδρείαν πῶς οὐκ ἄν τις ἐρεῖ κοινῶς τε καὶ ἰδίως ἄξιον λέγεσθαι; τὸ γὰρ ἀπλῶς πρὸς πάντα τὰ πάθη γενναίως ἐνίστασθαι καὶ ἀντωπεῖν ἀσκαρδα- μυκτὶ τῷ τῆς ψυχῆς ὄμματι πρὸς πάσας καὶ παντοίας αὐτῶν προσβολάς, ἀλλὰ καὶ αὐτὴν τῶν ἀναγκαίων τὴν ἔνδειαν παρ’ οὐδὲν ἡγεῖσθαι καὶ τῆς ζωῆς ἀφειδεῖν ὡς μηδενὶ τῶν παραλόγων ὑποπεσεῖν, πῶς οὐκ ἔστιν εὐτολ- μίας οἰκειότατον μάλα καὶ τῆς κατὰ ψυχὴν γενναιότητος. ἔνθεν οἶμαι καὶ τὸ ἀντακόλουθον ἀλλήλαις περὶ αὐτῶν εἴρηται. ὀρθῶς ἄρα Ἀριστοτέλης κοινότερον ἐνταῦθα λαμβάνων τὴν σωφροσύνην σώζουσαν αὐτὴν τὴν φρόνησιν εἴρηκεν, ὡς τῇ ἑαυτῆς κατορθώσει τὸ ἐλεύθερον τηροῦσαν καὶ ἀκατάπτωτον τῶν τῆς ψυχῆς μορίων τῷ κρείττονι. ὅρα δὲ ὅτι καὶ εἰπὼν μὴ πᾶσαν ὑπόληψιν διαστρέφειν τὸ ἡδὺ καὶ λυπηρὸν ἀλλὰ τὰς περὶ τὸ πρακτόν, καθόλου τοῦτο εἶπεν. οὐ γὰρ τὸ κατὰ τὴν εἰδικὴν σωφροσύνην πρακτὸν μόνον πρακτόν ἐστιν, ἀλλὰ τὰ κατὰ πᾶσαν τὴν πρακτικὴν ἀρετὴν κατορθούμενα πρακτὰ ἀγαθὰ κοινῶς ἐστί τε καὶ ὀνομάζεται.

[*](93v)[*](p. 1140b16)

Αἱ μὲν γὰρ ἀρχαὶ τῶν πρακτῶν τὸ οὗ ἕνεκα τὰ πρα- κτά· τῷ δὲ διεφθαρμένῳ δι’ ἡδονὴν ἢ λύπην ο ὒ φανεῖται ἀρχή, οὐδὲ δεῖν τούτου ἕνεκα οὐδὲ διὰ τοῦθ’ αἱρεῖσθαι πάντα καὶ πράττειν· ἔστι γὰρ ἡ κακία φθαρτικὴ ἀρχῆς· ὥστ’ ἀνάγκη τὴν φρόνησιν ἕξιν εἷναι μετὰ λόγου ἀληθῆ, περὶ τὰ ἀνθρώπινα ἀγαθὰ πρακτικήν.

Δείκνυσι πῶς ἡ σωφροσύνη περὶ ἡδονὰς καταγινομένη καὶ λύπας <τὴν φρόνησιν> τῇ ψυχῇ σώζει, καί φησιν ὡς αἱ ἀρχαὶ τῶν πρακτῶν τὰ τελικά ἐστιν αἴτια. εἰς ταῦτα γὰρ ἀφορῶντες καὶ ταῦτα ἑαυτοῖς ὡς ἐφετὰ προτιθέμενοι πρό- τερον, οὕτως ἐπιχειροῦμεν ταῖς πράξεσι. πρακτὰ δέ φησι τὰ κατορθούμενα διὰ πράξεων ἐνεργήματα, ὧν ἕκαστον διά τι τέλος ἐνεργεῖται, ἢ ἁπλῶς ἀγαθὸν ἢ δοκοῦν ἀγαθόν. ᾧ οὖν τῶν ἀνθρώπων ὁ λόγος ὑπὸ ἡδονῆς ἢ λύπης κατακρατούμενος διαφθείρεται ὥσπερ ὀφθαλμὸς ὢν τῆς ψυχῆς ὑπὸ τοῦ κατακρατοῦντος τυφλώττεται πάθους, καὶ οὐχ ὁρᾷ τὴν ἀρχὴν εὐθύς, ἤτοι τὸ τελικὸν αἴτιον, ἀλλὰ δεῖ αὐτῷ μελέτης, ἵνα ἀνανήψῃ ἀπὸ τοῦ [*](1 παρά Β: περὶ a 5 ὑποτάσσοντι καὶ πείθοντι a: πατάσσοντα καὶ πείθοντα Β 6. 7 δικαίως Ba: δικαιοσύνης? 7 θεῖτο Β: θῆ τὸ a δὲ Β: δὴ α 24 οὐ Β: εὐθὺς οὐ a et Aristoteles φανεῖται Ba: φαίνεται Aristoteles 24. 25 ἀρχὴ Β et Arist. codd. KbMb: ἡ ἀρχὴ a et Arist, vulg. 25 ἕνεκα Ba et Arist. codd. K b M b O b: ἕνεκεν Arist. vulg. 21). 30 τὴν φρόνησιν addidi: om. Ba)

πάθους καὶ ἀπλανῶς ἐντρανίσῃ τῷ ἀγαθῷ. ἀπείργει δὲ καὶ τούτου ἡ [*](93v) ἐμπαθὴς διάθεσις ὀκνηρὸν ποιοῦσα τὸν ὑπὸ ταύτης κρατούμενον πρὸς τὴν ἔρευναν, ὥστε καὶ πεπλανημένως ἔχει περὶ τὴν ὄρεξιν καὶ ἄλλου ἀντ’ ἄλλου ἐφίεται καὶ περιπίπτει τῷ χείρονι. τὸ δὲ οὐδὲ δεῖν τούτου ἕνεκα οὐδὲ διὰ τοῦθ’ αἱρεῖσθαι πάντα καὶ πράττειν δεῖ νοεῖν ἐξακούοντας τὸ οὐ φανεῖται. τῷ γὰρ δι’ ἡδονὴν ἢ λύπην διεφθαρμένῳ τὸν νοῦν οὔθ’ ἡ ἀρχὴ φαίνεται, ἤτοι τὸ τελικὸν αἴτιον οὔτε τὸ δεῖν ἕνεκα τοῦδε τοῦ τέλους, καὶ διὰ τοῦτο πάνθ’ αἱρεῖσθαι καὶ πράττειν, ἵνα τοῦ ὄντως ἀγαθοῦ τέλους ἐπιτευξώμεθα. ἡ γὰρ κακία φθαρτικὴ τοὐ τέλους, ἤτοι κρυπτική τις, ποιοῦσα μηδὲ εἶναι δοκεῖν τὸ ἀγαθὸν παρὰ τὸ ἐμπα- θὲς διὰ τοῦ πάθους ὡς σκότους βαθέος αὐτὸ ἀφανίζουσα. ταῦτα εἰπὼν ἐπάγει πάλιν τὸν ὅρον φρονήσεως ὡς συμπέρασμα τοὐ συστάντος ἐπιχειρήματος, ἐκ τοὐ τῆς σωφροσύνης ὀνόματος ὡς ἀναγκαίως ἑπομένου τοῦ τὴν φρόνησιν ἕξιν εἶναι μετὰ λόγου ἀληθοῦς περὶ τὰ ἀνθρώπινα ἀγαθὰ πρακτικήν. μετὰ λόγου μέν, ὅτι πᾶσα πρᾶξις ἀνθρώπου μετὰ λόγου· σύνεστι γὰρ ὁ λόγος τῷ ἀνθρώπῳ ἐν πάσαις πράξεσιν· ἢ μᾶλλον ὁ λόγος ὁ πράττων ἐστίν, ἐπεὶ καὶ κατὰ τὸν λόγον ὁ ἄνθρωπος· τὰ γὰρ πάθη κοινὰ καὶ τοῖς ἀλόγοις· πλὴν ἔνθα μὲν τηρεῖται ἡ φρόνησις σώφρονος ὄντος τοῦ πράττοντος, ἀληθὴς καὶ ὁ λόγος, ἅτε καὶ κρίνων περὶ τοῦ τέλους ὀρθῶς, ἔνθα δὲ μὴ τηρεῖται, ψευδής, ὅτι καὶ πλανώμενος τὸ μὴ ἀγαθὸν αἱρεῖται ὡς ἀγαθόν. διὰ τοῦτο καὶ τῷ μετὰ λόγου τὸ ἀλη- θοῦς προστέθεικεν, ὡς ψευδοῦς ὄντος τοὐ λόγου παρὰ τῷ πλάνητι. τὸ δὲ πρακτικὴν διὰ τὴν προαίρεσιν. δεῖ γὰρ προαιρέσεως, ἵνα πρᾶξις γένηται· ἄνευ γὰρ προαιρέσεως θεωρῶν ὁ λόγος τὸ ἀληθὲς θεωρητικὸς μόνον ἐστίν, οὐ πρακτικός.

[*](p. 1140b21)

Ἀλλὰ μὴν τέχνης μὲν ἔστιν ἀρετή, φρονήσεως δ’ ουκ εστιν.

Ἕτερον ἐπιχείρημα, διιστῶν καὶ αὐτὸ ἀπὸ τῆς τέχνης τὴν φρόνησιν. δι’ ὧν μὲν γὰρ εἶπε πρότερον, τὴν πρὸς τὴν ἐπιστήμην αὐτῆς συνεστησατο ἑτερότητα. δι’ ὧν δὲ μετ’ ἐκεῖνά φησι τὴν πρὸς τὴν τέχνην διαφορὰν αὐτῆς παριστάναι, δυνάμει οὖν τοῦτό φησιν, ὅτι ἡ μὲν φρόνησις ἀρετή, ἡ δὲ τέχνη οὕ· οὐκ ἄρα τέχνη ἡ φρόνησις, πόθεν δέ, ὅτι οὐκ ἀρετὴ ἡ τέχνη καὶ ὅτι ἡ φρόνησις ἀρετή; ὅτι τῆς μὲν τέχνης ἐστὶν ἀρετή, τῆ, τῆς δὲ φρονήσεως οὐκ ἔστιν, ἀρετὴ δὲ τέχνης καὶ τεχνίτου τὸ εὕτεχνον καὶ τὸ περὶ τὰ οἰκεῖα ἔργα καὶ τὰς πράξει κατορθωτικὸν τῶν δε- όντων. ἔστι γὰρ ἁμαρτάνειν τὸν τεχνίτην ἢ δι’ ἀμέλειαν καὶ ῥᾳθυμίαν τὴν περὶ τὰ τεχνητὰ ἢ διὰ τὸ μὴ τέλειον εἶναι περὶ ἃ ἐνεργεῖ καὶ ἐνερἐντρανήση [*](1 Ba 8 τοῦδε Β: του a 9 τέλους Β: τέλος a 14 ἀληθοῦς Ba etArist. Mb; ἀληθῆ Aiist. viilg. 20 ψευδής Β: ψεῦδος a 23 πρακτικὴν Β: πρακτι- κὸν a 29 αὐτῆς Β: αὐτὴν a 30 ἐκεῖνα Β: ἐκείνην a 31 παριστᾶναι a: παριστᾷ Β 34 τέχνης καὶ τεχνίτου Β: τέχνη, καὶ τεχνίτην a)

γάζεται, φρονίμου δὲ ἁμαρτία ᾗ φρόνιμος οὐκ ἔστι, διὰ τοῦτο οὐδὲ κακία, [*](93v) ὥστε οὐδὲ ἀρετὴ φρονήσεως, ἀλλ’ αὐτὸ τοῦτο ἡ φρόνησις ἀρετή· ἀρετὴν δὲ ἀρετῆς εἶναι οὐκ ἐνδέχεται, ὡς οὐδὲ κινήσεως κίνησιν, οὐδὲ γενέσεως γένεσιν, ἵνα μὴ ἐπ’ ἄπειρον ἡ πρόβασις γίνοιτο.

[*](p. 1140b22)

Καὶ ἐν μὲν τέχνῃ ὁ ἑκὼν ἁμαρτάνων αἱρετώτερος, περὶ δὲ φρόνησιν ἧττον, ὡς καὶ περὶ τὰς ἀρετάς.

Ἔτι τὸ αὐτὸ κατασκευάζει, ὅτι ἑτερογενῆ ἀλλήλων ἡ φρόνησις καὶ ἡ τέχνη, ὡς τὴν μὲν φρόνησιν εἶναι ἀρετήν, τὴν δὲ τέχνην οὔ. εἰ δὲ ἑτερογενῆ, καὶ ἑτεροειδῆ ἐξ ἀνάγκης. τὰ γὰρ τῷ γένει ἕτερα καὶ τῷ εἴδει ἕτερα. ὁ δὲ λόγος τοιοῦτος· ἐν μὲν τῇ τέχνῃ εἴ τις ἑκὼν ἁμαρτάνει, αἱρετώτερος τοῦ ἄκοντος ἁμαρτάνοντος, οἷον εἰ ζωγράφος ἢ ἀνδριαντοποιὸς ἢ οἰκοδόμος κατορθωτικὸς ὢν περὶ τὴν οἰκείαν τέχνην ἁμαρτάνει, ἑκὼν καὶ ἀτέχνως ἢ κακοτέχνως τὸ οἰκεῖον ἔργον ἐργάζεται, καταφρονητικῶς ἢ ἀμελητικῶς αὐτὸ μετερχόμενος ἢ διὰ μισθοῦ τυχὸν ἀποστέρησιν ἤ τι τοιοῦτον ἕτερον. αἱρετώτερος γὰρ ἂν εἴη οὗτος τοῦ δι’ ἀτεχνίαν ἀκουσίως ἀποτυγχάνοντος. αἵρεσιν γάρ τις λαμβάνων, ᾧ ἄν βούλοιτό τις ἀμφ’ ἀμφοτέρων εἰς οἰκεῖον ἔργον χρήσασθαι, οὐδέποτ’ ἂν προκρινεῖ τοῦ ἐντέχνου τὸν ἄτεχνον, ἀλλὰ προκρίνας τὸν εὔτεχνον χρήσαιτ’ ἄν αὐτῷ καλῶς, τὸ τῆς καταφρονήσεως ἐξελὼν αἴτιον, καὶ πείσαι ἂν αὐτὸν ὀρθῶς τῇ τέχνῃ χρησάμενον καὶ κατωρθωμένον τὸ ἔργον ἀποτελέσαι· καὶ ἐν μὲν τῇ τέχνῃ οὕτω, περὶ δὲ φρόνησιν οὐχ οὕτως. ὁ γὰρ ὡς φρόνιμος ἐνεργῶν, εἶτα ἑκὼν ἁμαρτάνων, ἢ πρὸς τοὐναντίον τοῦ τέλους ἀπένευσεν ἀντὶ τοῦ ἀγα- θοῦ τὸ κακὸν ἑλόμενος ἢ τὸν τρόπον τῆς ἐπιτεύξεως | καταλείψας τὴν [*](94r) πρὸς τοὐναντίον ἄγουσαν ὁδὸν προτετίμηκε, καὶ εἴη ἀν’ ἑκατέρωθεν πονηρὸς καὶ κακόβουλος, καὶ διὰ τοῦτο φευκτός, οὐχ αἱρετός. τοῦτο δὲ καὶ περὶ πάσας τὰς ἀρετάς, ὥστε ἡ φρόνησις ἀρετή, ὅτι τὸ τῶν ἀρετῶν ἴδιον ταύτῃ πρόσεστιν, ἡ δὲ τέχνη οὐκ ἀρετή, ὅτι μηδὲ κατὰ τὸ αὐτῶν ἴδιον ταύταις κοινωνεῖ. ἀρετὴ ἄρα, οὐ τέχνη ἡ φρόνησις. τὸ δὲ ἧττον ἢ ἀν- τὶ τοῦ οὐδαμῶς εἴληπται, ὡς ἡ τῆς λέξεως ἔδειξε διασάφησις, ἢ ἀντὶ τοῦ ἔλαττον, ὡς ἐνδέχεσθαί ποτε καὶ τὸν φρόνιμον εἷναι αἱρετὸν ἑκόντα ἁμαρτάνοντα· οἷον ὡς ὅταν ἐξ ἑτέρων τις τὸ γένος ἔχων εἰς ἑτέρους καὶ ἀλλοτρίους κατασχεθῇ δορυάλωτος, εἶτα φρόνιμος καὶ γενναῖος ἀποφανθεὶς καταπιστευθῇ τὴν ἀρχὴν παρὰ τῶν κατασχόντων ἐν τῷ πρὸς τοὺς οἰκείους πολέμῳ καὶ ἑκουσίως τὴν ἧτταν τῶν κατεχόντων ἐπιτηδεύσαιτο. εἴη γὰρ ἄν οὗτος ἁμαρτάνων αἱρετώτερος τοῖς ὁμογενέσιν, οἷς ἑκουσίως τῆς νίκης παρακεχωρηκεν.

[*](3 ὡς Ba: ὥσπερ Aristoteles 6 rhesis usque ad οὐ τέχνη (p. 1140b25) a)[*](p. 1140b24)

Δυοῖν δ’ ὄντοιν μεροῖν τῆς ψυχῆς τῶν λόγον ἐχόντων, [*](94r) θατέρου ἂν εἴη ἀρετή, τοῦ δοξαστικοῦ· ἥ τε γὰρ δόξα περὶ τὸ ἐνδεχόμενον ἄλλως ἔχειν ἐστὶ καὶ ἡ φρόνησις.

Τί μὲν οὖν ἐστι φρόνησις καὶ τί διαφέρει τέχνης καὶ ἐπιστήμης, εἶπεν ἱκανῶς. διαφόρων δὲ μορίων ἢ δυνάμεων οὐσῶν τῆς ψυχῆς, πα· δίδωσιν ἐνταυθοῖ, ἐν ποίῳ τούτων ἡ φρόνησις ὑφέστηκε. διαιρεῖ δὴ τὸν λόγον ἦς ψυχῆς εἰς δύο, διανοητικὸν καὶ δοξαστικόν, ὡς τοὐ νοῦ ὄντος ἐπέκεινα τῆς ψυχῆς. εἰ γὰρ καὶ νοερὰν λέγει τὴν ψυχὴν καὶ νοῦν ὑπάρχειν φησὶν ἐν αὐτῇ, ἀλλ’ οὐκ οὐσιωδῶς ὑπάρχειν ἐν αὐτῇ τὸν νοῦν τίθεται, ἀλλά γε κτητὸν καὶ ὡς ἕξιν ἐπιγινόμενον, καθὰ καὶ πρότερον εἴρηται. διὰ τοῦτο καὶ ταῖς ἀληθευτικαῖς ἕξεσιν αὐτὸν συνηρίθμησεν, ὁρῶν αὐτὸν καὶ κτώμενον ἔξωθεν καὶ ἀποβαλλόμενον. καθαρὰ γὰρ γενομένη καὶ ἐλευθέρα τῶν παθῶν ἡ ψυχή, ἐλλάμπεται μὲν τῇ πρὸς νοῦν γειτνιάσει, δέχεται δὲ ἐκεῖθεν τὸ νοερῶς ἐνεργεῖν, καὶ οὕτω τὴν τῶν ὄντων προσλαμβάνει κατάληψιν ἁπλαῖς ἐπιβολαῖς ἐφαπτομένη αὐτῶν, οὐκ ἀθρόον ὡς ὁ κύριος νοῦς οὐδὲ πάντων ὁμοῦ, ἀλλὰ καθ’ ἓν ἕκαστον αὐτῶν τὸν νοῦν περιχορεύουσα καὶ ἐξ ἑτέρων τῶν ὑπ’ αὐτοῦ νοουμένων εἰς ἕτερον μετα- βαίνουσα. δείκνυσι τοίνυν τῷ δοξαστικῷ μέρει ἵης ψυχῆς τὴν φρόνησιν γίνεσθαι ἐκ τοῦ ἀμφοτέρας ταύτας, τὴν δόξαν καὶ τὴν φρόνησιν, περὶ τὰ ἐνδεχόμενα καταγίνεσθαι, τὴν μὲν ὡς μέρος τῆς ψυχῆς, τὴν δόξαν, τὴν δὲ φρόνησιν ὡς ἕξιν. καταγινομένη γὰρ ἡ ψυχὴ κατὰ τὸ αὐτῆς δοξαστι- κὸν περὶ τὰ ἐνδεχόμενα καὶ ταῖς περὶ ταῦτα ἐνεργείαις χρονίως ἐνδιατρίβουσα ἐκ τῆς ἐν τούτοις πολυπειρίας, εἰς ἕξιν εἶσι φρονήσεως καὶ κατορ- θοῖ ἐνδεχομένως ἃ κατορθοῖ, διὸ καὶ οὐδ’ ἀεὶ ἐφικνεῖται τῶν προκειμένων τελῶν, ἀλλ’ ἔστιν οὗ καὶ ἀποτυγχάνει. ἱκανὸν γὰρ ταῖς περὶ τὰ ἐνδεχόμενα καταγινομέναις δυνάμεσι καὶ ἕξεσι τῆς ψυχῆς καὶ τὸ ὡς ἐπὶ τὸ πο- λὺ ἐφικνεῖσθαι τῶν προκειμένων, τὸ δέ γε ἐπιστημονικόν, ἐπεὶ περὶ τὰ ἀναγκαῖα ποιεῖται τὴν ἐνέργειαν, διὰ τοῦτο καὶ ἀναγκαῖα ἔχει τὰ τέλη καὶ ἀπαράβατα.

[*](p. 1140b28)

Ἀλλὰ μὴν οὐδ’ ἕξις μετὰ λόγου μόνον, σημεῖον δ’ ὅτι λήθη τῆς μὲν τοιαύτης ἕξεως ἐστι, φρονήσεως δ’ οὐκ εστιν.

Τὴν μὲν ἐπιστήμην καὶ τὴν φρόνησιν δι’ ὀλίγων ἀπ’ ἀλλήλων διέ- στησεν, ὡς τῶν ὑποκειμένων ἀμφοτέραις αὐταῖς τῷ πολὺ διαφέρειν πρὸς [*](1 δυοῖν a et Aristoteles: δυσὶν Β 2 θατέρου Β et Aristoteles: θάτερον a 3 ἐστὶ Ba: om. Aristoteles 8. 9 ὑπάρχειν scripsi: ὑπάρχει Ba 11 ἀληθευτικαῖς Β: ἀριθμητικαῖς a 13 ἐλλάμπεται Β: λάμπεται a 15 ἀθρόον B: ἀθρόως a 22 χρονίως B: χρονικῶς a 30 μόνον Aristoteles: μόνου Ba 31 post ἐστι iterum λήθη ins. B)

ἄλληλα, ἱκανῶν ὄντων καὶ τὸ τῶν ἕξεων τούτων παριστάνειν διάφορον. [*](94r) ἐπεὶ δὲ ἡ φρόνησις καὶ ἡ τέχνη αμφω περὶ τα ενοεχομενα καταγινονται, τὸ ὁμογενὲς τῶν ὑποκειμένων πολλὴν ποιεῖται τὴν σύγχυσιν τῆς τῶν ἕξεων διαστάσεως. διὰ τοῦτο καὶ πλειόνων αὐτῷ λόγων ἐδέησε πρὸς τὸ δηλῶσαι τὴν τούτων διαφοράν, ἐφ’ ᾧ καὶ πρὸ τοῦ ἀποδοῦναι τὸν ὅρον τῆς φρο- νήσεως πολλὰς ἔδειξεν ἀνομοιότητας ὑπαρχούσας αὐταῖς, προστίθησι δὲ καὶ ἔτι μετὰ τὴν τοῦ ὅρου ἀπόδοσιν. κοινὸν μὲν γάρ φησιν ἕξουσιν ἄμφω τὸ ἕξεις εἶναι μετὰ λόγου, ἀλλ’ ἡ φρόνησις οὐ τοῦτο μόνον ἔχει ἀλλ’ ἔστιν ἔτι καὶ περὶ τὰ ἀνθρώπινα ἀγαθὰ πρακτική, ὃ μόνης αὐτῆς ἴδιον ἀλλ’ οὐ καὶ τῇ τέχνῃ κοινόν, ᾧ ἕπεται καὶ ἕτερον γνώρισμα τῆς τούτων διαφορᾶς, τὸ τῆς μὲν τέχνης λήθην γίνεσθαι τῇ ψυχῇ, τῆς δὲ φρονήσεως οὐχί. τοῦτο δὲ γίνεται διὰ τὸ κατὰ μὲν τὴν τέχνην μὴ ἀεὶ ἐνεργεῖν, κα- τὰ δὲ τὴν φρόνησιν δὴ ἀεί. τὰ γὰρ ὑποκείμενα τῇ φρονήσει ἀεὶ πρόκειται τῷ ἀνθρώπω, καὶ δεῖ αὐτὸν τοῖς προσήκουσι χρῆσθαι τρόποις ὡς φρόνιμον ἀεί, ἵνα ἐπιτυγχάνῃ αὐτῶν. τὸ γὰρ ἐν ἀρετῇ ζῆν διὰ παντός ἐστι τῇ φύσει τῶν ἀνθρώπων ἐποφειλόμενον καὶ πανταχοῦ καὶ ἐν πάσαις ἐνεργείαις καὶ πᾶσι πάθεσιν. ὧν πάντων ἔξω ποτὲ γενέσθαι κατὰ τὸν βίον τῇ φύσει τῶν ἀνθρώπων ἀδύνατον, ἐν οἷς ἅπασι δεῖ τῆς φρονήσεως. διὰ τοῦτο τῆς μὲν τέχνης γίνεται λήθη, οὐχὶ δὲ καὶ τῆς φρονήσεως διὰ τὸ κτὰ μὲν τὴν φρόνησιν ἐνεργεῖν ἀεί, κατὰ δὲ τὴν τέχνην οὐχί. διὸ καὶ πολλάκις χρονίως ὁ τεχνίτης τῆς τέχνης ἀνακοπτόμενος ἢ παντελῶς ἢ ἐν μέρει αὐτῆς ἐπιλανθάνεται.

[*](p. 1140b31)

Ἐπεὶ δ’ ἡ ἐπιστήμη περὶ τῶν καθόλου ἐστὶν ὑπόληψις καὶ τῶν ἐξ ἀνάγκης ὄντων, εἰσὶ δ’ ἀρχαὶ τῶν ἀποδεικτῶν καὶ πάσης ἐπιστήμης μετὰ λόγου γὰρ ἡ ἐπιστήμη) τῆς ἀρχῆς τοὐ ἐπιστητοῦ οὔτ’ ἄν εἴη ἐπιστήμη οὔτε τέχνη οὔτε φρόνη- σις· τὸ μὲν γὰρ ἐπιστητὸν ἀποδεικτόν, αἱ δὲ τυγχάνουσιν ’σαι περὶ τὰ ἐνδεχόμενα ἄλλως ἔχειν.

Περὶ τῶν τριῶν ἀληθευτικῶν ἕξεων διδάξας ἤδη ὁ Ἀριστοτέλης, τέχνης ἐπιστήμης φρονήσεως, προ|τίθεται νῦν παραδοῦναι ἡμῖν περὶ τῶν [*](94r) δύο τῶν ἐπιλοίπων, ἤτοι σοφίας καὶ νοῦ. καὶ ποιεῖται τὴν ἀρχὴν τῆς περὶ τούτων διδασκαλίας ἀπὸ τῶν ἐπιστημονικῶν ἀρχῶν, ἵνα ἐκ τούτων παραστήσῃ ἡμῖν τὴν τῶν προκειμένων ἕξεων ἔννοιαν. τὰ γὰρ ἀξιώματα ἀρχαὶ ὄντα τῶν ἐπιστημῶν ἀπηχήματά εἰσι τοῦ νοῦ. ἐνεργεῖ γὰρ περὶ ταῦτα ἡ ψυχὴ νοοειδῶς, τουτέστι κατὰ μίμησιν τοῦ κυρίως νοῦ ἁπλαῖς καὶ ἀσυλλογίστοις ἐπιβολαῖς αὐτοῖς ἐπιβάλλουσα, καὶ ὑπὲρ συλλογισμὸν ἅπαντα τὴν αὐτῶν ποιουμένη κατάληψιν. ὅτι μὲν οὗν περὶ τῶν καθόλου ἡ ἐπι- στήμη, δῆλον ἐντεῦθεν. ἡ αἴσθησις γὰρ περὶ τὰ καθ’ ἕκαστα ἐν ὑποκειμέκαταγίνονται [*](2 καταγίνονται Β: καταγίνεται a 5 τούτων a: τούτου Β 26 εἴη ἐπιστήμη B: ἐπιστήμη εἴη a et Aristoteles 37 38 τῶν καθόλου ἡ ἐπιστήμη a: τὴν καθόλου ἐπιστήμην Β)

νῷ τε οὖσα, τῷ κοινῷ αἰσθητηρίῳ καὶ ὀργάνοις χρωμένη, δι’ ὧν πρὸς [*](94v) ἕκαστον οἰκείως τῶν αἰσθητῶν ἐνεργεῖ, ἡ δὲ ἐπιστήμη κατὰ διάνοιαν ἕξις ἐστίν, ἕτερον δὲ τῆς αἰσθήσεως ἡ διάνοια, καὶ πολὺ ἀλλήλων αὗται διε- στήκατον. εἰ τοίνυν ἡ αἴσθησις περὶ τὰ καθ’ ἕκαστα, ἡ ἐπιστήμη οὐ περὶ τὰ καθ’ ἕκαστα· εἰ δὲ μὴ περὶ τὰ καθ’ ἕκαστα περὶ τὰ καθόλου ἄρα. πᾶν γὰρ τὸ λαμβανόμενον πρᾶγμα ἢ ὡς καθόλου λαμβάνεται ἢ ὡς καθ’ ἕκαστον, καὶ μεταξὺ τούτων οὐκ ἔστιν οὐθέν. ἐπεὶ καὶ ὅταν περὶ τῶν μοναδικῶν ἡ ἐπιστήμη ἐξήταζεν, οἷον τυχὸν ἡλίου καὶ σελήνης εἰ ἐκλείπουσιν ἢ διὰ τί ἐκλείπουσιν, οὐχ ὡς περὶ ἑνός τινος τὰς ἀποδείξεις ποιεῖται, ἀλλ’ ὡς οὕτως τοῦ ἀποδεικνυομένου ἔχοντος, κἄν μυρίαι ἦσαν σελῆναι κἄν μυρίοι ἥλιοι. ὅτι δὲ καὶ περὶ τῶν ἐξ ἀνάγκης ὄντων ἡ ἐπιστήμη, καὶ τοῦτο εἴρηται πρότερον, ὅτι δὲ καὶ ἀρχαὶ τῶν ἀποδεικτῶν, ἤτοι τῶν δι’ ἀποδείξεως συνισταμένων συμπερασμάτων καὶ πάσης ἐπίστη μὴς, οὐδὲ τοῦτο ἄδηλον. πᾶσα γὰρ διδασκαλία καὶ μάθησις διανοητικὴ ἐκ προϋπαρχούσης γίνεται γνώσεως, ὡς καὶ αὐτὸς τῶν Ὑστέρων Ἀναλυτικῶν ἀρχόμενος εἶπεν. εἰσὶ δὲ ἀρχαὶ οἱ ὅροι καὶ τὰ ἀξιώματα. τὸ δὲ μετὰ λόγου γὰρ ἡ ἐπιστήμη εἰς κατασκευὴν εἴρηται τοὐ εἶναι ἀρχὰς ἁπάσης ἐπι- στήμης. αἱ γὰρ ἀρχαὶ τὰς αἰτίας χορηγοῦσι τῶν ἀποδεικνυμένων, αἳ οἱ λόγοι εἰσίν. εἰπὼν δὲ τῶν ἀποδεικτῶν καὶ προσθεὶς τὸ καὶ πάσης ἐπιστήμης ἢ ἐκ παραλλήλου τὸ αὐτὸ εἶπεν, ὡς τῶν ἀποδεικτῶν διὰ τῆς ἐπιστημονικῆς γινωσκομένων γνώσεως, ἥτις ἡ μετὰ λόγου ἐστὶ· καὶ τῆς τοὺ πράγματος αἰτίας κατάληψις, ἢ ὡς ἀποδεικτῶν μὲν ὄντων τῶν συμ- περασμάτων, ἐπιστήμης δὲ τῆς ὅλης ἐπεξελεύσεως τοῦ ὅλου συλλογισμοῦ. εἰσὶ γὰρ αἱ ἀρχαὶ καὶ τῶν ἀποδεικτῶν καὶ τῆς ἐπιστήμης τῶν μὲν ἀποδεικτῶν ὡς ἱστῶσαι τὰ κατὰ διάνοιαν, τῆς δὲ ἐπιστήμης ὡς χρωμένης ταύτης αὐταῖς πρὸς τὴν τῶν δεικνυμένων βεβαίωσιν. ταῦτα εἰπὼν ἐπιφέρει, ὅτι τῆς ἀρχῆς τὸ ὖ ἐπιστητοῦ, ὅταν ἐπιστήμη εἴη, οὔτε τέχνη οὔτε φρόνησις μὴ καταγινομένη περὶ τὴν ταύτης κατάληψιν, εἶτα λέγει καὶ τὴν αἰτίαν, δι’ ἣν οὔτε τέχνη οὔτε φρόνησις οὔτε ἐπιστήμη τῆς ἀρχῆς ἔστι τῶν ἀποδεικτῶν. ἐπιστήμη μὲν οὐκ ἔστιν αὐτῆς, ὅτι ἡ ἐπιστήμη ἐπιστητοῦ ἐπιστήμη. τὸ δὲ ἐπιστητὸν ἀποδεικτόν, ἡ δ’ ἀρχὴ οὐκ ἀποδεικτὴ ἀλλ’ ἀποδεικτική, ὡς τῇ ἀποδόσει οὖσα αἰτία τοῦ συνίστασθαι αὐτήν. οὕτε δὲ τέχνη οὔτε φρόνησις τῆς ἀρχῆς, ὅτι αὗται μὲν περὶ τὰ ἐνδεχόμενα ἄλλως ἔχειν εἰσίν, ἡ δὲ ἀρχὴ τῆς ἐπιστήμης ἀναγκαία. οὕτως μὲν ἔδειξε μηδεμίαν εἶναι τῶν τριῶν τῶν κατὰ τὰς ἐπιστήμας ἀρχῶν, ἑξῆς δέ φησιν οὐδὲ σοφία τούτων ἐστίν. ὁ γὰρ σοφὸς οὐχ ἁπλῶς ἔχει ἀνοίκειον ἑαυτοῦ τὸ ἀποδεικνύναι, ἀλλ’ ἔστιν οὗ χρῆται καὶ ἀποδεί- ξεσιν. εἰ δὲ τοῦτο, ἀρχοειδέστεραι καὶ τῆς τοῦ σοφοῦ ἐνεργείας αἱ ἀρχαὶ τῶν ἀποδείξεων. οὐ γὰρ ἄν ἐχρῆτο αὐταῖς ὡς ἀρχαῖς καὶ αὐτὸς πρὸς τὸ ἀποδεικνύειν τινὰ τῶν αὐτῷ γνωστῶν.

[*](8. 9 διὰ τί Β: διότι a 10 ἤσαν Β: οὖσαν a 12 πρότερον] c. 3 p. 1139b22 ἀπο- δεικτῶν Β: ἀποδεικτικῶν a 1 7 ἀρχὰς Β: ἀρχὴν a 25 ἱστῶσαι Β: ἱστῶσι a κατὰ διά- νοιαν Β: κατὰ τὴν διάνοιαν a 30 οὐδὲ Ba: οὐδ’ ἡ Arist. cod. Kii: οὐδὲ δὴ Arist. vulg.)[*](p. 1141a3)

Εἰ δὴ οἷς ἀληθεύομεν καὶ μηδέποτε διαψευδόμεθα [*](94v) περὶ τὰ μὴ ἐνδεχόμενα ἢ καὶ ἐνδεχόμενα ἄλλως ἔχειν, ἐπιστήμη μὴ καὶ φρόνησίς ἐστι καὶ σοφία καὶ νοῦς, τούτων δὲ τῶν τριῶν μηδὲν ἐνδέχεται εἶναι λέγω δὲ τρία φρόνησιν σοφίαν ἐπιστήμην), λείπεται νοῦν εἶναι τῶν ἀρχῶν.

Τὸ προκείμενον ἦν ἐν τούτοις περὶ νοῦ καὶ σοφίας εἰπεῖν, ἃ ἦν ὑπό- λοιπα ἐκ τῶν πέντε ἀληθευτικῶν ἕξεων. περὶ γὰρ τῶν τριῶν, ἐπιστήμης καὶ τέχνης καὶ φρονήσεως εἶπεν ἱκανῶς ὡς πρὸς τὴν παροῦσαν πραγμα- τείαν. παρέλαβεν οὖν εἰς μέσον τὰς ἀρχὰς τῶν ἐπιστημῶν, ἵν’ ἐντεῦθεν ἀφορμὴν λήψοιτο παραστῆσαι ἡμῖν τὴν περὶ νοῦ ἔννοιαν. ἔδειξε τοίνυν τῶν ἐπιστημονικῶν ἀρχῶν μήτε τὴν ἐπιστήμην οὖσαν ὡς αὐτῶν καταλη- πτικήν, ᾗ ἐπιστήμη ἐστί, μήτε τὴν τέχνην μήτε τὴν φρόνησιν· εἶτα δὲ οὐδὲ τὴν σοφίαν. ἐπεὶ δὲ ἑ οὐσῶν ἀπασῶν ἕξεων, καθ’ ἃς ἀληθεύομεν, κατ’ οὐδεμίαν τῶν δ τούτων ἡ κατάληψις ἡμῖν περιγίνεται τῶν ἀρχῶν, λείπεται ἄρα τὸν νοῦν εἶναι, δι’ οὗ τὴν γνῶσιν αὐτῶν καταλαμβάνομεν. κἀντεῦθεν παρίστησιν ἡμῖν νοῦν εἶναι, καθ’ ὃν ἐπιστημονικῶν ἀρχῶν εἰς γνῶσιν ἐρχόμεθα καὶ διαφέρειν τὸν νοῦν τῶν λοιπῶν ἀληθευτικῶν ἕξεων, ὅτι οὐδεμία ἐκείνων τἀς ἀρχὰς ἔχει τῶν ἐπιστημονικῶν τὸ ἑαυτῇ ὑποκείμενον ἀλλ’ ἢ μόνος οὗτος ὁ νοῦς. ὁ μὲν γὰρ κατ’ οὐσίαν νοῦς πάντα ἔχων ἐν ἑαυτῷ τὰ γνωστὰ καὶ ἁπλαῖς ἐπιβολαῖς καὶ ἀθρόοις καταλαμβάνων αὐτὰ οὐδέποτε ἐξίσταται ἀπ’ αὐτῶν, ὁ δὲ ἐν ἡμῖν νοῦς καθ’ ἕξιν ἔχων τὸ εἶναι, μόνας ἔχει ἐξ ἀρχῆς τὰς κοινὰς ἐννοίας οἰκεῖα ἐνεργήματα καὶ νοήματα ἀπηχῆ μάτα τινα ἐν ἑαυτῷ τοῦ ἀπλῶς ὑπάρχοντος νοῦ, ὅταν δὲ τῆς τῶν παθῶν ἀπαλλαγῇ συγχύσεως καὶ τῶν συνηρτημένων ὑπεραρθῇ δυνάμεων καὶ τὸ τέλειον αὐτοῦ ὑπολήψεται ἑαυτοῦ μόνου γενόμενος, τότε καὶ ἑκάστῳ τῶν νοητῶν ἁπλῶς ἐπιβάλλειν δύναται, οὐκ ἀθρόον οὐδ’ ἐν αἰῶνι ὡς ὁ κυρίως νοῦς καταλαμβάνων αὐ|τὰ ἀλλὰ καθ’ ἓν καὶ [*](95r) ἐν χρόνῳ καὶ μεταβαίνων ἀφ’ ἑτέρου εἰς ἕτερον, ὡς προείρηται. δεῖ γὰρ τὴν ψυχὴν τῇ πρὸς τὸν νοῦν γειτνιάσει ἔχειν τι νοερὸν τοὐ ὑπὲρ αὐτὴν τεταγμένου μετέχουσαν, ἵνα καὶ τῶν ὄντων αἱ πρόοδοι ἐκ τῆς πρώτης αἰ. τίς καθ’ εἱρμὸν γίνοιντο, ἀεὶ τοῦ ὑφειμένου συναπτομένου τῷ πρὸ αὐτοῦ καί τινα πρὸς ἐκεῖνο κεκτημένου ὁμοίωσιν, ὡς καὶ μετὰ τὴν λογικὴν ψυχὴν οὐχ ἡ φύσις εὐθὺς καὶ τὰ σώματα ἀλλὰ ζωαί τινες ἕτεραι, ἃς ἐντελεχείας φασὶν εἶναι, ἀχωρίστους οὔσας σωμάτων καὶ οἰκείως αὐτῶν ἐπιγινομένας τῖς κράσεσι καὶ τούτων διαλυομένων συναπιούσας. αἷς καὶ γνώ- σεως μέτεστιν αἰσθητικῆς <καὶ φανταστικῆς> εἰκόνα φερούσαις τῆς λογικῆς γνώσεως, ἐξ ἧς αὐταῖς καὶ τῆς γνώσεως μέτεστι τῆς οἰκείας μεταδιδούσης [*](1 rhesis inde a verbis οὐδὲ δὴ σοφία (p. 1140a1) a 2 καὶ Β et Aristoteles: om. a 4 μηδὲν Β: μηθέν a et Aristoteles δὲ a et Aristoteles: δὴ Β σοφίαν ἐπιστήμην Ba: ἐπιστήμην σοφίαν Aristoteles 18 ἑαυτῇ Β: ἑαυτῶ a 28 ἐν B: οὐ a ἑτέρου Β: ἑτέρων a 36 καὶ φανταστικῆς a: om. Β φερούσαις a: φερούσας B)

ἐλλάμψεως, καὶ μή τις ἀπαιτείτω τῆς ψυχῆς προκοπὴν ἐπὶ τοσοῦτο προβῆναι, [*](95r) ὥστε εἰς νοῦ προηκέναι τελείαν ἐνέργειν, ἵνα μὴ καὶ εἰς τὴν οὐσίαν μεταβαλεῖται αὐτοῦ. ψυχικῆς γὰρ τῆς οὐσίας μενούσης, ἀδύνατον τὴν ἐνέργειαν εἰς τοῦτο ἐλθεῖν, ὥστε ἐξισωθῆναι τῇ τῆς ἐπέκεινα φύσεως, ἵνα μὴ αἰτιατὴ οὖσα ἡ ἐνέργεια τῆς οὐσίας, ἐπέκεινα τῆς γνώσεως αἰτία γένηται, ὃ ἀδύνατον. μέτρον γὰρ ἑκάστῳ προκοπῆς ἀνάλογον τῇ οὐσίᾳ πέφυκε γίνεσθαι. πῶς δ’ ἐνταῦθα συμπεραινόμενος τὸν λόγον καὶ τὰς περὶ τὸν νοῦν ἕξεις δι·ιστὰς τῶν ἀρχῶν, τὰς μὲν τρεῖς ἀπηριθμήσατο, φρόνησιν λέγων καὶ ἐπιστήμην καὶ σοφίαν, τὴν δὲ τέχνην ἀπεσιώπησεν; ἢ οιοτι περὶ τὰ ὁμογενῆ αὗται ἀμφότεραι. περὶ γὰρ τὰ ἐνδεχόμενα καὶ ἄλλως ἔχειν ἡ τέχνη ἐστὶ καὶ ἡ φρόνησις· ἀπεσιώπησεν οὖν αὐτὴν ὡς τῇ φρονήσει συνεξακουομένην διὰ τὸ περὶ ὁμογενῆ καταγίνεσθαι. πῶς δὲ καὶ τὴν τέχνην καὶ φρόνησιν ταῖς ἀληθευτικαῖς ἕξεσι συντάττει; ἐπιστήμη μὲν γὰρ καὶ σοφία καὶ νοῦς ἀληθεύειν ἐξ ἀνάγκης πεφύκεν, ὅτι αὐταῖς ἀναγκαῖα τὰ ὑποκείμενα. τέχνη δὲ καὶ φρόνησις πῶς ἀληθευτικαὶ περὶ τὰ ἐνδεχόμενα καὶ ἄλλως ἔχειν καταγινόμενα, καίτοι καὶ τέχνη καὶ φρόνησις ἀποτυγχάνουσι τοῦ τέλους ποτὲ καὶ τοῦ ἀληθοῦς ἀποπίπτουσιν; εἰ γὰρ μή, ἔσται καὶ αὐταῖς ἀναγκαῖα τὰ ὑποκείμενα. τοῦτο ἐζήτηται μὲν καὶ ἀνωτέρω, καί τινος προσηκούσης ἐπιλύσεως τέτευχεν, ἕνεκα δὲ τοῦ καὶ ἑτέρας τυχεῖν τέτακται ἐνταῦθα καὶ τυγχανέτω καὶ τῆς ἑτέρας. τὸ γὰρ ἀληθεύειν καὶ ταύταις ὡς ἐπὶ πολύ. τῶν γὰρ ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ πᾶσα τέχνη καὶ ἡ φρόνησις ὡσαύτως, ὥστε διὰ τοῦτο ἀληθευτικαὶ καὶ αὗται, ὅτι ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ τὸ ἀληθεύειν αὐταῖς ἀλλ’ οὔτε ἐπίσης τὸ ἀληθεύειν τε καὶ τὸ ψεύδεσθαι οὔτε τὸ ἀληθεύειν ἐπ’ ἔλαττον. ἔδει οὖν ἐπικρατεῖν τὸ ἐπὶ πλέον τοῦ ὡς ἐπ’ ἔλαττον καὶ ἀληθευτικὰς ἕξεις καὶ ταύτας κατονο- υάζεσθαι.

[*](p. 1141a9)

Τὴν δὲ σοφίαν ἐν τῖς τέχναις τοῖς ἀκριβεστάτοις τὰς τέχνας ἀποδίδομεν, οἷον Φειδίαν λιθουργὸν σοφὸν καὶ Πολύκλειτον ἀνδριαντοποιόν, ἐνταῦθα μὲν οὖν οὐδὲν ἄλλο σημαίνοντες τὴν σοφίαν, ἢ ὅτι ἀρετὴ τέχνης ἐστίν· εἶναι δέ τινας σοφοὺς οἰόμεθα ὅλως οὐ κατὰ μέρος οὐδ᾿ ἄλλο τι σοφούς, ὡς μηρός φησιν ἐν τῷ Μαργείτῃ, “τὸν δ᾿ οὔτ’ ἄρ σκαπτῆρα θεοὶ θέσαν οὔτ’ ἀροτῆρα οὔτ’ ἄλλως τι σοφόν.” Περὶ τῶν τριῶν διδάσκων ἀληθευτικῶν ἕξεων, ἐπιστήμης τέχνης φρονήσεως, ἐπεὶ ἔμελλεν εἰσβαλεῖν εἰς τὴν διδασκαλίαν τὴν περὶ σοφίαν καὶ νοῦ, παρεισήνεγκεν εἰς μέσον λόγον τινὰ περὶ τῶν ἐπιστημονικῶν ἀμ’ [*](2 νοῦ scripsi: νοῦς Ba τελείαν scripsi: τελείας Ba 5 γνώσεως a: γεννώσης σης Β 14 πέφυκεν B: πεφύκασιν a 27 ἐν ταῖς Ba: ἔν τε ταῖς Aristoteles Vulg. 29 οὐδὲν B: οὐθὲν a et Aristoteles 31 ἄλλο τι a et Aristoteles: Aristoteles: Β 32 ὡς B: ὥσπερ a et Aristoteles)

χῶν ζητῶν ποία τῶν ἑ ἀληθευτικῶν ἕξεων τούτων ἐστὶ τῶν ἀρχῶν εύρετικὴ καὶ ταῖς ἐπιστήμαις ταύτας παραδοῦσα καὶ δείξας ἐκ τῆς ἐπαγωγῆς ὅτι οὐδεμία τῶν δ ἐστὶ, κατέλιπεν αὐταῖς τὸν νοῦν ὡς ἐξ αὐτοῦ τικτομέναις καὶ ταῖς ἐπιστήμαις χορηγουμέναις. καὶ ἠρκέσθη ἐν τῷ παρόντι τοσαῦτα εἰπεῖν περὶ νοῦ, διότι ὁ περὶ αὐτοῦ λόγος, εἰ μέλλει τελέως παρα- δοθῆναι, πολλῆς ἀκριβείας δεῖται καὶ ἐξετάσεως. ἃ δὲ εἶπεν ἐνταῦθα περὶ αὐτοῦ, μόνον ἔννοιάν τινα ἐπιδείκνυται ἀμυδρὰν ἔκ τινος ἐνεργείας ἐμφαινομένην αὐτοῦ, δηλονότι τῆς περὶ τὰς κοινὰς ἐννοίας, ἅς φαμεν ἀξι- ώματα, περὶ ἃ δρῶν ὁ ἡμέτερος νοῦς νοερὰν ἐνέργειν δείκνυσι ἀπλανῆ οὖσαν ἐπιβολὴν περὶ τὰ γνωστά, ἤγουν ἄμεσόν τε καὶ ἀσυλλόγιστον, ὡς μὴ δεομένην ὅρου μέσου πρὸς τὴν τῶν νοουμένων κατάληψιν. μεταβαίνει δὲ ἐπὶ τὴν σοφίαν καὶ ἐξετάζει περὶ αὐτῆς, ἀρχόμενος δὲ τοῦ τῆς σοφίας λόγου παραλαμβάνει τὴν κοινὴν περὶ αὐτῆς τῶν ἀνθρώπων ὑπόληψιν, καί φησιν, ὅτι τὴν σοφίαν καὶ ἐν ταῖς τέχναις παραλαμβάνομεν, ἀποδιδόντες τὸ ταύτης ὄνομα τοῖς ἀκριβεστάτοις τῶν τεχνιτῶν, οἷον Φειδίαν λι- θουργὸν σοφόν. οὗτος γὰρ λιθοξόος ὑπάρχων καὶ μιμήσεις πραγμάτων ἐν λίθοις ποιούμενος τὴν δυνατὴν ἀκρίβειαν ἐν τοῖς λίθοις γίνεσθαι περὶ τὰς παρ’ αὐτοῦ γινομένας ἐπιδείκνυται μιμήσεις, ζῴων σχήματα μιμούμε- νος καὶ φυτῶν καὶ ἄλλων τινῶν, ὡς καὶ Πόλύκλειτος ἀνδριαντοποιὸς σοφὸς ὠνομάζετο, ἀκριβεῖς καὶ αὐτὸς τὰς μιμήσεις ἐν τοῖς λίθοις κατὰ τὸ ἐγ- χωροῦν τῷ ὑποκειμένῳ ποιούμενος. ταῦτ’ εἰρηκὼς περὶ τῆς ἐν τέχναις σοφίας, διδάσκει τὴν διαφορὰν τῆς ἀποδιδομένης ταῖς τέχναις σοφίας καὶ τῆς ἀληθῶς οὕτω λεγομένης σοφίας, καί φησιν, ὅτι ἐπ’ ἐκείνων μὲν λέγεται σοφία ὡς ἀρετὴ οὖσα τῶν τεχνῶν καὶ ὁ ἐκεῖσε λεγόμενος σοφὸς κατορθωτικὸς ὢν ἐν τῇ οἰκείᾳ τέχνῃ καὶ τὴν ἐνδεχομένην κατὰ τὸ αὐτοῦ ὑποκείμενον κατορθώσας ἀκρίβειαν, οὕτω σοφὸς λέγεται, καὶ ἔστι τις σο- φὸς ὡς ἐν τῇδε τῇ ὕλῃ καὶ τῷδε τῷ ὑποκειμένῳ τοῦ ἀκριβοῦς ἐφαψάμενος, ἐφ’ ὅσον ἡ τῆς ὕλης φύσις παραδέχεται, καὶ ἥδε ἡ σοφία ἀρετή ἐστιν, ἡ τῇδε τῇ τέχνῃ ἁρμόζουσα, ὡς τὴν τελείωσιν τὴν κατὰ τέχνην [*](95v) ἐπέχουσα, καὶ αὐτὴ ἔστιν, ἣν ἐλέγομεν πρότερον, ὅτε ἡ διαφορὰ τῆς τέ- χνης καὶ τῆς φρονήσεως παρεδίδοτο, ὅτι ἀρετὴ μὲν τέχνης ἐστί, φρονή- σεως δὲ οὐχί, ὡς τῆς φρονήσεως ἀρέτης οὔσης αὐτῆς, οὐ μέντοι καὶ οεχομένης ἑαυτῆς ἀρετήν. ἄλλην δέ φησιν εἶναι σοφίαν ὅλως οὐ κατὰ μέρος. τουτέστιν οὐ κατὰ τήνδε τὴν ὕλην ἢ τήνδε, ἀλλ’ ἁπλῶς καὶ καθόλου. πιστοῦται δὲ καὶ τοῦτο ἐκ τῆς κοινῆς ὑπολήψεως. εἶναι γάρ φησι σοφοὺς οἰόμεθα ὅλως οὐ κατὰ μέρος οὐδὲ ἄλλο τι σοφούς· καὶ σκόπει πῶς τὸ ὅλως καὶ τὸ ἄλλο τι ἐνταῦθα λέγεται. ὡς γὰρ ἡ μὲν οὐσία ὂν ἁπλῶς, τὰ δὲ ἐν τῇ οὐσίᾳ καὶ περὶ τὴν οὐσίαν οὐχ ἁπλῶς ὄντα, ἀλλά τι ὂν ἕκαστον τούτων λέγεται, καί τι τῆς οὐσίας ὄν, οἷον ποσότης οὐσίας ἢ ποιότης οὐσίας ἢ σχέσις ἢ θέσις, ὡς τὸ κεῖσθαι καὶ ἵστασθαι καὶ ἀνακεκλίτελέως [*](5 B: τέως a 8 ἐμφαινομένην Β: ἐμφαινομένης a 9 ἀπλανῆ B: ἀπλῆν a 21 τῶ ὑποκειμένω Β: τοῖς ὑποκειμένοις a 30 ὅτε corr. ex ὅτι Β: ὅτι a 39 ὄν—οὐσίας (40) bis Β) σθαι ἢ τὸ ἐν τόπῳ εἶναι τὴν οὐσίαν ἢ τὸ ἐν χρόνῳ ἤ ἄλλο τι τῶν θ [*](95r) κατηγοριῶν, οὕτω καὶ τῶν τεχνῶν ἑκάστη, ἐπεὶ τῆς οὐσίας ὑποκειμένης ἐν τῇ οὐσίᾳ καὶ περὶ τὴν οὐσίαν ἐργάζεταί τι, ἐκείνου ἐστὶ γνωστική, οὗ τε ἐργάζεται καὶ ὃ ἐν τῇ οὐσίᾳ καὶ περὶ τὴν οὐσίαν ἐντίθησι. τοῦτο δέ ἐστι τὸ κατὰ τὴν τέχνην εἶδος, ὃ ἐν τῇ οἰκείᾳ ὕλῃ τῆς τέχνης ὑπὸ τοῦ τεχνίτου ἀποτελεῖται. τοῦτο δέ ἐστι συμβεβηκός, καὶ διὰ τοῦτό τι ὂν οὐχ ἁπλῶς, καὶ διὰ τοῦτό τις σοφία ἡ κατ’ αὐτὸ τελειότης καὶ ἀρετή, ἡ δὲ σοφία ἁπλῶς περὶ τὴν τῶν ὄντων γνῶσιν καταγινομένη, ἤτοι τῶν οὐσιῶν, οὔ τι ὂν γινώσκει ἀλλ’ ἁπλῶς ὄν, ἤγουν οὐ συμβεβηκός ὅ τι ὄν ἐστιν ἀλλ’ οὐσίαν ἢ ἁπλῶς ὄν ἐστιν.] ὡς οὖν ἐπὶ τῶν γενέσεων τὴν μὲν τοῦ συμβεβηκότος ἐκ τοῦ μὴ εἶναι γένεσιν οὐχ ἀπλῶς γένεσιν ἀλλά τινα γέ· νεσιν λέγομεν, τὴν δὲ τῆς οὐσίας γένεσιν ὅλως, ἀλλ’ οὔ τινα διὰ τὸ ὅλως ὄντως εἶναι γένεσιν, ὡς καὶ αὐτὸς ὁ Ἀριστοτέλης ἡμῖν παραδέδωκεν, οὕτω καὶ τὴν γνῶσιν καὶ τὴν σοφίαν τῶν μὲν συμβεβηκότων ἑκάστου γνῶσίν τινα καὶ σοφίαν τινά, καὶ τὸν κατ’ αὐτὴν σοφόν τι σοφὸν καί τινα σοφόν, τὸν δὲ κατὰ τὰς οὐσίας σοφὸν καὶ τὰ καθ’ αὑτὸ ταῖς οὐσίαις ἑπόμενα ὅλως σοφὸν καὶ ἀπλῶς σοφόν, πάντων δ’ εἰσέτι ἐν σοφίᾳ κρά- τιστον τὸν περὶ τὰ ἀρχικώτερα τῶν ὄντων καταγινόμενον καὶ σοφίαν κρατίστην τὴν ἐπιστήμην αὐτοῦ, ἥτις ἐστὶν ἡ θεολογία. ἡ δὲ οὐσία τριττὴ κατὰ τοὺς περὶ Πλάτωνα, ἡ μὲν φυσική, ἡ δὲ μαθηματική, ἡ δὲ θεολο- γική. εἰ γὰρ καὶ Ἀριστοτέλης περὶ τὰ ἐξ ἀφαιρέσεως λέγει τὴν μαθηματικὴν καταγίνεσθαι, ἀλλὰ τοῦτο οὐκ ἤρεσκε τοῖς Πλατωνικῶς περὶ τοῦτο δοξάζουσι, διότι τὰ ἐξ ἀφαιρέσεως τῶν αἰσθητῶν ἐστι καὶ φυσικῶν χείρονα, ὡς ἐξ αὐτῶν τὴν γένεσιν ἔχοντα καὶ ὑστερογενῶς αὐτῶν ὑφιστάμενα. καὶ ἄτοπον εἶναί φασι τὴν ψυχήν, πολλῷ κρείττω οὖσαν τῆς φύσεως ἐκ τῶν καθ’ ἕκαστα καὶ φυσικῶν ἔχειν ἐν ἑαυτῇ τοὺς λόγους ὑφισταμένους, ἀλλὰ μὴ ἔχειν πρὸ τῶν αἰσθητῶν εἴδη καὶ λόγους οἰκείους αὐτῇ λογικῶς καὶ ψυχικῶς ἐνυπάρχοντας, κρείττους ὄντας καὶ φύσει προτέρους τῶν ἐνύλων καὶ αἰσθητῶν καὶ καθ’ ἕκαστα, κἄν ἐξ ἀρχῆς ἀγνοοῦσα τούτους διὰ τὸν δεσμὸν τῆς γενέσεως χρῆται τῇ αἰσθήσει καὶ τοῖς ἀφαιρουμένοις ἐκ τῆς ὕλης εἴδεσι καὶ λόγοις, ὅπως ἀναφθῇ ἐξ αὐτῶν ἐν αὐτῇ τὸ τῆς γνώσεως ζώπυρον, ὃ ἐκ τῆς οἰκείας φύσεως καὶ τοῦ δημιουργήσαντος ὑπάρ- χον αὐτῇ συγκέχυται τοῖς ἐκ τῆς γενέσεως πάθεσι, καὶ δεῖται ἀνακα- θάρσεως εἰς φανέρωσιν, ὡς ἐν αἰθάλῃ κεκρυμμένον ἐμπύρευμα, ὃ δὴ σκεδαννυμένης τῆς αἰθάλης ἐκφαίνεται καὶ δραττόμενον ὕλης εἰς πυρσὸν πολ- λάκις ἀνάπτεται. παράγει δ’ εἰς μαρτυρίαν τοῦ εἶναι τὸν ὅλως σοφὸν ὖ· ἕτερον παρὰ τόν τινα σοφὸν καί τινα ποίησιν Μαργίτην ἀνομαζομένην Ὁμήρου. μνημονεύει δ’ αὐτῆς οὐ μόνον αὐτὸς Ἀριστοτέλης ἐν τῷ πρώ- τῳ Περὶ ποιητικῆς ἀλλὰ καὶ Ἀρχίλοχος καὶ Κρατῖνος καὶ Καλλίμαχος [*](4 ἐντίθησι Β: τίωσι a 10 ἐστιν Ba: cancellavi 13 Ἀριστοτέλης] cf. Index Arist. v. γένεσις 14 ἑκάστου ἑκάστῳ a 16 τὸν δὲ Β: τὸ δὲ a 25 ἐκ B: καὶ a 32. 33 ὑπάρχον a: ὑπῆρχεν B 39 Περὶ ποιητικῆς] c. 4 p. 1448a30 Ἀρχίλοχος] frg. 153 Bergk Κρατῖνος] frg. 332 Kock Καλλίμαχος] frg. 74a Schneider) ἐν τῷ ἐπιγράμματι καὶ μαρτυροῦσιν εἶναι Ὁμήρου τὸ ποίημα. εἰπὼν οὖν ὁ Ἀριστοτέλης ὅτι τῶν κατὰ τέχνας σοφῶν λεγομένων ἕκαστος λέγεται σοφός, ὡς ἀρετὴν ἔχων ἐν τῇ τέχνῃ αὐτοῦ κατορθωτικὴν τοῦ κατ’ αὐτὴν <εὖ> καὶ λέγεται οὗτος κατά τι σοφός, ἵνα δείξῃ, ὅτι οὐ τοιαύτη ἐστὶν σοφία ἡ νῦν παρ’ αὐτοῦ λεγομένη, ἐπάγει, ὅτι οἰόμεθά τινας σοφοὺς ὅλως, οὐ κατὰ μέρος, οὐδὲ ἄλλο τι σοφούς, ἤτοι κυρίως, καὶ οὐ πῇ καὶ κατά τι σοφούς. τί δὲ δηλοῖ αὐτῷ ἐνταῦθα τὸ ὅλως καὶ κατὰ μέρος, εἰρήκαμεν ἤδη ἱκανῶς ὡς ἐνῆν. ὁ δὲ Ὅμηρος λέγων ἐν τῷ Μαργίτῃ “τὸν δ’ οὔτ’ ἄρ σκαπτῆρα θεοὶ θέσαν οὔτ’ ἀροτῆρα οὔτ’ ἄλλως τι σοφόν” περὶ σοφοῦ λέγει ὅλως ὄντος καὶ κυρίως σοφοῦ, καὶ οὐ κατά τι σοφοῦ, ὡς οἱ κατορθοῦντες περὶ τὰς τέχνας. ἔστι γὰρ καὶ σκαπτῆρα τὸ σκάπτειν ἔργον ἔχοντα κατορθωτικὸν εἶναι περὶ τοῦτο καὶ διὰ τοῦτο σοφὸν ὀνομάζεσθαι, καὶ ἀροτῆρα ὡσαύτως περὶ τὸ ἀροτριᾶν ὑπάρχειν σοφὸν καὶ ἄλλον περὶ ἄλλο καὶ ἕτερον περὶ ἕτερον, ἀλλὰ τούτων ἕκαστος τὶ σοφός, ὁ δὲ ὅλως σοφὸς τούτων ἕτερος. ταῦτα εἰπὼν ἐπάγει συμπεραινόμενος

[*](p. 1141a16)

Ὥστε δῆλον ὅτι ἡ ἀκριβεστάτη ἄν τῶν ἐπιστημῶν εἴη ἡ σοφία.

Πόθεν οὖν τοῦτο τὸ συμπέρασμα συνῆκται; ἐκ τοῦ καθ’ ἑκάστην τέχνην σοφὸν λέγεσθαι τὸν κατ’ αὐτὴν ἀκριβῆ. ἀκολούθως γὰρ καὶ ὁ κατὰ τὴν ὅλως γνῶσιν σοφὸς ἔσται ὁ περὶ τὴν ὅλως σοφίαν ἀκριβής. αὕτη δέ ἐστιν, <ἣ> οὐ μόνον <τῶν> ἐκ τῶν ἀρχῶν δεικνυμένων ἀλλὰ καὶ αὐτῶν τῶν ἀρχῶν, ὡς καὶ περὶ αὐτὰς ἀληθεύουσα. τί δέ ἐστι τὸ ἀληθεύειν περὶ τὰς ἀρχὰς ἢ τὸ ἔχειν λόγους ἐν οἷς ἐν δέχεται καὶ [*](96r) περὶ αὐτῶν; εἰσὶ γάρ τινες τῶν ἀρχῶν, αἳ λόγου δεόμεναι τοῦ πιστοῦν· τος αὐτὰς οὐκ ἐξ ἀνάγκης τὸν λόγον ἀποδιδόμενον ἔχουσι περὶ τῶν καθ’ ἑκάστην ἐπιστήμην ἐπιστημόνων, ἀλλ’ αὐτοὶ μὲν ὁμολογουμένας αὐτὰς λαμβάνουσι καὶ ἐξ αὐτῶν τὰ κατὰ τὰς αὐτῶν ἐπιστήμας ἀποδεικνύουσιν, ὁ δὲ σοφὸς ἀκριβέστερος ὢν αὐτῶν κατὰ γνῶσιν καὶ τούτων τοὺς λόγους ἀποδίδωσιν εἴ πῃ δεήσει. αἱ γὰρ ἀρχαὶ τῶν ἐπιστημῶν εἰς τρία διαιροῦνται, ἀξιώματα ὑποθέσεις αἰτήματα, ἀξιώματα μὲν ὡς τὸ τὰ αὐτοῖς ἴσα καὶ ἀλλήλοις ἴσα· λέγεται γὰρ ἀξιώματα, ὅσα καὶ τῷ μανθάνοντι γνώριμα καὶ καθ’ αὑτὰ πιστά, σαφηνείας ἴσως μόνης <τῆς> κατὰ λέξιν οἷον τὸ εἰρημένον. ὅταν δὲ μὴ ἔχῃ μὲν ἔννοιαν τοῦ λεγομένου αὐτόπιστον ὁ ἀκούων, τιθῆται δ’ ὅμως καὶ συγχωρῇ τῷ λαμβάνοντι, τὸ τοιοῦτον ὑπόθεσις. τὸ γὰρ εἷναι τὸν κύκλον σχῆμα τοιόνδε, κατὰ κοινὴν μὲν ἔννοιαν οὐ προειλήφαμεν ἀδιδάκτως, ἀκούσαντες δὲ συγχωροῦμεν ἀποδείξεως χωρίς. ὅταν δ’ ὖ καὶ ἄγνωστον ᾖ τὸ λεγόμενον καὶ μὴ συγχωροῦντος τοῦ λαμτῶ [*](1 ἐπιγράμματι Β: τοῖς ἐπιγράμμασι a 4 εὖ a: om. 16 rhesis usque ad ἀρχὰς ἀληθεύειν (p. 1141a18) a 21 ἣ et τῶν a: om. Β 25 περὶ a: παρὰ B 32 τῆς a: om. Β 33 ἔχη Β: ἔχει a 34 τιθῆται scripsi: τίθεται Ba συγχωρῆ B: συγχωρεῖ a)

τὰς ὀρθὰς γωνίας ἴσας ἀλλήλαις εἶναι. δηλοῦσι δὲ οἱ περί τινος τῶν ὑπο- θέσεων πραγματεύσασθαι σπουδάσαντες, ὡς μὴ ἐνουσῶν κατὰ κοινὴν ἔν- νοιαν τῷ μανθάνοντι, ὡς ὁ Πτολεμαῖος τὸν ὅρον τοῦ τελείου σώματος ἀπέδειξεν ἔχοντα καλῶς, σημεῖον ὑποθέμενος καὶ εἰς τρία δείξας γινομένην τὴν ῥύσιν αὐτοῦ, τὴν μὲν κατὰ μῆκος, τὴν δὲ κατὰ πλάτος, τὴν δὲ κατὰ βάθος, καὶ ἐπεὶ μὴ ἐνδέχεται ἐκ τοῦ αὐτοῦ σημείου πλείους τῶν τριῶν ἐπινοῆσαι ῥύσεις γινομένας, δῆλον ὡς οὐδὲ πλείους τῶν τριῶν ἐνδέχεται διαστάσεις γενέσθαι. καὶ οὕτω δείκνυται τέλειος ὢν ὅρος τοῦ σώματος ὁ λέγων εἶναι σῶμα τὸ τριχῇ διαστατόν. ἔστι μὲν οὖν τὸν ὅλως σοφὸν καὶ οὕτως νοεῖν ὡς εἰρήκαμεν, ἔστι δὲ καὶ ἄλλως ἐκλαβέσθαι τὸ τοιοῦτον. ἐπεὶ γὰρ ἡ πρώτη φιλοσοφία, ἥτις ἐστὶν ἡ θεολογία, τέχνη τεχνῶν λέγεται τᾶι καὶ ἐπιστήμη ἐπιστημῶν, διὰ τοῦτο ταῦτα λέγεται, διότι τεχνοῖ τὰς τέχνας καὶ ἐπιστημοῖ τὰς ἐπιστήμας τὰς ἀνοποδείκτους αὐτῶν ἀρχάς, ὅποι π·αρήκοι διασαφοῦσα καὶ παραδιδοῦσα ταύταις αὐτὰς καὶ παρασκευάζουσα ταύτας, ἐκ τῶν παρ’ αὐτῆς παραδιδομένων <τὰ> οἰκεῖα κατορθοῦν οἷον ὡς ἐπὶ τεκτονικῆς καὶ οἰκοδομικῆς ἡ κάθετός ἐστι καὶ ἡ σπάρτη καὶ τὸ ὀρθογώνιον τρίγωνον, ὃ ἀλφάδιον παρὰ τοῖς οἰκοδόμοις καὶ τέκτοσιν ὀνομάζεται. ἡ μὲν γὰρ κάθετος ἐν χρήσει οὖσα τῷ οἰκοδόμῳ τοῦτο μόνον ἔχει παρ’ αὐτοῦ γινωσκόμενον, ὅτι διορθοῦται δι’ αὐτῆς τὸ οἰκοδομούμενον. τίς δὲ ἡ αἰτία τοῦ τὴν σπάρτην ἐξηρτημένην ἑαυτῆς τὴν μόλιβδον ἔχουσαν τῇ οἰκοδομικῇ συμβάλλεσθαι πρὸς τὴν ὄρθωσιν, ἀγνοεῖται παρὰ τοῦ τεχνίτου, ᾗ τεχνίτης ἐστὶ τῆσδε τῆς τέχνης, ὁ δέ γε σοφὸς ἀποδιδοὺς τὴν αἰτίαν, δι’ ἣν ἡ κάθετος τῇ ὀρθῇ τοῦ τοίχου συμβάλλεται, τὴν ἀρχὴν τῆς οἰκοδομικῆς συνιστᾷ, καὶ αἴτιος τῇ τέχνῃ τῆς συστάσεως γίνεται. ἐπεὶ γὰρ ἡ ἐξηρτημένη τῆς σχοίνου μόλιβδος βαρὺ σῶμα, τὰ δὲ βαρέα τῶν σωμάτων τὴν ῥοπὴν ἔχει πρὸς τὸ τοῦ παντὸς κέντρον, κατ’ ὀρθὰς γωνίας ἄγεται ἡ σχοῖνος ὀρθῶς, ἧς ἡ μόλιβδος ἤρτηται, καὶ οὕτως ἡ οἰ- κοδομικὴ ὀρθῶς ἀναφέρεται ἑπομένη τῇ τῆς σχοίνου εὐθύτητι. πάλιν ἡ σπάρτη κατὰ τὸ εὐθὺ ἑκατέρωθεν τῶν ἄκρων τοῦ ξύλου ἐκτεινομένη ποιεῖ τὸ ξύλον εὐθύνεσθαι ἀφαιρουμένων ἀπ’ αὐτοῦ πανταχόθεν τῶν περιττῶν ἃ τὴν λόξωσιν ποιεῖ ὡς τῆς εὐθείας γραμμῆς αἰτίας οὔσης τῷ ξύλῳ ἐκ τῆς παραθέσεως τοῦ εὐθύνεσθαι. πάλιν τὸ ὀρθογώνιον τρίγωνον τρίγωνον θέμενον τοῖς ἀνεγειρομένοις εἰς ὕψος κίοσιν αἴτιον γίνεται τῇ στάσει αὐτῶν τῆς ὀρθότητος, διότι καὶ ἡ ἀγομένη εὐθεῖα πρὸς τὸ ἀποτελέσαι τὴν ὀρθὴν γωνίαν κατὰ κάθετον ἄγεται, καὶ οὕτως ἑκάστῃ τέχνῃ λόγους καὶ κανόνας ἡ σοφία παραδιδοῦσα πρόξενος αὐτῇ τῆς τεχνώσεως γίνεται. τὸ δ’ αὐτὸ εὑρήσεις καὶ ἐν τῇ ἐπιστήμῃ. ὁ γὰρ γεωμέτρης τὸν ὅρον τοῦ σημείου δεχόμενος καὶ τῆς γραμμῆς καὶ τῆς ἐπιφανείας καὶ τοῦ σώματος [*](6 ῥῦσιν a: ῥήσιν in corr. B 10 τὸν B: τῶν a σοφὸν a: σοφῶν Β 11 ἐκ· λαβέσθαι Β: ἐκβάλλεσθαι a 15 παρήκοι a: παρείκοι Β 16 τἄ a: om. B 17 σπάρτη Β: σπάρτος a 20 αὐτοῦ Β: αὐτῶ a 21 ἑαυτῆς Β: ἑαυτῇ a 32 λόξω- σιν B: ξύλωσιν a) οὐδὲν πολυπραγμονεῖ περὶ αὐτῶν, ἀλλ’ ὡς ἀρχαῖς αὐταῖς χρώμενος τὰ [*](96r) αὐτῶν ἀποδείκνυσι, τρεῖς μὲν λαμβάνων διαστάσεις, πλάτος μῆκος καὶ βάθος, ἐξ ὧν τὸ σῶμα συνίσταται, δύο δὲ μῆκος καὶ πλάτος, ἐξ ὧν ἡ ἐπιφάνει, ἓν δὲ ἀπλατὲς διάστημα, ὅ ἐστιν ἡ γραμμή, ἧς πέρας ἐκατέρωθεν τὸ σημεῖόν ἐστιν ἀμερὲς ὁριζόμενον. ὁ δέ γε σοφὸς πρῶτον μὲν δείκνυσιν, ὡς προλαβόντες εἴπομεν, τρεῖς μόνας οὔσας τὰς διαστάσεις καὶ τέλειον ὂν μέγεθος, ὃ τριχῇ διέστηκεν· εἶτα λαβὼν ἀξίωμα ἐναργές, ὅτι πᾶν τὸ περατοῦν τοῦ περατουμένου ἁπλούστερον καὶ ἀναγκαῖον εἶναι λεί- πεσθαι τὸ περατοῦν τοῦ περατουμένου κατὰ διάστασιν. πῶς γὰρ ἄν εἴη πέρας τὸ ἴσον ὂν τῷ περατουμένῳ κατὰ διάστασιν ἢ αὐτοῦ ἐπὶ πλείονα διισταμένου, ἔχει ἐντεῦθεν δεικνύμενον, ὅτι περατοῦσα τὸ σῶμα ἡ ἐπιφάνεια, λείπεται ἐκείνου κατὰ διάστασιν, ὡς διισταμένου τριχῇ τοῦ σώματος αὐτὴν κατὰ δύο διΐστασθαι, ἤγουν κατὰ μῆκος καὶ πλάτος, ὡσαύτως ἐπεὶ ἡ γραμμὴ πέρας ἐπιγανείας ἐστίν, ἀναγκαῖον αὐτὴν λείπεσθαι τῆς ἐπιφανείας κατὰ διάστασιν, ὡς εἶναι τὴν γραμμὴν διισταμένην καθ’ ἕν, τῷ δὲ σημείῳ ἐπεὶ πέρας αὐτό ἐστι τῆς εὐθείας γραμμῆς, ἀναγκαῖον μη- δεμίαν προσεῖναι διάστασιν, λειπομένῳ παντελῶς διαστάσεως, ὅτι τὸ ὑπ’ αὐτοῦ περατούμενον μίαν μόνην ἔχει διάστασιν. | καὶ οὕτως ἐδείχθησαν πάντες οἱ ἀποδεδειγμένοι ὅροι τῶν μεγεθῶν καὶ τοῦ ἀμεγέθους σημείου ἔχοντες καλῶς. ὃν οὖν τρόπον ἐπὶ τούτων δέδεικται τὰς ἀρχὰς ἡ σοφία παραδιδοῦσα, τὸν αὐτὸν καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν καὶ ἐπιστημῶν ἐξε- τάζων εὑρήσει τις αὐτὴν εὑρετικὴν τῶν ἀρχῶν. διὰ τοῦτο οὐ τὶ σοφὸς ἀλλ’ ὅλως σοφὸς ὁ πρῶτος φιλόσοφος λέγεται, ὃς ὁ θεόλογος ἐστί· διὰ τοῦτο ὅλως σοφὸς καλούμενος, διότι καὶ τοῖς ἄλλοις τεχνίταις καὶ ἐπιστήμοσιν ὧν ἕκαστός τι σοφὸς αἴτιός ἐστι τοῦ εἶναι σοφοῖς. δεῖ ἄρα τὸν σοφὸν μὴ μόνον τὰ ἐκ τῶν ἀρχῶν εἰδέναι ἀλλὰ καὶ περὶ τὰς ἀρχὰς ἀληθεύειν. τοῦτο συμπέρασμά ἐστι τῶν εἰρημένων, ἕξεως οὔσης τῆς σοφίας, παριστῶν ἅμα μὲν αὐτῆς τὴν ἐνέργειαν, ἅμα δὲ καὶ τὴν δια- φοράν, ἣν ἔχει πρὸς τὴν ἐπιστήμην. ἡ μὲν γὰρ ἐπιστήμη περὶ τὰ ἐκ τῶν ἀρχῶν τὴν ἀλήθειαν ἔχει τῆς ἀρχῆς χρωμένη πρὸς τὴν αὐτῆς εὕ- ρεσιν. περὶ δὲ τῶν ἀρχῶν ἡ ἐπιστήμη ἐστὶν οὐδαμῇ ἐξετάζουσα, ἡ δὲ σοφία καὶ περὶ τὰς ἀρχὰς ἀληθεύουσα συνιστῶσα καὶ αὐτὰς κατὰ τὴν ἑαυτῆς πρὸς τὴν ἐπιστήμην ὑπεροχὴν.

[*](p. 1141a18)

Ὥστ᾿ εἴη ἄν ἡ σοφία νοῦς καὶ ἐπιστήμη, καὶ ὥσπερ κεφαλὴν ἔχουσα ἐπιστήμην τῶν τιμιωτάτων.

Τοῦτο ὥσπερ πόρισμά ἐστι τῷ ῥηθέντι ἑπόμενον συμπεράσματι, καὶ [*](1 αὐταῖς B: αὑτοῖς a 9 τὸ a: ἡ Β 13 ἤγουν Β· ἡ a 14 ἐπεὶ Β: ἐποίησεν a 19 ἀμεγέθους a: μεγέθους Β 34 καὶ ὥσπερ Ba et Arist. codd. LbOb: ὥσπερ Arist. vulg. 35 ἐπιστήμην Ba et Arist. cod. Mb: ἐπιστήμη Arist. vulg.)

δηλοῖ τὴν σοφίαν σύνθετον οὖσαν ἕξιν ἐκ νοῦ καὶ ἐπιστήμης. ὁ μὲν γὰρ [*](96v) νοῦς τὴν γνῶσιν ἔχει τῆς ἀληθείας τῶν ἀρχῶν, ἡ δὲ ἐπιστήμη χορηγουμένας αὐτὰς λαμβάνουσα ἐκ τοῦ νοῦ ἀποδείκνυσι τὰ οἰκεῖα προβλήματα· ὥστ’ ἐπεὶ ἡ σοφία καὶ τὰς ἀρχὰς ἔχει ὡς ὁ νοῦς καὶ τὰ ἐκ τῶν ἀρχῶν ὡς ἡ ἐπιστήμη, εἴη ἄν νοῦς ἅμα καὶ ἐπιστήμη. διὰ τοῦτο καὶ κεφαλῆς λόγον ἐν ταῖς ἐπιστήμαις ἐπέχει, ὅτι ἐπιστήμη τῶν τιμιωτάτων ἐστί. τι- μιώταται δὲ αἱ ἀρχαί. εἰ γὰρ αἴτιαι αὗται τῶν παρὰ ταῖς ἐπιστήμαις συμπερασμάτων, πῶς οὐκ ἄν εἶεν τὰ ἐν ταῖς ἐπιστήμαις κυριώτερα; κεφα- λαὶ τοίνυν αἱ ἀρχαὶ τῶν ἐν ταῖς ἐπιστήμαις θεωρουμένων, κεφαλὴ δὲ καὶ ἡ σοφία τῶν ἐπιστημῶν ἡ ταύτας χορηγοῦσα ταῖς ἐπιστήμαις. ἢ εἰ βού- λοιτό τις, ῥητέον καὶ οὕτω τὸ κεφάλαιον ἔχουσα, ὅτι ἐπεὶ αἱ ἐπιστῆμαι μὴ οἴκοθεν ἔχουσι τὰς ἀρχὰς ἀλλ’ ἐκ τῆς σοφίας χορηγουμένας, ῥη- θεῖεν ἄν τούτου ἕνεκα καὶ ἀκέφαλοι. ἡ δὲ σοφία ἐπεὶ αὐτοτελὴς καὶ ἐξ ἑαυτῆς ἔχει τὰς ἀρχάς, διὰ τοῦτο καὶ ἐπιστήμη λέγεται μετὰ κεφαλῆς, ὡς ἔχουσα κεφαλήν, ἥτις ἐστὶν αἱ ἀρχαί. ἔστι δ’ οἶμαι οὐ περιττὸν ζη- τῆσαι καὶ περὶ τούτων, πῶς οὐχ ἕξεις μόνον αἱ ἀληθευτικαί, αἳ καὶ τέσσαρες ἀπηρίθμηνται, ἀλλὰ καὶ ὁ νοῦς ὡς πέμπτη προστέθειται. ἡ γὰρ σοφία νοῦς ἐστι καὶ ἐπιστήμη. ὁ μὲν μόνον ὢν ἐπιστήμων τῆς κατὰ σο- φίαν λείπεται τελειότητος, τὸ λαμβάνειν ἔχων μόνον τὰς ἀρχὰς χορηγουμένας ἀπὸ τοῦ νοῦ, μὴ μέντοι γε καὶ τὴν περὶ ταύτας ἔχων ἀλήθειαν, προκεκοφὼς δ’ ἐπὶ τὴν σοφίαν ἤδη ἔχει καὶ νοῦν καὶ τὸ περὶ τὰς ἀρχὰς ἀληθεύειν. πῶς οὖν τὸν νοῦν ἐν τῇ σοφίᾳ περιεχόμενον ὡς παρ’ αὐτὴν ἕτερον ἀπαριθμεῖται ὑπάρχοντα; ἢ ἐπεὶ σύνθετος ἡ σοφία ἐκ νοῦ καὶ ἐπιστήμης, ἔδει πρῶτον εἶναι τὰ ὡς μέρη αὐτῆς ὑπάρχοντα, καὶ οὕτως αὐτὴν ἐξ ἀμφοτέρων αὐτῶν συντίθεσθαι, ἔτι δὲ μᾶλλον εἰ καὶ ἀλλήλων ἐν- δέχεται ταῦτα χωρίζεσθαι ἁπλῶς καὶ καθ’ αὑτὰ ὑπάρχοντα πρότερον, εἶτα συνερχόμενα κα τὴν σοφίαν ἀποτελοῦντα. ἐνδέχεται γάρ τινα χωρὶς τῆς ἐπιστήμης νοερὸν γεγονότα τὴν περὶ τὰς ἀρχὰς ἔχειν ἀλήθειαν, οὐ μέν- τοι γε εἶναι καὶ ἐπιστήμονα τὰ ἐκ τῶν ἀρχῶν δεικνύμενα μὴ γινώσκοντα. διὰ τοῦτο μηδὲ σοφὸν τῶν μερῶν τῆς σοφίας θατέρου λειπόμενον, ὡς καὶ ἐπιστήμονα μὴ εἶναι νοερὸν ἐνδέχεται τὴν περὶ τὰς ἀρχὰς οὔπω κεκτημέ- νον ἀλήθειαν, ὁπηνίκα δ’ ἄμφω συλλάβῃ τὰς ἀληθείας, τήν τε περὶ τὰς ἀρχὰς καὶ τὴν περὶ τὰ ἐκ τῶν ἀρχῶν, τότε καὶ νοερός ἐστιν ὡς θεόλογος, καὶ ἐπιστήμων, ὡς τὰ ἐκ τῶν ἀρχῶν διὰ τῶν ἀρχῶν ἐπιστάμενος, ὥστε ἀναγκαῖον ἰδίως ἑκάστην τῶν ἀληθευτικῶν ἕξεων τὸν περὶ αὐτῆς λόγον δέξασθαι. μήποτε δὲ τιμιώτατα τὰ θεῖα λέγει καὶ ὑπὲρ γένεσιν, περὶ ἃ προηγουμένως ἡ πρώτη φιλοσοφία καταγίνεται, ἃ καὶ ἀρχαὶ πάντων τῶν γενητῶν, ὡς ὄντως ὄντα <καὶ νῷ μόνῳ ληπτά> καὶ διὰ τοῦτο [*](1 νοῦ Β: ἐκ τοῦ νοῦ a 4 τὰ B: om. a 8 κυριώτερα B: τιμιώτερα a 11 ἐπεὶ B: om. a 15 κεφαλὴν a: κεφάλαιον Β 15. 16 ζῆ τῇσι a: καὶ ζητῆσαι Β 17 ὁ νοῦς Β: νοῦς a 33 ἀρχὰς a: ἀληθείας Β 34 ὡς τὰ B: καὶ τὰ a 38 καὶ νῶ μόνῳ ληπτά a: om. Β) τατα, ὡς ἀρχικώτατα τῆς πάσης γενέσεως, ἐξ ὧν δέχεται ἡ σοφία καὶ ἡ [*](96v) κτὰ νοῦν τῶν ἀνθρώπων ἐνέργεια καὶ τὸ περὶ τὰς ἀρχὰς τῶν ἐπιστημῶν ἀληθεύειν, τὸ ἀναπτόμενον ἐκεῖθεν φῶς εἰς ὁδηγίαν ἔχουσα καὶ τῇ τῶν ἐν τῖς ἐπιστήμαις ἀρχῶν καταλήψει τοῦ τῆς ψυχῆς ὄμματος καταλαμπομένου καὶ τὴν ἄμεσον ἕνωσιν τῶν ὅρων καθορῶντος, ἐξ ὧν αἱ ἄμεσοι προτάσεις συντέθεινται. τὸ δὲ ἀληθεύειν περὶ τὰς ἀρχὰς ὡς ἴδιον εἶπε τῆς σοφίας, οὐχ ὅτι αἱ ἐπιστῆμαι λαμβάνουσαι ταύτας οὐκ ἀληθεύουσι κατ’ αὐτάς, ἀλλ’ ὅτι τὴν περὶ αὐτὰς ἀλήθειαν ἡ σοφία καὶ ταῖς ἐπιστή- μαις πορίζει, αὐτὴ πρώτως τὴν ταύτης ποιουμένη κατάληψιν.

[*](p. 1141a20)

Ἄτοπον γὰρ εἴ τις τὴν ἒπιστήμην τῆ μὴν πολιτικὴν ἢ τὴν φρόνησιν σπουδαιοτάτην εἶναι οἴεται, εἰ μὴ τὸ ἄριστον τῶν ἐν τῷ κόσμῳ ἄνθρωπός ἐστιν.

Διὰ μὲν τῶν προσεχῶς εἰρημένων ἔδειξε τὴν διαφοράν, ἣν ἔχει πρὸς τὴν ἐπιστήμην ἡ σοφία, διὰ δὲ τῶν παρόντων δείκνυσιν διαφέρουσαν τῆς φρονήσεως. συνέχει δὲ τὸν λόγον τὸν γάρ σύνδεσμον λαμβάνων ἀντὶ τοῦ δέ, ὃ ἔστιν εὑρεῖν αὐτὸν ποιοῦντα ἐπὶ πολλοῖς. ἔλαβε δὲ τὴν πολιτικὴν εἰς τὸ μέσον καὶ | τὴν ἐπιστήμην ὡς συλλαμβανομένην αὐτῷ πρὸς [*](97r) τὸ δεῖξαι τὴν ἑτερότητα τῆς φρονήσεως καὶ τῆς σοφίας. φησὶν οὖν ἄτοπον εἶναι τὸ ὑπολαμβάνειν τὴν ἐπιστήμην πολιτικὴν ἢ τὴν φρόνησιν σπουδαιοτάτην. ἴδωμεν δὴ πῶς ἄμφω ταῦτα συμβάλλονται αὐτῷ πρὸς τὸ προκείμενον. τὴν μὲν γὰρ πολιτικὴν ἄτοπον εἶναι λέγειν ἐπιστήμην, ὡς ἑπομένου τοῦ ἀτόπου, τῷ λέγειν σοφίαν εἶναι τὴν φρόνησιν. ἡ μὲν γὰρ σοφία ἐκ νοῦ καὶ ἐπιστήμης σύγκειται, ἡ δὲ φρόνησις πολιτική. ὁ οὖν λέγων σοφίαν εἶναι τὴν φρόνησιν ἑπόμενον ἔχει ἄτοπον, τὸ λέγειν τὴν ἐπιστήμην πολιτικήν· ἀλλὰ τοῦτο ἄτοπον διὰ τί; ὅτι ἡ μὲν ἐπιστήμη περὶ τὰ ἀναγκαῖα καταγίνεται, ἡ δὲ πολιτικὴ περὶ ἐνδεχόμενα. ὥστε ἀδύνατον ταύτας ἀλλήλαις συνέρχεσθαι, οὕτω διαφερούσας κατὰ τὰ ὑποκείμενα. οὐκ ἄρα ἡ σοφία φρόνησις. σπουδῆς μὲν γὰρ ἀξία καὶ ἡ φρόνησις, ἀλλ’ οὐ τῆς πρωτίστης, ὡς ἡ σοφία. ὅτι δ’ ἡ φρόνησις οὐκ ἔστι σρουδαιοτάτη, δείκνυσιν ἐντεῦθεν. ἡ φρόνησις περὶ τὰ ἀνθρώπῳ συμφέροντα καταγίνεταί· εἰ οὖν ἦν ὁ ἄνθρωπος τῶν ἐν τῷ κόσμῳ τὸ ἄριστον, ἦν ἄν καὶ ἡ φρόνησις σπουδαιοτάτη· ἀλλὰ μὴν τοῦτο οὐκ ἔστιν, ὡς αὐτὸς δείκνυσι προιών· οὐκ ἄρ ἡ σοφία φρόνησις.

[*](1 σοφία Β: φιλοσοφία a 3 τῇ a: τῆς B καταλήψει a: καταλήψεων B 10 ἐπιστήμην πολιτικὴν Ba et Aristot. codd. LbOb: πολιτικὴν Arist. vulg. 11 εἰναι οἴεται Β et Arist. cod. M b: οἴεται εἶναι a et Arist. vulg. 16 εὑρεῖν αὐτὸν B: αὐτὸν εὑρεῖν a 18 δεῖξαι Β: δεικνύναι a 26 ἐνδεχόμενα Β: τὰ ἐνδεχόμενα a)[*](p. 1141a22)

Εἰ δὴ ὑγιεινὸν μὲν καὶ ἀγαθὸν ἕτερον ἀνθρώποις καὶ [*](97r) ἰκθύσι, τὸ δὲ λευκὸν καὶ εὐθὺ ταὐτὸ αἰεί, καὶ τὸ σοφὸν ταὐτὸν πάντες ἄν εἴποιεν, φρόνιμον δὲ ἕτερον. τὸ γὰρ περὶ αὑτὸ ἔκαστα εὖ θεωροῦν φαῖεν ἂν εἶναι φρόνιμον, καὶ τούτῳ ἐπιτρίμειαν αὐτά.

Ἔτερον ἐπιχείρημα περὶ διαφορᾶς σοφίας καὶ φρονήσεως ἐκ τοῦ ἑτέρου καὶ τοῦ ταὐτοῦ. καὶ παράγει εἰς μέσον ὥσπερ παράδειγμα τοῦ μὲν ἑτέρου τὸ ύγεινὸν καὶ τὸ ἀγαθόν, τοῦ δὲ ταὐτοῦ τὸ λευκὸν καὶ εὐθύ. ὑγιεινὸν μὲν γὰρ τοῖς ἑτερογενέσιν ἕτερον καὶ ἕτερον, καὶ ἀγαθὸν ὡσαύτως, οἷον ἀνθρώποις καὶ ἰχθύσι. βρῶμα γὰρ ὑγιεινὸν ἢ διαίτημα ἢ ἄλλο τι τοιοῦτον ἄλλο μὲν ἀνθρώποις, ἕτερον δὲ ἰχθύσι· διότι καὶ ἡ κρᾶσις ἑτέρα καὶ τὰ συμβαλλόμενα τοῖς κατὰ τὴν κρᾶσιν ἑτέροις εἰς ὑγίειαν ἕτερα πάντως. καὶ τὸ ἀγαθὸν ὡσαύτως ἕτερον. ἀγαθὸν δὲ ἐνταῦθα οὐ τὸ καινόν φησι καὶ ἁπλῶς ἀλλὰ τὸ ἴδιον ἑκάστῳ. ἀγαθὸν γὰρ ἀνθρώποις ᾗ ἀνθρώποις καὶ χερσαίοις οὖσι ζῴοις τὸ ἐν χέρσῳ διάγειν, ἰχθύσι δὲ ὑδρηλοῖς οὖσι τὸ διατρίβειν ἐν ὕδατι, τὸ δὲ λευκὸν καὶ εὐθὺ οὐ τοῖς μέν ἐστι λευκὸν καὶ εὐθύ, τοῖς δ’ οὐχί, ἀλλ’ ἑκάτερον τούτων ἀεὶ τὸ αὐτό. οὕτω καὶ τὸ μὲν σοφὸν ταὐτὸν ἂν εἴποιεν πάντες, οὐ παρὰ τοῖς μὲν σοφόν, παρὰ δὲ τοῖσδε μή· φρόνιμον δὲ οὐ τὸ αὐτὸ πᾶσιν, ἀλλ’ ἕτερον καὶ ἕτερον. ἐκεῖνο γὰρ φρόνιμον, ὃ θεωρεῖ καὶ εὑρίσκει καὶ αἱρεῖται τὸ οἰκεῖον εὖ καὶ ἐπιτηδεύει ὀρθῶς τὴν ἐκείνου ἐπίτευξιν, καὶ τοῦτο ἂν εἴπῃ φρόνιμον τῶν κρινόντων ἕκαστον, καὶ εἰ μέλλει αὐτὸ ἐπιτρέψαι τινὶ τὴν ἑαυτοῦ σωτηρίαν, τούτῳ ἄν ἐπιτρέψειεν, ὃ ἂν γνῷ τὸ ἑαυτοῦ γνωρίζον εὖ, καὶ ἑαυτῷ ἐκεῖνο περιποιούμενον, ἵν’ ὡς ἑαυτῷ τὴν σωτηρίαν περιποιοῖτο τὸ ἑαυτοῦ θεωροῦν ἀγαθόν, οὕτω κἀκεῖνο περιποιήσεται. καὶ οὕτω μὲν ἡ ἅπασα θεωρία τῆς λέξεως, καὶ γέγονεν ἤδη σαφῆ καθ’ ὁλοσχέρειαν τὰ λεγόμενα. ἴδωμεν δὲ καὶ κατὰ μέρος, εἴ πῃ δέεται παραμυθίας τινός. εἰ δὴ ὑγιεινὸν μὲν καὶ ἀγαθὸν ἕτερον ἀνθρώποις καὶ ἰχθύσι. βουλόμενος δεῖξαι τὸ σοφὸν μὲν παρὰ πᾶσιν ὂν τὸ αὐτό, τὸ δὲ φρόνιμον ἕτερον, κἀντεῦθεν ἀναφῆναι τὴν τῆς σοφίας διαφορὰν πρὸς τὴν φρόνησιν, ἵνα δείξῃ τὸν ἑαυτοῦ λόγον μηδέν τι καινὸν παρεισάγοντα, διὰ τοῦτο παρέλαβε τὸ ὑγιεινὸν καὶ τὸ ἀγαθόν, ὡς παρὰ τοῖς ἑτέροις τὴν φύσιν ὄντα ἕτερα, τὸ δὲ λευκὸν καὶ τὸ εὐθὺ μὴ ἐξαλλασσόμενα πρὸς τὰς τῶν φύσεων ἑτερότητας ἀλλὰ παρὰ πᾶσιν ὄντα τὰ αὐτά. εἰ οὖν ἐπ’ ἐκείνων, φησίν, οὕτως ἔχει, οὐδὲν καινόν, ἄν καὶ ἡ σοφία καὶ ἡ φρόνησις ἀλλήλαιν διενηνόχατον. [*](3. 4 ἕκαστα a et Aristoteles: τὰ ἕκαστα Β 4 εὖ Β et Arist. vulg.: τὸ εὑ a et Arist. codd. KbLbOb ἂν Β et Arist. vulg.: om. a et Arist. codd. LbMbOb 12 τὴν Β: om. a 15 ἰχθόσι δὲ B: ἰχθύσι a 18 οὐ παρὰ Β: ὡς περὶ a 19 παρὰ δὲ Β: περὶ δὲ a 24 ἐκεῖνο a: ἐκείνω Β 24. 25 περιποιοῖτο Β: περιποιῆται a 25 κᾀκεῖνο a: κἀκείνω Β 26. 27 ὁλωσχέρειαν Β 30 ἀναφῆναι Β: ἀναφανῆναι a 35 ἀλλήλαιν Β: ἀλλήλαις a)

ἐπιστήμη τῶν τιμιωτάτων ἐστὶ καὶ ὡς αἱ τῶν ὑποκειμένων αὐτῇ φύσεις οὐκ ἐξαλλάττονται καὶ εἰς ἕτερα μεταπίπτουσιν ἀλλὰ τὰς ἰδίας φυλάττουσιν ἰδιότητας, οὕτως οὐδὲ ἡ τούτων γνῶσις εἴς τι ἄλλο μεθίσταται, ἀλλ’ ἡ αὐτή ἐστιν ἀεί, ἡ δὲ φρόνησις, ἐπεὶ τὸ συμφέρον ἑκάστου σκοπεῖ καὶ ὠφέλιμον, ταῦτα δὲ παρ’ ἄλλοις ἄλλα ἐστί, διὰ τοῦτο καὶ ἡ φρόνησις ἑτέρα καὶ ἑτέρα παρ’ ἑτέροις καὶ ἑτέροις ἐστίν. ὥστε τὸ μὲν σοφὸν ταὐτὸν ἂν εἴποιεν πάντες, μηδὲν ἕτερον ὂν ἢ τὸ τὰ ὄντα ὡς ὄντα ἐπίστασθαι καὶ τὰς ἀρχὰς ἑκάστων, ὧν ἀρχαί εἰσι, τὸ δὲ φρόνιμον ἕτερόν τε καὶ ἕτερον διὰ τὴν τῶν ὠφελίμων καὶ συμφερόντων ἐναλλαγήν. εἰ γὰρ καὶ κοινότερον λέγοντες ὡς ἓν τὸ συμφέρον καὶ τὸ ὠφέλιμον ὀνομάζομεν, ἀλλὰ κατ’ εἶδος ἐξετάζοντες πολλὴν τῶν ὠφελίμων καὶ συμφερόντων εὑρίσκομεν τὴν διαφοράν. τὸ δὲ περὶ ἑαυτὸ ἕκαστα τὸ εὖ θεωροῦν φαῖεν ἂν εἶναι φρόνιμον οὕτω συντακτέον. ἕκαστα γὰρ τῶν πραγμάτων τί τὸ φρόνιμον ἐξετάζοντα, εἴποιεν ἄν εἶναι φρόνιμον ἐκεῖνο τὸ θεωροῦν, ἤτοι καταλαμβάνον τὸ ἀγαθὸν περὶ αὑτὸ καὶ ὡς περιέχον ἀφ’ ἑαυτοῦ τὸ ἔχον τὴν τοῦ ὠφελίμου καὶ συμφέροντος γνῶσιν, προστήσαιεν ἂν ἑαυτῶν καὶ τῆς σφετέρας σω τηρίας. τὸ δὲ ἕκαστα στᾶ οὐδετέρως εἶπεν, ὡς ἐπέκεινα τῶν [*](97v) ἀνθρώπων ἐπεκτείνων τὸ νόημα, ὡς συμπεριλαμβάνειν ἐν ταὐτῷ καὶ τὰ ἄλογα. κἀκεῖνα γάρ, ὅπερ ἄν εἴπῃ τις ἐπ’ αὐτῶν φρόνιμον, τούτῳ ἑαυτὰ ἐπιτρέπουσι, καὶ αὐτῷ ἕπονται καὶ πρὸς αὐτὸ συννενεύκασιν, ὡς δι’ αὐτοῦ τὴν σωτηρίαν εὑρίσκοντα. διὰ τοῦτο τὰ θήλεα τοῖς ἄρρεσιν ἕπονται καὶ τῆς φωνῆς αὐτῶν καὶ τῆς στάσεως καὶ τῆς κινήσεως ἤρτηνται.

[*](p. 1141a26)

Διὸ καὶ τῶν θηρίων ἔνια φρόνιμά φασιν εἶναι, ὅσα περὶ τὸν αὑτῶν βίον ἔχοντα φαίνεται δύναμιν προνοητικήν.

Πιστοῦται τὸν λόγον ἐκ τῆς κοινῆς ὑπολήψεως, ὅτι ἡ φρόνησις ἕξις ἐστὶ τοῦ θεωρεῖν ἕκαστον τὸ ἑαυτοῦ εὖ. κοινότερος οὗτος ὁ λόγος ἐστὶ τῆς φρονήσεως, ἐπὶ πάντα διήκων ὅσα ἔχοντα φαίνεται δύναμιν δύναμιν προνοητικήν. ἑκασταχοῦ γὰρ ἔνθα κοινὴν εὑρίσκομεν τῶν ἀνθρώπων ὑπόληψιν περί τινος πράγματος, ὡς βεβαίᾳ ταύτῃ πρὸς τὴν τῶν ζητουμένων πίστωσιν χρώμεθα. φησὶν οὖν ὅτι τοσοῦτόν ἐστι φύσει τῆς φρονήσεως ἴδιον τὸ θεωρεῖν ἕκαστον τὸ ἑαυτοῦ ἀγαθόν, ὥστε καὶ ἐπὶ τῶν θηρίων τοῦτο οἱ ἄν- θρωποι φέρουσι· καὶ τῶν θηρίων γάρ τινά φασιν εἶναι φρόνιμα. τίνα ταῦτα; ὅσα περὶ τὸν ἑαυτῶν βίον ἔχοντα φαἰνεταὶ δύναμιν προνοητικήν. [*](2 ἑκάστῳ a: ἑκάστων Β 12 τὸ (alterum) Β: om. a 14 τὸ εὑ Ba et Arist. codd. KbLbOb: εὖ Arist. vulg. 16 ἐξετάζοντες sciibas 17 τὸ Β: τῷ a ἔχον τὴν scripsi: ἔχον (corr. ex ἔχην) τῆς Β: ἔχειν τὴν a 18 ἑαυτῶν Β: ἑαυτὰ a 18. 19 τῆς σφετέρας Β: τὴν σφετέραν a 19 σωτηρίας B: σωτηρίαν a post σωτηρίαν add. ἐκείνῳ a: om. Β 24 τῆς (alterum) Β: om. a 26 αὐτῶν a et Aristoteles: αὐτὸν B 27 τὸν λόγον] δὲ τὸν λόγον a: τὸν βίον Β 39 πάντα Β: πάντων a 32 φύσει Β: om. a 35 ἔχοντα φαίνεται Β: φαίνονται ἔχοντα a)

θηρί δὲ ὀνομάζει ἀπλῶς τὰ ἄλογα. ἐπὶ τούτων γὰρ <εὑρίσκομέν> τινα φύσει προνοουμενα ἑαυτῶν καὶ τὰ πρὸς οἰκείαν σωτηρίαν ἐπιτηδεύοντα, οὐ μόνον μεγέθει καὶ ῥώμῃ προὔχοντα ἀλλὰ καὶ βραχέα καὶ ἀσθενῆ. ἄρκτος τε γὰρ καταδύσεις εὑρίσκει καὶ σπήλαια χειμῶνος κατάδυσιν καὶ τὰ πρὸς βρῶσιν ἐναποτίθεται, ἵν’ ὅταν ἀπρόϊτος ἐκ ψύχους διατελῇ, ἔχῃ ἀποζῆν ἐξ ὧν ἀπέθετο· ταῦτά δ’ ἐστὶ βάλανοι καὶ μῆλα καὶ κάρυα καὶ εἴ τι τοιοῦτον ἕτερον πρὸς βρῶσιν αὐτῇ ἐπιτήδειον. ἐν γὰρ χειμῶνι ζῷα θηρεύειν ἢ ἁρπάζειν ἴσως οὐκ ἔχουσα, ἐκείνοις ἀρκεῖται οἷς ἀπέθετο. καὶ μέλιττα καὶ μύρμηξ ὡσαύτως· ἡ μὲν μέλι τοῖς σίμβλοις ἐναποτίθεται, ὁ δὲ καρποὺς ἐν ταῖς οἰκείαις συμφορεῖ καταδύσεσιν ἑαυτῷ, καὶ οὕτως ἔχειν τὴν τροφὴν προνοούμενος, ὅτε οὐκ ἔστιν αὐτῷ ἔξωθεν εὐπορεῖν βρώσεως. καὶ ὁ ἀράχνης ἱστὸν κατασκευάζει, ἵνα θηρεύῃ ξωύμια πρὸς βρῶσιν αὐτῷ συμβαλλόμενα. τὸ δὲ φαίνεται εἶπε καὶ τὸ δύναμιν, διότι μὴ κυρίως αὐτοῖς μήτε λόγος ἐστὶ μήτε πρόνοια, ἀλλὰ φυσικαί τινες ἰδιότητες, ὥς τινα λόγου ἀπηχήματα φύσει προσοῦσαι αὐτοῖς.

[*](p. 1141a28)

Φανερὸν δ’ εἴη ὅτι οὐκ ἂν εἴη ἡ πολιτικὴ καὶ ἡ σοφία ἡ αὐτή. εἰ γὰρ τὴν περὶ τὰ ὠφέλιμα αὑτοῖς ἐροῦσι σοφίαν. πολλαὶ ἔσονται σοφίαι· οὐ γὰρ μία περὶ τὸ ἁπάντων ἀγαθὸν τῶν ζῴων ἀλλ’ ἑτέρα περὶ ἕκαστον, εἰ μὴ καὶ ἰατρικὴ μία περὶ πάντων τῶν ὄντων.

Περὶ τοῦ αὐτοῦ καὶ πάλιν φησίν, οὐ μόνον τὴν φρόνησιν διιστῶν ἀπὸ τῆς σοφίας ἀλλὰ καὶ αὐτὴν ἀπλῶς τὴν πολιτικήν. ἔστι μὲν γὰρ φρόνιμος καὶ ὁ <πολίτης τὰ ἑαυτοῦ ζητῶν ὠφέλιμα, ὡς ἄνθρωπος ἔστι φρόνιμος καὶ ὁ> πολιτικός, ἤτοι ὁ πολίτης προιστάμενος καὶ ἢ νομοθετῶν ἢ ἐξετάζων καὶ συνιστῶν τὰ κοινῇ τῇ πόλει συμφέροντα καὶ ὠφέλιμα. εἰ γὰρ σοφίαν ἐροῦσι τὴν πολιτικήν, ὅτι τὰ κοινῇ τῇς πόλεως θεωρεῖ ὡφέλιμα, ἔσονται πολλαὶ σοφίαι, ὅτι καὶ ἑκάστη φύσις τῶν ζῴων κατὰ τὴν ἑαυτῆς ἰδιότητα οἰκεῖα ἔχει ὠφέλιμα. διότι καὶ οἰκεῖον ἀγαθὸν τὸ κατὰ φύσιν ἑκάστῳ, ὡς καὶ ἰατρικὴ ἄλλη καὶ ἄλλη καθ’ ἑκάστην φύσιν διὰ τὸ καὶ κρᾶσιν εἶναι τῶν ζῴων ἄλλην καὶ ἄλλην καὶ τὸ κατὰ φύσιν ἑκάστῳ εἴδει ἕτερον καὶ ἕτερον. δόξειε δ’ ἄν τῆς αὐτῆς εἶναι δυνάμεως τῷ πρὸ αὐτοῦ τὸ παρὸν ἐπιχείρημα, μόνον δὲ διαφέρειν κατὰ τὸ κοινὸν καὶ ἴδιον, ὅτι ἐκεῖ μὲν μερικώτερον τὴν φρόνησιν ἔλαβεν, ἐνταῦθα δὲ κοινότερον καὶ πολιτικώτερον.

[*](1 εὑρίσκομεν a: om. Β 5 ἔχη Β: ἔχει a 7 αὐτὴ Β: om. a 12 ἀράχνης Β: ἄράχνις a 16 δ’ εἴη Β: δ’ a: δὲ καὶ Aristoteles ἡ σοφία καὶ ἡ πολιτικὴ Arist. 17 αὑτοῖς Ba: τὰ αὑτοῖς Aristoteles 23 πολίτης—καὶ ὁ (24) a: om. B 27 φύσις a: φύσει Β)[*](p. 1141a33)

Εἰ δ’ ὅτι βέλτιστον ἄνθρωπος τῶν ἄλλων ζῴων, οὐδὲν [*](97v) διαφέρει· καὶ γὰρ ἀνθρώπου ἄλλα τινὰ θειότερα τὴν φύσιν, ο ἴον τὰ φανερώτατά γε ἐξ ὧν ὁ κόσμος συνέστηκεν.

Ἀντίθεσίν τινα φέρει πρὸς ἑαυτόν. ἐπεὶ γὰρ ἐν τοῖς προλαβοῦσιν ἐκ τοῦ ταὐτοῦ καὶ ἑτέρου τὴν διαφορὰν ἐδείκνυ τῆς σοφίας καὶ φρονήσεως, τὴν μὲν σοφίαν λέγων παρὰ πᾶσιν εἶναι τὴν αὐτήν, τὴν δὲ τῶν ὠφελίμων καὶ συμφερόντων θεωρίαν, ἥ ἐστιν ἡ φρόνησις, οὐ τὴν αὐτὴν ἀλλὰ καθ’ εκαστην φύσιν ἑτέραν καὶ ἑτέραν, ὡς καὶ τὴν ἰατρικὴν, δία τοῦτο ἐπιφέρει ταῦτα ἀντιθέμενος πρὸς ἐκεῖνα. εἶτα δὲ καὶ λύων τὴν ἀντίθεσιν. ἐκεῖ γὰρ τὴν τῆς φρονήσεως ἑτερότητα πρὸς ἑαυτὴν κατὰ τὰς διαφορὰς ἐδείκνυ τῶν ζῴων, ἄλλα καὶ ἄλλα λέγων τὰ ἑκάστῃ φύσει ὠφέλιμα, ὥστε καὶ διαφέρειν τὰς ἀντιποιουμένας αὐτῶν ἕξεις καθ’ ἕκαστον εἶδος ζῴου, ὡς κατὰ τὸ διάφορον τῶν φύσεων καὶ τῶν ἀφελίμων διαφερόντων καὶ τῶν ἕξεων, αἳ ταῦτα μεταδιώκουσιν. ἐπιφέρει τοίνυν, ὡς ἴσως ἄν τις ἐρεῖ, βέλτιστον εἶναι τῶν ἄλλων ζῴων τὸν ἄνθρωπον, κἀντεῦθεν εἶναι δῆλον, ὅτι κρεῖττον πάσης ἕξεως τῆς τὸ ἑτέροις ζῴοις σκοπούσης ὠφέλιμον ἡ σκοποῦσα τὰ τοῖς ἀνθρώποις ὄνησιν φέροντα. εἴη ἄν οὖν καὶ σοφία ἡ φρόνησις, ὡς [*](98r) σκοποῦσα τὰ πάντων κρείττω, ἅ εἰσι τὰ τῇ κρείττονι τῶν ἄλλων φύσει τῶν ἀνθρώπων ὠφέλιμα. λέγει τοίνυν, ὡς οὐδὲν διαφέρει τοῦτο, τουτέστιν οὐκ οἰκεῖόν ἐστι πρὸς τὸ δεῖξαι μὴ ἑτέρας οὔσας πρὸς ἀλλήλας σοφίαν καὶ φρόνησιν. εἰ γὰρ καὶ τῶν ἐν τῇ κοινῇ γνώσει ζῴων κρείττων ὁ ἄνθρω- πος, ἀλλ’ εἰσὶν ἄλλα ἐν τοῖς οὖσι τοῦ ἀνθρώπου πολὺ τὴν φύσιν θειότερα. καὶ οἱ μὲν περὶ Πλάτωνα ἥρωάς φασι καὶ δαίμονας καὶ ἑτέρας φύσεις καὶ αὐτὰ τὰ οὐράνια σώματα κρείττω εἶναι ἢ καθ’ ἡμᾶς, οὗτος δὲ μόνα παραλαμβάνει πρὸς τοῦτο τὰ φανερώτατα, ἐξ ὧν ὁ κόσμος συνέστηκε. ταῦτα δέ ἐστι τὰ οὐράνια σώματα. διδόασι γὰρ Ἕλληνες τούτων ἑκάστῳ ψυχὴν καὶ λόγον καὶ νοῦν καὶ φρόνησιν, κἀντεῦθεν προσάπτουσιν αὐτοῖς καὶ γνῶσιν τοῦ ἑκάστῳ αὐτῶν ἀγαθοῦ καὶ ἔφεσιν αὐτοῦ καὶ πρόνοιαν καὶ σπουδὴν περὶ αὐτό, ὃ φρονήσεως ἴδιον, ὡς εἶναι καὶ ἄλλην παρὰ τὴν τῶν ἀνθρώπων τὴν τούτων φρόνησιν θειοτέραν καὶ κρείττονα. ἀλλ’ οὐ παρὰ τοῦτο σοφίαν οὐδὲ αὐτήν, ὅτι ἡ σοφία ἐπιστήμη οὖσα, καὶ νοῦς τῶν τιμιωτάτων τῇ φύσει, ἡ αὐτή ἐστι παρὰ πᾶσιν, ἐν οἷς ἐστιν. εἰ γὰρ καὶ ἑξαλλάττεταί πὼς κτὰ τὸ ἐπιτείνεσθαι καὶ ἀνίεσθαι, ἀλλ’ ἡ αὐτὴ· τὴν φύσιν ἐστίν, ὡς τὸ λευκὸν ἀνιέμενον καὶ ἐπιτεινόμενον. ἡ δὲ φρόνησις ἄλλη καὶ ἄλλη ἐστὶ διὰ τὸ εἶναι ἄλλο καὶ ἄλλο τὸ ἑκάστῳ ἴδιον ἀγαθόν, ὃ θεωρεῖν ἐπαγγέλλεται· τοῦτο ἐπὶ τῆς σοφίας οὐκ ἔστιν ἰδεῖν. τὰ γὰρ τῇ φύσει τιμιώτατα, ἃ παρ’ αὐτῇ πρὸς γνῶσιν ὑπόκειται, τὰ αὐτὰ παρὰ πᾶσίν ἐστιν, εἰ καὶ μᾶλλον καὶ ἧττον γινώσκεται κατὰ τὴν διαφορὰν τῶν ἐν τοῖς γινώσκουτινα [*](2 Β: πολὺ a et Aristoteles 3 τὰ φανερώτατα Β el Arist. cod. Lb: φανερώτατα a et Arist. vulg. 35 τὸ ἑκάστω Β: τῷ ἑκάστῳ a 37 αὐτῇ a: αὐτὰ B)

σιν ἕξεων ἢ καὶ φύσεων. τὸ δ’ εἶναι τὴν τῶν κυκλοφορικῶν ὀρικῶν σωμάτων [*](98r) κρείττω φρόνησιν καὶ πρόνοιαν καὶ τὸ ἑκάστου ἐκείνων ἀγαθὸν ἤπερ τὰ ἐν ἀνθρώποις ἐξετάζομεν ἐκ τῆς σωματικῆς οὐσίας ἐν ἄλλοις δείκνυσιν, ἐκ τῶν ἡμῖν σαφεστέρων τοὺς λόγους ποιούμενος, θειότατα μὲν λέγων ἐκείνων νῶν τὰ σώματα καὶ φθορᾶς ἀνώτερα καὶ γενέσεως, κἀντεῦθεν εἶναι δῆλον, ὅτι δεῖ ταῦτα καὶ ἔμψυχα εἶναι καὶ λογικῆς ψυχῆς καὶ νοερᾶς μετέχοντα καὶ φρονήσεως. καὶ ταῦτα κρείττω ἢ κατ’ ἄνθρωπον, ὡς ἄτοπον ὄν, χείρω εἶναι τῶν χειρόνων σωμάτων τὰ κρείττω ψυχῆς μὴ μετέχοντα, εἴπερ καὶ χεῖρον σώματος ἐμψύχου τὸ ἄψυχον καὶ ἄλλα τινὰ πλείω τούτων ἐπέκεινα οἱ τὰ οὐράνια σώματα καὶ τὰς αὐτῶν δυνάμεις τῶν ἡμετέρων δοξάζοντες κρείττονα, περὶ ὧν ἐξετάζειν νῦν περιττόν.

[*](p. 1141b2)

Ἐκ δὴ τῶν εἰρημένων δῆλον, ὅτι ἡ σοφία ἐστὶ ἐπιστήμη καὶ νοῦς τῶν τιμιωτάτων τῇ φύσει.

Πρότερον μὲν ἔδειξε τὸν ἐν ἡμῖν νοῦν ἕτερον τῆς φρονήσεως καὶ τῆς ἐπιστήμης ἐκ τοῦ αὐτὸν μὲν εἶναι εἰδήμονα τῶν ἀρχῶν, μηδετέραν δὲ ἐξ ἐκείνων. εἶτα περὶ τῆς σοφίας λέγειν ἀρξάμενος ἔδειξε καὶ αὐτὴν ἑτέραν μὲν οὖσαν ἐπιστήμης καὶ φρονήσεως, ἅμα δὲ οὖσαν καὶ τῶν ἀρχῶν, ἐπισταμένην τὰ δεικνύμενα ἐξ αὐτῶν, νῦν δὲ ἀποδίδωσι καὶ τὸν ὁρισμὸν αὐτῆς, συνάγων ἐκ τῶν εἰρημένων αὐτῷ καὶ φάσκων, δῆλον εἶναι ἐξ ἐκείνων, ὅτι ἡ σοφία ἐπιστήμη ἐστὶ καὶ νοῦς τῶν τιμιωτάτων τῇ φύσει, ὡς μὲν τῶν ἀρχῶν οὖσα ἀληθευτικὴ νοῦς, ὡς δὲ τὰ ἐκ τῶν ἀρχῶν ἀποδεικνυουσα ἐξ αὐτῶν τῶν ἄρχων επιστημη. ὑπεραίρων δὲ αὐτὴν τῆς ἁπλῶς ἐπιστήμης, τῶν τιμιωτάτων εἶναι τῇ φύσει φησὶν ἐπιστήμην, ἢ τὰς ἀρχὰς λέγων τιμιώτατα, ὡς πρὸς τὰ ἐξ αὐτῶν ἀποδεικνύμενα, ὡς αἰτίας ὑπαρχούσας ἐκείνοις τοῦ εἶναι καὶ γινώσκεσθαι, ἢ τιμιώτατα λέγων τὰ θεῖα ὡς ἀσώματα ὄντα καὶ ἄυλα καὶ καθ’ ἑαυτὰ ὑφεστηκότα τοῦ δυνάμει χωρίς. αὐτενέργειαι γὰρ ἐκεῖνα, ἅπερ εἰσὶν ἀεὶ ὄντα καὶ μηδέποτε, ἀφ’ οὗ εἰσι μεταβάλλοντα εἰς ἕτερον, ὃ ἔστιν ἰδεῖν ἐφ’ ἑκάστῳ τῶν ἐν γενέσει. τὰ γὰρ ἐν γενέσει καὶ φθορᾷ τὸ δυνάμει ἀεὶ συμπαρομαρτοῦν αὐτοῖς ἔχοντα οὐδέποτε ἵσταται ἐν τῷ αὐτῷ, ἀλλ’ ἀεί τε ῥεῖ καὶ τελευταῖον ἐξ οὗ ἔστιν εἰς ἕτερον μεταβάλλεται τῆς ὕλης, ἣ δύναμίς ἐστι, μηδέποτε ἐν ῴπερ ἔχει στεγούσης. οὐ γὰρ ἂν ἐφύλαττε τὸ ἴδιον, εἰ ἐφ’ ἑνός τινος ἵστατο, ἀλλὰ διὰ παντὸς πρὸς ἕτερον τεινούσης τὴν ἔφεσιν, ὅτι καθ’ ἑαυτὴν δύναμίς ἐστιν, ἀλλ’ οὐκ ἐνέργεια. τὰ δὲ ταύτης ἀπηλλαγμένα αὐτὸ τοῦτο ὄντα ἐνέργειαι οὐδέποτε μεθίστανται τοῦ εἶναι ὃ εἰσί. περὶ ὧν ἡ σοφία διαλαμβάνουσα νοῦς καὶ ἐπιστήμη λέγεται τῶν τιμιωτάτων τῇ φύσει. νοῦς [*](3 ἐν ἄλλοις] De caelo Α 2 5 ἀνώτερα B: ἀνωτέρας a 9 ἄλλα τινὰ B: ἄλλα δέ τινα a 12. 13 ἐπιστήμη Β et Arist. cod. Lb: καὶ ἐπιστήμη a et Arist. vulg. 19 αὐτῷ scripsi: αὐτὸν Ba 21. 22 ἀποδεικνύουσα a: ἀποδεικνύουσιν ex corr. Β 22 αὐτὴν a: αὐτὰς Β 25 ἐκείνοις a: ἐκείναις Β 27 ἅπερ a: ὅπερ Β 33 πρὸς Β: εἰς a)

μὲν ὡς νοερῶς ἐνεργοῦσα καὶ τῶν νοητῶν, ὡς ἐφικτὸν ἀνθρώπῳ ποιουβαλλομένη [*](98r) καὶ ταύτην, ὅτε δέει διὰ συλλογισμοῦ παριστᾶν τὰ γνωστά.

[*](p. 1141b3)

Διὸ Ἀναξαγόραν καὶ Θαλῆν καὶ τοὺς τοιούτους σοφοὺς μέν, φρονίμους δ’ οὔ φασιν εἶναι, ὅταν ἴδωσιν ἀγνοοῦντας τὰ συμφέροντα ἑαυτοῖς, καὶ περιττὰ μὲν καὶ θαυμαστὰ καὶ χαλεπὰ καὶ δαιμόνια εἰδέναι αὐτούς φασιν, ἄχρηστα δὲ διότι οὐ τὰ ἀνθρώπινα ἀγαθὰ ζητοῦσιν. <ἡ δὲ φρόνησις περὶ τὰ ἀνθρώπινα> καὶ περὶ ὧν ἔστι βουλεύσασθαι.

Δείκνυσι τὸ ῥηθέν, ὅτι ἑτέρα τῆς φροήσεως ἡ σοφία, καὶ εἰσέτι διά τινος ἑτέρας κοινῆς ὑπολήψεως· περὶ δὲ ἄνδρας ὁμολογουμένους σοφοὺς Ἀναξαγόραν τε καὶ Θαλῆν. ἰδοὺ γὰρ οὗτοι σοφοὶ μὲν λέγονται, φρόνιμοι δ’ οὔ, διότι ἀγνοοῦσι τὰ συμφέροντα ἑαυτοῖς. περὶ γὰρ τὰ ὑπὲρ τὸν βίον τῶν ἀνθρώπων καὶ τὴν κοινὴν αὐτῶν διαγωγὴν ἀπασχολήσαντες ἑαυτοὺς τῶν κατὰ τὸν βίον συμφερόντων ὑπερεφρόνησαν. οὗτοι γάρ, φησίν, οἴδασι χαλεπὰ καὶ δαιμόνια καὶ περιττὰ καὶ θαυμαστά· περιττὰ μέν, ὅτι ἔξω τῶν συμβαλλομένων εἰσὶ πρὸς τὴν παροῦσαν ζωήν, θαυμαστὰ δέ, ὡς ἐπέκεινα τῶν ἀνθρώποις γινωσκομένων καὶ ὡς ἐπ’ ἔλαττον ἐν εἰδήσει τῇ φύσει αὐτῶν ἐρχόμενα, χαλεπὰ δέ, ὅτι πόνου δέονται πλείστου πρὸς κατόρθωσιν, δαιμόνια δέ, ὅτι ταῖς ψυχαῖς ἀλλοτριουμέναις ἀπὸ τοῦ σώματος κατὰ σχέσιν, ᾧ φύσει συνδέδενται οὕτως ἐν γνώσει, πεφύκασι γίνεσθαι, ὅτι καὶ δαιμονίαις ἐοίκασι φύσεσι γινόμεναι ὑπὲρ ἄνθρωπον. ταῦτα δέ εἰσι τὰ φυσικὰ καὶ μαθηματικὰ καὶ ἔτι μᾶλλον τὰ θεολογικά. τοιαῦτα δέ εἰσι τὰ πρὸς τῶν σοφῶν γινωσκόμενα, ἃ ἄχρηστά εἰσι τῷ ἀνθρωπίνῳ βίῳ. καὶ οἱ ζητοῦντες αὐτὰ σοφοὶ οὐ τὰ ἀνθρώπινα ἀγαθὰ ζητοῦσιν, ἀλλὰ τὰ ὑπὲρ ἄνθρωπον. τὸ δὲ τοιαῦτα ζητεῖν οὐκ ἔστι τῆς φρονήσεως, περὶ ἧς αὐτὸς ἐνταῦθα τὸν λόγον πεποίηται. ἥδε γὰρ ἡ φρόνησις περὶ τὰ ἀνθρώπινα ἀγαθὰ καταγίνεται, ἃ καὶ βουλεύσει ὑπόκεινται, ἐνδεχόμενα ὄντα καὶ ἐπαμφοτερίζοντα περὶ τὴν κατόρθωσιν. δεῖ δὲ μὴ λανθάνειν, ὅτι εὑρίσκομεν τοὺς παλαιοὺς πολλάκις φρόνησιν καὶ τὴν γνῶσιν ἀπλῶς ὀνομάζοντας, καὶ αὐτῶν τῶν τιμιωτάτων τῇ φύσει, ὅπου γε καὶ ἐπὶ θεοῦ ταύτην φέρουσιν. ὡς δὲ καὶ ὁ Καιρωνεὺς Πλούταρχος ’οὐ γὰρ ἀργυρίῳ,’ φησί, ’καὶ χρυσίῳ μακάριον τὸ θεῖον οὐδὲ βρονταῖς καὶ ἀστραπαῖς ἰσχυρόν, ἀλλ’ ἐπιστήμῃ καὶ φρονήσει. τἄλλα μὲν γὰρ ὁ θεὸς ὧν δέονται ἀνθρώποις δίδωσι, νοῦ δὲ καὶ φρονήσεως οὐ μεταδίδωσιν οἰκεῖα κεκτημένος ταῦτα καὶ χρώμενος.' καὶ οὐ δήπου ταῦτα λέγων οὑτωσὶ ὁ σοφὸς τὴν βουλευτικὴν ἕξιν περὶ τῶν [*](5 et 7 φασιν a et Aristoteles: φαμεν Β 7 δέ διότι Β: δ’ ὅτι a et Aristoteles 8. 9 ἡ δὲ φρόνησις—ἀνθρώπινα a: om. Β 12 μὲν Β: καὶ a 19 ἐρχόμενα Β: ἐρχομένων a 32 δὲ del. Wyttenbachius Πλούταρχος] [ de Iside et Osiride c. 1 p. 351 D Β: ἄνθρωποι a 34. 35 νοῦ δὲ a: νοῦ B νοῦ — μεταδίδωσιν om. Plut. 35 οὐ μεταδίδωσιν Ba: μεταδίδωσιν Wyttenbachius 36 οὑτοσὶ Wyttenbachus)

ὠφελίμων ἀνθρώποις δηλοῖ, ἀλλὰ τὴν ἑνιαίαν γνῶσιν τῶν ὄντων, καθ’ [*](98v) ἣν ἐν ἑαυτῷ τὸ πρῶτον αἴτιον πάντα καὶ πρὸ τοῦ γενέσθαι προείληφε.

[*](p. 1141b9)

Τοῦ γὰρ φρονίμου μάλιστα τοῦτ’ ἔργον εἶναί φαμεν, τὸ εὖ βουλεύεσθαι, βουλεύεται δ’ οὐθεὶς περὶ τῶν ἀδυνάτων ἄλλως ἔχειν, οὐδ’ ὅσων μὴ τέλος τί ἐστι, καὶ τοῦτο πρακτὸν ἀγαθόν.

Ἔτι περὶ τοῦ αὐτοῦ δείκνυσι, λέγω δὲ τοῦ μὴ εἶναι ταὐτὸν σοφίαν καὶ φρόνησιν. καὶ πρότερον μὲν ἐκ τῶν ὑποκειμένων ἑκατέρῳ, τῷ φρονίμω καὶ τῷ σοφῷ, ἔδειξε τὸ ζητούμενον. ἑτέρων γὰρ ὄντων τῶν ύποκειμένων, περὶ ἃ ἡ σοφία καὶ ἡ φρόνησις καταγίνεται, ἕτεραι ἐξ ἀνάγκης καὶ αἱ ἕξεις αἱ περὶ αὐτά, ὡς ἐπὶ γεωμετρίας ἔχει καὶ ἀριθμητικῆς. ἐπεὶ γὰρ ἕτερον ἀριθμὸς καὶ ἕτερον μέγεθος, ἕτεραι ἐξ ἀνάγκης καὶ ἀλλήλων εἰσὶ ἀριθμητική τε καὶ γεωμετρική, ὅτι ἡ μὲν περὶ ἀριθμούς, ἡ δὲ περὶ μεγέθη καταγίνεται, διότι καὶ ἄλλως καὶ ἄλλως ἔχοντά εἰσι τὰ περὶ έκάτερα θεωρούμενα ὑποκείμενα. εἰ γὰρ καὶ περὶ τὸ αὐτὸ γένος ἐπιστήμης καταγινόμεναι ἕτεραί εἰσιν ἀλλήλων, ὅταν παρὰ μὲν τῇδε ἑτέρως ἔχον, παρὰ δὲ τῇδε ἑτέρως λαμβάνηται, πολλῷ μᾶλλον ἔσονται ἕτεραι, ὅταν καὶ ἀπλῶς ᾖ τὰ ὑποκείμενα ἕτερα. τί δέ ἐστιν ὃ λέγει, δῆλον ἐκ τῆς άριθμητικῆς καὶ μουσικῆς, καὶ γεωμετρικῆς καὶ ἀστρονομικῆς. ἀριθμητική τε γὰρ καὶ μουσικὴ περὶ τοὺς ἀριθμοὺς καταγίνεται, ἀλλ’ ἡ μὲν ὡς καθ’ αὑτοὺς θεωρουμένους, ἡ δὲ ὡς ἐν σχέσει λαμβανομένους. περιττὸν γὰρ καὶ ἄρτιον, καὶ ἀρτιοπέρισσον καὶ περισσάρτιον καθ’ αὑτό, εἰ βούλει δέ, καὶ πρῶτον καὶ ἀσύνθετον καὶ δεύτερον καὶ σύνθετον, καὶ τὰ τοιαῦτα, διὰ τεσσάρων δὲ καὶ διὰ πέντε καὶ διὰ πασῶν πρός τι. τὸ μὲν γὰρ κατὰ ἐπίτριτον σχέσιν τοὺς ἀριθμοῦ, τὸ δὲ κατὰ ἡμιόλιον, τὸ δὲ κατὰ διπλάσιον. τοῦ αὐτοῦ οὖν ὄντος τοῦ #x003E; ἀμφοτέραις, ἕτεραι ἀλλήλων εἰσὶν ἀριθμητική τε καὶ μουσικὴ διὰ μόνον τὸ καθ’ αὑτὸ καὶ ἐν σχέσει. οὕτω καὶ γεωμετρική τε καὶ ἀστρονομικὴ περὶ τὸ αὐτὸ μὲν γένος τὸ πηλίκον ἀμφότεραι, ἀλλ’ ἡ μὲν περὶ τὸ ἐν μονῇ καὶ στάσει, ἡ δὲ περὶ τὸ ἐν κινήσει ἐστί· διὰ τοῦτο ἀλλήλων ἕτεραι. καὶ οὕτω μὲν ἀνωτέρω τὴν διαφορὰν ἐποιήσατο τῆς σοφίας καὶ τῆς φρονήσεως. τοῦτο δὲ τὸ ἐπιχείρημα ἐξ ἀμφοτέρων ἐστί, τοῦ τε ὑποκειμένου καὶ τῆς ἐνεργείας. τὸ μὲν γὰρ βουλεύεσθαι ἐνέργεια τοῦ φρονίμου, τὸ δὲ ἐνδέχεσθαι ἄλλως ἔχειν καὶ μὴ ἐνδέχεσθαι ἐκ τῶν ὑποκειμένων ταῖς ἕξεσι λαμβάνεται. ἔστι δὲ οὕτω συλλογίσασθαι τὸ προκείμενον· τοῦ φρονίμου μάλιστα ἔργον φαμὲν τὸ εὖ βουλεύεσθαι· ὁ σοφὸς ᾗ σοφός ἐστιν οὐ βουλεύεται· ὁ σοφὸς ἀνάγκῃ οὒκ ἔστι φρόνιμος ᾗ σοφός ἐστιν. ἢ ἀνάπαλιν· ὁ φρόνιμος οὐκ [*](5 ὄσων Β et Aristoteles: ὄσον a 11. 12 ἐπεὶ γὰρ Β: ἐπεὶ γὰρ καὶ a 16 et 17 τῇδε Β: τῇ a 17 λαμβάνηται scrips!: λαμβάνεται Ba 21 θεωρουμένους a: θεωρουμένη Β 25. 26 τοῦ δὲ κατὰ ἡμιόλιον—τοῦ ἀριθμοῦ a: om. Β 36 ἡ Β: καθὸ μὲν a 37 ἀνάγκη B: ἀναγκαίως a φρόνιμος (secundo loco) a: φροϊμος B)

ἔστι σοφὸς ᾗ φρόνιμός ἐστιν. ἔστι γὰρ ἑκάτερον ἐκ τῶν εἰλημμένων προτάσεων [*](98v) συναγαγεῖν ἐν δευτέρῳ σχήματι. ὅτι δὲ ὁ σοφὸς οὐ βουλεύεται, οὕτω δείκνυσιν· ὁ σοφὸς περὶ τὰ ἀδύνατα ἄλλως ἔχειν καταγίνεται· περὶ δὲ τῶν ἀδυνάτων ἄλλως ἔχειν οὐδεὶς βουλεύεται· ὁ σοφὸς ἄρα οὐ βουλεύεται. τὸ δ’ ὅσων μὴ τέλος | ἐστί, καὶ τοῦτο πρακτικὸν ἀγαθὸν ἑτέρου συλλογισμοῦ ἐστι πρότασις, καὶ δεῖ προστεθῆναι καὶ ἑτέραν πρότασιν, ἵνα καὶ τοῦτο συλλογισμὸς γένηται. καὶ ἔστιν οὕτως εἰπεῖν. <περὶ ὅσα ὁ φὸς καταγίνεται, τούτων οὐκ ἔστι τέλος πρακτὸν ἀγαθόν· περὶ ὅσα ὁ φρό- νιμος καταγίνεται, τούτων ἑκάστῳ ἔστι τέλος πρακτὸν ἀγαθόν·> ὁ ἄρα οὐκ ἔστι φρόνιμος, δῆλον δὲ ὅτι ᾗ σοφός ἐστιν. ἐνδέχεται γὰρ τὸν αὐτὸν ἀμφοτέρας ἔχειν τὰς ἕξεις, καὶ εἶναι σοφόν τε καὶ φρόνιμον, ἀλλὰ δηλονότι κατὰ ἄλλην καὶ ἄλλην ἕξιν. οὐ γὰρ μία ἔσται διὰ τοῦτο, ὅτι ἐν τῷ αὐτᾷ καὶ ἑνὶ εὕρηνταί ποτε καὶ ἀμφότεραι. ὥσπερ οὐδ’ εἰ γεωμετρία καὶ ἀριθμητική ἐστιν ὁμοῦ, μίαν καὶ τὴν αὐτὴν ἀμφοτέρας ἐροῦμεν τὰς ἐπιστήμας, ὅτι ἐν τῷ αὐτῷ εὕρηνται, εἰ μή που κατὰ συμβεβη- κός. τὸ δὲ οὐδ’ ὅσων μὴ τέλος τί ἐστι, καὶ τοῦτο πρακτὸν ἀγαθὸν τοῦτο δηλοῖ, ὅτι ἔστι μὲν καὶ τῷ σοφῷ τέλος τῆς θεωρίας καὶ τῆς σπουδῆς, εἴ γε μὴ μάτην αὐτῷ ὁ πόνος ἅπας τἀληθῆ ἐξετάζοντι, ἀλλὰ τὸ τέλος τοῦ σοφοῦ ἡ θεωρία τῆς ἀληθείας ἐστὶ καὶ ἡ τοῦ ὄντος κατάληψις, οὐχὶ δέ τι πρακτὸν ἀγαθόν. πρακτὸν γάρ ἐστιν ἀγαθὸν τὸ διὰ πρά- ξεως κατορθούμενον, θεωρία δὲ πράξεως ἑτέρα.

[*](p. 1141b12)

Ὁ δὲ ἀπλῶς εὔβουλος ὁ τοῦ ἀρίστου ἀνθρώπου τῶν πρακτῶν στοχαστικὸς κατὰ λογισμόν.

Περὶ φρονήσεως λέγων καὶ ὅτι φρονίμου ἴδιον τὸ βουλεύεσθαι, καὶ τοῦτο εὖ, καὶ ὅτι περὶ τὰ ἐνδεχόμενα καὶ ἄλλως ἔχειν ἡ φρόνησις. κἀκ τούτων τῆς σοφίας ἑτέρα, ὅτι ἐκείνη περὶ τὰ ἀναγκαῖα καὶ περὶ ὧν βουλεύεσθαι οὐκ ἐνδέχεται, ἀκολούθως ὁρίζεται καὶ τὸν ἁπλῶς εὔβουλον, τί ἐστιν, ὅτι ὁ τοῦ ἀρίστου ἀνθρώπῳ τῶν πρακτικῶν στοχαστικὸς κατὰ τὸν λογισμόν, τὸ μὲν στοχαστικὸς τάττων ὡς γένος, τὰ δὲ λοιπὰ ὡς διαφοράς. καὶ αὐτίκα τὸ γένος διαστέλλει τὴν φρόνησιν ἀπό τε τοῦ νοῦ καὶ σοφίας καὶ ἐπιστήμης. τὸ γὰρ στοχάζεσθαι μελετᾶν ἐστι καὶ σκοπεῖν καὶ λογίζεσθαι, πῶς ἔσται τὸ προκείμενον κατορθούμενον, ὧν οὐδὲν ταῖς τρισὶν ἐκείναις ἐφήρμοσεν ἕξεσιν. περὶ τὰ ἀναγκαῖα γὰρ ἐκεῖναι, περὶ τὰ ἐνδεχόμενα δὲ τὸ στοχάζεσθαι. ἄριστον δὲ ἀνθρώπῳ, ὡς διαφορὰ κείμενον ἐν τῷ ὁρισμῷ, ἀπὸ τῶν κατὰ τέχνην ἀποτελουμένων διἵστησι τὸ φρόνιμον καὶ τὴν φρόνησιν. ἀγαθὰ μὲν γὰρ καὶ τὰ τῶν ἀγαθῶν τεχνῶν ὑράρχει ἀποτελέσματα, ἀλλ’ οὐδὲν ἐξ ἐκείνων ὑπάρχει ἀνθρώπῳ τὸ ἄριστον. [*](3 δείκνυσιν B: δείκνυται a 4 δὲ B: om. a 5 τέλος τι Arist. 7 περὶ ὅσα— πρακτὸν ἀγαθὸν (9) a: om. Β 14 ἀμφοτέρας Β: ἄμφοτέραις a 22 ἀνθρώπου Ba: ἀνθρώπῳ Aristoteles 23 κατὰ λογισμόν Ba: κατὰ τὸν λογισμόν Aristoteles)

οἰκία γὰρ καὶ θρόνος καὶ τράπεζαι καὶ ἱμάτια καὶ τὰ τοιαῦτα ἀγαθά μὲν [*](99r) ἀνθρώπῳ ὡς χρήσιμα καὶ ὠφέλιμα, οὐδὲν δὲ αὐτῶν ἀνθρώπῳ τὸ ἄριστον, ἀλλὰ τοῦτό ἐστι τὸ ὑποθέσθαι τῷ λογισμῷ τὰ πάθη καὶ κύριον αὐτὸν καὶ δεσπότην τῆς ἀλόγου ποιήσασθαι. πρακτὰ δὲ λέγονται ἀγαθὰ τὰ διὰ πράξεως κατορθούμενα, οἷον τὸ ἐν πολέμῳ ἀνδρίσασθαι, τὸ ὑπὸ ἐπιθυμίας πολεμούμενον ἐγκρατεύσασθαι καὶ ὅσα τοιαῦτα. ὧν πάντων ἄριστόν τε καὶ ἐξοχώτατον ἡ ἀπάθεια καὶ τὸ ἔξω γενέσθαι τῆς σαρκός, κατὰ τὴν προαίρεσιν ἔτι τῇ φύσει δεσμούμενον. τὸ δὲ κατὰ τὸν λογισμὸν εἴληπται, πται, ὅτι τοῦτο τὸ μέρος ἐστὶ τῆς ψυχῆς τὸ ἐν τοῖς τοιούτοις κατορθοῦν, ὃ καὶ αὐτὸ μετὰ τῶν ἄλλων διαστέλλει τὴν φρόνησιν ἀπὸ τῶν εἰρημένων τριῶν ἀληθευτικῶν ἕξεων, ὅτι ἐν ἐκείναις οὐχ ὁ πρακτικὸς νοῦς, ὅπερ ὁ λογισμός ἐστιν, ἐνεργῶν ἐστιν ἀλλ’ ὁ θεωρητικός. ὀρθῶς οὖν ἄν ὁρίζοιτο εὐβουλία μὲν ἕξις στοχαστικὴ κατὰ τὸν λογισμὸν τοῦ ἀρίστου ἀνθρώπῳ τῶν πρακτῶν, καὶ ἀνὴρ εὔβουλος, ᾧ ἡ τοιαύτη πρόσεστιν ἕξις. αὐτὸς δὲ τὸν ᾧ ἡ ἕξις πρόσεστιν ἀντὶ τῆς ἕξεως ὁρισάμενος οὕτως ἀπέδοτο. ὥσπερ δὲ ἡ εὐβουλία τῆς φρονήσεως ἐστι τὸ ἀκρότατον, οὕτως ὁ εὐβουλότατος ἐν πᾶσι <τῶν> φρονίμων ἐστὶν ὁ

[*](p. 1141b14)

Οὐδ' ἐστὶν ἡ φρόνησις τῶν καθόλου μόνον, ἀλλὰ δεῖ καὶ τὰ καθ’ ἕκαστα γνωρίζειν· πρακτικὴ γάρ· ἡ δὲ πρᾶξις περὶ τὰ καθ’ ἕκας τὰ.

Ἑτέρα τοῦτο διαφορὰ τῆς σοφίας καὶ τῆς φρονήσεως. ἡ μὲν γὰρ σοφία περὶ τὰ καθόλου αἰεί, ἡ δὲ φρόνησις περὶ τὰ πρακτὰ καταγινομένη, ἔχει μὲν καθόλου κανόνας ἠθικοὺς καὶ πολιτικούς, καθ’ οὓς δεῖ διάγειν καὶ πολιτεύεσθαι. ἐξετάζει δὲ καὶ τὰ καθ’ ἕκαστα περὶ ἃ καὶ τὰς πράξεις ἐνδείκνυται. πᾶσα γὰρ πρᾶξις ἐν τοῖς καθ’ ἕκαστα. οὐ μόνον δὲ ἐπὶ τῶν κανόνων τὸ καθόλου καὶ μερικόν, ἐκεῖνο μὲν ὡς θεωρούμενον καὶ λεγόμενον, μένον, τοῦτο δὲ ὡς ἐνεργούμενον καὶ πραττόμενον, ἀλλ’ ἔστι τοῦτο καὶ ἐπὶ τῶν πραγμάτων τὸ γὰρ [εἶναι τὸ] μὴ στασιάζειν τοὺς ὁμοφύλους ἀγαθὸν καθόλου ἐστὶ καὶ ὁ τοῦτο δοξάζων καὶ λέγων καθόλου καὶ δοξάζει καὶ λέγει, τὸ δὲ μὴ στασιάζειν τούσδε πρὸς τούσδε, οἷον εἴτε τοὺς ἐν Ἀθήνησι δήμους πρὸς ἀλλήλους εἴτε Ἀθηναίους πρὸς Λακεδαιμονίους, καθ’ ἕκαστα.

[*](1 τράπεζαι καὶ ἱμάτια Β: τράπεζα καὶ ἱμάτιον a 8 ἔτι a: ἐπὶ Β 13 εὐβουλία Β: εὐβούλου a 15 οὕτως ἀπέδοτο Β: om. a 17 τῶν a: oin. Β 28 εἶναι τὸ B: om. a)[*](p. 1141b16)

Διὸ καὶ ἔνιοι οὐκ εἰδότες ἐνίων εἰδότων πρακτικώτεροι, [*](99r) καὶ ἐν τοῖς ἄλλοις οἱ ἔμπειροι· εἰ γὰρ εἰδείη, ὅτι τὰ 51 κοῦφα εὔπεπτα κρέα καὶ ὑγιεινά, ποῖα δὲ κοῦφα ἀγνοεῖ, οὐ ποιήσει ὑγίειαν, ἀλλ’ ὁ εἰδὼς ὅτι τὰ ὀρνίθεια κοῦφα καὶ ὑγιεινὰ ποιήσει μᾶλλον. ἡ δὲ φρόνησις πρακτική· ὥστε δεῖ ἄμφω ἔχειν, ἢ ταύτην μᾶλλον.

Κατασκευάζει καὶ διὰ τούτων τὸ εἰρημένον. λέγων δὴ τὸ τὴν φρόνησιν [*](99v) νῆσιν περὶ τὰ καθ’ ἕκαστα μάλιστα καταγίνεσθαι. ἐκ δὲ τοῦ αἰτιατοῦ κα- τασκευάζει τὸ αἴτιον. διότι γὰρ περὶ τὰ καθ’ ἕκαστα μᾶλλον ἡ φρόνησις, διὰ τοῦτο καί τινες οὐκ εἰδότες τὰ καθόλου, ὃ τέχνης οἰκειότερον, ἐνίων εἰδότων τὰ καθόλου, εὐδοκιμώτεροί εἰσιν ἐν ταῖς πράξεσιν. οἱ γὰρ ἐμπειρικοὶ ἀγνοοῦντες μὲν τὰ καθόλου, μετερχόμενοι δὲ τὰ καθ’ ἕκαστα, πρακτικώτεροί εἰσιν, ἤγουν ἁρμοδιώτεροι ἐν ταῖς πράξεσιν. εἰδότας δὲ εἶπε τοὺ λογικοὺς καὶ τεχνίτας, διότι τὰς αἰτίας γινώσκουσι τῶν γινομένων, τῶν ἐμπειρικῶν ἀγνοούντων αὐτάς. καλῶς δὲ εἴπομεν τὸ ἐκ τοῦ αἰτιατοῦ τὸ αἴτιον ἐνταῦθα κατασκευάζεσθαι. τοῦ μὲν γάρ τινας τῶν μὴ εἰδότων, ἤτοι τῶν ἐμπειρικῶν, ἐνίων εἰδότων, ἤτοι τοὺς καθόλου λόγους ἄνευ ἐμπειρίας ἐχόντων, πρακ·τικωτέρους εἶναι, αἴτιον τὸ τὴν φρόνησιν περὶ τὰ καθ’ ἕκαστα γίνεσθαι. πιστοῦται δὲ ἐκ τοῦ προτέρου τὸ δεύτερον διὰ τὸ πρὸς ἡμάς εἶναι τὸ αἰτιατὸν τοῦ αἰτίου σαφέστερον, ἐναργὲς ὂν ἐκ τῶν πραττομένων κάθ’ ἕκαστα. τὸ δὲ καὶ ἐν τοῖς ἄλλοις οἱ ἔμπειροι εἰς μαρτυρίαν καὶ πίστιν προσήνεγκε, καθόλου τοῦτο πιστούμενος, ὅτι πανταχοῦ ἐν ταῖς πράξεσιν ἀναγκαιοτέρα ἡ ἐμπειρία. καλὸν μὲν γὰρ ἄμφω ἔχειν τὸν πράττειν ἐθέλοντα, τόν τε μετ’ αἰτίας λόγον, ὃς καὶ καθόλου ἐστίν, καὶ τὴν πεῖραν τῶν μερικῶν καὶ καθ’ ἕκαστα, τῶν δὲ τούτων ἐχόντων θάτερον ὁ ἐμπειρικὸς αἱρετώτερος. εἶτα φέρει καὶ παράδειγμα, οὐκέτι πολιτικὸν ἀλλ’ ἰατρικόν, δεικνύων οὐ μόνον ἐπὶ φρονήσεως, ἀρετῆς οὔσης πολιτικῆς, ἀλλὰ καὶ ἐπὶ πάσης πράξεως ἀληθὲς τὸ λεγόμενον, λέγων ὅτι εἴ τις εἰδείη ἀπλῶς ὅτι τὰ κοῦφα κρέα εὔπεπτα καὶ ὑγιεινά, ποῖα δὲ κοῦφα ἀγνοεῖ, οὐ ποιήσει ὑγείαν, ὅτι ἁπλῶς μὲν οἶδεν ὑγιεινὰ εἶναι τὰ κοῦφα κρέα, ἀγνοῶν δὲ ποῖα τὰ κοῦφα, ἀγνοεῖ ποίοις, ὡς κούφοις, πρὸς ὑγείαν χρήσεται. καὶ ἢ οὐδ’ ὅλως χρήσεται κρέασι διὰ τὴν ἄγνοιαν, φόβῳ τοῦ μὴ χρήσασθαι οἷς οὐ δεῖ, ἢ ἴσως, ὡς κοῦφα τὰ βαρέα παραλήψεται, ἀλλὰ τὸ μερικώτερον ἐξ ἐμπειρίας εἰδώς, οἷον τὰ ὀρνίθεια κοῦφα καὶ ὑγιεινὰ ποιήσει ὑγείαν. μέχρι τούτου ἡ μείζων πρότασις συστᾶσα ἐκ τῶν καθ’ ἕκαστα, ὅτι τῖς πράξεσι τοῦ καθόλου ἀναγκαιότερον τὸ καθ’ ἕκαστον· εἶτα ἐπιφέρει τὴν ἐλάττονα, τὸ τὴν φρόνησιν πρακτικήν τε εἶναι καὶ ἐν ταῖς πράξεσι φαίνεσθαι· εἶτα ἐπάγει συμπέρασμα, ὑβρίσαι τὸν λόγον φειδόμενος, καὶ ἄμφω λέγων ἔχειν τὸν [*](1 ἰνίων Ba: ἑτέρων Aristoteles 3 ἀγνοεῖ Ba et Arist. codd. LbMbOb: ἀγνοοῖ Arist. vulg. 5 a: δεῖν Β 13 εἰδότας Β: εἰδότων a 22 προσήνεγκε a: προήνεγκε Β 30 οἶδεν B: εἶδεν a 36 ἐλάττονα Β.. ἐλάττω a)

φρόνιμον τὸ καθόλου καὶ τὸ καθ’ ἕκαστον, ἤγουν λόγον καὶ ἐμπειρίαν, ἢ [*](99v) ταύτην μᾶλλον, τὴν ἐμπειρίαν, ὡς τῶν καθ’ ἕκαστα οὖσαν γνωστικὴν καὶ ταῖς πράξεσιν ἐφαρμόζουσαν, ὡς οὔσαις καθ’ ἕκαστα. οὐδὲν δὲ περιττὸν ἴσως εἰ καὶ κατὰ σχῆμα καὶ λόγον τὴν συλλογιστικὴν πλοκὴν ἀναλύσομεν. ἡ φρόνησις πρακτικὴ καὶ ἐν ταῖς πράξεσι φαίνεται· πάσα πράξις ἐν τοῖς μερικοῖς καὶ καθ’ ἕκαστα θεωρεῖται ἐνεργοῦσα· ἡ φρόνησις ἄρα ἐν τοῖς μερι- κοῖς καὶ καθ’ ἕκαστα θεωρεῖται ἐνεργοῦσα. τούτου δειχθέντος προτιθέαμεν ἔτι ὡς πρότασιν ὁμολογουμένην τὸ συνηγμένον ἤδη λαμβάνοντες. ἡ φρόνησις ἐν τοῖς μερικοῖς καὶ καθ’ ἕκαστα θεωρεῖται ἐνεργοῦσα, ἐν πάσῃ ἕξει ἐνεργούσῃ ἐν τοῖς μερικοῖς καὶ καθ’ ἔκαστα χρησιμωτέρα τοῦ λόγου ἡ ἐμ- πειρία, τῇ φρονήσει ἄρα χρησιμωτέρα τοῦ λόγου ἡ ἐμπειρία. καὶ εἰσὶν ἄμφω οἱ συλλογισμοὶ διὰ τοῦ τρίτου τρόπου τοῦ πρώτου σχήματος περαινομενοι.

[*](p. 1141b 22)

Εἴη δ’ ἄν τις καὶ ἐνταῦθα ἀρχιτέκτονι κή.

[*](15)

Ἐπεὶ τὴν φρόνησιν εἶπε λόγον καταγινόμενον περὶ τὰ καθ’ ἕκαστα ἐν ταῖς πράξεσι τὴν ἐνέργειαν ἐνδεικνύμενον, ὁ δὲ λόγος ἐξήρτηται τῶν καθ’ ἕκαστα, διὰ τοῦτό φησιν εἶναι καὶ ἐνταῦθα, ἤτοι ἐν ταῖς πράξεσιν, ἀρχιτεκ- τονικήν, δεικνύων ἐκ τούτου τίνα λόγον ἔχει ὁ λόγος καὶ τὸ καθόλου πρὸς τὴν πεῖραν καὶ τὰ καθ’ ἕκαστα, λόγον ἀρχιτεκτονικόν. τὸ γὰρ κσθόλου λοῦ καὶ ὁ λόγος πεῖραν μὴ ἔχων συνοῦσαν αὐτῷ ἀρχιτεκτονικῶς διατάξει μόνον καὶ διορίσεται, οὐ μέντοι γε καὶ πράξει διὰ τὴν ἀπειρίαν· συνούσης δὲ αὐτῷ καὶ τῆς πείρας ἄμφω δράσει καὶ διορίσεται καὶ πράξει καὶ ἔσται ἅμα ἀρχιτεκτονικός τε καὶ πρακτικός. ἔστι δὲ καὶ ἡ πολιτικὴ καὶ ἡ φρόνησις ἡ αὐτὴ μὲν ἕξις, τὸ μέντοι εἶναι οὐ τὸ αὐτὸ αὐταῖς. ἡ αὐτὴ μέν ἐστιν ἡ πολιτικὴ καὶ ἡ φρόνησις κατὰ τὸ ἀμφοτέρας ἔχειν ἔργον, τὸ εὖ βουλεύεσθαι, καὶ τοῦ ἀρίστου ἀνθρώπῳ τῶν πρακτῶν σΤοχά- ζεσθαι κατὰ τὸν λογισμόν. διότι δὲ ἡ μὲν φρόνησις τοῦ καθ’ ἑαυτὸν φρονίμου νίμου ἐστὶ καὶ τοῦ στοχαζομένου τοῦ ἑαυτῷ ἀρίστου τῶν πρακτῶν, ἡ δὲ πολιτικὴ τῶν κοινῆ τῇ πολιτείᾳ ἀρίστων στοχάζεται, διὰ τοῦτο διαφ·έρουσιν ἀλλήλων τῷ λόγῳ. ἔστι γὰρ καὶ ἡ πολιτικὴ φρόνησις στοχαστική, ἀλλὰ τῶν συμφερόντων τῇ πόλει κοινῇ. ἡ δὲ μὴ πολιτικὴ φρόνησις ἀλλ’ ἡ ἠθικὴ τῶν ἰδίως ἑνὶ ἀρίστων στοχάζεται. ὥστε αὕτη μὲν πολίτου φρόνη- σις, ἐκείνη δὲ πολιτικοῦ. ἐπεὶ καὶ πολίτης μὲν ὁ εἷς τῶν ἐν τῇ πόλει ὠφελίμων ἑαυτῷ στοχαζόμενος καὶ ἑαυτῷ μόνῳ τὰς πολιτικὰς ἀρετὰς κατορθοῦν φροντίδα ποιούμενος, ἢ τῷ πείθεσθαι τοῖς ἐμφρονεστέροις ἢ τῷ μαθεῖν αὐτὸν καὶ λόγους ἔχειν ὧν πράττει καὶ ἐνεργεῖ, ἀγόντων πρὸς τὴν κατ’ ἄνθρωπον τελειότητα· πολιτικὸς δὲ ὁ ἔχων μὲν καὶ τὴν τέχνην τοῦ [*](2 τῶν B: τὰ a καθέκαστα a: καθέκαστον Β 4 καὶ κατὰ Β: κατὰ a 14 rhesis usque ad αὐτὸ αὐταῖς (p. 1141b24) a 16 ἐξήρτηται a: ἐξήρηται Β 23 ἀρχιτεκτονικὸς τε καὶ B: ἀρχιτεκτονικός καὶ a 28 τοῦ ἑαυτῷ a: τῶ ἑαυτῶ Β 29 στοχάζεται a: ἆ χάζεσθαι B 34 ἑαυτῷ a: ἑαυτοῦ Β)

ἄν ἐν πᾶσι τοῖς ἐν αὐτῇ κατορθοῖτο τὸ βέλτιον. οὕτω γὰρ καὶ ἐξ ἀρχῆς ἡμᾶς ὁ Ἀριστοτέλης ἐδίδαξε. διὰ τοῦτό φησιν οὐ τὸ αὐτὸ τὸ εἶναι 100r ἀμφοτέραις αὐταῖς. ὧν γὰρ ἕξεων τὰ ὑποκείμενα διαλλάπουσιν, ἐξ ἀνάγκης καὶ αὐταὶ διαφέρουσιν.

[*](p. 1141b24)

Τῆς δὲ περὶ πόλιν ἡ μὲν ὡς ἀρχιτεκτονικὴ φρόνησις νομοθετική, ἡ δὲ ὡς τὰ κα θ’ ἕκαστα τὸ κοινὸν ἔχει ὄνομα πολιτική· αὕτη δὲ πρακτικὴ βουλευτική. τὸ γὰρ ψήφισμα πρακτὸν ὡς τὸ ἔσχατον.

Διελὼν τὴν φρόνησιν εἰς εἰδικὴν καὶ κοινήν, καὶ τὴν μὲν εἰδικὴν ὁνομάσας τῷ κοινῷ ὀνόματι, πολιτικὴν δὲ τὴν κοινὴν ὡς κοινῇ περὶ τῆς πο- λιτείας στοχαζομένην, ὑποδιαιρεῖ ταύτην εἰς τὸ καθόλου καὶ τὸ καθ’ ἕκαστον, καὶ τὴν μὲν ὀνομάζει ἀρχιτεκτονικὴν καὶ νομοθετικήν, τῆ δὲ τὸ κοινὸν ὄνομα τίθησι, πολιτικὴν καλῶν. ὥσπερ γὰρ ἀνωτέρω τὴν τὸν λόγον ἄνευ τῆς πείρας ἔχουσαν φρόνησιν ἀρχιτεκτονικὴν ἔλεγεν ὡς τοῖς καθ’ ἕκαστα πράττουσι διατάττουσαν, οὕτω κἀνταῦθα τὴν νομοθετικὴν καθόλου κανόνας τιθεῖσαν, καθ’ οὓς ὀφείλουσι πράττειν οἱ καθ’ ἕκαστα τὰ πολιτικὰ μεταχειριζόμενοι, ἀρχιτεκτονικὴν ὀνομάζει ὡς ἐπιτάττουσαν μὲν τοῖς πράττουσιν, αὐτὴν δὲ ᾗ αὐτή ἐστι μὴ μεταχειριζομένην τὰς πράξεις. ἡ δὲ καθ’ ἕκαστα, φησί, τὸ κοινὸν ἔχει ὄνομα, καλουμένη πολιτική, ἥτις καὶ δικαστικὴ λέγεται. διὰ τί δὲ τὸ κοινὸν αὐτῇ ἰδίως ὄνομα ἐπιτέθειται; διότι αὐτή ἐστιν ἡ πολιτευομένη καὶ πράττουσα τὰ καθ’ ἕκαστα, ὡς εἶναι τὴν μὲν νομοθετικὴν πολιτικὴν ὀνομαζομένην, ὅτι αἰτία τῇ πολιτείᾳ ἐστὶ τῆς συστάσεως. καινοὺς νοὺς γὰρ ἔχοντες νόμους καὶ τῇ τούτων κοινωνίᾳ ἀλλήλοις συνιόντες καὶ συναγελαζόμενοι, οὕτω πολῖται καὶ πολιτικοὶ λέγονται. ἡ δὲ ἰδίως πολιτικὴ καὶ δικαστική, διότι τοιαύτη ἐστὶ κατ’ ἐνέργειαν, κρεῖττον δὲ πολιτικὴν ταύτην ἢ δικαστικὴν λέγεσθαι, διότι οὐ μόνον δίκας καὶ δικαστήρια ἀλλὰ βουλὰς καὶ βουλευτήρια καὶ ἕτερα τοιαῦτα τῆς πολιτείας οἰκεῖα μεταχειρίζεται. καὶ γὰρ ἀρχαὶ καὶ δημοτελεῖς ἑορταί. ῥητορεῖαί τε καὶ σημαγωγίαι καὶ ἕτερ’ ἄττα οἰκεῖά εἰσι πολιτικῇ, ἔτι δὲ αὕτη καὶ πρακτικὴ βουλευτική, διότι βουλευομένη πράττειν τὰ καθ’ ἕκαστα εἰς τοὺς κειμένους νόμους καὶ τὰ ἔθη ἀνάγουσα τὰ πραττόμενα. τὸ γὰρ ψήφισμα πρακτὸν ὀρθῶς εἴρηται καὶ τοῦτο, ὅτι τὸ ψήφισμά ἐστιν, ὃ τελευταῖον ὁ κρίνας ἢ βουλευσάμενος ἀπεφήνατο, τί δεῖ γενέσθαι ἐπὶ τῷ προτεθέντι ζητήματι, οὐχ ὡς καθόλου μαινόμενον ἀλλ’ ὡς ἔσχατον καὶ καθ’ ἕκαστον. τὸ γὰρ καθόλου πράξει οὐχ ὑποτίθεται.

[*](8 πρακτικὴ βουλευτικὴ Ba et Arist. codd. KbLb: πρακτικὴ καὶ βουλευτικὴ Arist. vulg. 10 εἰδικὴν a: ἰδικὴν Β (priore loco) 14 ἀνωτέρω] p. 1141b22 26 κρεῖπον a: κρατεῖ Β 29 δημοτελεῖς Β: δημοκρατεῖαι a 30 ἕτερ’ ἄττα Β: ἕτερα τὰ τοιαῦτα a πολιτικὴ Β: τῇ πολιτικῇ a 32 post πρακτὸν add. ὡς τὸ ἔσχατον a: om. B 36 ὑποτιθεται Β: ὑποτέθειται a)[*](p. 1141b28)

Διὸ πολιτύεσθ|αι τούτους μόνον λέγουσι· μόνοι γὰρ [*](100r) πράττουσιν οὗτοι ὡς οἱ χειροτέ χναι.

’Ex τούτου δῆλον, ὅτι καλῶς ἡμῖν εἴρηται ἰδίως πολιτικὴ ἡ καθ’ ἕκαστα τὰ πολιτικὰ μεταχειριζομένη καὶ πράττουσα διὰ τοῦτο αὐτό, ὅτι τοῦτο μεταχειρίζεται. ἴδε γὰρ ὅτι καὶ τὸ νῦν παρὰ τοῦ φιλοσοφου λεγόμένον ἐκείνοις ἰσοδυναμεῖ. πολιτεύεσθαι γὰρ τοὺς νομοθέτας οὔ φαμεν διὰ τὸ μὴ πράττειν πολιτικῶς, καθὸ νομοθέται εἰσίν, ἀλλὰ μόνον κανόνας τοῦ ὅπως πολιτευτέον ἐκτίθεσθαι μόνοι δ’ οἱ πράττοντες οὕτως ὀνομάζονται, διότι μόνοι τὰ πολιτικὰ πράττουσιν. εἰ δέ τις ἴσως εἴη καὶ νομοθέτης, καὶ πράττει ὡς μὲν νομοθέτης, ἔσται ἀρχιτεκτονικὸς τοῖς πολιτικοῖς, ὡς δὲ πράττων πολιτικός. ἐπεὶ καὶ χειροτέχναι οἱ κατὰ τὰς τέχνας πράττοντες, οὐχὶ δὲ οἱ τοῖς πράττουσι κατ’ αὐτὰς διατάττοντες· εἰ δέ τις εἴη καὶ διατάττων καὶ πρακτικός, ἀρχιτέκτων μὲν ὡς διατάττων ῥηθείη, χειροτέχνης δὲ ὡς πράττων καὶ τὰ καθ’ ἕκαστα μεταχειριζόμενος.

[*](p. 1141b29)

Δοκεῖ δὲ καὶ φρόνησις <μάλιστ᾿> εἶναι ἡ περὶ καὶ ἕνα. καὶ ἔχει αὕτη τὸ κοινὸν ὄνομα, φρόνησις· ἐκείνων δὲ ἡ μὲν οἰκονομία, ἡ δὲ νο μοθεσία, ἡ δὲ πολιτική, καὶ ταύτης ἡ μὲν συμβουλευτικὴ, ἡ δὲ δικαστική.

Περὶ τῆς φρονήσεως εἰσέτι ἀκριβολογεῖται καὶ τῶν ἕξεων τῶν συστοίχων αὐτῇ, λέγω δὲ οἰκονομικῆς νομοθεσίας πολιτικῆς. σύστοιχοι δ’ αὗται πᾶσαι ἀλλήλαις, διότι καὶ πᾶσαι αὗται βουλευτικαὶ καὶ περὶ τὰ ἀνθρώπῳ ἄριστα καταγίνονται. διαφέρουσι δὲ ἀλλήλων, ὅτι ἡ μὲν φρόνησις δοκεῖ μάλιστα εἶναι, ὡς αὐτός φησιν, ἡ περὶ τὸν αὐτὸν καὶ ἕνα τὴν σπουδὴν ἔχουσα καὶ τῶν αὐτῷ ὠφελίμων στοχαζομένη. διὸ καὶ τὸ κοινὸν ἔχει ὄνομα. φρόνησις καλουμένη. κἄν δὲ καὶ τὰς ἄλλας φρονήσεις λέγῃ, οὐδὲν ἄτοπον, ἐπεὶ κἀκεῖναι περὶ τὰ ἐνδεχόμενα καὶ βουλευτὰ καὶ ἀνθρώποις ὠφέλιμα καταγίνονται. ἀλλ’ ἐπεὶ τῷ πλήθει διάφορα τὰ οἷς ἐστιν ὠφέλιμα καὶ συμβαίνει ταῦτα διάφορα εἶναι καὶ πρὸς αὐτὴν τὴν φρόνησιν καὶ πρὸς ἀλλήλας ὡς ἐντεῦθεν διαφερούσας κατὰ τὰ ὑποκείμενα, εἰκότως καὶ διάφορα ἐκ τῶν ὑποκειμένων ὀνόματα ἐκληρώσαντο, ἡ μὲν οἰκονομικὴ λεγομένη, ὅτι περὶ οἶκον καὶ τοὺς ἐνοικοῦντας αὐτῷ τὴν ἐνέργειαν κέκτηται, ἡ δὲ περὶ τοῦ πῶς πολιτευτέον καὶ καθόλου κανόνας ἐκτίθεται, ἡ δὲ περὶ πόλεις καὶ τοὺς ἐν αὐτῇ πολιτευομένους ἑαυτὴν ἐπιδείκνυται. διὰ τοῦτο ἡ μὲν οἰκονομική, ἡ δὲ νομοθεσία, ἡ δὲ πολιτικὴ λέγεται. διαιρεῖ δὲ καὶ τὴν πολιτικὴν εἰς δύο, βουλευτικὴν καὶ δικαστικήν. ταῦτα γὰρ [*](1 μόνον Ba et Arist. codd. Kb Mb Ob: μόνους Arist. vulg. 2 ὡς Β: ὥσπερ a et Aristoteles 7 καθὸ B: καθὼς a 12 κατ’ αὐτὰς a: καθ’ αὑτὰς Β 13 ῥηθείη scripsi: ῥηθῆ Ba 15 μάλιστ’ a et Aristoteles: om. Β 18 συμβουλευτικὴ B: βουλευτικὴ a et Aristoteles 21 πᾶσαι Β: πᾶσιν a (utroque loco) 32 περὶ a: παρὰ corr. ex περὶ B)

μάλιστα τὰ ἐν ταῖς πολιτείαις ἐπικρατέστερα, ἡ μὲν περὶ τῶν συμφερόντῶν [*](100r) ζητοῦσα καὶ ἐξετάζουσα, ἡ δὲ στεφανοῦσα τοὺς κατορθοῦντας καὶ διορθουμένη τοὺς ἁμαρτάνοντας. |

[*](p. 1141b33)

Eἶδος μὲν οὖν ἄν τι εἴη γνώσεως τὸ αὑτῷ εἰδέναι· "[*](100r) ἀλλ’ ἔχει διαφορὰν πολλήν· καὶ δοκεῖ ὁ τὰ περὶ αὑτὸν εἰδὼς καὶ διατρίβων φρόνιμος εἶναι, οἱ δὲ πολιτικοὶ πολυπράγμονες.

Τὴν διαφορὰν διδάσκει διὰ τούτων τοῦ καθ’ ἑαυτὸν φρονίμου πρὸς οἰκονομικὸν καὶ πολιτικόν. καί φησιν, ὅτι ἑκάστῳ μὲν τούτων καὶ γνῶσίς ἐστι καὶ φρόνησις, πλὴν ἔχουσι διαφορὰς πρὸς λλληλα, τῷ γένει μὲν ἴσως ὄντα ταὐτά, διαφέροντα δὲ πολὺ τούτων πρὸς τὰ λοιπά, καὶ τοσοῦτον, ὥστε καὶ δοκεῖν τὸν εἰδότα τὰ περὶ αὐτὸν καὶ περὶ αὐτὰ διατρίβοντα φρό- νιμον εἶναι, τὸν δὲ πολιτικὸν οὐ φρόνιμον ἀλλὰ πολυπράγμονα ὡς τὰ ἔξω ἑαυτοῦ ζητοῦντα καὶ ἐξετάζοντα. αὕτη μὲν τῶν ῥήσεων ἡ δύναμις. ἴδωμεν δὲ καὶ κατὰ μέρος τῶν εἰρημένων ἕκαστον. τοίνυν τὰ μὲν τῶν ἀντιγράφων, εἶδός τι ἄν εἴη ἔχουσι γνώσεως, τὰ δὲ εἶδός τι ἄν εἴη φρο νήσεως. τὸ μὲν οὖν γνώσεως εἰπεῖν χωρίζοντός ἐστιν ἀπεντεῦθεν τὴν περὶ αὐτὸν καὶ ἕνα φρόνησιν τῶν ἄλλων, ὡς αὐτῇ ἁρμόττοντος μόνῃ τοῦ ὀνόματος τῆς φρονήσεως, κατὰ τὸ τῆς γνώσεως ὄνομα μόνον κοινω- νουσῶν τῶν ἄλλων αὐτῇ. εἰ δὲ ἀντὶ τῆς γνώσεως φρονήσεως λάβωμεν, κοινὸν ἤδη τιθέμεθα πάσαις ταύταις τὸ ὄνομα τῆς φρονήσεως, λέγομεν δὲ διαφέρειν ἀλλήλων κατά τε τὰ ὑποκείμενα καὶ τἄλλα ἃ προιὼν ὁ λόγος δηλώσει. τὸ δὲ τὸ αὑτῷ εἰδέναι ἐλλιπῶς εἴρηται, καὶ δεῖ ἐξακούεσθαι τὸ ὠφέλιμον ἢ τὸ συμφέρον ἢ τὸ ἄριστον, ὡς εἶναι τὸ ὅλον τὸ ἑαυτῷ εἰδέναι ὠφέλιμον ἢ συμφέρον ἢ ἄριστον. ἄλλ’ ἔχει διαφ ὁρᾶν πολλήν, φησί. εἰ γὰρ καὶ εἶδος γνώσεως ἡ τοῦ ἑαυτῷ ὠφελίμου καὶ συμφέροντος γνῶσις, ἀλλ’ ἔχει διαφορὰν πολλὴν πρὸς τὴν οἰκονομικὴν καὶ πολιτικήν, καὶ μᾶλλον πρὸς τὴν πολιτικήν. ἡ γὰρ οἰκονομικὴ ἐγγίζει τῇ γνώσει τῇ τοῦ οἰκείου συμφέροντος ἑνός τινος. ὁ γὰρ οἴκου κύριος τῶν κατ’ οἶκον καὶ τοῦ οἰκείου συμφέροντος ἀντιτͅοιούμενο,- τὸ κοινῇ συμφέρον πᾶσι τοῖς κατ’ οἶκον σκοπεῖ, ἅτε καὶ ἐντὸς ἑαυτοῦ πάντας ἔχων καὶ κοινὰ ποιού- η- ἥμενος τὰ ὠφέλιμα. καὶ δοκεῖ ὁ τὰ περὶ αὑτὸν εἰδὼς φρόνιμος εἶ- ’ναι. τὸ δοκεῖ ἐνταῦθα ὡς κοινὸν δοξαζόμενον εαηπται· δηλοῖ δὲ τὸ ῥητόν, ὅτι καὶ ἀνωτέρω γνώσεως οἰκειότερον λέγειν παρὰ φρονήσεως. ιοε γὰρ τὸν τὰ περὶ αὑτὸν εἰδότα καὶ περὶ αὐτὰ διακρίνοντα τοῦτον εἶναι φρόνιμον λέγων κατὰ τὴν ὑπόληψιν κοινήν. οἱ δὲ πολιτικοὶ πολυ- πράγμονες, ἢ φιλοπρ άγμονες, τουτέστι δοκο ὑσὶ· διττῶς γὰρ ἐν τοῖς ἀντιγράφοις λαμβάνεται. πιστοῖ δὲ τοῦτο, λέγω δὲ τὸ φρόνιμον εἶναι τὸν lVi [*](4 ἄν τι Β.. τι ἄν a et Aristoteles τὸ αὑτῶ Β et Aristoteles: ὡς τὸ αὑτὸν a y ἑκάστῳ a: ἕκαστος Β i) ἄλληλα Β: ἀλλήλους a lU ὄντα B: ὄντας a ταὐτά Β: ταύτας a ὸιαφἐροντα B: διαφέροντας a lo ἑαυτοῦ li: ἑαυτῆς a lii) ύπό- ὑπόληψίν Β: ἀπόληψιν a)

περὶ τὰ ἑαυτῷ ὠφέλιμα καταγινόμενον. τὸν δὲ περὶ τὰ πολιτικὰ πολυπράγμονα [*](100v) καὶ φιλοπράγμον ὡς φιλοῦντα τὰ πράγματα καὶ περὶ πολλὰ πράγματα καταγινόμενον καὶ οὐχ ἓν ὡς ὁ φρόνιμος· πολλὰ γὰρ καὶ ποι- κίλα τὰ τῇ πόλει ἁρμόζοντα. καὶ τὸν τραγικὸν Εὐριπίδην παράγων εἰς

[*](p. 1142a2)

Πῶς δ’ ἄν φρονοίην, ᾧ παρῆν ἁ πραγμὁνως ἐν τοῖσι πολλοῖς ἀριθμημένον στρατοῦ ἴσου μετασχεῖν; τοὺς γὰρ περισσοὺς καί τι πράσσοντας πλέον.

’Ex τούτων τῶν ἰαμβείων τοῦ Εὐριπίδου λέξεις μόνας εὑρίσκομεν διϊστώσας τὴν φρόνησιν ἀπὸ τῆς οἰκονομικῆς καὶ πολιτικῆς, πράγματα δὲ ἢ οὐδ’ ὅλως ἢ ἀμυδρῶς. τὸ γὰρ πῶς δ’ ἂν φρονοίην, ᾧ παρῆν ἀπραγμόνως ἐν τοῖσι πολλοῖς ἠρ ιθμημένον στρατοῦ ἴσου μετα- σχεῖν δεικνύει τὸν λέγοντα ἑαυτὸν διαστέλλοντα τοῦ φρονίμου, ὅτι ἐξὸν ὂν αὐτῷ χωρὶς πραγμάτων τὰ ἑαυτοῦ ἐξετάζοντα καὶ περὶ τοῦ οἰκείου μελετῶντα συμφέροντος ζῆν καὶ οὕτω φρόνιμον εἶναι, ὁ δ’ εἰσενεγκὼν ἑαυτὸν εἰς τὰ κοινὰ καὶ πολιτικὰ περισσὸς ἀντὶ τοῦ φρονίμου γεγένηται, περισσὸς δὲ διὰ τὸ πλῆθος τῶν φροντίδων, ὧν ἀναδέχεται ἄνθρωπος τὸ πολιτεύεσθαι ὑποδύς, ἤγουν τὸ πράττειν τὰ κοινά. ὡς οὖν εἴρηται, ἐκ τῶν Εὐριπίδου ἰαμβείων τοῦτο μόνον σχεδὸν ἐμάθομεν, ὅτι ἄλλος ὁ φρόνιμος καὶ ἄλλος ὁ πολιτικός. εἰ δέ τις καὶ τὰ πράγματα εἰς μέσον παράξει περὶ ἃ τούτων ἑκάτερος καταγίνεται, εἴσεται ἐξ αὐτῶν τὴν τελείαν τούτων διαφοράν, διαφέρει δὲ ἡ φρόνησις τῆς οἰκονομικῆς καὶ πολιτικῆς οὐ μόνον κατὰ τὰ ὑποκείμενα, ὅτι ἐκείνη μὲν τὰ ἑνὶ ὄντα τᾷ φρονίμῳ σκοπεῖ ἐφαρ- μόζοντα, ἡ δὲ οἰκονομικὴ τὰ τῷ οἴκῳ καὶ πᾶσι τοῖς ἐν αὐτῷ, ἡ δὲ πολιτικὴ τὰ τῇ πόλει καὶ τοῖς ἐν αὐτῇ πολιτευοένοις ἅπασι, καθὸ συμπολῖ- ταί εἰσι καὶ κοινὰ κατὰ τὴν πολιτείαν τὰ συμφέροντα ἔχουσιν, ἀλλὰ δὴ καὶ κατ’ εἶδος, ὅτι καὶ τῷ εἴδει διαφέρουσιν ἀλλήλων τὰ ἑνὶ ἰδίως ἁρμόζοντα καὶ τὰ οἴκῳ καὶ τοῖς κατ’ οἶκον καὶ τὰ τῇ πόλει καὶ τοῖς συμπο λιτευομένοις. ὁ μὲν γὰρ φρόνιμος περὶ τῶν οἰκείων φροντίζων ἰδία περί τε τοῦ οἰκείου σώματος φροντίσει καὶ τῆς ψυχῆς, πῶς ἕξει αὐτῷ καλῶς ἀμφότερα κατὰ φύσιν ἔχον ἑκάτερον, ὥστε τὸ σῶμα συνίστασθαι καὶ ὑγιαίνειν καὶ τὴν ψυχὴν εὖ ἔχειν λογισμοῦ καὶ πράξεων καὶ παθῶν, ἡ δὲ οἰκονομική, πῶς ἕξει ἡ οἰκία οὐ μόνον ὀχυρότητος καὶ μονίμου συστάσεως ἀλλὰ καὶ εὐπνοίας καὶ εὐαερίας εὖ διακειμένη πρὸς ψύχη καὶ θάλπη κατά τι τῶν ἐνοικούντων ὠφέλιμον καὶ πῶς αὐτῇ περιέσται φυλακὴ καὶ ἀσφάλεια εἰς ἔργα τε καὶ λόγους καὶ πῶς τοῖς συζῶσιν ἱκανῶς ἕξει τὰ πρὸς ζωήν, μήτε βλαπτομένοις παρά του μήτε μήν τινα βλάπτουσι, καὶ [*](4 Εὐριπίδην . . . ἐν τῷ Φιλοκτήτῃ] frg. 787 sq. Nauck2 6 Διὸ καὶ εὐριπίδης a (cum Aristotele) in rhesis principio: om. Β 7 ἠριθμημένον Β et Arist. codd. KbNb: ἠριθμημένῳ Arist. nulg. ἴσου Β et Arist. cod. Lb: ἶσον a et Arist. vulg. 14 ἑαυτοῦ Β: ἑαυτῷ a 16 ἀντὶ Β: ἀπὸ a 33 ὀχυρότητος Β: ὀχυρότητα a 36 συζῶσιν Diels: ουνζοῦσιν Ba)

πῶς τῶν συνοικούντων ἕκαστος τὸ οἰκεῖον ἕξει ἑαυτῷ κατὰ τὴν οἰκείαν [*](100v) ποιότητα τῆς ψυχῆς καὶ τοῦ σώματος καὶ κατὰ ἡλικίαν καὶ κατὰ γένος, λέγω δὲ ἄρρεν καὶ θῆλυ καὶ κατὰ τὸ ἄρχειν καὶ ἄρχεσθαι καὶ ὅσα τοιαῦτα ἐν ταῖς οἰκίαις ὁρῶμεν πρὸς ἄλληλα διαφέροντα, καὶ μέχρις ἐπιτηδευμάτων αὐτῶν περιβολῆς τε καὶ βρώσεως καὶ πόσεως. ἡ δὲ πολιτικὴ [*](101r) περὶ νόμον τε σκοπήσει, ὅπως ἔσονται ἄριστοι καὶ ὠφέλιμοι κατά τε τὰ ἤθη τῶν συμπολιτευομένων ἀλλήλοις καὶ τὴν θέσιν τῆς γῆς, ἐν ᾗ ἡ πόλις διάκειται, καὶ κατὰ τούς πλησιάζοντας καὶ κατὰ τοὺς πόρρω μέν, ἐχ- θρωδῶς δὲ ἡ φιλικῶς τῇ πόλει διακειμένους καὶ κατὰ τὰ χρειώδη, πόθεν τε καὶ κατὰ ποίους τρόπους συγκομισθήσονται, πῶς ἕξει τὰ τείχη τῆς πόλεως, [*](5) λέως, πῶς ἔσται ἡ καθαριότης ἐντός, οὐ μόνον εἰς ὑγίειαν τοῖς πολίταις συμβαλλομένη, ἀλλὰ καὶ πρὸς τὸ μὴ χραίνεσθαι καὶ μολύνεσθαι, καὶ περὶ ὑδάτων δὲ οὐχ ἧττον καὶ λουτρῶν καὶ τοῦ καθ’ ἕκαστα πορισμοῦ τῶν ὠνίων καὶ τῶν πρὸς βρῶσιν καὶ πόσιν οὐκ ἔλαττον φροντίσει τινός. καὶ περὶ πολέμου καὶ εἰρήνης καὶ πρὸς τίνας καὶ ἀπὸ τίνων ἔχθραν καὶ φιλίαν προσδέξεται καὶ ὅσα τοιαῦθ’ ἕτερα τοῖς πολιτευομένοις συμβουλὰς καὶ συζητήσεις παρέχουσι, καὶ περὶ δικαίων καὶ ἀδίκων καὶ κολάσεων καὶ τιμῶν καὶ τεχνῶν καὶ ἐπιστημῶν, τίνας οἱ πολῖται μαθήσονται καὶ τίνων ἀφέξονται καὶ ἐν τίσι καὶ μέχρι τίνων ἑκάστῃ χρήσονται καὶ τοιούτων ἑτέρων, καὶ πρὸ πάντων περὶ ὁσιότητος καὶ τῆς εἰς θεὸν καὶ τὰ θεῖα τιμῆς. σκόπει οὖν ταῦτα πάντα, ἃ ταῖς τρισὶν ὑπόκειται ταύταις, καὶ γνῶθι ὅτι διαφόρου κατ’ εἶδος δέονται καὶ πείρας καὶ φροντίδος καὶ γνώσεως καὶ τρόπου μετελεύσεως. εἰ δὲ ταῦτα τῷ εἴδει διάφορα, πῶς οὐχὶ καὶ αὗται κατ’ εἶδος; καθόλου γὰρ ὧν τεχνῶν καὶ ἐπιστημῶν διάφορα κατ’ εἶδος τὰ ὑποκείμενα, καὶ αὐταὶ ἀλλήλων κατ’ εἶδος διάφοροι, εἰ δὲ καί τινα εὕρηνται δοκοῦντα κοινὰ ταῖς τρισίν, ἀλλ’ ὁ τρόπος τῆς μετελεύσεως τοῦ ἰδίως καὶ κοινῶς διάφορος παρ’ αὐτοῖς, καὶ αὐτὰ διατίθησιν ὁποῖα καὶ ἡ ὁσιότης ἐστί. λέγω δὲ ὁσιότητα τὴν τῷ θεῷ καὶ τοῖς θείοις ἕξιν ἀνήκουσαν. δεῖ γὰρ πάντως πάντας ἀνθρώπους εὐσεβεῖν ἰδίᾳ τε καὶ κοινῇ.

[*](p. 1142a7)

Ζητοῦσι γὰρ τὸ αὑτοῖς ἀγαθόν, καὶ οἴονται δεῖν 20 πράττειν.

Περὶ τῶν φρονίμων καὶ τοῦτό φησι πληθυντικῶς οὕτω λέγων, εἰ καὶ ἄνωθεν ἑνικῶς τὸν φρόνιμον ἔλαβε. τὸ γὰρ ἑαυτῷ ἀγαθὸν ζητεῖν καὶ οἴεσθαι δεῖν ἐκεῖνο πράττειν μηδὲν περιττὸν ἐπιτηδεύοντα μηδὲ πράγμασι πολλοῖς ἑαυτὸν ἐμβιβάζοντα φρονίμου εἴρηται ἴδιον, ὥστε κἄν πολλοὶ εἷεν οἱ τηροῦντες τοῦτο τὸ ἴδιον, φρόνιμοι ἄν εἶεν, οὐ μέντοι πολιτικοί, ἀλλ’ [*](6 τε (prius) B: τὲ καὶ a 11 καθαρειότης Β 13 καθἐκαστα a: καθεκάστην Β 25 αὐταὶ a: αὐτὰ Β διάφοροι a: διάφορα Β 31 οἴονται δεῖν B: οἴονται τοῦτο δεῖν a et Aristoteles 35 δεῖν a: δὲ Β)

ἴσως πολῖται, ὡς καὶ ἐν τῷ πρώτῳ βιβλίῳ τῆσδε τῆς πραγματείας εἴρηται. [*](101r) καὶ ἠθικὴ αὕτη ὠνόμασται, καθ’ ἣν εἷς τις ὢν ἕκαστος ἑαυτὸν μόνον τηρήσει ἐν τῷ βελτίονι ἢ πειθόμενος τοῖς ἐμφρονεστέροις ἡ καὶ αὐτὸς παιδείας μεταλαβὼν καὶ ἀφ’ ἑαυτοῦ τοὺς λόγους τῶν πραγμάτων εἰδώς, οὐ μὴν ἱκανὸς ὢν πόλεως προίστασθαι καὶ κοινῶν ἀντιποιεῖσθαι πραγμάτων ὥστε καὶ πολιτικὸς ὀνομάζεσθαι.

[*](p. 1142a8)

’Ex ταύτης οὖν τῆς δόξης ἐλήλυθε τὸ περὶ τούτους φρονίμους εἶναι· καίτοι ἴσως οὐκ ἔστι τὸ αὑτοῦ ἄνευ οἰκονομίας οὐδ’ ἄνευ πολιτείας.

Λέγει καὶ ἔτι πόθεν ἐλήλυθε τὸ φρονίμους ἐκείνους λέγεσθαι τοὺς ζητοῦντας τὸ ἑαυτοῖς ἀγαθὸν μόνον, ὅτι ἐκ τῆς εἰρημένης δόξης τῆς κοινῆς. οἱ γὰρ ἐξ ἀρχῆς τοῦτο δοξάσαντες παραπέμπουσι τὴν δόξαν τοῖς ἐφεξῆς, ᾧ δὲ ἐπιφέρει, δόξειεν ἄν ἐμφαίνειν ἑαυτὸν μὴ ἀρεσκόμενον ταύτῃ τῇ δόξῃ. τῷ γὰρ λέγειν ὅτι ἴσως οὐκ ἔστι τὸ αὑτοῦ ἄνευ οἰκονομίας οὐδὲ ἄνευ πολιτείας φανερός ἐστι παραπέμπων τὸν σκοποῦντα τὸ ἑαυτοῦ μόνον ἀγαθὸν τῷ οἰκονομικῷ καὶ πολιτικῷ, ὡς μὴ δυνάμενον ἀφ’ ἑαυτοῦ τὸ εἰδέναι ἀλλὰ δεόμενον ἐκείνων τινός, ἵνα ἐξ ἐκείνου τοῦτο μαθήσεται. ἐμφρονέστερος γὰρ ὢν ὁ οἰκονομικὸς ἑκάστου τῶν ἐν τῷ οἴκῳ διδάξει ἕκαστον αὐτῶν, τί τὸ ὠφέλιμον αὐτῷ. τοῦτο δὲ ποιήσει καὶ ὁ πολιτικὸς πρὸς ἕκαστον τῶν ἐν τῇ πόλει. διὰ τοῦτο ἔφη, ὅτι ἄνευ οὐκονομίας ἢ ἄνευ πολιτείας οὐκ ἔστι τὸ ἑαυτοῦ ἀγαθὸν ἑκάστῳ, ὡς δεομένου ἑκάστου πρὸς τὴν εἴδησιν τοῦ ἰδίου ἀγαθοῦ, τῆς τε οἰκονομικῆς τέχνης ἢ τῆς πολιτικῆς ἐπικρατεστέρων οὐσῶν ἀμφοῖν τῆς ἠθικῆς, καὶ σκοπουσῶν τὸ ἑαυτοῦ ἑκάστου ὄντος ἑνός, καίτοι ἐξ ἀρχῆς μὲν ἴσως τοῦτ’ ἀναγκαῖον, οὐκ ἀδύνατον δὲ διὰ χρόνου τινὸς μαθόντα καὶ παιδευθέντα αὐτάρκη εἶναι ὥστε αὑτῷ περιποιεῖσθαι τὰ δέοντα. ἢ οὖν οὕτως ἢ ὅτι ἐπεὶ καινωνικὸν ὁ ἄνθρωπος φύσει καὶ συναγελαστικόν, ἑπόμενος ὁ φιλόσοφος τῇ τοιαύτῃ φύσει τοῦ ἀνθρώπου φησίν, ὡς οὐκ ἄν ἐροῦμεν τὸν φρόνιμον καθ’ ἑαυτὸν τὴν ἀρετὴν κατορθοῦν τὸ οἰκεῖον μετερχόμενον ἀγαθόν, μήτε ἐν οἴκῳ ποιούμενον τὴν κατόρθωσιν μήτε ἐν πόλει, ἀλλὰ καθ’ ἑαυτὸν διάγοντα γοντα καὶ ἀκοινώνητον ἀνθρώποις ὑπάρχοντα. τὸ γὰρ οὕτως ζῆν ἢ θεῖον ὡς ὑπὲρ ἄνθρωπον ἢ λειπόμενον ἀνθρώπου ὡς θηριῶδες καὶ ἄγριον. ἔτι δὲ τὸ αὑτοῦ πῶς δεῖ διοικεῖν ἄδηλον καὶ σκεπτέον. καὶ τοῦτο τὸ ἐπιχείρημα δεικτικόν ἐστι τοῦ ἐξ ἀνάγκης δεῖσθαι ἐν κοινωνίᾳ [*](1 ἐν τῷ πρώτῳ βιβλίῳ] c. 1 p. 1049a27 7 τούτους Β et Arist. vulg.: περὶ τοὺς a et Arist. cod. Mb 8 εἶναι Β et Arist. vulg.: om. a et Arist. cod. Kb αὐτοῦ Ba et Arist. cod. LbOb: αὑτοῦ εὖ Arist. vulg. 9 rhesis usque ad καὶ σκεπτέον (p. 1142a11) a 14 τῷ a: τὸ Β ὅτι Β: om. a 22 τε Β: om. a 23 ἀμφεῖν Β σκοπουσῶν B: σκοποῦσα a 26 ἢ οὑν Β: εἰ οὖν a 30 ποιούμενον Β: ποιοῦμεν a 33 τὸ αὑτοῦ Ba: τὰ αὐτοῦ Aristot. vulg.: τὸ τὰ αὐτοῦ Aristot. cod. Mb)

εἶναι τὸν φρόνιμον. ἐπεὶ γὰρ δεῖ αὐτὸν διοικεῖν τὸ ἑαυτοῦ ἀγαθόν, ἤτοι [*](101r) διευθετεῖν καὶ διεξάγειν καὶ κατορθοῦν, πῶς δὲ δεῖ τοῦτο ποιεῖν, ἄδηλον, ὥστε δεῖν σκέψεως ἵν’ εὑρίσκοιτο τὸ ἄδηλον. τῆ δὲ σκέψει δεῖ κοινωνοῦ, ἡ δὲ κοινωνία ἢ οἰκονομικὴ ἢ πολιτική. καλῶς ἄρα εἴρηται ὅτι ἄνευ οἰκονμίας ἢ ἄνευ πολιτείας οὐ δυνατὸν εἰδέναι τὸν φρόνιμον τὸ ἑαυτοῦ ἀγαθόν.

[*](p. 1142b11)

Σημεῖόν δ’ ἐστι τοῦ εἰρημένου καὶ διότι γεωμετρικοὶ μὲν νέοι καὶ μαθηματικοὶ γίνονται καὶ σοφοὶ τὰ τοιαῦτα, φρόνιμος δ’ οὐ δοκεῖ γίνεσθαι.

Πιστοῦται τὸ λεγόμενον καὶ ἀπὸ σημείου, μαρτύριον ποιούμενος τὴν 101v ἐνέργειαν. ὅτι γάρ φησιν ἀληθές, ὃ λέγομεν, ὅτι οὐκ ἔστι φρόνιμον γενέ- σθαι τινὰ τὸ ἑαυτοῦ ἀγαθὸν σκοποῦντα καὶ τοῦτο εὑρίσκοντα, εἰ μὴ ἀνθρώποις ἔμφροσι συναναστραφῇ καὶ κοινωνὸς αὐτοῖς γένηται πράξεων καὶ ἐμπειρίαν σχοίη τῶν ἀνθρωπίνων, δῆλον καὶ ἀπὸ τούτου, ὅτι τοὺς νέους τῶν ἀνθρώπων φρονίμους εἶναι οὐ δυνατόν, ἐπειδὴ μὴ χρόνος αὐτοῖς ἱκανὸς δνθρώπων πρὸς τὸ πεῖραν εἰληφέναι τῶν καθ’ ἕκαστα πράξεων, αἳ ἐν τῇ πρὸς ἀλλήλους τῶν ἀνθρώπων κοινωνίᾳ καὶ συναναστροφῇ ἐνεργεῖσθαι πεφύκασιν. ἵνα δὲ μή τις τῷ χρόνῳ μόνῳ τὴν αἰτίαν ἐπιγράψηται τοῦ μὴ εἶναι φρονίμους νέους, οὐχὶ δὲ καὶ τῇ ἀπειρίᾳ τῶν πραγμάτων, ὡς μήπω πεφυκότων τῶν νέων φρονεῖν διὰ τὴν ἡλικίαν, τὴν κατὰ τὰς ἐπιστήμας προφέρει ἐνέργειαν, ὅτι γεωμέτρας καὶ ἁπλῶς μαθηματικοὺς νέους εἶναι ἐνδέχεται, ἐντρέχειαν ἐχούσης τῆς φύσεως κἀν τῇ τῆς ἡλικίας νεότητι, ὡς καὶ δυσχερῆ κατορθοῦν αὐτοὺς θεωρίαν τὴν ἐν μαθήμασι, καὶ εἶναι δῆλον, ὡς τὸ τῆς ἡλικίας ὀλιγοχρόνιον αὐτὸ καθ’ αὑτὸ οὐκ ἔστι τῆ ψυχικῇ ἐντρεχείᾳ ἐμπόδιον, ἀλλ’ ὅτι ἡ φρόνησις ἐκ πείρας πολλῆς τῶν καθ’ ἕκαστα καὶ αἰσθήσει ὑποκειμένων ἡμῖν περιγίνεται ἐνεργοῦσι πολλὰ καὶ πάσχουσιν ἐν οἷς τὰ καθ’ ἕκαστα μεταχειριζόμεθα, καὶ οὕτως ἐκ τοῦ ὁρᾶν πολλὰ καὶ ἀκούειν πραττόμενα καὶ λεγόμενα καὶ άπλῶς ἐνεργούμενα καὶ λύπας φέρειν καὶ ἀτυχίας ἀκολουθούσας ἐν ταῖς τῶν πραγμάτων μεταχειρίσεσιν, εἰς ἕξιν ἥκομεν τοῦ φρονεῖν καὶ εὑρίσκειν τὰ ἑαυτοῖς ἀγαθά, καὶ ταὐθ’ αἱρεῖσθαι καὶ πορίζειν ἑαυτοῖς διὰ τρόπων ἁρμοδιωτάτων τοῖς πράγμασιν εὐμεταχειρίστως μετερχόμενοι αὐτά. ταῦτα δὲ οὐκ ἄλλως ἡμῖν περιέσται, εἰ μὴ διὰ χρόνου μακροῦ καὶ τῆς πρὸς ἀνθρώπους κοινωνίας καὶ συναναστροφῆς καὶ συμπράξεως, προσέχοντας ἀεί τινι πραχθέντι ἢ [τινὶ ἐνεργηθέντι ἢ] ἁπλῶς ἐνεργηθέντι, τὶ ἠκολούθησεν οὐ μόνον ἡμῖν ἀλλὰ καὶ ἑτέροις, οὓς ὁρῶμεν πράττοντας ἢ λεγόντων ἀκούομεν.

[*](3 δεῖν Β: δεῖ a 8. 9 φρόνιμος Β el Aristoteles: φρόνιμοι a 14 ἀνθρωπίνων Β: ἀνθρώπων a 21 Προφέρει Β: προσφέρει a 32 μετερχόμενοι a: μετερχομένους Β 35 τινὶ ἐνεργηθέντι ἢ Β: om, a)[*](p. 1142a14)

Αἴτιον δ’ ὅτι καὶ τῶν καθ’ ἕκαστά ἐστιν ἡ φρόνησις, [*](101v) ἃ γίνεται γνώριμα ἐξ ἐμπειρίας.

Αἴτιόν φησι τοῦ μαθηματικὸν μὲν γίνεσθαι νέον, φρόνιμον δὲ μή, τὸ τὰ μὲν μαθηματικὰ ἐπιστημονικὰ εἶναι, τὰ δὲ ἐπιστημονικὰ καθόλου καὶ ἐννοηματικά, τὰ δὲ τοιαῦτα ῥᾷον τῷ λόγῳ τῆς ψυχῆς προσγίνεσθαι καὶ μὴ δεῖσθαι χρόνου μακροῦ τὴν ψυχὴν εἰς τὴν τούτων περίληψιν. ἡ δὲ φρόνησις περὶ τὰ καθ’ ἕκαστα, ἃ γίνεται φρόνιμα ἐξ ἐμπειρίας, τουτέστιν ἃ φρονίμως καθ’ ἕκαστα ἀποτελεῖται, ἐκ τοὐ πεῖραν ἔχειν πολλὴν τὸν ἄνθρωπον πον τῶν καθ’ ἕκαστα πράξεων. διὰ τοῦτο νέος φρονίμως κατορθοῦν τὰ τοιαῦτα οὐ δύναται, μήπω ἐσχηκὼς ἐμπειρίαν, διὰ τὸ μήπω χρόνον ἀνῦσαι κατὰ τὸν βίον τοσοῦτον, δι’ ὅσου ἱκανὸν ἐν πείρα γενέσθαι πολλῶν πραττομένων καθ’ ἕκαστα. πλῆθος γὰρ χρόνου ποιήσει, φησίν, ἐμπειρίαν. τὸ ποιήσει κατὰ τὸν μέλλοντα χρόνον εἴρηκεν, ὡσπερεὶ τὸν νέον πρὸς κτῆσιν τῆς φρονήσεως προτρεπόμενος, ὥστε σπουδάσαι αὐτὸν διὰ χρόνου πεῖράν τε πολλῶν πραγμάτων λαβεῖν καὶ ἀφικέσθαι εἰς ἕξιν φρονήσεως.

[*](p. 1142a16)

Ἐπεὶ καὶ τοῦτ’ ἄν τις σκέψαιτο, διὰ τί μάθη μαθηματικὸς μὲν παῖς γένοιτ’ ἄν, σοφὸς δὲ ἢ φυσικὸς οὔ. ἢ ὅτι μὲν δι’ πιστεύουσιν ἐστι, τῶν δ’ αἱ ἀρχαὶ ἐξ ἐμπειρίας· καὶ τὰ μὲν οὐ πιστεύουσιν οἱ νέοι ἀλλὰ λέγουσι, τῶν δὲ τὸ τί ἐστιν οὐκ 35 ἄδηλον.

Περὶ φρονήσεως λέγων καὶ ἀπαγορεύων τοῦ νέου αὐτὴν ὡς δεομένην χρόνου μακροῦ καὶ τῆς τῶν πραγμάτων πολυπειρίας, ὧν ὁ νέος οὔπω ἀπήλαυσε καὶ ὅτι τῷ νέῳ πρὸς μὲν τὸ μαθηματικῷ εἶναι ὁ χρόνος τῆς ζωῆς ἐξαρκεῖ, πρὸς δὲ φρόνησιν οὔ, διὰ τὸ πλείονος δεῖν χρόνου πρὸς τὴν κτῆσιν αὐτῆς, ἐπιφέρει καὶ ἕτερον τούτῳ ὅμοιον, καὶ φησι καὶ αὐτὸ εἶναι σκέψεως ἄξιον, ἵνα καὶ αὐτοῦ τὴν αἰτίαν τις ἀποδῷ. τοῦτο δέ ἐστι τὸ μαθηματικὸν μὲν παῖδα ἐνδέχεσθαι γενέσθαι, σοφὸν δὲ ἢ φυσικὸν οὔ. καὶ ἀποδίδωσι τούτου δύο αἰτίας· μίαν μέν, ὅτι τὰ μαθηματικὰ δι’ ἀφαιρέσεως σεως καταλαμβάνονται, τῆς δὲ σοφίας καὶ τῆς φυσικῆς ἐξ ἐμπειρίας αἱ ἀρχαί. ἔστι δὲ τὸ λεγόμενον τοιοῦτον, ὅτι τὰ μὲν μαθηματικὰ φανταστικὰ καὶ διανοητὰ καὶ ἐν φαντασίᾳ καὶ διανοίᾳ ἔχει τὴν σύστασιν, ἐν μὲν τῆ φαντασίᾳ τυπούμενα, ὑπὸ δὲ τῆς διανοίας ἐξεταζόμενα· τὰ δὲ τοιαῦτα ἐξ ἀφαιρέσεως λαμβάνομεν, ἤτοι ἐκσπῶντες αὐτὰ καὶ ἀφαιροῦντες ἀπὸ τῶν ὑποκειμένων ἐν οἷς ὑφεστήκασι καὶ τυποῦντες αὐτὰ ἐν τῇ φαντασίᾳ ἀύὅτι [*](1 καὶ Ba et Arist. codd. KbLbOb: ὅτι Arist. vulg. rhesis usque ad τὴν ἐμπειρίαν (p. 1142a16) a 9 νέος φρονίμως a: καὶ φρόνιμος Β 12 ποιήσει φησὶν ἐμπειρίαν Ba: ποιεῖ τὴν ἐμπειρίαν Aristoteles 13 ὥσπερ εἰ Β: ὥσπερ a 16 διὰ τί Ba: διὰ τί δὴ Arist. 23 μαθηματικῷ Β: μαθηματικὸν a 25 αὐτῆς a; αὐτοῦ Β)

λῶς καὶ ἀσωμάτως δεχομένῃ ταῦτα ἀπὸ τῆς αἰσθήσεως, ἢ ἀμέσως ὡς [*](101v) αἰσθητοῖς οὖσι καὶ ἐν ὑποκειμένῳ αὐτοῖς ἐπιβάλλουσα, παραπέμπει τῇ φαντασίᾳ τοὺς τύπους αὐτῆς, ἡ δ’ ἐν ἑαυτῇ τούτους δεχομένη καὶ συντηροῦσα ὥσπερ τις πίναξ ὑποτίθησι τῇ διανοίᾳ αὐτούς, ἡ δ’ ὡς ὄμμα τῆς ψυχῆς αὐτοῖς ἐπιβάλλουσα ἐξετάζει περὶ αὐτῶν καὶ τῶν ἑπομένων αὐτοῖς καὶ εὑρίσκει ταῦτα καὶ τοὺς λόγους αὐτῶν ἀποδίδωσι. τοῦτο δὲ γίνεται ἐπὶ τῶν ἀριθμῶν καὶ μεγεθῶν, ἃ ὑποκείμενα ταῖς μαθηματικαῖς ἐπιστήμαις εἰσίν. ἥ τε γὰρ γεωμετρικὴ καὶ ἡ ἀστρονομικὴ περὶ μεγέθη ἔχει καὶ τὰ ἐν τούτοις σχήματα ἐπίπεδά τε καὶ στερεά (ἐπίπεδα μὲν τρίγωνα καὶ τετράγωνα καὶ κύκλους καὶ τὰ τοιαῦτα, στερεὰ δὲ σφαίρας κυλίνδρους κύβους κώνους τὰ ὅμοια), ἥ τε ἀστρονομία ὡσαύτως περὶ μεγέθη καὶ αὐτή· ἀλλ’ ἐκείνη μὲν περὶ ἀκίνητα μεγέθη, ἡ δὲ ἀστρονομία ὅρι’ κινούμενα. ὅσα γὰρ σχήματα περὶ οὐρανὸν καὶ τὰ οὐράνια ἡ ἀστρονομία σκοπεῖ, ὡς μετὰ κινήσεως θεωρούμενα ἐξετάζει αὐτά. ὡς δὲ καὶ ἀριθμητικὴ περὶ ἀριθμοὺς καταγινομένη καὶ τὸ διωρισμένον ποσόν, ὡς καθ’ ἑαυτοὺς θεωρουμένους ἐξετάζει αὐτούς. ἡ δέ γε μουσικὴ περὶ ἀριθμοὺς μὲν καὶ αὐτή, ἀλλ’ ὡς ἐν σχέσει ὄντας τούτους λαμβάνει. ἐπ’ ὄγδοον γὰρ λόγον ἀριθμοῦ πρὸς ἀριθμὸν καὶ ἐπίτριτον καὶ ἡμιόλιον καὶ διπλάσιον καὶ τοιαῦτα ἕτερα ἔχει τὰ ἐξεταζόμενα παρ’ αὐτῆς, ὧν οὐδὲν μὲν ὑφέστηκεν ἄνευ ὑποκειμένου. χρῶνται δὲ αὐτοῖς αἱ ἐπιστῆμαι ἀφαιρούμεναι τὰ εἴδη ἀπὸ τῶν ὑποκειμένων αὐτοῖς, καὶ αὐτὰ καθ’ αὑτὰ ἐπινοητικῶς ἐξετάζουσαι καὶ τὰ ἑπόμενα αὐταῖς ἀνευρίσκουσι. διὰ ταῦτ’ οὖν παῖς μαθηματικὸς μὲν γίνεται, ἀφαιρεῖν τὰ τῶν μεγεθῶν καὶ τῶν σχημάτων εἴδη ἀπὸ τῶν ὑποκειμένων δυνάμενος καὶ περὶ αὐτῶν τῶν ἑπομένων αὐτοῖς θεωρεῖν. σοφὸς δὲ ἢ φυσικὸς οὔ, διὰ τὸ ταύτας τὰς ἕξεις τὰς ἀρχὰς λαμβάνειν ἐξ ἐμπειρίας. πῶς δὲ τοῦτό ἐστι καὶ πῶς ὁ σοφὸς καὶ ὁ φυσικὸς ἐξ ἐμπει- ρίας λαμβάνουσι τὰς ἀρχάς, οὐκ ἄδηλον οἶμαι καὶ τοῖς τυχοῦσι. σοφὸν δὲ ἐνταῦθα τὸν θεόλογον φησί, τὸν περὶ τὰ θεῖα καὶ ἄυλα εἴδη καὶ αὐθυπόστατα τὴν σπουδὴν καὶ ζήτησιν ἔχοντα, φυσικὸν δὲ τὸν περὶ τὰ ἔνυλα καὶ ὧν ἡ ὕπαρξις οὐκ ἄνευ τῆς κτὰ τόπον κινήσεως ἢ ἐν διηνεκεῖ θεωρουμένων φορᾷ κατὰ μόρια· εἰ καὶ κατὰ τὰς ὁλότητας τοὺς τόπους οὐκ ἐξαλλάττουσιν, ἢ πῇ μὲν ἠρεμούντων πῇ δὲ κινουμένων καὶ κατ’ αὐτὰς τὰς ὁλότητας, καὶ διὰ τοῦτο λεγομένων φυσικῶν ἁπάντων, ὡς ἀρχὴν ἐχόντων ἠρεμίας τε καὶ κινήσεως, ἥτις ἡ φύσις ἐστί. πρῶτον τοίνυν εἴπωμεν διὰ τί καὶ πῶς δὴ ἡ μὲν μαθηματικὴ θεωρία περὶ τὰ ἐξ ἀφαιρέσεως καταγίνεται καὶ πόθεν ἀφαιροῦνται τὰ ἀφαιρούμενα· οὔτε δὲ τὰ τῇ φυσικῇ ὑποκείμενα ἐξ ἀφαιρέσεώς ἐστι. τούτων γὰρ ἐξετασθέντων καλῶς, ἴσως ἡμῖν φῶς ὑπαναφθήσεται πρὸς τὸ θεωρῆσαι ὀρθῶς τὰ ὑπ’ Ἀριστοτέλους λεγόμενα. ἐξ ἀφαιρέσεως μὲν οὖν τὰ μαθηματικὰ λέγονται, ἀριθμοὶ ὄντα [*](2 οὖσι scripsi: οὐσία B: οὔσα a αὐτοῖς Β: αὐταῖς a 3 ἡ δ’ a: ὁ δ’ B 11 τὰ ὅμοια Β: καὶ τὰ ὅμοια a 14 ἐξετάζει αὐτά secluserim 20 εἴδη B: ἴδια a 27 ἄδηλον Β: εὔδηλον a 35 δὴ Β: δεῖ a 38 φῶς bis B 39 λέγονται Β: λέγεται a) καὶ μεγέθη ἤτοι σχήματα μεγεθῶν, ὅτι ποσὰ μέν εἰσι καὶ ποιά, καὶ ἐν ὑτͅοκε·-μέναιζ- οὐσίαις τὴν ὑπόστασιν ἔχουσι, χωρὶς τῶν ὑποκειμένων κατ’ ἐνέργειαν ὑφίστασθαι μὴ δυνάμενα, ἀφαιροῦντι δὲ κατ’ ἐπίνοιαν ἐκ τῶν ὑποκειμένων ἐν οἷς ὑφεστήκασι καὶ ὡς ἐν φαντασίᾳ ὑφεστηκότα περὶ τῆς διανοίας τὴν ἐξέτασιν δέχονται παρὰ τῶν ἑπομένων αὐτοῖς. ἀφαιροῦνται δέ, ὅτι μὴ ἕν τι τῷ γένει ὑποκείμενον ἔχουσιν ἀλλ’ ἐν διαφόροις ὑποκει- μένοις δύνανται γίνεσθαι. ἕκαστός τε γὰρ ἀριθμὸς ἐν διαφόροις ὑποκει- μένοις ὑφίστασθαι δύναται, σώμασί τε καὶ ἀσωμάτοις, οἷον ὁ ῖ ἀριθμὸς ὁ μετρῶν καὶ ἐν t σώμασι καὶ ἐν ῖ ψυχαῖς δύναται ἐπιγίνεσθαι, καὶ τῶν ἀριθμῶν ἕκαστος ὡσαύτως, εἴπερ καὶ ἓν σῶμα δύναται εἶναι καὶ πολλὰ καὶ μία ψυχὴ καὶ πολλαὶ καὶ νοῦς καὶ νόες ὡσαύτως εἷς τε καὶ πολλοὶ καὶ ἀπλῶς τὸ πλῆθος οὐχ ὥρισται, ἀλλὰ καὶ ἐπ’ ἐλαττόνων δύναται καὶ πλειόνων λαμβάνεσθαι. καὶ τὰ σχήματα δὲ ὡσαύτως οὐδὲ αὐτῶν γὰρ ἕκαστον ὡρισμένον ἔχει τῷ γένει τὸ ὑποκείμενον. ἥ τε γὰρ σφαῖρα οὐ μόνον ἐν τῷ τοῦ παντὸς ὑφ’ ἱσταμένῳ τεθεώρηται σώματι, ὡς μὴ ἐν ἄλλῳ τῳ δυναμένη ὑφίστασθαι, ἀλλὰ δύναται ταύτην καὶ ξύλον καὶ λίθος καὶ χρυσὸς καὶ ἄργυρος καὶ χαλκὸς καὶ σίδηρος δέχεσθαι καὶ ὁ κύκλος οὐκ ἐν οὐρανῷ διαγράφεσθαι μόνον ἀλλὰ καὶ παντοίοις σώμασιν. ὁμοίως καὶ τὰ ἕτερα σχήματα, στερεά τε ὁμοῦ καὶ ἐπίπεδα. διὰ τοῦτο ὥσπερ ἀφ’ ἑνός τινος εἴδους σωματικοῦ τῶν σχημάτων ὁτιοῦν ἀφαιρούμενον ἐν ἑτέρῳ δύναται γίνεσθαι, οὕτω καὶ ἐκ πάντων ἀφαιρεθὲν κατ’ ἐπίνοιαν ἐν φαντα- σία τε ὡς ἐν ὑποκειμένῳ τινὶ γράφεται καὶ κατὰ τὴν διάνοιαν ἐξετάζεται καὶ μαθηματικὰ ταῦτα λέγεται, διότι κατὰ μάθησιν καὶ ἐπίνοιαν ἡ τούτων ἀφαίρεσις γίνεται, μὴ δυναμένων ἐνεργείᾳ χωρὶς ὑποκειμένου τινὸς ὑφίστα- σθαι. ὥστε καὶ ὁρίζονται ἅπαντα ὑποκειμένου χωρίς, μὴ συλλαμβανομέ- συλλαμβανομένου τινὸς ἐν τοῖς λόγοις αὐτῶν. ἐν γὰρ τῷ λέγειν ὅτι κύκλος ἐστὶ σχῆμα ἐπίπεδον ὑπὸ μιᾶς γραμμῆς περιεχόμενον, πρὸς ἣν ἀφ’ ἑνὸς σημείου τῶν ἐντὸς τοῦ σχήματος κειμένων πᾶσαι αἱ προσπίπτουσαι εὐθεῖαι ἴσαι ἀλλή- ἀλλήλαις εἰσίν, οὐδὲν προσλαμβάνεται ὑποκείμενον, ἀλλ’ αὐτὸ καθ’ αὑτὸ τὸ σχῆμα ὁρίζεται χωρὶς παντὸς ὑποκειμένου. οὕτω καὶ τὰ λοιπὰ σχήματα καὶ οἱ ἀριθμοὶ ὡσαύτως. ὅ τε γὰρ ἀριθμὸς ὁ μετρῶν σωρεία μονάδων λέγεται, τοῦ ὁρισμοῦ μηδὲν προσλαμβάνοντος ὑποκείμενον, καὶ ἕκαστος ἀριθμὸς ὁμοίως, οἷον ὁ ῖ μονάδων δέκα σωρεία, καὶ οὕτως ἅπαντες, ὡς μόνον ἀριθμοὶ λαμβανόμενοι χωρὶς ὑποκειμένων λαμβάνονται καὶ παντοί- ὄις ἀριθμητοῖς ἐφαρμόζεσθαι δύνανται, τὰ δὲ οὐσιώδη ετῃὐ οὐχ οὕτως ἔχουσιν, ἀλλ’ ἄυλα ὄντα καὶ αὐθυπόστατα οὐσίαι εἰσὶν ἄυλοι καὶ οὐδενὸς ὑποκειμένου εἰσὶ χωριζόμενα κατ’ ἐπίνοιαν, ὅτι μηδὲ ἔν τινι ὑποκειμένῳ ἑδράζονται ἀλλ’ αὐτὰ ἑαυτοῖς εἰσιν ἕδραι, ὡς οἵ τε καθαροὶ νόες καὶ αἱ λογικαὶ ψυχαί. καὶ αὗται γάρ, ὅταν μετὰ σωμάτων λαμβάνωνται, οὐκ ἐν ὢ σώμασιν ἑδράζονται, ἀλλὰ μᾶλλον ἐν ἑαυταῖς ἐκεῖνα ἑδράζουσι καὶ ἐκεῖναι [*](2 ἔχουσι scrii)si : ἔχουσα Ba 4 παρὰ Β: περὶ a 25 ἅπαντα Β: -av- τὀς a 28. 29 ἀλλήλαις Β: ἀλλήλοις a 34 ἀριθμοὶ Β: ἀριθμὸν a) αὐτὰ συνέχουσιν, ὡς καὶ ἐξ αὐτῶν χωριζόμενα ἀκίνητα εἶναι καὶ ἀμεμέργητα, [*](102r) γητα, καὶ μηδὲν τὸν οἰκεῖον ὅρον δυνάμενα δέχεσθαι, ὃς αὐτοῖς ἥρμοττε, συνεζευγμένοις ἐκείναις οὐχ ὡς σώμασιν ἁπλῶς ἀλλ’ ὡς τοιοῖσδε σώμασιν, ἤτοι οἰκείως ἔχουσι τῖς ψυχαῖς, αἷς συνεζευγμένα ἐτύγχανεν, ἢ ἔνυλα ὑπάρχοντα ἀτελῆ μέν εἰσιν ὡς ἐν εἴδεσιν, ἅτε ὑποκειμένων δεόμενα, [*](102v) μενα, οἷς ἐνιδρυνθήσονται, τελειοῦν δ’ ὅμως τὰ ὑποκείμενα διὰ τὸ δράσεώς τινος αὐτοῖς ἀξιολόγου γίνεσθαι τι, ἧς ἐστέρητο πρὸ τοῦ τὰ εἴδη αὐτὰ παραδέξασθαι. διὰ τοῦτο καὶ οὐσιώδη ἐστὶ καὶ φυσικά, ὡς τὴν φύσιν ἀρχὴν ἔχοντα, ἢ τά τε ὑποκείμενα τοῖς εἴδεσι προσήρμοσε καὶ τὰ δἴδη τοῖς ὑποκειμένοις οἰκεῖα εἰργάσατο. ταῦτα δέ εἰσιν αἱ ἄλογοι ζωαὶ καὶ αἱ φυσικαί, καὶ εἴ τι ταύταις ἀνάλογον ἕτερον ἀλλὰ καὶ ἡ φύσις οὕτως ἔχει αὐτή, εἶδος ἔνυλον οὖσα καὶ αὐτὴ καὶ τοῦ ὑποκειμένου ἀχώριστον καὶ μετὰ τῆς ὕλης ὁριζομένη. διὰ τοῦτο οὔτε αὐτοτελῆ εἰσι καὶ αὐθέδραστα καὶ μὴ ὑποκειμένου τινὸς πρὸς τὸ ἑδρασθῆναι δεόμενα, ἵν’ ἐξ ἐκείνου νου ἀφαιρεθήσονται κατ’ ἐπίνοιαν. ταῦτα δ’ ὅτι ἐν ὑποκειμέωῳ θεωρούμενα μενα τοῦ ὑποκειμένου εἰσὶν ἀχώριστα καὶ συνῃρημένως τῷ ὑποκειμένῳ τὸν ὁρισμὸν ἐπιδέχονται. ζῷον γὰρ ἄλογον χρεμετιστικὸν ὁ ἵππος ὢν καὶ τὸ ὑποκείμενον ἐν τῷ λόγῳ ἔχει συλλαμβανόμενον, καὶ ὁ ἄνθρωπος κατὰ τὸ συναμφότερον λαμβανόμενος, καθὰ δὴ καὶ φυσικῶς όρίζεται, καὶ τὸ υποκειμενον ἔχει κατὰ τὴν ἀπόδοσιν συναιρούμενον· ζῷον γὰρ λογικὸν θνητὸν νοῦ καὶ ἐπιστήμης δεκτικόν ἐστι. καὶ τό τε ζῷον ὑπὸ τὸ σῶμα τὸ ἔμψυχον, ὃ ὡς ὕλη τῇ ψυχῇ ὑποτίθεται, τό τε θνητὸν τῆς τοῦ σώμα- τος φύσεως. καὶ οἱ φυσικοὶ πάντες ὁρισμοὶ συνῃρημένα τὰ ὑποκείμενα τοῖς εἴδεσιν ἔχουσι φυσικῶς ἀποδιδόμενοι, ὡς τῶν ὑποκειμένων χωρίς, ἀτελεῖς εἶναι λαμβανομένους αὐτούς, ὥσπερ ὁ λέγων ὅρος, τὸν θυμὸν ὄρεξιω εἶναι ἀντιλυπήσεως, καὶ μέχρι τούτου ἱστάμενος ἀτελής ἐστιν, ὅτι μὴ συμπεριλαμβάνει τὸ ὑποκείμενον. καὶ δῆλον ὅτι οὐδ’ ἀντιστρέφει, ὅπερ ἀναγκαίως τῷ ὁρισμῷ ἐποφείλεται. ἐνδέχεται γάρ τινα ὀρεγόμενον ἀντιλυπῆσαι κατὰ τὸ θυμικὸν ἠρεμεῖν, μὴ ἐνδιδόντα τῷ πάθει. εἰ δὲ μέλλει ὰντιστρέφειν εἰν ὁ ὅρος καὶ λαμβάνειν τὸ τέλειον, δεῖ οὕτως ὁρίζεσθαι τὸν θυμόν, ζέσιν τοῦ περὶ καρδίαν αἵματος δι’ ὄρεξιν ἀντιλυπήσεως. <ἔστι τὸ μὲν ζέσις τοῦ περὶ καρδίαν αἵματος ἐκ τῆς ὕλης λαμβανόμενον, τὸ δὲ δι’ ὄρεξιν ἀντιλυπήσεως> ἐκ τοῦ εἴδους, τὸ γὰρ ἐν τῇ καρδίᾳ αἷμα μὲν καὶ τῷ πυρετῷ παρὰ φύσιν ὄντι θερμῷ νοσήματι, ὑπόκειται δὲ καὶ τῷ θυμῷ, πάθει ὄντι ὀρεκτῷ καὶ φύσει τῷ ζῴῳ ὑπάρχοντι. διὰ ταῦτα δὴ τὰ εἰρημένα τὰ οὐσιώδη εἴδη, εἴτε τέλει εἴτε ἀτελῆ εἰσιν, οὔτε εἰσὶν ἐξ ἀφαιρέσεως ποτε οὔτε λέγονται. ταῦτα μὲν εἴρηται πρὸς γνῶσιν τοῦ τῇ μὲν μαθηματικῇ ἐπιστήμῃ ἐξ ἀφαιρέσεως εἶναι τὰ ὑποκείμενα, τῇ [*](1 αὐτῶν a: ἑαυτῶν Β χωριζόμενα Β: χωριζόμεναι a 3 συνεζευγμένοις Β: συνεζευγμένα a σώμασιν a: σώματα Β 4 ἐτύγχανεν Β: ἐτύγχανον a 7 ἐστέρητο Β: ἐστέρηται a 11 ἀνάλογον Β: εἶδος ἀνάλογον a 12 αὑτὴ a: αὐτὸ Β ἀχώριστον Β: ἀχώριστος a 31 cf. p. 259,32 (166,8. 136,25) περὶ καρδίαν B: περικαρδίου a ἐστι γὰρ—ἀντιλυπήσεως (33) a: om. Β 32 περικαρδίου a) δὲ φυσικῇ καὶ πρώτῃ φιλοσοφ ία, ἣ καὶ κατ’ ἐξαίρετον σοφία καλεῖται, οὐχί. πῶς δ’ ἐξ ἐμπειρίας αἱ ἀρχαὶ τῇ σοφίᾳ καὶ γγ φυσικῇ, ἔτι μαθεῖν λεί- πεται. οἶμαι δὴ ἡ ἐμπειρία ἐνταῦθα οὐ κατὰ τὸ σύνηθες σημαινόμενον εἰηπται, ἵνα τὴν ἄλογον σημαίνῃ τριβήν, ἀλλ’ ἀντὶ τῆς πραγματειώδους καὶ κατ’ ἐπιβολὴν γνώσεως. τοῦτο γὰρ τὸ εἶὸος τῆς γνώσεως καὶ πρὸς τὴν μαθηματικὴν γνῶσιν ἀντιδιῄρηται, περὶ τὰ ἐξ ἀφαιρέσεως οὖσαν, ὡς εἴρηται ὁ τοίνυν παρὰ τὴν τῶν φυσικῶν εἰδῶν γνῶσιν ἐνεργῆσαι βουλό- βουλόμενος, ἵν’ ἐντεῦθεν ἀρξώμεθα, παρὰ τὰ ὑπὸ τῆς φύσεως γινόμενα τὴν σπουδὴν ἐνδείξασθαι βούλεται. ταῦτα δέ εἰσι τὰ ἔνυλα καὶ καθ’ ἕκαστα. οὐ γὰρ τὸν ἁπλῶς ἄνθρωπον ἡ φύσις ποιεῖ, ἀλλὰ τὸν τινὰ καὶ τὸν ἵππον ὡσαύτως καὶ τῶν φυσικῶν ἕκαστον, ὥστε ὁ μὴ λογικῶς ἀλλὰ φυσικῶς ἐξετάζειν τὰ φυσικὰ προτιθέμενος ἐκ τῶν καθ’ ἕκαστα τὰς ἀρχὰς τῆς γνώσεως λήψεται. ταῦτα δὲ αἰσθητά, ὥστε καὶ ὁ λόγος τῷ φ υσικῷ ἐντεῦθεν ἀρξάμενος, τὴν οἰκείαν θεωρίαν καὶ ἐπιστήμην ἐνύλως ἐνεργῶν καὶ μετὰ τῆς ὕλης τὴν περὶ τῶν εἰδῶν ποιούμενος διανόησιν καὶ ταῖς λογικαῖς με- θόδοις παρὰ τὰ ἔνυλα χρώμενος, ὡς εἶναι αὐτῷ τὰς ἐπιβολὰς περὶ τὰ ἔνυλα καὶ αἰσθητὰ πρώτιστα, οἷς ἐπιφέρειν τὸ καθόλου οὕτως ἔχειν τὴν οἰκείαν τέχνην ἢ ἐπιστήμην συνίστησιν. ἐκ γὰρ τοῦδε τοῦ ἀνθρώπου ἀρ- χ̓̀όμενος̀- καὶ ἕκαστον οὕτως ἔχειν ὑπολαμβάνων τὸ ἐπὶ πάντων κοινῶς θεωρούμενον καθόλου τε ἀπεργάζεται καὶ τεχνικὸν ἀποτελεῖ τὸ ἰσθητὸν καὶ ὁ̓́πιστrιμονικ̀όν, οἰκειουμένου τοῦ λόγου θεωρητικῶς, ἃ αὐτῷ ἐμπειρι- κῶς ἐκ τῆς αἰσθήσεως ὑποβέβληται. ἐπὶ μὲν οὖν τῆς φυσικῆς οὕτως· ἐπὶ δὲ τῆς σοφίας πῶς εἴπωμεν, οὔκ ὄντων αἰσθητῶν τῶν ὑποκειμένων αὐτῇ ἀλλὰ θείων καὶ ἀύλων καὶ ὑπὲρ αἴσθησιν ; ἡ καὶ ἐπὶ ταύτης τὰ πρὸς ἡμάς πρῶτα ἀρχαὶ τῆς καταλήψεως γίνονται, οὐχὶ τὰ φύσει ὑπάρχοντα πρότερον. τὰ μὲν γὰρ φύσει πρότερον ἐν τοῖς θείοις ἢ τὸ παράγον τοῦ παραγομένου ἐστὶν ἢ τὸ τελεσιουργὸν τοὐ τελεσιουργουμένου ἢ τὸ φρουρητικὸν τοῦ φρουρουμένου ἢ τὸ καθαρτικὸν τοὺ καθαιρουμένου ἢ τὸ φωτιστικὸν τοῦ φωτιζομένου καὶ ἁπλῶς τὸ ὑπερέχον τοῦ ὑπερεχομένου. ἀλλ’ ἡμῖν οὐκ ἔστιν εὐθὺς ἐξ ἀρχῆς κατειληφέναι τὰ πρότερον, κἀκ τῆς πρὸς ἐκεῖνα ἐπιβολῆς τοὺς περὶ τῶν δευτέρων λόγους ἀποδιδόναι, ἀλλὰ δῆλα πρώτως ἡμῖν τὰ ἐσχάτως ἐκεῖθεν ἀποτελούμενα. ταῦτα δὲ τὰ ἐν σώμασι θεωρούμενα, ἅ ἐστιν αἰσθητὰ καὶ καθ’ ἕκαστα, οἷς ἐπιβάλλοντες καὶ τὴν τούτων ποικιλίαν καὶ σύστασιν καὶ συνοχὴν καὶ διεξαγωγὴν ἐκπλητ͂- τόμενοι ἀεὶ πρὸς τὸ προσεχὲς διὰ τῆς λογικῆς καὶ νοερᾶς θεωρίας ἀνα- τρέχομεν αἴτιον, ἔστ’ ἄν διὰ τῶν μέσων διακόσμων εἰς τὴν πρώτην καὶ μίαν ἀρχὴν καταντήσωμεν. ὡς εἶναι κἀνταῦθα τὴν ἀρχὴν τῆς γνὡσεως [*](103r) ἐκ τῶν αἰσθητῶν καὶ καθ’ ἕκαστα ἐξ ἐμπειρίας ἀπαρχομένων. τὸ δὲ καὶ τὰ μὲν οὐ πιστεύουσιν οἱ νέοι ἀλλὰ λέγουσι τοιαύτην ἔχει ἔννοιαν, ὡς οἱ νέοι περὶ τῶν φυσικῶν καὶ τῶν θείων ἀκούοντες, ἐπεὶ μή- πω τῆς προσηκούσης αὐτοῖς ἐμπειρίας ἀπήλαυσαν, χρόνου δεόμενοι πλείο- [*](7 παρὰ a: περὶ Β 26 et 30 πρότερον a: πρότερα B 32 ἐσχάτως Β: ἐκεῖθεν a) νος καὶ τριβῆς, λέγειν μὲν καὶ διὰ στόματος προφέρειν ἃ ἐν ταῖς οἰκείαις ἐν πράγμασιν. ἐπὶ δὲ τῶν μαθηματικῶν οὐ μόνον λόγους προφέρουσιν ἀλλὰ καὶ τὸ τί ἐστιν οἴδασι διὰ τὸ μὴ πολλοῦ δεῖσθαι χρόνου πρὸς τῷ καὶ τοὺς ὅρους αὐτῶν ἐπίστασθαι. τὸ γὰρ οὐ πιστεύουσι τοῦτο δηλοῖ, ὅτι οὐκ ἐν πίστει καὶ πληροφορίᾳ τῶν πραγμάτων καθίστανται. νέους δὲ ὀνομάζει ἐνταῦθα τοὺς παῖδας, ἐπεὶ καὶ ἐξ ἀρχῆς περὶ παιδὸς τὴν ζή- τησιν προὔθετο, διότι μαθηματικὸς μὲν παῖς γένοιτ’ ἄν, σοφὸς δὲ ἢ φυσικὸς οὔ, παῖδα ὀνομάζων ἴσως τὸν ἐγγὺς τῆς ἥβης ἢ τὸν ἤδη ἡβάσκοντα ἢ καὶ μετὰ τὴν ἥβην μικρόν.

[*](p. 1142a20)

Ἔτι ἡ ἁμαρτία ἢ περὶ τὸ καθόλου ἐν τῷ βουλεύετὸ καθ’ ἕκαστα. ἢ γὰρ ὅτι πάντα τὰ σθαι ἢ περὶ τὸ καθ’ ἕκαστα. ἢ γὰρ ὅτι πάντα τὰ βαρύσταθμα ὕδατα φαῦλα, ἡ ὅτι τοδὶ βαρύσταθμον.

Τοῦτο πρὸς τὰ ἀνωτέρω ἐστίν, ὅτι δεῖ τῇ εἰδήσει τοῦ οἰκείου ἀγαθοῦ τῆς τοῦ κοινοῦ ἀγαθοῦ γνώσεως, ὡς δεῖσθαι τὸν ἑαυτῷ φρόνιμον τοῦ οἰκονομικοῦ ἢ καὶ αὐτοῦ τοῦ πολιτικοῦ. ὁ γὰρ βουλευσάμενος ἢ ἥμαρτε περὶ τὴν βούλευσιν ἢ ηὐστόχησε. τὸ δὲ εὐστοχῆσαι καὶ ἁμαρτεῖν ἐν ἑκατέρῳ γενέσθαι δύναται, ἔν τε τῷ καθόλου καὶ τῷ καθ’ ἕκαστα· ὥστε ἄμφω δεῖ τὸν φρόνιμον ἔχειν, καὶ τὴν τοῦ καθόλου ἀγαθοῦ γνῶσιν καὶ τὴν τοῦ καθ’ ἕκαστα. καθόλου δὲ ἀγαθὸν λέγει καὶ καθ’ ἕκαστα τὸ κοινὸν καὶ ἰδικόν. ἔστι δὲ τὸ μὲν ἰδικὸν τοῦ ἰδίως φρονίμου, τὸ δὲ κοινὸν τοῦ οἰκονομικοῦ καὶ ἔτι τοῦ πολιτικοῦ, ὥστε δεῖ τῷ ἰδίως φρονίμῳ τοῦ οἰκο- νομικοῦ καὶ πολιτικοῦ, ἵνα μὴ μόνον τοῦ ἰδίως ἀγαθοῦ ἔχῃ τὴν εἴδησιν ἀλλὰ καὶ τοῦ κοινοῦ. ἵν’ εὖ βουλεύοιτο καθ’ ἑκάτερον. παράδειγμα δὲ ἔθηκε τοῦ μὲν καθόλου καὶ κοινοῦ ἀγαθοῦ τὸ πάντα τὰ βαρύσταθμα ὕδατα φαῦλα εἶναι, τοῦ δὲ μερικοῦ καὶ καθ’ ἕκαστα τὸ ὅτι τοδὶ τὸ ὕδωρ βα- ρύσταθμον. ὁ δὲ ἁμαρτάνων περὶ τὴν χρῆσιν τῶν ὑδάτων ἀδιαφόρως τοῖς ὕδασι χρήσεται καὶ προσήσεται τὰ φαῦλα ὡς μὴ μετέχοντα τῆς φαυ- λότητος ἢ ἁπλῶς ἢ καθ’ ἕκαστα. ὡς οὖν ὁ κακῶς βουλευόμενος περὶ τῶν ὑδάτων καὶ καθόλου καὶ ἐν μέρει καὶ τὰ φαῦλα καὶ τὸ φαῦλον προσήσεται καἰ ἁμαρτητικῶς αὐτοῖς χρήσεται, οὕτω καὶ ὁ περὶ τἀγαθοῦ βουλευσάμενος ἢ καθόλου ἁμαρτήσεται ἢ καθ’ ἕκαστον. καὶ ἐπεὶ τελειότερον τὸ κοινὸν τοῦ καθ’ ἕκαστα ὡς περιεκτικὸν αὐτοῦ, τελειότερος ἔσται ὁ φρόνιμος, ὁ τοῦ κοινοῦ κεκτημένος εἴδησιν. δεῖ ἄρα τῷ ἰδικῶς φρονίμῳ τοῦ οἰκονομικοῦ καὶ πολιτικοῦ, ὡς τῶν κοινῶς ὠφελίμων ἐχόντων κατάληψιν.

[*](2 περὶ scripsi: παρ’ Ba 7 ἐπεὶ Β: ἐπειδὴ a ἐξ ἀρχῆς] A 1 P. 1095a2 10. 11 βουλεύεσθαι corr. ex βούλεσθαι Β: βουλεύσασθαι a et Aristoteles 12 ἕκαστα B: ἔκαστον a et Aristoteles 20 καὶ καθέκαστα Β: καὶ καθέκαστον a 22 καὶ ἔτι τοῦ πολιτικοῦ Β: om. a 23 ἔχη Β: ἔχει a 31 ἁμαρτητικῶς scripsi: ἁμαρτικὼς Ba 33 καθέκαστα B: καθέκαστον a)[*](p. 1142a23)

Ὅτι δ' ἡ φρόνησις οὐκ ἐπίστη μὴ, φανερόν. τοῦ γὰρ 103r ἐσχάτου ἐστίν, ὥσπερ εἴρηται. τὸ γὰρ πρακτὸν τοιοῦτον.

Τοῦτο ὡς πόρισμα τοῖς προσεχῶς εἰρημένοις ἠκολούθησεν. ἔδειξε μὲν γὰρ καὶ ἀνωτέρω τὸ διάφορον ἐπιστήμης καὶ φρονήσεως. ἐπεὶ δὲ καὶ νῦν ἀδύνατον, ἔδειξε διὰ τῶν προσεχῶς εἰρημένων φρόνιμον εἶναι τὸν νέον, διότι ἐμπειρίας δεῖ πρὸς τὴν φρόνησιν, ἧς ὁ νέος ἀμέτοχος, τὰ δὲ πρακτὰ περὶ ἃ ἡ φρόνησις καθ’ ἕκαστά ἐστι, τὰ δὲ καθ’ ἕκαστα ἐκ πείρας καὶ ἐμπειρίας καταλαμβάβεται, τοῦτο μὲν αὐτῷ συνετέλεσεν εἰς τὸ δεῖξαι, μὴ δύνασθαι εἶναι τὸν νέον φρόνιμον. ἠκολούθησε δὲ ἐξ ἀνάγκης ἐντεῦθεν καὶ τὸ δῆλον γενέσθαι τὸ εἶναι ἑτέρας ἀλλήλων ἐπιστήμην καὶ φρόνησιν, εἴ γε ἡ μὲν ἐπιστήμη περὶ τὰ καθόλου, ἡ δὲ φρόνησις περὶ τὰ καθ’ ἕκαστα καὶ ἄλλως, ὅτι ὁ νέος ἐπιστήμων εἶναι δύναται, νέος μὲν ὤν, φρόνιμος δὲ οὔ, διὰ τὸ δεῖσθαι μακροῦ χρόνου καὶ πολλῆς ἐμπειρίας τὴν φρόνησιν.

[*](p. 1142a25)

Ἀντίκειται μὲν δὴ τῷ νῷ. ὁ μὲν γὰρ νοῦς τῶν ὅρων, ὧν οὐκ ἔστι λόγος. ἡ δὲ τοὐ ἐσχάτου οὗ οὐκ ἔστιν ἐπιστήμη ἀλλ’ αἴσθησις, οὐχ ἡ τῶν ἰδίων, ἀλλ’ οἵᾳ αἰσθανόμεθα ὅτι τὸ ἐν τοῖς μαθηματικοῖς ἔσχατον τρίγωνον· στήσεται γὰρ κἀκεῖ. ἀλλ’ αὕτη μᾶλλον αἴσθησις ἢ φρόνησις, ἐκείνης δὲ ἄλλο εἶδος.

Ὥσπερ τῆς ἐπιστήμης διὰ τοὐ ῥηθέντος πορίσματος διάφορον τὴν φρόνησιν ἔδειξε, προσθήκην τοῦτο ποιησάμενος ἐπὶ τοῖς πρότερον περὶ τῆς διαφορᾶς αὐτῶν εἰρημένοις, οὕτω καὶ ταῦτα προστίθησιν, ἐφ’ οἷς πρότερον περὶ φρονήσεως εἴρηκε καὶ τοῦ νοῦ, δεικνύων καὶ αὐτοῦ τὴν φρόνησιν διαφέρουσαν. ἀντικεῖσθαι γάρ φησι τὴν φρόνησιν τῷ νῷ κατὰ τὸ ὑποκεύμενον, ὡς καὶ τὴν ἐπιστήμην. καὶ γὰρ τῆς ἐπιστήμης περὶ τὰ καθόλου καταγινομένης, διαφέρει αὐτῆς ἡ φρόνησις, ὅτι περὶ τὰ καθ’ ἕκαστα, οὕτω καὶ τοῦ νοῦ διαφέρει ἡ φρόνησις, ὅτι ὁ μὲν τῶν ὅρων ἐστὶ γνωστικός, ὧν οὐκ ἔστι λόγος. ὅρους δέ φησιν ἢ τοὺς ὁριστικοὺς λόγους, οἷς χρῶνται οἱ μαθηματικοί, ἕκαστος κατὰ τὴν ἑαυτῶν ἐπιστήμην, οἷον ὁ μὲν ἀριθμητικός, τί ἐστιν ἀριθμὸς ἀπλῶς ἢ τί ἐστι περιττὸς ἀριθμὸς ἢ τί ἄρτιος καὶ τοὺς λοιπούς, ὁ δὲ γεωμέτρης τί <ἐστι> στιγμή, τί ἐστι γραμμή, τί ἐπιφάνεια, τί σῶμα, τί κύκλος, τί τρίγωνον καὶ τῶν σχημάτων ἕκαστον καὶ ὅσα ἕτερα ὁριστικῶς ἐκεῖσε λαμβάνονται ἢ ἁπλῶς τὰς πρώτας ἀρχάς. πᾶσαι γὰρ αἱ ἀρχαὶ τῶν ἐπιστημῶν ὅροι πώς εἰσιν, ἐπεὶ ἀναλύσει χρώμενοι, μέχρις αὐτῶν ἀνιόντες, παυόμεθα, ζητοῦντές τι τῶν ἀρχῶν ἰδικώτεοὖ [*](15 Β et Aiist. vulg.: om. a et Arist. codd. KbMb 20 διάφορον Β: διαφορὰν πρὸς a 24 τῶ νῶ Β: καὶ τῷ νῷ a 31 ἐστι addidi: om. Ba 34 ἀναλύσει a: ἀναλογία Β 35 παυόμεθα a: παύομεν Β)

ρον. ἐπεὶ τοίνυν τοῦθ’ οὕτω καὶ διττῶς ἐξείληπται, καὶ τὸ ὧν | οὐκ [*](103v) ἔστι λόγος διττῶς νοηθήσεται, ἢ λόγος ὁ τὸ τί ἦν εἶναι, ἢ αἰτίας ἀπόδοσις δοσις καὶ συλλογισμός. καθ’ ἑκάτερον γὰρ οὐκ ἔσονται ἀρχαὶ αἱ ἀρχαί, ὥστε καὶ εἰς ἄπειρον ἀνιοῦσι μηδὲ ἐπιστήμας εἶναι τὰς ἐπιστήμας συμβήσεται. δείκνυσι δὲ ἐνταῦθα ἑτέραν τοῦ νοῦ τὴν φρόνησιν διὰ τὸ τὸν μὲν νοῦν τῶν πρώτων εἶναι, ἅ εἰσιν οἱ ὅροι, τὴν δὲ φρόνησιν τῶν ἐσχάτων, ἅ εἰσι τὰ αἰσθητὰ καὶ καθ’ ἕκαστα. ὥστε καὶ ταύτῃ διαφέρει κατὰ τὰ ὑποκείμενα, ὡς ἀδύνατον εἶναι ἓν ὑπάρχειν καὶ τὸ αὐτὸ κατ’ εἶδος τό τε περὶ τὰ πρῶτα γινόμενον καὶ τὸ περὶ τὰ ἔσχατα. ὅρα δὲ ὅτι τὰ ἀμφοῖν ὑποκειμένα, φρονήσει καὶ νῷ, κοινωνοῦσι κατὰ τὸ ἀνεπίστημον. οὔτε γὰρ τῶν ὅρων ἐπιστήμη οὔτε τῶν αἰσθητῶν καθ’ ἕκαστα, ἀλλ’ ἐκεῖ μὲν διὰ τὸ ὑπερκεῖσθαι τῆς ἐπιστήμης τοὺς ὅρους, ἐνταῦθα δὲ διὰ τὸ λείπεσθαι ἐπιστήμης τὰ ὑποκείμενα τῇ φρονήσει, αἴσθησιν δὲ εἶναι τὴν ταῦτα γινώσκουσαν. πῶς δὲ ἐπὶ μὲν τοῦ ὑποκειμένου τῷ νῷ τῷ πληθυντικῷ ἐχρήσατο ἀριθμῷ, ἐπὶ δὲ τοῦ ὑποκειμένου τῇ φρονήσει τῷ ἑνικῷ, καίτοι τὰ καθ’ ἕκαστα πλείω τῶν καθόλου τῷ ἀριθμῷ· τὸ μὲν γὰρ καθόλου ἕκαστον ἕν, τὰ δὲ καθ’ ἕκαστα πλείω ὄντα εἰς ἓν τὸ προσεχὲς καθόλου ἀνάγονται, ὡς ὁμοῦ περιεχόμενα ὑπ’ αὐτοῦ; ἢ ὅτι ἡ μὲν φρόνησις ἐν ταῖς ἐνεργείαις αἰεὶ ἕν τι λαμβάνει τῷ ἀριθμῷ περὶ οὗ σκοπεῖ καὶ μελετᾷ τὴν κατόρθωσιν, ὁ δὲ νοῦς καθόλου αἰεί, τὸ δὲ καθόλου περιεκτικὸν πολλῶν, ὥστε τὸ ἓν τοὐ νοῦ πολλὰ τῇ περιοχῇ. διὰ τοῦτο ἐκεῖ μὲν πληθυντικῶς εἶπεν, ὧδε δὲ ἑνικῶς. αἴσθησις δέ φησιν οὐχ ἡ τῶν ἰδίων, ἀλλ’ οἵᾳ αἰσθανόμεθα. οὐχ οὕτω, φησίν, αἴσθησιν λέγομεν τὴν ἐνεργοῦσαν περὶ τὸ ὑποκείμενον τῇ φρονήσει, ὡς λέγομεν ἐφ’ ἑκάστου γένους τῶν αἰσθητῶν, ἰδίαν εἶναι αἴσθησιν τὴν ἐνεργοῦσαν περὶ αὐτό, ὡς περὶ μὲν τὰ χρώματα τὴν ὅρασιν, περὶ δὲ τοὺς ψόφους τὴν ἀκοήν, περὶ δὲ τὰς ὀδμὰς τὴν ὄσφρησιν, περὶ δὲ τοὺς χυμοὺς τὴν γεῦσιν, καὶ τὴν ἁφὴν περὶ τὰ ἁπτά, ἀλλ’ ἁπλῶς τὰ καθ’ ἕκαστα καὶ ἐν οἷς ἡ αἰσθητικὴ γνῶσις ἐνεργεῖν πέφυκεν. εἰ γάρ τις περὶ τῆσδε τῆς εἰρήνης ἢ τοῦδε τοῦ πολέμου βουλεύοιτο, εἰ δεῖ ἔσεσθαι ἢ μή, καὶ εἰ ἔσται, πῶς ἔσται καὶ διὰ τί ἔστι, καὶ εἰ οὐκ ἔσται ὡσαύτως, οὐχ ὡς περὶ ἰδίου μιᾷ τινι τῶν αἰσθήσεων βουλεύεται, ἀλλὰ περὶ τοῦ ἁπλῶς καὶ καθ’ ἕκαστα αἰσθη- τοῦ. τίθησι δὲ καὶ παράδειγμα τοῦ εἰρημένου τὸ τοῖς μαθηματικοῖς ἔσχατον. εἰ γὰρ καὶ μαθηματικῆς ἐπιστήμης ἐστὶ τὸ ἀποδεῖξαι περὶ τῶν καθ’ αὑτὸ ὑπαρχόντων τῷ τριγώνῳ, καὶ καθόλου ἡ ἀπόδειξις γίνεται, ἀλλὰ τὸ ἔσχατον τρίγωνον ἤτοι τὸ ἄτομον καὶ καθ’ ἕκαστον ᾗ τοιοῦτόν ἐστιν οὐκ ἐπιστήμῃ ἀλλ’ αἰσθήσει ὑπόκειται, οὐχ ὡς χρῶμα οὐδ’ ὡς ψόφος οὐδ’ ὡς ἄλλο τι, ὃ παρά τινος μιᾶς τῶν αἰσθήσεων κρίνεται, ἀλλ’ ὅτι καθ’ ἕκαστον. ὅτι δὲ αἰσθητὸν τοῦτο, ἔδειξεν ἐκ τοῦ εἰπεῖν στήσεται γὰρ κἀκεῖ. ὅτι γάρ, φησίν, αἰσθητὸν τὸ ἔσχατον τρίγωνον, δῆλον ἐντεῦθεν. [*](2 αἰτίας Β: αἰτία a 5 ἑτέραν Β: καὶ ἑτέραν a τοῦ νοῦ τὴν Β: τὴν τοῦ νοῦ a 7 ταύτῃ Β: ταῦτα a 13 ἐπιστήμης Β: ἐπιτήμην a 31 διὰ τί B: διότι a) κατιὼν γὰρ ἄν τις ἀπὸ τῶν καθόλου καὶ περιεχόντων εἰς τὰ μερικὰ καὶ [*](103v) περιεχόμενα, στήσεται εἰς τὸ ἔσχατον, ὡς καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων γίνεται, ὁπότε τις ἀπὸ τῶν καθόλου κάτεισιν. ἵσταται γὰρ ὁ κατιών, ἐλθὼν εἰς τὰ ἔσχατα. δύο γὰρ ἕξεις τῶν γνωστικῶν δυνάμεων αἱ ἀκρότητες, πρῶται καὶ ἔσχαται· κάτωθεν μὲν ἀνιόντων ἡμῶν ὁ νοῦς ἔσχατος, ὅτι μέχρις αὐτοῦ καὶ τῶν ὑπ’ αὐτοῦ γινωσκομένων ἡ ἄνοδος, ἡ δὲ αἴσθησις πρώτη, ὅτι ἀπὸ ταύτης τῆς ἀνόδου ἀρχόμεθα· εἰ δ’ ἄνωθεν τὴν ὁρμὴν ποιούμεθα καὶ τὴν κίνησιν ἀπὸ τοῦ νοῦ πρώτου ἀπὸ τῶν γνωστικῶν ἀρχόμεθα ἕξεων, καὶ πρῶτα καὶ ἀρχὰς τὰ παρ’ αὐτοῦ γινωσκόμενα τίθεμεν, εἰς ἐσχάτην δὲ καταντῶμεν τὴν αἴσθησιν, καὶ ἃ ὑπ’ αὐτῆς γινώσκεσθαι πεφύκε· ταῦτα δὲ τὰ μερικὰ καὶ καθ’ ἕκαστα. καὶ ὅταν οὕτω λέγωμεν, οὐ μίαν τινὰ λαμβάνομεν τῶν κατὰ μέρος αἰσθήσεων, οἷον ὅρασιν ἢ ἀκοὴν ἢ ἄλλην τινὰ τῶν στυστοίχων ἀλλ’ ἁπλῶς τὴν κοινήν. δεῖ γὰρ ἀμερῶς ἐσχάτου τινός, ὃ κρίνει τἀναντία ἐπὶ τῶν αἰσθητῶν καὶ τὰ ἑτερογενῆ. οἷον <ἵν᾿> ὡς ἐπὶ παραδείγματος εἴπωμεν τῆς ὁράσεως, τὸ μὲν γὰρ δρᾷ εἰς τὸν ἀέρα καὶ αὐτὸν κατὰ τὰ εἴδη τῶν ὁρατῶν διατίθησιν, ὁ δὲ παραπέμπει ταῦτα τῇ κόρῃ, ἡ δὲ τῷ αἰσθητῷ πνεύματι, τὸ δὲ τῇ ἀπλῶς αἰσθήσει ἢ ἀμερὴς οὖσα καὶ τἀναντία καταλαμβάνει καὶ τί ἀλλήλων διαφέρουθσι κρίνειν δύναται. οὕτως ἐπὶ ἀκουστῶν, οὕτως ἐπὶ ὀσφραντῶν, οὕτως ἐπὶ πάντων τῶν αἰσθητῶν γίνεται, ὡς δύνασθαι τὴν κοινὴν αἴσθησιν, ἀμερῆ οὖσαν, καὶ τἀναντία καὶ τὰ ἑτερογενῆ κρίνειν πρὸς ἄλληλα τί διαφέρουσιν. ἁλλ’ αὕτη μᾶλλον ἡ αἴσθησις ἢ φρόνησις, ἐκείνη δὲ ἄλλο εἶδος. ἐπεὶ περὶ τῶν πρακτῶν καὶ βουλευτῶν εἴρηκε καὶ ταῦτα εἶναι καθ’ ἕκαστα καὶ αἰσθητά, καὶ περὶ ταῦτα τὴν φρόνησιν καταγίνεσθαι, ὡς εἶναι τὸ λογιζόμενον προσεχῶς αὐτῶν ἐφαπτόμενον, ὥσπερ σύγκρισιν ποιεῖται τοῦ μετὰ φρονήσεως αἰσθάνεσθαι τοῦ καθ’ ἕκαστα καὶ τοῦ ἀπλῶς, ἤτοι κατὰ τὴν κοινὴν αἴσθησιν τὸ γὰρ οἵᾳ αἰσθανόμεθα τοῦτο δηλοῖ, ἤτοι τῇ κοινῇ αἰσθήσει καθ’ ἣν ἡμῖν προσγίνεται τὸ αἰσθάνεσθαι,, ἥτις μία τέ ἐστι καὶ κοινῇ πρὸς πάντα ἐνεργοῦσα τὰ αἰσθητά. ἡ γὰρ εἰς πέντε διαίρεσις κατὰ τὰ αἰσθητὰ γίνεται, ὧν δεῖ τῇ κοινῇ αἰσθήσει, ἵν’ ὡς ὁργάνοις χρωμένη αὐτοῖς τοῖς διαφόροις κατὰ γένος προσβάλλῃ δι’ αὐτῶν αἰσθητοῖς. ἐκείνη δὲ μία καὶ ἡ αὐτή ἐστι, καὶ ὥσπερ ποιότητά τινα ταυ- τηνὶ τὴν κοινότητα τῇ ἁπλῶς προσάπτων αἰσθήσει. οὐ λέγομεν, φησίν, αἴσθησιν τὴν τῶν ἰδίων αἰσθητῶν τῇδε ἢ τῇδε, ὃ δι’ αἰσθητηρίου τινὸς ἐνεργεῖ, ἀλλὰ τοιαύτην λέγομεν ὁποίᾳ αἰσθήσει ἀπλῶς καὶ κοινῶς αἰσθα- νόμεθα. φησὶ δὲ ταύτην μᾶλλον εἶναι αἴσθησ·ιν, τὴν μετὰ | φρονήσεως, [*](104r) ὅτι σὺν λόγῳ καὶ ἐπιστασίᾳ, ἐκείνη δὲ ἄλογός τε καὶ ἀνεπίστατος. ὅσον οὖν τὸ μετὰ λόγου κρεῖττον τοῦ ἄνευ λόγου, τοσοῦτον κρεῖττον αἰσθήσεως [*](3 τὰ B: om. a 10. 11 πέφυκε Β: πεφύκασι a 13 ἀμερῶς B: ἀμεροῦς a 15 ἵν΄ a: om Β 17 αἰσθητῷ B: αἰσθητικῷ a 22 ἡ αἴσθησις Ba: αἴσθησις Aristoteles ἐκείνη Ba: ἐκείνης Aristoteles 25 προσεχῶς a: προσεχῆ Β 26 μετὰ φρονήσεως a: μεταφερομένως Β 34 τῇδε ἢ τῇδε Β: τῇ, ἡ τῇ a ὃ Β: ἣ a 35 ἐνεργεῖ Β: ἐνεργεῖται a 38 κρεῖττον B: κρείττων a) ἡ φρόνησις τῆς τοῦ αἰσθητοῦ ἰδίας αἰσθήσεως· διὸ καὶ ἄλλο εἶδος ἐκείνη ἡ αἴσθησις ταύτης τῆς αἰσθήσεως, ὡς καὶ τὸ λογικὸν τοῦ ἀλόγου ετερον.

[*](p. 1142a31)

Τὸ ζητεῖν δὲ καὶ τὸ βουλεύεσθαι διαφέρει· τὸ γὰρ 5 βουλεύεσθαι ζητεῖν τί ἐστι.

Διδάξας ἱκανῶς ἤδη περὶ τῶν πέντε ἕξεων, λέγω δὴ φρονήσεως τέχνης ἐπιστήμης σοφίας νοῦ, καθ’ ἃς τὸ ἀληθεύειν ἀνθρώποις ἐστί, προτί- θεται καὶ περὶ ἑτέρων τινῶν ἕξεων διδάξειν, αἳ καὶ αὐταὶ τῇ φύσει θεωροῦνται τῶν ἀνθρώπων γινόμεναι ἐνεργούντων κατὰ λόγον. ἐχρῆν γάρ, ὡς ἐπὶ τῶν πρακτικῶν ἐνεργειῶν ἀνελλιπῆ τὴν διδασκαλίαν εἰργάσατο, οὕτω ποιῆσαι καὶ ἐπὶ τῶν διανοητικῶν, καὶ πρῶτον παραδίδωσι περὶ εὐβουλίας. ποιεῖται δὲ κἀνταῦθα τὴν διδασκαλίαν ὁμοιότροπον τῆ προτέρᾳ, διιστῶν μὲν ἑκάστην τούτων τῶν ἕξεων ἀπὸ τῶν ἄλλων, πρὸς ἃς ἔχει τινὰ ὁμοιότητα, καὶ ἀποδιδοὺς τὸν λόγον αὐτῆς ἰδιάζοντα καὶ ἀντιστρέφοντα πρὸς αὐτήν. ἐπεὶ δὲ περὶ φρονήσεως ἔλεγε προσεχῶς, οἰκεῖον δὲ τῇ φρονήσει τὸ εὖ βουλεύεσθαι, διὰ τοῦτο καὶ περὶ εὐβουλίας πρῶτον τὸν λόγον ποιεῖται. ἀλλ’ ἐπεὶ τὸ ἀπλῶς βουλεύεσθαι περιεκτικὸν τοῦ εὖ τοῦτο ποιεῖν ἢ μή, τούτου ἕνεκα λέγει τι πρῶτον μικρὸν περὶ τοῦ βουλεύεσθαι. ἀλλὰ καὶ ζητητικὸς ὁ ἄνθρωπος ὡς καὶ βουλευτικός, καὶ ἐοίκασιν ἀλλήλαις ζήτησις καὶ βούλευσις. διὰ τοῦτο τίθησι πρότερον τὴν διαφορὰν τοῦ ζητεῖν τε καὶ τοῦ βουλεύεσθαι, καὶ λέγει καθολικώτερον εἶναι τὸ ζητεῖν τοῦ βουλεύεσθαι. πᾶς γὰρ ὁ βουλευόμενος ζητεῖ, οὐ μὴν καὶ πᾶς ὁ ζητῶν βουλεύεται. ἡ μὲν γὰρ βούλευσις περὶ τῶν πρακτέων ἐστὶ ζήτησις, ἔστι δὲ καὶ ζήτησις περὶ ἕτερα θεωρητά, οὐχὶ πρακτέα, τυγχάνοντα. τὸ γὰρ ζητεῖν εἰ σύμμετρος ἡ ἀσύμμετρος ἡ διάμετρος τῇ πλευρᾷ ἢ εἰ σελήνη τῇ σκιᾷ ὑποπίπτει τῆς γῆς ἢ μή, οὐχὶ τῶν πρακτῶν εἰσὶν ἀλλὰ τῶν θεωρητῶν. διὰ τοῦτό τις ζήτησις ἡ βούλευσις, ὡς εἶδος οὖσα ζητήσεως, καί τι ζητεῖν τὸ βουλεύεσθαι.

[*](p. 1142a32)

Δεῖ δὲ διαλαβεῖν καὶ περὶ εὐβουλίας τί ἐστι, πότερον 30 ἐπιστήμη τις ἢ δόξα ἤ τι ἄλλο γένος.

Τῷ περὶ φρονήσεως διδάξαντι ἀναγκαῖον ἦν καὶ περὶ εὐβουλίας εἰπεῖν, διότι τῆ φρονήσει ἀναγκαῖόν ἐστι τὸ ὀρθῶς βουλεύεσθαι. διὰ τοῦτο περὶ φρονήσεως διδάξας ἀκολούθως καὶ τὴν εὐβουλίαν τί ἐστι παραδίδωσι, πρῶτον μὲν τί οὐκ ἔστι λέγων καὶ διαστέλλων αὐτὴν ἀπὸ τῶν ἐξεῶν, ὧν εἰκὸς δόξαι μίαν αὐτὴν τοῖς μὴ σὺν ἀκριβείᾳ σκοποῦσιν, ἃς καὶ ἐκτίθεται.

[*](4 τὸ (ante βουλεύεσθαι) Β et Arist.: om. a 8 αὐταὶ scripsi: αὗται Ba 8. 9 τῶν ἀνθρώπων θεωροῦνται a 14 καὶ (ante ἀποδιδοὺς) Β: om. a 18 περὶ scripsi: παρὰ Ba 29 διαλαβεῖν Ba et Arist. cod. Ob: λαβεῖν Arist. vulg. 30 post ἢ δόξα add. ἢ ευστοχία a et Arist.: om. Β τι ἄλλο Β: ἄλλο τι a)[*](p. 1142a34)

ἐπιστήμη μὲν δὴ οὐκ ἔστιν· οὐ γὰρ ζητοῦσι περὶ [*](104r) καὶ λογίζεται.

Πρὸ τῶν ἄλλων τῆς ἐπιστήμης τὴν εὐβουλίαν διΐστησιν, οὕτω συλλογιζόμενος῾ ἡ ἐπιστήμη οὐ ζητεῖ, ἡ εὐβουλία ζητεῖ, ἡ εὐβουλία ἄρα οὐκ ἔστιν ἐπιστήμη. καὶ ἔστιν ὁ συλλογισμὸς ἐν δευτέρῳ σχήματι καὶ κατα- σκευάζει τὴν μὲν μείζω πρότασιν οὕτως. ὁ ἐπιστήμων ἴσησι τὰ ἐπιστη- τά, περὶ ὧν τις ἴσησιν οὐ ζητεῖ, ὁ ἐπιστήμων ἄρα οὐ ζητεῖ περὶ τῶν ἐπιστητῶν. καὶ ἔστιν οὗτος ὁ λόγος ἐν πρώτῳ σχήματι. τὴν δὲ ἐλάττω πρότασιν οὕτως· ἡ εὐβουλία βουλή τις, ὁ βουλευόμενος ζητεῖ, ἡ εὐβουλία ἄρα ζητεῖ. βουλὴ γὰρ καὶ βούλευσις τὸ αὐτό. ἕτερον δὲ ἡ βούλησις παρὰ τὴν βουλὴν καὶ τὴν βούλευσιν. ἐκεῖ γὰρ οὐκ ἔστι ζήτησις, ἀλλὰ μόνον ὄρεξις τοῦ βουλητοῦ πράγματος. τὸ δὲ καὶ λογίζεται μέσος ὅρος ἐστὶ πρὸς τὸ δεῖξαι ζητοῦντα τὸν βουλευόμενον, ἵνα τοιοῦτος ὁ λόγος γένηται῾ νῆται· ὁ βουλευόμενος λογίζεται, ὁ λογιζόμενος ζητεῖ, ὁ βου.λευόμενος ἄρα ζητεῖ. εἶπε δὲ οὐ γὰρ ζητοῦσι περὶ ὧν ἴσασι πρὸς τοὺς ἐπι- στήμονας ἀναπέμπων τὸν λόγον, ἵν’ εἴη οὕτω νοούμενον τὸ λεγόμενον, ὅτι δὲ οὐκ ἔστιν ἡ ἐπιστήμη ἡ εὐβουλία, δῆλον ἀπὸ τοῦ τοὺς ἐπιστήμονας μὴ ζητεῖν περὶ ὧν εἰσιν ἐπιστήμονες. μετέλαβε δὲ τὸν λόγον ἀπὸ τῆς ἐπιστήμης ἐπὶ τοὺς ἐπιστήμονας διὰ τὸ τὴν ἐπιστήμην μὲν κεκρύφθαι ἐν τῇ ψυχῇ, τοὺς ἐπιστήμονας δὲ εἶναι τοὺς ἐναργῶς ἐνεργοῦντας ἐκτός.

[*](p. 1142b2)

Ἀλλὰ μὴν οὐδ’ εὐστοχία· ἄνευ γὰρ λόγου καὶ τα- χύ τι ἡ εὐστοχία, βουλεύεται δὲ πολὺν χρόνον, καί φασι

Πράττειν μὲν δεῖν ταχὺ τὰ βουλευθέντα, βουλεύεσθαι δὲ βραοεως.

ἐπεὶ τὸ στοχάζεσθαι ἔχει τινὰ κοινωνίαν πρὸς τὸ βουλεύεσθαι, καθὸ ἀμφότερα πρὸ τοῦ πράγματος γίνονται, πρὸς ὃ ἀφορῶσιν ὅ τε βουλευόμενος νος καὶ ὁ στοχαζόμενος, εἰκὸς ἦν δόξαι τινὰ ταὐτὸν εἶναι τὸ στοχάζεσθαι καὶ βουλεύεσθαι, καὶ διὰ τοῦτο ταὐτὸν καὶ τὸ εὖ ἐνεργεῖν καθ’ ἑκάτερον. διαστέλλει τοίνυν καὶ ἀπὸ τῆς εὐστοχίας τὴν εὐβουλίαν· ἡ δὲ διαστολὴ κατὰ τὸν χρόνον, καί φησι τὴν μὲν εὐστοχίαν ἄνευ λόγου εἶναι, ἤτοι τῆς κατὰ τὸν λόγον μελέτης καὶ σκέψεως καὶ ἐπὶ χρόνον βραχύν. ὁ δὲ βου- λευόμενος μελετᾷ καὶ πολὺν χρόνον βουλεύεται, ἐνδεὴς ὢν τῆς συμβαλλομένης μένῃς πρὸς τὸ πρᾶγμα φρονήσεως καὶ ἀγνοῶν ἐξ ἀρχῆς, ὅπως αὐτῷ τὸ βουλευόμενον ἀνυσθήσεται. ταῦτα δ’ ἀλλήλων διάφορα. φέρει δὲ καὶ [*](2 βουλὴ τις Β et Aristoteles: βουλή τις ἐστίν a 23 ἄνευ γὰρ Β: ἄνευ τε γὰρ α et Aristoteles 24 βούλεται, suprascripto εὑ Β: βουλεύονται a et Aristoteles 28 γίνονται Β: γίνεται a 29 στοχάζεσθαι καὶ Β: στοχάζεσθαι τὸ καὶ a)

τὴν δημώδη παροιμίαν εἰς μαρτυρίαν, συμβουλεύουσαν ἐπὶ μακρὸν [*](104r) μὲν βουλεύεσθαι, ταχέως δὲ πράττειν τὸ βουλευόμενον, ὡς τῆς μὲν βουλῆς μακροῦ τινος δεομένης χρόνου, ὥστε τὸν τρόπον συστήσασθαι τῆς ἐπιτυχίας τοῦ πράγματος, τῆς δὲ πράξεως ταχύτητος, | ἵνα μὴ ἀναλλαγέντος [*](104v) τοῦ βουλευτοῦ ἀνοικείως ἕξει πρὸς αὐτὸ ὁ μελετηθὶς τρόπος τῆς ἐπιτεύξεως, ὃ ἔστι τῆς τῶν ἐνδεχομένων ἀβεβαιότητος. χρῆται δὲ τῇ παροιμίᾳ ταύτῃ καὶ Ἰσοκράτης ἐν ταῖς πρὸς Νικοκλέα ὑποθήκαις. τὸ δὲ βουλεύεται δὲ πολὺν χρόνον ἐλλιπῶς εἴρηται, καὶ δέον προσκεῖσθαι τὸ ὁ βουλόμενος.

[*](p. 1142b5)

Ἔτι ἡ ἀγχίνοια ἕτερον καὶ ἡ εὐβουλία· ἔστι δὲ εὐστοχία τις ἡ ἀγχίνοια.

Ἕτερον ἐπιχείρημα ἕτερα δεικνύον πρὸς ἄλληλα εὐβουλίαν καὶ εὐστοχίαν, στοχίαν, ἐκ μέρους ἢ ἐξ εἴδους τῆς εὐστοχίας ἔχον τὴν σύστασιν. ὁμολογούμενον γὰρ λαβὼν τὸ τὴν ἀγχίνοιαν εὐστοχίαν εἶναί τινα, δείκνυσι διὰ τούτου, ὡς οὐ ταὐτὸν εὐβουλία καὶ εὐστοχία. εἰ γὰρ ἦν τὸ αὐτό, ἔδει καὶ τὴν ἀγχίνοιαν, ἐπεὶ εὐστοχία τίς ἐστιν, εἶναι καὶ εὐβουλίαν τινά. ἀλλὰ μὴν οὐκ ἔστιν εὐβουλία τις ἡ ἀγχίνοια, οὐκ ἄρα ταὐτὸν εὐβουλία καὶ εὐστοχία. ὅτι δὲ οὐκ ἔστιν ἡ ἀγχίνοια εὐβουλία, δῆλον ἐκ τοῦ ὅρου τῆς ἀγχινοίας. ἀγχίνοια γάρ ἐστιν ἄσκεπτος ἀπόδοσις τοῦ μέσου· μέσον δὲ λέγομεν τὴν αἰτίαν, δι’ ἣν ὁ ἐν τῷ συμπεράσματι κατηγορούμενος ὑπάρχει τῷ ὑποκειμένῳ, ὅταν ἐρωτώμενός τις, διὰ τί τόδε τῷδε ὑπάρχει, ἀσκέπτως καὶ ἀμελετήτως ἀποδῷ τὴν αἰτίαν, ὡς ἀγχίνους τοῦτο ποιεῖν λέγεται, οἷον εἰ τύχῃ, εἴ τις ἐρωτηθείη, διὰ τί τὸ διὰ τῆς τοιᾶσδε καταγραφῆς τῶν κύκλων ἀποτελούμενον τρίγωνον ἰσόπλευρόν ἐστιν, εἴποι ἀσκέπτως, διότι αἱ δύο πλευραὶ τῇ μιᾷ εἰσιν ἴσαι. οὕτω γὰρ λέγων κατὰ ἀγχίνοιαν ἀποδέδωκεν. ἡ δὲ ἄσκεπτος ἀπόδοσις ἀμελέτητος· ἡ δὲ εὐβουλία βούλευσις ἀγαθή· πᾶσα δὲ βούλευσις μελέτη καὶ σκέψις ἐστί, πᾶσα δὲ μελέτη καὶ σκέψις διὰ μακροῦ τινος τὴν γένεσιν δέχεται· ὥστε καὶ ἡ εὐβουλία διὰ μακροῦ. πῶς οὖν τὸ ἄσκεπτον καὶ ἀβούλευτον ὑπὸ τὴν σκέψιν ἀναχθῇ καὶ τὴν βούλευσιν, ὅτι δὲ ἡ ἀγχίνοια εὐστοχία, δῆλον. συντόμως γὰρ ἡ ἀγχίνοια μετὰ ὀρθοῦ στοχασμοῦ τὸ μέσον ἀποδίδωσιν. οὐ γὰρ ὁ τὸ τυχὸν ἀποδοὺς οὗτος ἀγχίνους ἐστίν, ἀλλ’ ὃς τὸ κυρίως αἴτιον τοῦ πράγματος ἀσκέπτως ἀποδιδῷ. οὐκ ἐπὶ μόνων δὲ θεωρεῖται τῶν θεωρητῶν ἡ ἀγχίνοια, ἀλλ’ οὐδὲν ἧττον καὶ ἐπὶ τῶν πρακτῶν. ὁ γὰρ λογοθετούμενος ἐπὶ πράξεσι λόγους ἀπαιτεῖται τῶν πεπραγμένων. εἰ γοῦν ἔχει τούτους ἑτοίμους καὶ καλῶς αὐτοὺς ἀποδίδωσιν, ἀγχίνους ὀνομάζεται. διὰ τοῦτο χρὴ τὸν [*](4 ταχύτητος a: ταχύτητα Β 5 ἕξει Β: ἕξῃ a 7 ἐν ταῖς πρὸς Νικοκλέα ὑποθήκαις] immo πρὸς Δημόνικον § 34 25 αἱ δύο πλευραὶ a: τῶν δύο πλευρῶν ἑκάτερα ex correct. Β 33 ἀποδιδῶ Β: ἀποδῶσι a 34, 35 ἔπι πράξεσι Β: ἐπὶ ταῖς πράξεσι a)

μετὰ λόγου διάγειν ἐν τῷ βίῳ αἱρούμενον λόγους ἔχειν ἀεὶ τῶν πραττομένων [*](104r) εὖ ἔχοντας, καὶ ἕτοιμον εἶναι, εἴ τις αὐτὸν εὐθύνας ἀπαιτοίη τῶν πράξεων, ἀποδιδόναι τοὺς λόγους αὐτῶν, ὡς ἑαυτὸν φυλάττειν ἀνεύθυνον. ἄλλως γὰρ σπουδαῖον εἶναι ἀδύνατον.

[*](p. 1142b6)

οὐδὲ δὴ δόξα ἡ εὐβουλία <οὐδεμία>, ἀλλ’ ἐπεὶ ὁ κακῶς βουλευόμενος ἁμαρτάνει, ὁ δὲ εὖ ὀρθῶς βουλευέται, δῆλον ὅτι ὀρθότης τις ἡ εὐβουλία ἐστίν, οὔτ’ οὔτ' ἐπιστήμης δὲ οὔτε δόξης. ἐπιστήμης μὲν γὰρ οὐκ ἔστιν ὀρθότης (οὐδὲ γὰρ ἁμαρτία), δόξης δ’ ὀρθότης ἀλήθεια· ἅμα δὲ καὶ διώρισται ἤδη πᾶν, οὗ δόξα ἐστίν.

Δείκνυσι διὰ τούτων τὴν εὐβουλίαν δόξης οὖσαν καὶ ἐπιστήμης ἑτέραν. εἰπὼν δὲ ὅτι οὐκ ἔστι δόξα οὐδεμία ἡ εὐβουλία, καὶ μέλλων καὶ τὴν ἐπι- στήμην τῇ δόξῃ συντάξαι, καὶ ἅμ τῶν δύο τούτων διαστῆσαι τὴν εὐβουλίαν, παρεισήγαγέ τι ἐν μέσῳ τῆς εὐβουλίας ἴδιον, οὗ ἡ δόξα καὶ ἡ ἐπιστήμη εἰσὶν ἀκοινώνητοι. τοῦτο δέ ἐστιν ὀρθότης, ἣν ἔδειξε τῇ εὐβουλίᾳ ὑπάρχουσαν ἐκ τοῦ ἐναντίου αὐτῇ, τῆς κακοβουλίας. κακοβουλία γὰρ καὶ εὐβουλία ἐναντία πρὸς ἄλληλα καὶ ἁμαρτία καὶ ὀρθότης. τοίνυν εἰ ἡ κακοβουλία ἁμαρτία, ὀρθότης ἡ εὐβουλία. εἰ γὰρ τῷ ἐναντίῳ τὸ ἐναντίον, καὶ τῷ ἐναντίῳ τὸ ἐναντίον. ὅτι μὲν οὑν ὀρθότης ἡ εὐβουλία, δῆλον ἤδη γέγονεν, ὅτι δὲ οὔτε ἐπιστήμης οὔτε δόξης ἐστὶν ὀρθότης, δείκνυσιν οὕτως. ἐπιστήμης μέν, ὅτι οὐκ ἔστιν ἁμαρτία ἐπιστήμης, ὥστε οὐδὲ ὀρθότης. τὰ γὰρ ἐναντία περὶ τὸ αὐτὸ ὑποκείμενον ἢ εἴδει ἢ γένει· γένει μέν, ὡς λευκὸν καὶ μέλαν ἐν σώματι (ἅπαν γὰρ χρῶμα ἐν σώματι), εἴδει δέ, ὡς ὑγίεια καὶ νόσος ἐν ζῴου σώματι, ὥστε εἰ ἦν ἐπιστήμη δεκτικὴ ὀρθότητος, ἦν ἂν δεκτικὴ καὶ ἁμαρτίας. ἐπεὶ δὲ οὐκ ἔστιν ἁμαρτίας δεκτική, οὐδὲ ὀρθότητος ἄρα. αὐτὸ μὲν γὰρ τοῦτο ὀρθότητα εἶναι εἴποιμεν ἄν τὴν ἐπιστήμην ἐκ τῶν καθ’ αὑτὸ καὶ ᾗ αὐτὸ καὶ πρώτων καὶ αἰτίων τοῦ συμπεράσματος γνῶσιν οὖσαν, καὶ διὰ τοῦτο ἀναγκαίαν καὶ μὴ ἐνδεχομένην ἄλλως ἔχειν, δεκτικὴν δὲ ὀρθότητος οὔ. εἰ γὰρ τοῦτο δοίημεν ἔσται ὀρθότης ὀρθότητος. καὶ οὕτως ἔσται καὶ κινήσεως κίνησις καὶ γενέσεως γένεσις, ἃ ἀδύνατα παρ’ αὐτοῦ τοῦ Ἀριστοτέλους ἐν τοῖς Φυσικοῖς δέδεικται. ὀρθότης δὲ οὖσα οὐδὲ ἁμαρτίας ἔσται δεκτική, οὐ γὰρ ἐνδέχεται τὸ ἐναντίον ὑποκεῖσθαι τῷ ἐναντίῳ πρὸς ὕπαρξιν. ὅτι δὲ οὐδὲ ἡ δόξα οὕτως ὡς ἡ εὐβουλία ὀρθότητα δέχεται, δείκνυσιν οὕτως, ὅτι τῆς δόξης ὀρθότης ἡ ἀλήθειά ἐστιν. ὀρθοδοξαστικὸς γὰρ ὁ ἀληθῶς δοξάζων ἐστὶ καὶ λέγεται· ὥστε καὶ δόξα ὀρθὴ ἡ ἀλήθεια. ὁ δὲ εὖ βουλευόμενος οὐκ ἐξ ἀνάγκης ὁ ἀληθεύων ἐστίν. ἔστι γάρ ποτε τὸν ὀρθῶς βουλευόμενον [*](1 μετὰ λόγου Β: μὲν λόγον a 5 οὐδεμία a et Aristoteles: om. Β 9 ἀλήθεια Β et Aristoteles: ἡ ἀλήθεια a διώρισται Ba et Arist. cod. Mb: ὤρισται Arist. vulg. 25 ἣν Β: εἴην a 31 ἐν τοῖς Φυσικοῖς] Ε2 p. 225b15 33 δὲ Β: om. a 35 ἀρθότης Β: ἡ ὀρθότης a)

καὶ περὶ αὐτοῦ τοῦ ψεύδους βουλεύσασθαι, ἵν’ ἐπίτηδες ψεύσηται πρός τινα ἢ ἐχθρὸν ὄντα, ἵν σφάλῃ αὐτόν, ἢ φίλον, ἵν’ ἐκκόψῃ αὐτὸν ἀπὸ κακοῦ. καὶ τούτων τὰ παραδείγματα ἐν ταῖς ἱστορίαις πολλά, καὶ εἰσὶν αἰ τοιαῦται βουλαὶ ἄμφω εὐβουλίαι, ὡς εἰς ὠφέλειαν οὖσαι τῶν βουλευομένων καὶ ὀρθαὶ διὰ τοῦτο οὖσι. ὀρθὴ δὲ δόξα ψευδὴς οὐ|δέποτε. [*](105r) εἰπὼν δὲ οὐδὲ δἡ δόξα ἡ εὐβουλία, ἐπήγαγε τὸ οὐδεμία, ὅτι διάφορα φορα τὰ γένη τῶν δοξῶν. αἱ μὲν γὰρ αὐτῶν συμπεράσματα διανοίας εἰσίν, σίν, ἃ καὶ ἐξ ἀναγκαίων προτάσεων περαινόμενα ἀληθῆ καὶ ἀναγκαῖα ὑπάρχουσι, εἰσὶ δὲ καὶ ἐξ αἰσθήσεως καὶ φαντασίας ἀποτικτόμεναι, αἳ καὶ ψευδεῖς πολλάκις εἰσίν, ὡς τὸ δοξάζειν τὴν ἐν τῷ ὕδατι κώπην κεκλασμένην, κλασμένην, ἄκλαστον οὖσαν καὶ ὑγιῆ, τῆς ὄψεως οὔσης κεκλασμένης τῷ σάλῳ τοῦ ὕδατος. πολλαὶ γὰρ πλάναι ταῖς φαντασίαις καὶ ταῖς αἰσθήσεσι γίνονται, καὶ αἱ ἐξ αὐτῶν πλανωμένων δόξαι ἀποτικτόμεναι πεπλανημέναι εἰσὶ καὶ αὐταὶ καὶ ψευδεῖς. διὰ τοῦτο δὲ τὴν ἐπιστήμην τῇ δόξῃ συνέταξεν, ἐν τῷ δεικνύναι αὐτὰς διαφερούσας τῆς εὐβουλίας, διότι πολλαὶ δόξαι ἐπιστημῶν εἰσι συμπεράσματα καὶ διὰ τοῦτο κοινωνοῦσαι ταῖς ἐπιστήμαις. ἅμα δὲ καὶ διώρισται ἤδη πᾶν, οὗ δόξα ἐστίν. ἑτέρα διαφορὰ τῆς δόξης πρὸς τὴν εὐβουλίαν. ἡ μὲν γὰρ δόξα ἢ κατάφασίς ἐστιν ἢ ἀπόφασις ἀπηρτισμένη ἤδη καὶ τεταγμένη. τοῦτο γὰρ δηλοῖ ἐνταῦθα τὸ διωρίσθαι τὸ ἀπηρτίσθαι καὶ τετάχθαι, ἤτοι ἐν ὅρῳ καταντῆσαι καὶ πέπατι. ἡ δὲ εὐβουλία ζήτησίς ἐστιν ὀρθῶς γενομένη καὶ ἐπί τι προβαίνουσα, οὔπω τι πρᾶγμα ἀπηρτισμένον.

[*](p. 1142b12)

Ἀλλὰ μὴν οὐδ’ ἄνευ λόγου ἡ εὐβουλία. διανοίας ἄρα λείπεται· αὕτη δὲ οὔπω φάσις· καὶ γὰρ ἡ δόξα οὐ ζήτησις ἀλλὰ φάσις τις ἤδη.

ῆς αὐτῆς ἔχεται διανοίας καὶ τοῦτο τὸ ἐπιχείρημα, εἰ καὶ καθ’ ἑκάτερον τρόπον μετακεχείρισται. δηλοῖ γὰρ καὶ τοῦτο τὴν μὲν εὐβουλίαν μήπω ἀπηρτίσθαι, τὴν δὲ δόξαν ἤδη εἶναι ἀπηρτισμένην, λαμβάνει δὲ τὸν λόγον κοινὸν ὄντα εὐβουλίας καὶ δόξης καί φησι μὴ ἄνευ μὲν λόγου εἷναι τὴν εὐβουλίαν, ἐπεὶ δὴ μὴ ἀπήρτισται, λείπεται ἄρα διανοίας· καὶ τίθησι τοῦτο συμπερασματικῶς ὡσπερεὶ συλλογιζόμενος῾ ἡ εὐβουλία οὐκ ἔστι λόγος τέλειος, ἡ διάνοια λόγος τέλειος· ἡ εὐβουλία ἄρα οὐκ ἔστι διάνοια. τότε γὰρ διάνοια λέγεται ὁ λόγος, ὅταν ἀπηρτισμένος ᾖ, τὸ οἰκεῖον εἰληφὼς συμπέρασμα. ἡ δὲ εὐβουλία ἐν τῷ γίνεσθαι ἔχει τὸ εἶναι, διὰ τοῦτο οὔπω φάσις ἡ εὐβουλία ἀλλὰ πρὸς φάσιν χωροῦσα, ἤτοι κατάφασιν ἢ ἀπόφασιν, οὔπω δέ τι τούτων οὖσα. ὅταν δέ τι τούτων γίνηται, οὐκέτι [*](4 εὐβουλίαι Β: εὐβουλία a 5 ψευδὴς Β: ψευδὲς a 13 αἱ Β: om. a ἀποτικτώμεναι Β 20 21 πέρατι Β: περάσει a 24 αὕτη δὲ Β: αὕτη γὰρ a et Aristoteles 30 ἐπεὶ δὴ μὴ a: ἐπεὶ δὲ Β 31 ὡσπερεὶ B: ὡς περὶ a 34 γίνεσθαι a: τίθεσθαι a 36 τούτων Β: τοιοῦτον a οὐκέτι B: τότε ουκετι a)

βουλή (διὰ τοῦτο οὐδ’ εὐβουλία, πᾶσα δ’ εὐβουλία βουλή) ἀλλὰ δεῖ χωεῖν [*](105r) ῥεῖν ἤδη πρὸς τοὖργον περὶ οὗ βεβούλευται, ὥστε οὐδὲ δόξα ἐστίν. ἡ γὰρ δόξα οὐ ζήτησις ἀλλὰ φάσις τις ἤδη ἢ κατάφασις ἢ ἀπόφασις. διὰ τοῦτο λείπεται μὲν τῆς διανοίας ἡ εὐβουλία ὡς γένεσίς τις καὶ κίνησις, κἀντεῦθεν ἀτελὴς ἐνέργεια, τῆς διανοίας τὸ τέλειον ἐχούσης κατὰ τὴν τοῦ λόγου ἐνέργειαν. οὔτε δὲ δόξα ἐστίν, ὡς καὶ τῆς δόξης τὸ τέλειον ἐχούσης κατὰ τὸ ἀποφαίνεσθαι, ὃ τῇ εὐβουλίᾳ οὐ πρόσεστιν, ὡς πολλάκις εἴρηται·

[*](p. 1142b14)

Ὁ δὲ βουλευόμενος, ἐάν τε εὖ ἐάν τε κακῶς βουλεύηται, ζητεῖ τι καὶ λογίζεται. Ἀπὸ τῆς εὐβουλίας εἰς τὴν βουλὴν μετέβη, βουλόμενος γένος δεῖξαι τῆς εὐβουλίας τὴν βουλήν, οὗ προσθέμενος καὶ τὰς οὐσιώδεις διαφορὰς ἀπαρτίζει καὶ τῆς εὐβουλίας τὸν ὅρον. καὶ ἃ γὰρ ἔλεγε περὶ τῆς εὐβουλίας μέχρι καὶ τοῦδε ὡς τὸ γένος αὐτῆς ζητῶν ἔλεγεν, ἀπαγορεύων μὲν τὰ ἴσως δοξάζοντα γένη εἶναι αὐτῆς, οἷον τὴν εὐστοχίαν τὴν ἐπιστήμην τὴν δόξαν, ζητῶν δὲ εὑρεῖν ἀκριβῶς ὑφ’ ὃ ἀληθῶς ὡς ὑπὸ γένος ἀνάγεται῾ ποιεῖται δὲ τὸν λόγον συνεχῆ τοῖς εἰρημένοις, διιστῶν καὶ τὸ γένος τῆς εὐβουλίας ἀπὸ τῆς δόξης. τῷ γὰρ εἰπεῖν, ὅτι ὁ βουλευόμενος, ἐάν τε εὖ ἐάν τε κακῶς βουλεύηται ζητεῖ τι καὶ λογίζεται, τὴν βουλὴν ἀπὸ τῆς δόξης διίστησιν. ἅμα δὲ καὶ διαιρεῖ τὴν βουλὴν εἰς τὸ εὖ βουλεύεσθαι καὶ κακῶς, ἤτοι εὐβουλίαν καὶ κακοβουλίαν, καὶ λέγει κοινὸν εἶναι αὐταῖς τό τι ζητεῖν καὶ λογίζεσθαι, ἴδιον ὂν τοῦ γένους αὐτοῦ τῆς βουλῆς, ὃ δίξης ἀλλότριον, φάσεως οὔσης, ὡς εἴρηται, καὶ ἢ πεπερασμένης ἢ ἀπεράντου, ἀλλ’ οὐκ ἐν τῷ ζητεῖν ἔτι θεωρουμένης καὶ τῷ λογίζεσθαι. εἰσὶν οὖν διαιρεταὶ καὶ διαφοραὶ τῆς βουλῆς καὶ συστατικαὶ τῶν εἰδῶν αὐτῆς, εὐβουλία τε καὶ κακοβουλία, τὸ εὖ καὶ κακῶς βουλεύεσθαι· εἴρηται οὖν ἤδη τὸ γένος τῆς εὐβουλίας καθαρῶς καὶ ἀναμφιβόλως.

[*](p. 1142b16)

Ἀλλὰ ὀρθότης τίς ἐστιν ἡ εὐβουλία βουλῆς. διὸ ἡ βουλὴ ζητητέα πρῶτον τί καὶ περὶ τί. εἰπὼν τὰς διαφορὰς τῆς βουλῆς εἶναι τὸ εὖ καὶ κακῶς βουλεύσασθαι, ἀπονέμει νῦν τῇ εὐβουλίᾳ θατέραν τῶν διαφορῶν, ὃ ἔστι τὸ εὖ βουλεύσασθαι, καί φησι, δύο οὐσῶν τῶν διαφορῶν τὸ εὖ τῆς εὐβουλίας ἐστίν, ὡς καὶ τοὔνομα παριστᾷ. τὸ γὰρ ὀρθῶς ταὐτὸν τῷ εὖ, ἡ οὖν εὐβουλία ὀρθότης τίς ἐστι βουλῆς. οὕτω γὰρ ἕξει τὸ εὖ ἡ βουλή, εἰ ὀρθῶς ὀρθῶς τὸ. ἐπεὶ οὖν ἡ βουλὴ γένος εὐβουλίας, δεῖ ζητῆσαι πρῶτον περὶ βουλῆς, [*](4 ante τῆς διανοίας add. ἐχούσης κατὰ a: om. Β 5 τέλειον ἐχούσης κτὰ Β: τέλος a 13 καὶ (ante τῆς) Β: om. a 23. 24 ἀπεράντου a: πέρατος Β 24 καὶ τῶ a: ἐν τῷ Β 26 εὐβουλία τὲ καὶ κακοβουλία a: εὐβουλίας τε καὶ κακοβουλίας Β 29 βουλὴ a et Aristoteles: εὐβουλία Β 31 ὅ Β: ἥ a)

τί ἐστι καὶ περὶ τί καταγίνεται, ἵν τὸ γένος τῆς εὐβουλίας ὁρισάμενοι [*](105r) ἔχωμεν ἤδη γνώριμον τὸ τί τῆς εὐβουλίας, ἤτοι τὴν οὐσίαν καὶ τὸ γένος αὐτῆς. ἑκάστου γὰρ εἴδους τὸ τί τὸ γένος αὐτοῦ ἐστιν, αἱ δὲ διαφοραὶ ποιότητές εἰσι, περὶ οὐσίαν τὸ ποιὸν ἀφορίζουσαι. καλῶς δὲ καὶ τὸ περὶ τί ζητεῖν οὐδὲν ἧττον συμβαλλόμενον εἰς κατάληψιν τῆς βουλῆς. ἐκ γὰρ τῶν ὑποκειμένων μάλιστα περὶ ἃ καταγίνονται αἱ τῆς ψυχῆς ἕξεις καταλαμβάνονται καὶ αἱ ἐνέργειαι. καλῶς δὲ εἶπε καὶ τὸ ὀρθότης τίς ἐστι, διότι ἔστιν ὀρθὴν λέγεσθαι βουλὴν καὶ ἐπὶ ἀγαθῷ καὶ φαύλῳ, καθὼς αὐτὸς ἐρεῖ ἑξῆς.

[*](p. 1142a17)

Ἐπεὶ δὲ ἡ ὀρθότης πλεοναχῶς, δῆλον ὅτι οὐ πᾶσα. ὁ γὰρ ἀκρατὴς καὶ ὁ φαῦλος ὃ προτίθεται ἰδεῖν ἐκ τοῦ λογισμοῦ τεύξεται, ὥστε ὀρθῶς ἔσται βεβουλευμένος, κακὸν δὲ μέγα εἰληφώς. Ἐπὶ τῷ γένει τῆς εὐβουλίας, ὃ ἦν ἡ βουλή, τὰς προσηκούσας εἰδοποιοὺς [*](105v) διαφορὰς ἐκλεγόμενος καὶ συνάπτων ἀλλήλαις αὐτάς, ἵν’ ἀποτελέσῃ τὸν ὅρον, πρώτην εὐθὺς μετὰ τὸ γένος ἔταξε τὴν ὀρθότητα. ἐπεὶ δὲ ὁμώνυμος ἡ ὀρθότης (ἢ γὰρ ἀγαθὸν τὸ προτιθέμενον τῷ βουλευομένῳ τέλος καὶ ἡ βουλὴ <ὀρθὴ> διὰ τοῦτο ὡς πρὸς ἀγαθὸν ἀποφέρουσα, ἢ μὲν τέλος οὐκ ἀγαθόν, οἰκείως δὲ ὁ βουλευόμενος τῷ τέλει βουλεύεται, ὡς εὐστόχως εἰς τὸ τέλος ἀγόντων τῶν βουλευμάτων αὐτοῦ, καὶ διὰ τοῦτο ὀρθὴ βουλή, ὅτι πρὸς τὸ τέλος εὐθυβολεῖ), οὐ μέντοι γε ὀρθὴ οὕτως, ὅτι <οὐκ> ὠφέλιμος, καὶ παράδειγμα τίθησι τὸν ἀκρατῆ καὶ τὸν φαῦλον ἀπλῶς. γὰρ ὁ ἀκρατὴς καὶ ἁπλῶς ὁ φαῦλος προτίθεται ὡς τέλος ἰδεῖν, ἤτοι σκέψασθαι, ὅπως αὐτοῦ ἐπιτεύξεται καθὸ ἀκρατὴς καὶ φαῦλος, οὐκ ἔσται ὠφέλιμον, εἴ γε ἡ ὄρεξις αὐτοῦ ἐκ πονηρᾶς προἰοῦσα ἕξεως οἰκεῖον ἔχει τῇ ἕξει ὀρεκτόν, τεύξεται μὲν ἐκ τοῦ λογισμοῦ τοῦ τελείου, ὡς εὐθυβόλως πρὸς αὐτὸ λογισάμενος, καὶ κατὰ τοῦτο ἔσται βεβουλευμένος ὀρθῶς. κα- κὸν δὲ μέγα ἐκ τοῦ βουλεύματος λήψεται, ὡς τέλος ἑαυτοῦ τῇ σκέψει προθέμενος πονηρόν. ἐπεὶ ἐκ πονηρᾶς ἕξεως τὴν ὄρεξιν προεβάλλετο, οὐκ ἄρα ἡ ἁπλῶς ὀρθότης τῆς βουλῆς εὐβουλία ἐστίν, ἀλλὰ δεῖ τι προστεθῆναι, ἵν’ ᾖ δῆλον ὁποία ὀρθότης τῆς βουλῆς εὐβουλία ᾗ. δοκεῖ δὲ ἀγαθὸν τὸ εὖ βεβουλεῦσθαι. ἡ γὰρ τοιαύτη ὀρθότης βουλῆς εὐβουλία, ἡ ἀγαθοῦ τευκτική. τοῦτο κατασκευαστικὸν τοῦ μὴ καὶ τὴν 15 πρὸς πονηρὸν τέλος ἄγουσαν ὀρθότητα τῆς βουλῆς εὐβουλίαν εἷναι. ὁμολογεῖται γὰρ ἀγαθόν τι εἶναι τὸ εὖ βεβουλεῦσθαι, ὅτι καὶ τὸ εὗ ἐπὶ ἀγαθοῦ παρὰ πᾶσι λαμβάνεται. ὥστε ἡ τοιαύτη ὀρθότης τῆς βουλῆς εὐβουλία ἐστίν, ἥτις εἰς ἀγαθοῦ τέλους ἐξάγει ἐπίτευξιν.

[*](1 γένος Β: τέλος a 13 εἰληφώς Β et Arist. vulg.: ὑπειληφώς a et Arist. cod. Ob rhesis usque ad ἀγαθοῦ τευκτική (p. 1142b22) a 14 γένει Β: λέγειν τὸ γένος a 18 ὀρθὴ a: om. Β 22 οὐκ ὠφέλιμος a: ὠφέλιμος Β 26 τελείου Β: τίλους a 31. 132 ἀγαθὸν Ba: ἀγαθόν τι εἰναι Aristteles)[*](p. 1142b22)

Ἀλλ’ ἔστι καὶ τούτου ψευδεῖ συλλογισμῷ τυχεῖν, [*](105v) καὶ ὃ μὲν δεῖ ποιῆσαι τυχεῖν, δι’ οὗ δὲ μή, ἀλλὰ ψευδῆ τὸν μέσον ὅρον εἶναι, ὥστ’ οὐδ’ αὐτή πὼς εὐβουλία, καθ’ ἣν οὗ δεῖ μὲν τυγχάνει, οὐ μέντοι δι’ οὗ ἔδει.

ἔθηκε τὴν ὀρθότητα τῆς βουλῆς καὶ ἔδειξε μὴ οὖσαν εὐβουλίαν πᾶσαν βουλῆς ὀρθότητα ἀλλὰ δεῖν καὶ περὶ ἀγαθοῦ τέλους γίνεσθαι τὴν βουλήν, εἰ μέλλει εὐβουλία ὑπάρχειν. ἐπεὶ δὲ καὶ ἔτι λείπεται, προστίθησι καὶ ἕτερον. τοῦτο δέ ἐστι τὸ καὶ προσήκοντα εἶναι τὸν τρόπον δι’ οὗ τὸ τέλος ἐπιτυγχάνεται. ἐπεὶ δὲ δύο ὅρων ὄντων τῶν ἄκρων, τοῦ τ’ ὀρεχτοῦ πράγματος καὶ τοῦ ὀρεγομένου αὐτοῦ, μέσος ὅρος ὁ τρόπος ἐστί, δι’ οὗ τὰ ἄκρα ἀλλήλοις συνάπτονται, τό τε ὀρεκτὸν καὶ τὸ ὀρεγόμενον, παρεισάγει τοῦτο ὡς ἐπὶ γινομένου συλλογισμοῦ, οὗ τὸ μὲν συμπέρασμα ἀλη- θές, ὁ δὲ μέσος ψευδής, ἤτοι ψευδὴς ἢ ὑποκείμενος ἢ κατηγορούμενος, εἴτε ἀποφατικῶς εἴτε καταφατικῶς καθ’ οἷον δήποτε σχῆμα καὶ τρόπον. ὡς γὰρ ἐν τῷ συλλογισμῷ ἐνδέχεται ἀληθὲς εἶναι συμπέρασμα τοῦ μέσου λαμβανομένου ψευδοῦς, εἴτε καθ’ ἕνα εἴτε κατ’ ἄμφω τὰ διαστήματα, οὕτως ἐνδέχεται καὶ διὰ φύλου τρόπου τέλος ἀποβῆναι χρηστόν, οἷον εἴ τις πένης μοιχεύσας ἐκ τούτου ἠυπόρηκεν ἢ αἰχμαλωτισθεὶς ἠλευθέρωται. ἐπεὶ γὰρ ὅ τε πλοῦτος δοκεῖ ἀγαθὸν τῷ πλουτήσαντι καὶ ἡ ἐλευθερία τῷ αἰχμαλώτῳ, δόξειεν ἄν ἀγαθὸν εἶναι τὸ μοιχεῦσαι ἡ τὸ αἰχμαλωτισθῆναι ἑκατέρῳ· τέρῳ· ἀλλὰ τοῦτο ψεῦδος. ὥστε τὸ ἀγαθὸν κατὰ τοῦ μέσου, ἤτοι τῆς μοιχείας κατηγορούμενον, ψευδῆ ποιήσει τὴν πρότασιν. δόξειε δ’ ἂν ἴσως ἀδύνατον, ψεῦδος εἶναι τὸ μέσον ἐν τῇ πλοκῇ τοὐ συλλογισμοῦ, δι’ οὗ τὸ ἀγαθὸν ὑπῆρξε τῷ εὐπορήσαντι, εἴτε τῷ πλουτήσαντι ὁ πλοῦτος εἴτε τῷ αἰχμαλωσίας ἀπαλλαγέντι ἡ ἐλευθερία, ἀλλὰ μέσον μὲν τὸν τρόπον λαμβάνεσθαι, ἀληθεῖς θεῖς δὲ εἶναι καὶ τὰς προτάσεις. εἰ γὰρ ἀληθές, ὅτι ὁ πένης μεμοίχευκε καὶ διὰ τοῦτο εὐπόρηκε, πῶς ἔσται ὁ μέσος ψευδής, τοῦ μὲν ἀληθῶς κατηγορούμενος, τῷ δὲ ἀληθῶς ὑποκείμενος. τὸ αὐτὸ δ’ ἄν ἐρεῖς κἀπὶ τοῦ ἀπαλλαγέντος αἰχμαλωσίας διὰ μοιχείαν. πῶς οὖν ἐροῦμεν; εἰ οὐ τοῦτό φησι ψευδὲς εἶναι τὸ μέσον, ἢ ὡς ὅτι πέπρακται ἢ ὡς ὅτι δι’ αὐτοῦ τὸ ἀγαθὸν τῷ πράξαντι ἀποβέβηκεν, ἀλλ’ εἰς τοῦτο ψευδές, ὅτι ἀγαθὸν καὶ τὸ μέσον ἀγαθοῦ ὄντος τοῦ δι’ αὐτὸ ἀποβάντος. ὥστε καὶ δευτέρου γενομένου συλλογισμοῦ τοῦτο ψευδὲς συμπεραίνεται, οὐκ ἐν τῷ δευτέρῳ συλλογισμῷ μέσου τιθεμένου τοῦ τρόπου, ἀλλ’ ἄκρου μὲν καὶ ἐλάττονος, τῆς μείζονος δὲ καὶ περιεκτικῆς ψευδῶς ἐπί τι λαμβανομένης προτούτου [*](1 Β et Aristoteles: τοῦτο a 2 δι’ Β et Arist. vulg.: τούτου δι’ a et Arist. codd. LbOb μή Β: οὗ a et Aristoteles 3 αὐτή Ba et Arist. codd. Lb Ob: αὕτη Arist. vulg. πὼς Ba et Arist. Lb Mb Ob: πω Arist. vulg. 4 τυγχάνει Β et Arist. vulg.: τυγχάνειν a et Arist. cod. Lb 13 ψευδὲς, ἢ ὑποκείμενον, ἡ κατηγορούμενον a 14 ἀποφαντικῶς a καταφαντιχῶς a 21 ἢ τὸ αἰχμαλωτισθῆναι Β: om. a 28 κατηγορούμενον a 33 ἐν τῶ a: αὐτῶ Β 35 ψευδῶς a: ψευδοῦς Β)

τάσεως, οἷον ἵνα τις φαίη, ὁ δεῖνα διὰ μοιχείαν ἀγαθὸν εὕρηκε, πᾶν δι’ [*](105v) οὗ τις ἀγαθὸν εὑρίσκει ἀγαθόν ἐστιν, ἡ μοιχεία ἄρα ἀγαθόν ἐστι· καὶ ἰδοὺ ψευδὴς ὁ ἐκεῖσε μέσος εὑρίσκεται, ἔλαττον μὲν ἄκρον ἐνταυθοῖ λαμβανόμενος, διὰ δέ τινος μέσου καθολικωτέρου καὶ κοινοτέρου τὸ ψευδῶς εὑρίσκων ὑποκεῖσθαι τῷ μείζονι. ἐπεὶ γὰρ ἐνδέχεται ἀγαθόν τι κτᾶσθαι διὰ τρόπου καὶ ἀγαθοῦ καὶ φαύλου, ψευδὴς ἐπί τι ἡ μείζων πρότασις, ἡ πᾶν λέγουσα τὸ δι’ οὗ τις ἑαυτῷ πορίζει τὸ ἀγαθόν, τοῦτο ἀγαθὸν εἶναι. καλῶς ἄρα εἴρηται τῷ Ἀριστοτέλει, ὅτι ὁ μέσος ψευδής, δι’ οὗ ἡ ἀληθὴς συνῆκται τοῦ συμπεράσματος ὕπαρξις, ὅταν φαύλη ἡ ἐπιτήδευσις, δι’ ἧς τὸ ὀρεκτὸν ὂν ἀγαθὸν ἀποβέβηκεν. οὐ γὰρ ὡς ὑπάρξαν ψευδὲς τὸ μέσον ὠνόμασται, ἀλλ’ ὡς ἀγαθὸν λεγόμενον, ὅτι ἀγαθὸν αὐτῷ ἠκολούθησεν. ἢ οὖν οὕτως ἢ ὅτι ἐπεὶ τὸ ὀρεκτὸν ἀγαθὸν καὶ ἔδει τυχεῖν αὐτοῦ διὰ τρόπου τινός, εἰ μὲν διὰ τοῦ δέοντος ἔτυχε τρόπου, ἀληθῶς τὸ δέον κατὰ τοῦ τρόπου κατηγορηθήσεται, εἰ δὲ τὸ μὲν ὀρεκτὸν δέον, ἔτυχε δέ τις αὐτοῦ διὰ τρόπου μὴ δέοντος. ψευδῶς κατὰ τοῦ τρόπου μέσου ὄντος τὸ δέον ῥηθήσεται, οἷον εἴ τινι πλούτου δέει, εἰ μὲν γεωργίαν ἢ ἐμπορίαν ἢ ἄλλο τι τοιοῦτον ἐτιτηδεύσας τοῦ πλούτου τέτευχε, δέον καὶ ὁ τρόπος καὶ προσῆκον, εἰ δὲ κλοπὴν ἢ λῃστείαν, κἀντεῦθεν εὐπόρηκε, ψευδῶς τὸ δέον I κτὰ τοῦ τοιούτου τρόπου ῥηθήσεται. ὥστε ἡ μὲν ἐπιτυχία δέοντος [*](106r) πράγματος γέγονε, διὰ δὲ τρόπου φαύλου καὶ μὴ δέοντος, καὶ οὕτως ὁ μέσος ψευδής, ψευδῶς ἔχων κατ’ αὐτοῦ τὸ δέον κατηγτορούμενον· ψευδὴς οὖν κἀνταῦθα ἡ μείζων πρότασις ἡ λέγουσα, πᾶν τὸ δι’ οὗ τις τυγχάνει τοῦ δέοντος, δέον κἀκεῖνό ἐστιν, εἴπερ ἐστὶ δέοντός τινος τυχεῖν οὐ μόνον διὰ τρόπου δέοντος ἀλλὰ δὴ καὶ μὴ δέοντος· οἷον εἴ τις φαίη συλλογιζόμενος περὶ τοῦ διὰ κλοπῆς ἢ λῃστείας πλουτήσαντος ἤ τινος ἄλλης φαύλης ἐπιτηδεύσεως, ὁ δεῖνα πλούτου τυχὼν δέοντος ἔτυχε πράγματος, πᾶς ὁ τυγχάνων δέοντος πράγματος διὰ δέοντος τρόπου τυγχάνει αὐτοῦ. ὁ δεῖνα ἄρα διὰ δέοντος τρόπου πλούτου ἔτυχεν, ἔτυχε δὲ διὰ κλοπῆς, δέον ἄρα ἡ κλοπή. τοῦτο δὲ ψεῦδος, ὃ ἠκολούθησε διὰ τὸ ψευδῆ ἐπί τι 30 ληφθῆναι τὴν μείζω πρότασιν. ἐν δὲ τῷ δευτέρῳ συλλογισμῷ· ἔστι δὲ οὗτος. ὁ δεῖνα δέοντος πράγματος τοῦ πλούτου διὰ κλοπῆς ἔτυχε· πᾶν τὸ δι’ οὗ τις δέοντος πράγματος τυγχάνει, δέον κἀκεῖνό ἐστιν· ἡ κλοπὴ ἄρα δέον. τὸ δὲ δέον ἐνταῦθα τὸ συμφέρον εἴρηται καὶ ὠφέλιμον. ἐν μὲν οὖν τῷ πρώτῳ συλλογισμῷ τὸ ὑπάρξαι τὸ πρακτὸν ἀγαθὸν συνῆκται τῷ πράξαντι διὰ μέσου τοῦ τρόπου, δι’ οὗ προσγέγονε, καὶ ὡς ἀληθεῖς αἱ προτάσεις ἐλήφθησαν, ἐν δὲ τῷ δευτέρῳ ὁ μέσος τε ὡς ἔλαττον ἄκρον τέθειται καὶ τὸ περιέχον αὐτὸν μέσον τέθειται καὶ ἐπεὶ ψευδῶς τῷ μεί- ζονι ὑποτέτακται, καὶ τὸ συμπέρασμα ψευδὲς ἀπετέλεσεν.

[*](9 συμπεράσματος a: πράγματος Β 12 ἡ οὑν scripsi: εἰ οὑν Ba 15 τις a: τῆς B 29 ψευδῆ Β: ψεῦδος a 30 δευτέρῳ] βω' Β: πρότψ a 37 ψευδῶς a: ψευδῆ Β)[*](p. 1142b26)

Ἔτι ἔστι πολὺν χρόνον βουλευόμενον τυχεῖν, τὸν δὲ [*](106r) ταχύ. οὐκοῦν οὐδ’ ἐκείνη πω εὐβουλία, ἀλλ’ ὀρθότης ἡ κατὰ τὸ ὼφέλιμον, καὶ οὗ καὶ οὗ δεῖ καὶ ὣς καὶ ὅτε.

Ἐπεὶ μήπω ἱκανὰ τὰ εἰρημένα πρὸς ἀπαρτισμὸν τοῦ ὅρου τῆς εὐβουλίας, προστίθησι καὶ ἑξῆς. τί δὲ τὸ προστεθειμένον ἐστί; τὸ μέτρον τοῦ χρόνου, ὃ ἀνήκει τῆ βουλῇ τῇ περί τινος πράγματος, ἵν’ ἁρμόσῃ αὐτῇ τὸ εὐβουλία εἶναι. ἔστι γὰρ καὶ διὰ πλείονος χρόνου καὶ ἐλάττονος ἀνυσθῆναι τὴν βουλήν. εἰ οὖν δι’ ἐλάττονος ἀνυσθῆναι δέον, διὰ πλείονος ἀνύσει τὸ ἔργον ὁ βουλευόμενος, κατὰ μὲν τὰ προλαβόντα ἴσως ἕξει τὸ εὖ, πλείω δὲ χρόνον τοῦ δέοντος κατατρίψας ἐν τῷ βουλεύεσθαι ἐμποδισθήσεται τὸ εὖ. ὥστε οὐδὲ ἡ διὰ πλείονος ἢ δεῖ χρόνου ἀνυομένη βου- λῆ ἐστί πω εὐβουλία. πολλοὶ γὰρ τῶν ἀνθρώπων ἢ διὰ νωθρίαν φύσεως ἢ δειλίαν ψυχῆς ἢ ἄλλο τι πάθος ἀργότερον διατιθέμενοι περὶ τὰ βουλεύματα πλείω χρόνον τοῦ ἀναγκαίου καταναλίσκουσι, κἀντεῦθεν ἢ παντελῶς τῶν τελῶν ἀποπίπτουσιν ἡ οὐ τελείως αὐτῶν ἐφάπτονται ἢ μετὰ κινδύνων καταναλίσκειν καὶ αὐτὸ δὲ τοῦτο ἀπλῶς, τὸ πλείω τοῦ δέοντος χρόνον καταναλίσκειν ἐν ταῖς βουλεύσεσι, ψεκτὸν καὶ οὐκ εὔβουλον. ταῦτα εἰπὼν ἐπαναλαμβάνει τὰ εἰρημένα καί φησιν, ὅτι ἐκείνη ἡ ὀρθότης τῆς βουλῆς ἐστιν εὐβουλία, ἣ καὶ τὸ ὠφέλιμον ἔχει τοῦ τέλους καὶ τοῦ τρόπου τὸ ἐπαινετόν, ὃ δηλοῖ τὸ ὥς, καὶ τοῦ χρόνου τὸ ἀρκοῦν, ὅπερ δηλοῖ τὸ ὅτε, τὸ δὲ ὠφέλιμον καὶ οὗ δεῖ ἐκ παραλλήλου ἐστὶ τὸ αὐτό, ὡς εἶναι τοιοῦτον τὸ λεγόμενον κατὰ τὸ ὠφέλιμον καὶ οὗ δεῖ ἐφίεσθαι. ἢ τὸ οὗ δεῖ ἀντὶ τοῦ οὗ χρεία ἐστὶν ὡς συμφέροντος καὶ συμβαλλομένου.

[*](p. 1142b28)

Ἔτι ἔστι καὶ ἁπλῶς εὖ βεβουλεῦσθαι καὶ πρός τι τέλος. ἡ μὲν οὗν ἁπλῶς ἡ πρὸς τὸ τέλος τὸ ἁπλῶς κατορθοῦσα, ἡ τὶς δὲ πρός τι τέλος. εἰ δὴ τῶν φρονίμων τὸ εὖ βεβουλεῦσθαι, ἡ εὐβουλία εἴη ἄν ὀρθότης κατὰ τὸ συμφέρον πρός τι τέλος, οὗ ἡ φρόνησις ἀληθὴς ὑπόληψίς ἐστι.

Τὸν μὲν ὁρισμὸν τῆς εὐβουλίας δόξειεν ἄν ἤδη ἀποδεδωκέναι, ὀρθότητα μὲν βουλῆς ὡς γένος ὑπάρχειν θέμενος, τὰ δὲ λοιπὰ ὡς διαφορὰς αὐτῆς ἀποπληρούσας τὴν τελειότητα, ὡς μή πω οὔσης εὐβουλίας, ὅτε τῶν εἰρημένων τινὸς ἀπολείποιτο, εἴτε τοῦ ἀτελοῦς μὴ ὄντος δέοντος, ὃ προτίθεται, εἴτε τοὐ τρόπου δι’ οὗ τὸ τέλος ἐπιτυγχάνεται, εἴτε τοῦ χρόνου μακροτέρου ἢ δεῖ καταναλισκομένου, δι’ ὅσου ἡ βούλευσις γίνεται. ἐπεὶ [*](12 ἔστι B: ἔτι a νωθρίαν Β: νωθρότητα a 19 βουλῆς Β: εὐβουλίας a 25 οὖν Β: δὴ a et Aristoteles 26 τὶς δὲ Β et Arist. codd. Kb Mb: δέ τις a et Arist. vulg. 26. 27 βεβουλεῦσθαι Β et Arist. vulg.: βουλεύεσθαι a et Arist. codd. Kb Ob 27 κατὰ Β et Aristot. cod. Kb: ἡ κατὰ a et Aristot. vulg. 32 ἀπολίποιτο Β)

δὲ τὸ τέλος διχῶς λαμβάνεται, τό τε ἀπλῶς καὶ πρὸς ὃ πάντα τὰ κατὰ [*](106r) μέρος ἀναφέρεται κατορθούμενα παρὰ τοῖς ἀνθρώποις, καὶ οὗ ἐφιέμενος ἄνθρωπος καὶ ἐπιτυγχάνων τέλειος ὡς ἄνθρωπος γίνεται, ὅπερ ἐστὶν ἡ εὐδαιμονία, ὅλον τι οὖσα κατόρθωμα καὶ τέλος ἐκ τῶν κατὰ μέρος κατορθουμένων συγκείμενον, καὶ ἔστι καὶ πρὸς τοῦτο τὸν ἄνθρωπον εὖ τε Βουλεύσασθαι καὶ μή, τὸ μὲν τὴν ὄντως εὐδαιμονίαν εὐδαιμονίαν εἶναι ὑπολαμβάνοντα καὶ τὰ πρὸς αὐτὴν φέροντα ὀρθῶς καὶ ἁρμοδίως ἐπιτηδεύοντα, τὸ δὲ περί τε τὸ τέλος αὐτὸ πλανώμενον καὶ τὸ μὴ ὂν τέλος ὡς τέλος ἡγούμενον καὶ μάταιά τινα ὡς πρὸς αὐτὸ φέροντα μετερχόμενον. ἔστι δὲ καὶ κτὰ μέρος περὶ τῶν ἀναφερομένων μερῶν εἰς τὴν δοξαζομένην εὐδαιμονίαν ὀρεκτά τινα προτίθεσθαι καὶ περὶ τῆς αὐτῶν ἐπιτεύ- ξεως βουλεύεσθαι εὖ τε καὶ ὡς ἑτέρως. περὶ τούτου νῦν παραδίδωσι, διαφορὰν ἡμῖν παριστῶν περί τε τῆς κατὰ τὴν εὐδαιμονίαν εὐβουλίας, ἥτις ἁπλῶς εὐβουλία ἐστί, πρὸς τὸ ἁπλῶς τέλος ἄγουσα καὶ περὶ τῆς κατὰ μέρος, ἥτις ἐστὶν ἡ πρὸς ἕκαστον μέρος τῆς εὐδαιμονίας τὸν βουλευόμενον ἀποφέρουσα. ὅτι δὲ καὶ περὶ τοὐ ἀπλῶς τέλους, ἤτοι τῆς εὐδαιμο- νίας, ἔστι καὶ ὀρθῶς δοξάσαι καὶ πλημμελῶς καὶ περὶ τῶν κατὰ μέρος τελῶν, δῆλον ἐντεῦθεν. οἱ γὰρ πλοῦτον εὐδαιμονίαν ἡγούμενοι ἢ ἡδονὴν σαρκὸς ἢ ὑγείαν ἢ ἄλλο τοιοῦτον τῆς ἀληθείας ἀποπεπτώκασι, καὶ ὁπόσα ἄν ἑαυτοῖς | περιποιεῖσθαι σπουδάζωσι, σκοπὸν τοῦ ἑαυτῶν βίου [*](106v) καὶ τέλος προθέμενοι, ματαιοπονοῦντές εἰσι καὶ κενὰ βουλευόμενοι. οἱ δ’ ἐνέργειν ψυχῆς κατ’ ἀρετὴν ἐν βίῳ τελείῳ τὸ ἀνθρώπινον τέλος ὑπάρχειν θέμενοι, οὗτοι δηλονότι καὶ περὶ τοῦ τέλους ὀρθῶς ὑπέλαβον καὶ τὰ προσ- ήκοντα πρὸς αὐτὸ κατὰ μέρος πάντα ὀρεκτὰ ἑαυτοῖς προτιθέμενοι ἀπλῶς καὶ καθόλου τυγχάνουσιν εὔβουλοι, εἰ δὲ κἂν τοῖς κατὰ μέρος εἰσί, φυλάττοντς τὰ τῆς εὐβουλίας παρατηρήματα, εἶεν ἄν κἄν τοῖς κατὰ μέρος βουλευτοῖς εὔβουλοι. διὰ τοῦτό φησι ταῦτα διαφορὰν ἡμῖν ὑποβάλλων νοεῖν τοῦ τε κοινοῦ τέλους, πρὸς ὃ τὰ κατὰ μέρος ὠφέλιμα προσφέρουσιν ἅπαντα καὶ αὐτῶν τῶν κατὰ μέρος τελῶν καὶ τῆς κοινῆς εὐβουλίας καὶ τῶν κατὰ μέρος εὐβουλιῶν, ὡς τῆς μὲν πρὸς τὸ κοινὸν ἀφορώσης τέλος, τῆς δὲ ἑκάστης πρὸς ἕκαστον τῶν κατὰ μέρος. προσθεὶς δὲ τὸ ἔτι ἐν τῇ ἀρχῇ τοῦ προκειμένου νοήματος, οὐ μικρὸν ἐμπόδιον τέθεικε τῇ προλαβούσῃ αὐτῷ διανοίᾳ πρὸς τὴν τῶν λεγομένων κατάληψιν. δοκεῖ γὰρ ὡς καὶ ἑτέραν τινὰ διαφορὰν προσθεῖναι τῷ ὅρῳ βουλόμενος οὕτως εἰπεῖν ὥσπερ ἐχομένου τοῦ νοήματος τῶν ἤδη ῥηθέντων· οἶμαι δ’ ὅτι οὐδ’ οὕτως ἔχει, ἀλλὰ τὸν ὅρον ἀπαρτίσας τῆς εὐβουλίας, ἕτερον τούτῳ ἐπεισάγει θεώρημα τὸν ἁπλῶς εὔβουλον διαχωρίζων τοῦ κατὰ μέρος. ἐξετα- στέον δὲ καὶ αὐτὴν τὴν λέξιν τοῦ Ἀριστοτέλους καὶ ῥητέον τὰ εἰκότα καὶ ἐπ’ αὐτῇ. ἔτι ἔστι καὶ ἁπλῶς εὖ βεβουλεῦσθαι καὶ πρός τι τέλος. τὸ ἀπλῶς εὖ βεβουλεῦσθαι περὶ τοῦ κοινοῦ τέλους ἐστί, τὸ δὲ πρός τι εὖ βεβουλεῦσθαι περί τινος τέλους ἐστίν, ὅ ἐστι καὶ αὐτὸ ἀγαθόν, [*](20 σπουδάζωσι Β: σπουδάζουσι a 37 διαχωρίζων B: χωρίζων a) μέρος ὂν τοῦ κοινοῦ καὶ εἰς τὸν ἐκείνου ἀπαρτισμὸν συμβαλλόμενον. ἔστι [*](106v) τοίνυν ἁπλῶς μὲν εὔβουλος ὅ τε ἀπλανῶς τὸ ἁπλῶς τέλος εἰδὼς καὶ ὀρ- θὼς ἐπιτηδεύων τὰ πρὸς αὐτὸ φέροντα, πρός τι δὲ εὔβουλος ὁ τὶ ὡφέλιμον ἑαυτῷ ὡς τέλος προθέμενος καὶ τὰ τῆς εὐβουλίας φυλάττων παρατηρήματα ἐν τῷ περὶ τοῦ τοιούτου βουλεύεσθαι. εἰ δὴ τῶν φρονίμων τὸ εὖ βεβουλεῦσθαι, ἡ εὐβουλία εἴη ἄν ὀρθότης ἡ κατὰ τὸ συμφέρον πρός τι τέλος, οὗ ἡ φρόνησις ἀληθὴς ὑπόληψίς ἐστι. τὰ μὲν μέχρι τοῦδε κατ’ ἐξήγησιν εἰρημένα ἔστιν ἐφαρμόσαι τοῖς μέχρι τοῦδε τοῦ Ἀριστοτέλους ῥητοῖς περὶ τοῦ καθόλου εὖ βεβουλεῦσθαι εἰρημένοις, τὰ δὲ ἑξῆς ἔοικε τῷ ὅρῳ ἐφαρμόζειν τῆς κατὰ μέρος εὐβουλίας. ἐπεὶ γὰρ περὶ πρακτέων κυρίως ἅπασα βούλευσις, τὰ δὲ πρακτέα καθ’ ἕκαστα, περὶ τὰ καθ’ ἕκαστα ἄρα ἡ πᾶσα βούλευσις. διὸ καὶ δέον προστίθεσθαι τῷ ὅρῳ τῆς εὐβουλίας τὸ πρός τι τέλος. ἐπεὶ δὲ καὶ τῶν φρονίμων τὸ εὖ βουλεύεσθαι, δεῖ καὶ τὴν φρόνησιν <ἐν> τῷ ὅρῳ παραλαμβάνεσθαι, καὶ οὕτως ἔσται τέλειος ὁ εὐβουλίας ὅρος, ἐκτεθειμένος ὡδί, ὡς ἐνταυθοῖ ὁ Ἀριστοτέλης ἐξέθετο, ἤγουν ὀρθότης ἡ κατὰ τὸ συμφέρον πρός τι τέλος, οὗ ἡ φρόνησις ἀληθὴς ὑπόληψις, ἡ μὲν ὀρθότης ὡς γένος ἀντικειμένη οὖσα πρὸς τὴν διαστροφήν, ἥτις ἐστὶν ἀνοικειότης πρὸς τὸ προκείμενον τέλος καὶ ἐπιτευχθῆναι ζητούμενον. τὸ δὲ κατὰ τὸ συμφέρον πρὸς τὴν εἰς κακὸν ἀφορῶσαν καὶ ἀσύμφορον βούλευσιν, πρὸς ἣν ὀρθότης μὲν εἶναι δύναται βουλῆς, ὡς εἰς ἐπιτυχίαν συμβαλλομένη τοῦ βλαβεροῦ, οἷον ὡς εἴ τις περὶ κλοπῆς ἀλλοτρίων πραγμάτων βουλεύοιτο, καὶ τὸν οἰκεῖον πρὸς τοῦτο τρόπον ἐπιτηδεύοιτο. τοῦτο γὰρ ὀρθότης μέν ἐστι διὰ τὸ ἄγειν πρὸς τὸ τέλος, περὶ ὃ ἡ βουλή, οὐ μὴν καὶ εὐβουλία ὅτι μηδὲ ἀγαθὸν ἐκεῖνο περὶ ὃ τὸ βουλεύεσθαι, τὸ πρός τι τέλος, διὰ τὴν περὶ τὸ καθόλου βουλήν. τὸ δὲ οὗ ἡ φρόνησις ἄλη θὴς ὑπόληψίς ἐστιν ὥσπερ ἐσχάτη τίς ἐστιν ἐν τῷ ὅρῳ τῆς εὐβουλίας διαφορὰ ἀντιστρέφουσα πρὸς τὴν εὐβουλίαν, ὡς ἐν τῷ ὅρῳ τοῦ ἀνθρώπου τὸ νοῦ καὶ ἐπιστήμης δεκτικόν. πᾶσα γὰρ εὐβουλία τέλος ἔχει τοιοῦτον, οὗ ἡ φρόνησις ἀληθὴς ὑπόληψίς ἐστι καὶ πᾶν βουλευτόν, οὗ ἡ φρόνησις ἀληθὴς ὑπόληψίς ἐστιν, εὐβουλίας τέλος ἐστίν. ἐπεὶ γὰρ ἡ φρόνησις ἀπλανῶς ἔχει περὶ τὰ ὀρεκτὰ καὶ βουλευτά, πάντα τὰ αὐτῇ πρὸς μελέτην ἐπιτυχίας προτιθέμενα δέοντά ἐστι καὶ ὠφέλιμα καὶ οἱ τρόποι δέοντες καὶ τοῖς τέλεσι ἐφαρμόζοντες, δι’ ὧν αἱ ἐπιτυχίαι προσγίνονται ὑπὸ ἕξεως ἀγαθῆς ἐπιτηδευόμενοι τῆς φρονήσεως. δεῖ ἄρα τῇ εὐβουλίᾳ καὶ ταύτην προσκεῖσθαι τὴν διαφοράν, ὡς οὐσιῶδές τι ἴδιον διαστέλλον αὐτὴν τῶν ἐχουσῶν μὲν ἕξεων τὴν διαφοράν, λειπομένων δὲ φρονήσεως τὸ ἀληθὲς ὑπολαμβανούσης περὶ τοῦ τέλους αὐτῆς, καὶ ἴσως διὰ τοῦτο ἐν ἀρχῇ τοῦ νοήματος τὸ <ἔτι προτέτακται, ὡς ἔτι προσθήκης δεομένου τοῦ περὶ εὐβουλίας λόγου, ἵν’ ὁ ὅρος αὐτῆς ἀποδοθῇ, διαστέλλων αὐτὴν ἀπὸ> ἀπλῶς εὐβουλίας, ἣ τοῦ ἁπλῶς τέλους ἐστίν, ἀλλὰ περὶ τῶν καθ’ ἕκαστα [*](4 προθέμενος Β: προθέσθαι a 12 προστίθεσθαι scripsi: προτίθεσθαι Ba 14 ἐν a: om. Β 19 τὸ συμφέρον Β: συμφέρον a 30 εὐβουλίας Β: εὐβουλία a 38 ἔτι—αὑτὴν ἀπὸ (39) a: om. Β 40 καθέκαστα a: καθεκάστην Β) προτιθεμένων τοῖς ἀνθρώποις, εἰς ζήτησιν ὠφελίμων τε ὄντων καὶ διὰ [*](106v) τρόπων δεόντων κατορθουμένων καὶ διὰ χρόνου προσήκοντος. τὸ πρός τι οὖν τέλος ἐν τῷ παρόντι ὅρῳ αὐτῆς λαμβανόμενον, διΐστησιν αὐτὸν ἀπὸ τῆς περὶ τὸ ἁπλῶς τέλος γινομένης εὐβουλίας. καὶ διὰ τοῦτο ἦν ἀναγκαῖον οὕτως ὁρισθῆναι αὐτήν. οὕτω μὲν ἡμῖν διὰ τούτων εξείληπται ἡ καθόλου εὐβουλία καὶ ἡ κατὰ μέρος, ὡς περὶ τοῦ ἁπλῶς βουλευτοῦ καὶ τῶν κατὰ μέρος βουλευτῶν γεγενημένου τοῦ λόγου. εἰ δέ τις βούλοιτο εἰλήφθω μὲν τὸ καθόλου ὡς ἐνδεχομένου καὶ καθόλου βουλεύεσθαι καὶ ἐν μέρει, ὡς τινὸς μὲν ὄντος ἀεὶ περὶ ὃ βουλευόμεθα, παντὸς δὲ τοῦ τινὸς πρὸς καθόλου ἀναγομένου, ὡς εἶναι καὶ τὸ τὶ βουλευτὸν ὑπὸ τὸ ἁπλῶς ἀναφερόμενον βουλευτόν. πλὴν τὸ οὕτω καθόλου οὐδέποτε ἔσται ἐνέργεια, οὔτε μὴν | βουλὴ περὶ τοῦ καθόλου βουλευτοῦ, διότι οἱ πράττοντες [*](107r) καὶ βουλευόμενοι τῶν καθ’ ἕκαστα, καὶ ἃ πράττουσι καὶ περὶ ἃ βουλευόνται πάντα τῶν καθ’ ἕκαστα. ὃ δὲ λέγομεν ἁπλῶς τέλος καὶ ἁπλῶς βουλευτὸν οὐχ οὕτως ἁπλῶς ἐστιν ὡς ἐννοηματικόν, ἀλλ’ ὡς ὅλον τι καὶ τὰ καθ’ ἕκαστον βουλευτὰ ὡς εἰς ὅλον μέρη ἀνάγονται εἰς αὐτό, εἰ μετὰ φρονήσεως τέ εἰσιν ὀρεκτὰ καὶ ἡ φρόνησίς ἐστιν ἡ τὰς ἐπιτυχίας κατορθοῦσα αὐτῶν.

[*](p. 1142b34)

Ἔστι δὲ καὶ ἡ σύνεσις καὶ ἡ ἀσυνεσία, καθ’ ἃς λέγομεν συνετοὺς καὶ ἀσυνέτους, οὔθ’ ὅλως τὸ αὐτὸ ἐπιστήμῃ ἢ δόξῃ (πάντες γὰρ ἄν ἦσαν συνετοί) οὔτε τις μία τῶν κατὰ μέρος ἐπιστημῶν, οἷον ἡ ἰατρικὴ περὶ ὑγιεινῶν ἂν ἦν ἢ γεωμετρία περὶ μεγέθη. οὔτε γὰρ περὶ τῶν αἰεὶ ὄντων καὶ ἀκινήτων ἡ σύνεσίς ἐστιν οὔτε περὶ τῶν γιγνομένὼν ὁτῳοῦν ἀλλὰ περὶ ὧν ἀπορήσειεν ἄν τις καὶ βουλεύσαιτο. Ὡς καὶ ἐπὶ τῶν πρακτικῶν ἀρετῶν γενικὰς ἐλέγομεν ἀρετὰς ἀνδρείαν σωφροσύνην δικαιοσύνην, ἐλαμβάνομεν δὲ καὶ ἑτέρας εἰδικωτέρας ἐλευθεριότητα μεγαλοπρέπειαν μεγαλοψυχίαν, οὕτω καὶ ἡ φρόνησις, ἀρετὴ οὖσα ἐννοηματικὴ καὶ γενική, ἔχει ὑπ’ αὐτὴν ἀναφερομένας τὰς ἐφεξῆς ἐνταῦθα λαμβανομένας, εὐβουλίαν ἀγχίνοιαν σύνεσιν συγγνώμην, περὶ ὧν ὁ Ἀριστοτέλης ἐνταῦθα διδάσκει, τὰς μὲν ἤδη παραδοὺς καὶ ὁρισάμενος, περὶ δὲ τῶν τὰς ἀποδείξεις ἑξῆς ποιούμενος. ὥσπερ τοίνυν περὶ τῆς εὐβουλίας διδάσκων διέστησεν αὐτὴν ἀπὸ ἐπιστήμης καὶ δόξης καὶ εὐστοχίας καὶ [*](4 γινομένη εὐβουλία Β 7 τῶν B: τοῦ a 9 τοῦ B: om. a 16 τὰ B: om. a βουλευτά Β: βουλευτὸν a 22 post οἷον add. κατὰ μέρος, οὔτε a: om. B et Aristoteles ἡ ἰατρικὴ Β et Arist. codd. Kb Mb: ἰατρικὴ a et Arist. vulg. ὑγιεινῶν a et Arist.: ὑγιεινὸν Β ἄν ἦν Β: γὰρ ἄν ἣν a et Arist. codd. Lb Mb Ob: om. Aristot. vulg. 23 μεγέθη Β et Aristot. cod. Kb Ob: μεγέθους Aristot. vulg.: μεγέθη γὰρ a et Arist. Mb 24 γενομένων B ὁτῳοῦν Ba et Arist. codd. Lb Ob: ὁτουοῦν το Arist. vulg. 25 βουλεὺς . . ται Β 26 πρακτικῶν a: πρακτῶν B)

ἑτέρων γενῶν, διάφορον δείξας αὐτὴν ἑκάστης ἐκείνων, εἶτα τὸ γένος αὐτῆς [*](107r) τῆς εὑρὼν καὶ τὰς ἁρμοττούσας αὐτῇ συστατικὰς διαφορὰς συναγαγὼν καὶ ἁρμοδίως ταύτας τῷ γένει συνθέμενος τὸν οἰκεῖον ὅρον αὐτῆς ἀποδέδωκε, τὸ αὐτὸ ποιεῖ καὶ ἐπὶ τῆς συνέσεως. τί δέ ἐστιν ἡ σύνεσις καὶ ἡ ἀντικειμένη αὐτῇ ἀσυνεσία, δείκνυσιν ἐκ τῶν μετεχόντων αὐτῆς, οὓς ἐξ αὐτῶν παρωνύμως συνετοὺς καὶ ἀσυνέτους καλοῦμεν. ποιοὶ γὰρ ὁ συνετὸς καὶ ὁ ἀσύνετος, ἀπὸ τῆς συνέσεως καὶ ἀσυνεσίας ὀνομαζόμενοι, οὐκ ἄν δὲ οὕτως ἐξ αὐτῶν ποιοὶ ὠνομάζοντο, εἰ μὴ ποιότητες ἦσαν ἡ σύνεσις καὶ ἡ ἀσυνεσία. οὕτω δείξας ὅτι εἰσί, ζητεῖ ἐφεξῆς τί ἐστιν ἡ σύνεσις, καὶ πρὸ τούτου δείκνυσι τί οὐκ ἔστιν, ἵνα τῶν τριῶν ἀποχωρίσας αὐτὴν γενῶν, τὸ οἰκεῖον καὶ προσεχὲς προσαρμόσῃ αὐτῷ, καὶ οὕτω τὰς οἰκείας διαμορὰς ἐπαγαγὼν τέλειον αὐτῆς ἀποδώσει τὸ τί ἐστιν, ὃ καὶ ἐπὶ τῆς εὐβουλίας ἐποίησε. φησὶ τοίνυν ὅτι οὔτε ὅλως τὸ αὐτὸ ἐπιστήμῃ ἢ δόξῃ ἡ σύνεσις. εἰ γὰρ τὸ αὐτὸ ἦν, ἦσαν <ἂν> πάντες συνετοί τινες ἢ οἱ ἢ δοξάζοντες ἢ ὅλως καὶ καθόλου ὁ ἐπιστάμενος ἢ δοξάζων ἐτύγχανε συνετὸς οὔτε τις μία τῶν κατὰ μέρος ἐπιστημῶν. ἐπιστήμας δὲ ἐνταῦθα κοινῷ λόγῳ καὶ τὰς τέχνας φησί· διὸ καὶ τὴν ἰατρικὴν ὡς ἐπιστήμην παραλαμβάνει. ἔστι γάρ τις ὅρος τῆς ἐπιστήμης, καθ’ ὃν καὶ αἱ τέχναι ταῖς ἐπιστήμαις συντάσσονται. οὗτος δέ ἐστιν ὁ λέγων ὅτι ἐπιστήμη ἐστὶν ἡ πρώτων καὶ δευτέρων τάξιν ἔχουσα. πᾶσα γὰρ τέχνη καὶ πᾶσα ἐπιστήμη τάξιν ἔχει τῶν παρ’ αὐτῇ παραδεδομένων, ὡς τὰ μὲν πρῶτα τάττεσθαι, τὰ δὲ μετ’ αὐτὰ μὴ δυναμένων τῶν δευτέρων κατορθοῦσθαι, μὴ προηγησαμένων τῶν προτέρων. δείκνυσι δὲ ὅτι οὔτε τέχνη οὔτε ἐπιστήμη ἐστὶν ἡ σύνεσις ἐκ τῶν ὑποκειμένων ταῖς τέχναις καὶ ταῖς ἐπιστήμαις. εἰ γὰρ ἦν ἰατρική, διελάμβανεν ἄν περὶ ὑγιεινῶν καὶ νοσωδῶν καὶ οὐδετέρων, εἴτε σωμάτων εἴτε διαιτημάτων εἴτε φαρμάκων εἴτε ἄλλων τινῶν τοιούτων, περὶ ὧν ὧν διαλαμβάνει ἡ ἰατρική, εἰ δὲ γεωμετρία, περὶ μέγεθος ἂν κατεγίνετο, περὶ ταῦτα γὰρ ἡ γεωμετρία, ὧν τὰ, μὲν αἰεὶ ὄντα εἰσὶ καὶ ἀκίνητα, ἤτοι κατ’ οὐσίας ἀμετάβλητα, οἷα τὰ οὐράνια σώματα, ὡς αὐτὸς ἐν τῷ Περὶ οὐρανοῦ δείκνυσι. ταῦτα γὰρ εἰ καὶ κατὰ τόπον κινεῖται, ἀλλὰ κατ’ οὐσίαν ὡσαύτως ἀεί φησιν ἔχουσι, καὶ κατὰ τόπον δὲ κινούμενα, οὐ καθόλου κινούμενα ἀλλὰ κατὰ μόρια, κτὰ δὲ τὰς ὁλότητας ἐν ταὐτῷ μένουσι, τοὺς τόπους οὐκ ἐξαλλάττοντα. καταγίνεται οὖν ἡ γεωμετρία περὶ μεγέθη, ἐπίπεδά τε καὶ στερεά, ἐπίπεδα μὲν ὡς κύκλους καὶ τρίγωνα καὶ τετράγωνα καὶ τὰ λοιπὰ σχήματα, ἃ μεγέθη ὄντα θεωροῦνται κατ’ ἐπιφάνειαν, μὴ ἔχοντα τὸ τέλειον ἐν μεγέθεσι. τὰ γὰρ τρία πάντῃ καὶ τὸ τρεῖς πάντῃ καὶ τὸ κατὰ τρία διαστατὸν πάντῃ τε διαστατὸν καὶ μεγέθει τέλειον ὡς αὐτὸς ἐν τῶ Περὶ οὐρανοῦ καὶ [*](2 αὐτῇ a: αὐτῆς Β 4 τί Β: ὅτι a 8 ὠνομάζοντο Β: ὀνομάζοντι a 11 προσεχὲς Β: προσεχῶς a 12 ἀποδώσει Β: ἀποδίδωσι a 15 δοξάζοντες Β: οἱ δοξάζοντες a 28 κατεγίνετο Β: καταγίνεται a 30 Περὶ οὐρανοῦ] Α 3 p. 270a14 sqq. 33 ἐξαλλάττονται a 37 τὸ Β: τὰ a 38 μεγέθη a Περὶ οὐρανοῦ] A 1 p. 268a9, ubi F codex τὸ τρεῖς: τὸ τρὶς Arist. vulg.) περὶ τούτου διείληφε, καὶ περὶ στερεὰ δέ, οἷον σφαίρας κυλίνδρους κύβους [*](107r) κώνους πυραμίδας καὶ τὰ τούτοις ὁμοταγῆ, ἃ κατὰ τρεῖς θεωρούμενα διστάσεις στερεὰ ὀνομάζεται, μῆκος βάθος καὶ πλάτος ἔχοντα. ὧν τὰ μὲν οὐράνια ὡσαύτως ἔχειν ἀεί φησι καὶ κατ’ οὐσίαν εἶναι ἀκίνητα. εἰσὶ δὲ τούτων ἃ καὶ γίνεταί τε καὶ φθείρεται, οἷα τὰ μεγέθη τὰ ἐν ταῖς γενηταῖς καὶ φθαρταῖς οὐσίαις γινόμενα, περὶ ὧν οὐδετέρως τὴν θεωρίαν ποιεῖται ἡ σύνεσις, ἀλλὰ περὶ ὧν ἀπορήσειεν ἄν τις καὶ βουλεύσαιτο.

[*](p. 1143a6)

Διὸ περὶ αὐτὰ μὲν τῇ φρονήσει ἐστίν. οὐκ ἔστι δὲ ταὐτὸν σύνεσις καὶ φρόνησις. ἡ μὲν γὰρ φρόνησις ἐπιτακτική ἐστιν· τί γὰρ δεῖ πράττειν ἢ μή, τὸ τέλος αὐτῆς ἐστιν· ἡ δὲ ξύνεσις κριτικὴ μόνον· ταὐτὸ γὰρ ξύνεσις καὶ εὐξυνεσία, καὶ γὰρ οἱ συνετοὶ καὶ εὐξύνετοι.

Αἴτιαι μὲν δὴ αἱ κατὰ τὰς ἀρετὰς ἕξεις τῶν ἐξ αὐτῶν προιουσῶν προχειρίσεων ἤτοι ἐνεργειῶν· καὶ φύσει πρότεραι, εἴπερ αἴτιαι, ὡς δὲ [*](107v) πρὸς ἡμᾶς, πρότεραι τῶν ἕξεων αἱ ἐνέργειαι, ὅτι καὶ αἰσθήσει καταλαμβάνοντι. αἱ δὲ προχειρίσεις ἐν τοῖς πράγμασίν εἰσι, περὶ ἃ καταγίνονται, τὰ δὲ πράγματα αἰσθητά. διὰ τοῦτο τὰ πράγματα ἡμῖν γνωριστικὰ τῶν ἕξεων γίνονται, περὶ ἃ αἱ ἕξεις τὴν ἐνέργειαν κέκτηνται. διὸ καὶ ἐπὶ τῆς συνέσεως τὰ πράγματα παραλαμβάνει, περὶ ἃ ἡ σύνεσις καταγίνεται, ἵν’ ἐξ αὐτῶν ἡμῖν γνωρίσῃ τὴν σύνεσιν. περὶ ἐκεῖνά φησι τοίνυν αὐτὴν καταγίνεσθαι, περὶ ὧν ἀπορήσειεν ἄν τις καὶ βουλεύσαιτο. ταῦτα δέ ἐστι τὰ ἐφ’ ἡμῖν, ἃ καὶ ἐπίσης ἐνδεχόμενα λέγεται διὰ τὸ οὐχ ἧττον οὔτε μᾶλλον ἐνδέχεσθαι αὐτὰ εἶναι ἢ μὴ εἶναι. περὶ τούτων γὰρ ἀποροῦμεν καὶ ζητοῦμεν καὶ βουλευόμεθα, ὥστε κοινωνεῖ ἡ σύνεσις τῇ φρονήσει κατὰ τὰ ὑποκείμενα, εἴ γε καὶ ἡ φρόνησις περὶ τὰ οὕτως ἐνδεχόμενα ποιεῖται τὰς προχειρίσεις. οὔτε γὰρ περὶ τῶν ἀναγκαίων ἄν τις βουλεύσαιτο συνε- τὸς ἀνὴρ οὔτε περὶ τῶν ἐνδεχομένων μέν, ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ <δὲ> ἢ ὡς ἔλαττον (τὰ μὲν γὰρ οὕτως ἔχει ἢ ἕξει, κἄν βουλεύσαιτό τις κἂν μὴ βουλεύσαιτο), οἷον περὶ τοῦ ἡμέραν εἶναι, εἰ ὁ ἥλιος ὑπὲρ γῆν ἐστιν, ἢ περὶ τοῦ μετὰ τὸ ἔαρ θέρος γενέσθαι, οὔτε περὶ τοῦ εἰ τὸ ἐσόμενον παιδίον ἀποβήσεται πενταδάκτυλον οὔτε μὴν εἰ μὴ πενταδάκτυλον· τὰ τοιαῦτα γὰρ πάντα τῆς θείας προνοίας καὶ φύσεως καὶ οὐδὲν τούτων ἐφ’ ἡμῖν. περὶ ἐκείνων δέ τις καὶ ζητεῖ καὶ βουλεύεται, ἃ ἐκ τῆς αὐτοῦ ζητήσεως καὶ βουλεύσεως ἀποβαίνειν ἐνδέχεται, ὡς αὐτὸς βουλεύεται. περὶ τὰ τοισῦτα τοίνυν ἡ σύνεσις. οὕτω μὲν οὖν αὐτὴν τῷ οἰκείῳ ὑποκειμένῳ ὑφίστησι καὶ τῶν ἄλλων διΐστησιν ἕξεων, ὅσαι περὶ τὰ τοιαῦτα μὴ καταγί- νονται. ἐπεὶ δὲ περὶ τὰ τοιαῦτά ἐστι καὶ ἡ φρόνησις, διαστέλλει καὶ ἐκ ταύτης τὴν σύνεσιν, κατὰ τὸ διαφορὰν ἔχειν ταύτας ἀμφοτέρας περὶ τὰ αὐτὰ τὴν ἐνέργειαν, ὃ εὑρεῖν ἔστι κἀπὶ τῶν ἐπιστημῶν πολλάκις καὶ τῶν [*](1 διείληφε Diels: δὲ εἴληφε Ba 4 ἔχειν Β: ἔχει a 5 οἷα B: οἷον a 8 αὐτὰ Ba: τὰ αὐτὰ Aristoteles 11. 12 καὶ γὰρ οἱ Ba et Arist. cod. Lb: καὶ Aiisloteles vulg. 19 παραλαμβάβει a: καταλαμβάνει Β 27 δὲ a: om. Β 38 διαφορὰν B: διάφορον a)

τεχνῶν. ἔστι γὰρ καὶ ἐπιστήμας εὑρεῖν περὶ τὸ αὐτὸ μὲν οὔσας ὑποκείμενον, [*](107v) διαφερούσας δ’ ἀλλήλων τῷ ἄλλως καὶ ἄλλως ποιεῖσθαι περὶ αὐτὸ τὴν ἐνέργειαν, καὶ τέχνας ὡσαύτως· ἐπιστήμας μέν, ὡς περὶ μέγεθος ἀστρονομία καὶ γεωμετρία, ἡ μὲν ὡς περὶ ἀκίνητα, ἡ δὲ ὡς περὶ κινούμενα· καὶ ἀριθμητικὴ καὶ ἁρμονικὴ πρὸς ἀριθμούς, ἀλλ’ ἡ μὲν καθ’ αὑτοὺς αὐτούς, ἡ δὲ ὡς ἐν σχέσει θεωρουμένους τῇ πρὸς ἀλλήλους· τέχνας δέ, ὡς ἐπὶ γραφικῆς καὶ ἱστουργικῆς, περὶ χρώματα γὰρ ἀμφότεραι, ἀλλ’ ἡ μὲν ἵνα γράψῃ καὶ εἰκονίσῃ, ἡ δὲ ἵνα τοῖς ὕφεσιν ἢ ἐρίοις ἢ σηρικοῖς νήμασιν ἢ καὶ τοιούτοις ἑτέροις διαφόρους χρόας ἐπιθῆται. καὶ περὶ τὸν πηλὸν κηροπλαστική τε καὶ σκευοποιητική, ἀλλ’ ἡ μὲν ἵνα ζῴων μιμήσεις ἐργάσηται, ἡ δ’ ἵνα σκεύη πρὸς χρῆσιν ἀνθρώποις. τὴν μὲν οὖν φρόνησιν ἐπιτακτικὴν εἶναί φησι, τέλος ἔχουσαν τὸ τί δεῖ πράττειν ἢ μή. τὸ γὰρ πρακτέον καὶ μὴ πρακτέον ἐκ τῆς ζητήσεως ἐφευρίσκουσα, τὸ μὲν πράττειν ἐπιτάττει, τοῦ δὲ ἀπέχεσθαι. ἡ δὲ ξύνεσις κριτικὴ μόνον, ἤτοι καταλαμβάνουσα καὶ κρίνουσα τὸ σκοπηθὲν καὶ ἐπιταχθὲν ὑπὸ τῆς φρονήσεως ὡς ἀναγκαῖον εἶναι, πρῶτον μὲν τὴν φρόνησιν ζητῆσαι καὶ εὑρεῖν τὸ δέον καὶ συμφέρον καὶ ὠφέλιμον, καὶ περὶ αὐτοῦ ἐπιτάττουσαν ἀποφήνασθαι, τὴν δὲ σύνεσιν μετὰ ταῦτα τοῦ πράγματος τελεσθέντος κρῖναι τὸ ἐπιταχθὲν καταλαβοῦσαν, ὡς ἔχει καλῶς ἥ τε περὶ αὐτοῦ βούλευσις καὶ αὐτό, ἤγουν τό τε τέλος καὶ ὁ τρόπος, δι’ οὗ κατώρθωται. τὸ δέ ταὐτὸ γὰρ ξύνεσις καὶ εὐσυνεσία διὰ τὴν πρὸς ταῦτα διαφορὰν εἴρηται τῆς βουλῆς καὶ εὐβουλίας. ὡς γὰρ ἐπ’ ἐκείνων φησίν, ὡς γένος ἦν ἡ βουλὴ εὐβουλίαν περιέχουσα καὶ κακοβουλίαν, οὕτω κὰνταῦθα γένος ἡ σύνεσις εὐσυνεσίαν καὶ ἀσυνεσίαν περιέχουσα. ἀλλ’ ἐπεὶ μὴ ἐνδέχεται σύνεσιν εἶναι φαύλην, ἀγαθὴ δ’ ἕξις ἅπασα, σύνεσις ὀρθῶς ἅπαν καταλαμβάνουσα καὶ κρίνουσα τὸ βεβουλευμένον καὶ ἐπιτεταγμένον, εἴτε καλῶς βεβούλευται καὶ ἐπιτέτακται παρὰ τῆς φρονήσεως, εἴτε παρὰ τῆς ἀφροσύνης κακῶς, οὐκ ἐνδέχεταί ποτε αὐτὴν κοινωνεῖν τῆς φαυλότητος. δείκνυσι δὲ τὸ ταὐτὸν εἶναι εὐξυνεσίαν καὶ σύνεσιν ἐκ τῶν μετεχόντων αὐτῆς. καὶ γὰρ οἱ συνετοί, φησί, καὶ εὐξύνετοι, ὡς μὴ ἐνδεχόμενόν ποτε ἄνδρα συνετὸν ὑπάρχειν κακοσύνετον.

[*](p. 1143a11)

ἐστι δ’ οὔτε τὸ ἔχειν τὴν φρόνησιν οὔτε τὸ λαμβάωειν ἡ σύνεσις· ἀλλ’ ὥσπερ τὸ μανθάνειν λέγεται συνιέναι, ὅταν χρῆται τῇ ἐπιστήμῃ, οὕτως ἐν τῷ χρῆσθαι τῇ δόξῃ ἐπὶ 35 τὸ κρίνειν περὶ τούτων περὶ ὧν ἡ φρόνησίς ἐστιν, ἄλλου λέγοντος, καὶ κρίνειν καλῶς. τὸ γὰρ εὖ τῷ καλῶς ταὐτό. καὶ ἐντεῦθεν ἐλήλυθε τοὔνομα ἡ σύνεσις, καθ’ ἣν εὐσύνετοι, ἐκ τῆς ἐν τῷ μανθάνειν· λέγομεν γὰρ τὸ μανθάνειν συνιέναι πολλάκις. Περὶ τὰ αὐτὰ καταγίνεσθαι εἰπὼν σύνεσιν καὶ φρόνησιν, ἔδειξεν ἀλλήἱστουργικῆς [*](7 Β: ὑφαντικῆς a: (γναφικῆς Vat. 1622) 9 ἐπίθηται B: ἐπιτιθηται a 18 πράγματος τελεσθέντος Β: om. a 19 καταλαβοῦσα a 30 φησι B: φασι a)

λῶν εἴδει διαφερούσας τῷ ἄλλως καὶ ἄλλως αὐτὰς περὶ τὸ αὐτὸ καταγίνεσθαι, [*](107v) τὴν μὲν ὡς ζητοῦσαν καὶ εὑρίσκουσαν τὸ δέον καὶ περὶ αὐτὸ ἐπιτάττουσαν, τὴν δὲ ὡς κρίνουσαν τὴν ἐκείνης ἐνέργειαν. ᾧ ἕπεται καὶ ἡ κατὰ χρόνον διαφορά· ἡ μὲν γὰρ πρὸ τῆς πράξεως καὶ τοὐ τέλους, ἡ φρόνησις, ἡ δὲ μετὰ τὴν πρᾶξιν καὶ τὸ τέλος. ἐπεὶ δὲ ἕτερον τὸ λαμβάνειν τὴν φρόνησιν καὶ ἕτερον τὸ ἔχειν αὐτήν, δείκνυσιν, ὡς οὐδέτερον τούτων ἐστὶν ἡ σύνεσις. τὸ μὲν γὰρ λαμβάνειν τὴν φρόνησιν ἐν τῷ γίνεσθαι τῇ ψυχῇ τὴν φρόνησιν εἴρηται, μήπω | οὔσης ἐν αὐτῇ τῆς φρονήσεως. [*](108r) εἰ γὰρ γίνεταί τι, καὶ οὐκ ἔστιν. ἐπεὶ οὖν ἐν ταῖς ἐπιταγαῖς καὶ τοῖς κελεύσμασι τῆς φρονήσεως ἡ σύνεσις ἐπιφέρεται, εἰ εὖ ἔχουσα κρίνουσα, πῶς ἄν εἴη σύνεσις τὸ λαμβάνειν τὴν φρόνησιν, ὅ ἐστι φρονήσεως γενέσις καὶ πρότερον τῶ χρόνῳ φρονήσεως, ὅτι μήπω φρόνησις; ἀλλ’ οὐδὲ τὸ ἔχειν τὴν φρόνησιν σύνεσις· ἦν γὰρ ἄν ταὐτὸν τῇ φρονήσει, καίτοι ὅτι ἕτερον δέδεικται. ἔτι τὸ ἔχειν τὴν φρόνησιν ἅμα τῇ φρονήσει καὶ οὐδέτερον οὐδετέρου οὔτε πρότερον οὔτε ὕστερον, ἡ δὲ σύνεσις κρίσις οὖσα τῆς ἐνεργείας καὶ τοῦ τέλους τῆς φρονήσεως ὕστερον, ἤγουν τῆς οἰκείας ἐνεργείας καὶ τοῦ τέλους, ἡ δὲ ἕξις τούτων προτέρα. εἰ οὖν ταὐτὸν τὸ ἔχειν τὴν φρόνησιν καὶ ἡ σύνεσις, ἔσται ἡ σύνεσις ἅμα τῇ φρονήσει, ὥστε ἔσται ἡ σύνεσις ἅμ τε τῇ φρονήσει καὶ ὕστερον τῆς φρονήσεως· ἀλλὰ τοῦτο ἀδύνατον· οὐκ ἄρα ταὐτὸν τὸ ἔχειν τὴν σύνεσιν καὶ ἡ φρόνησις. ἔτι πᾶσα ἕξις αἰτία τῆς ἐξ αὐτῆς ἐνεργείας, ὥστε καὶ ἡ φρόνησις. εἰ οὖν ἡ ξύνεσις τῇ ἐνεργείᾳ τῆς φρονήσεως ἐπιφέρεται, προτέρα ἡ τῆς φρονήσεως ἐνέργεια τῆς ξυνέσεως, ὥστε ἡ ἕξις αὐτῆς πολλῷ προτέρα τῆς ξυνέσεως ἐστιν. ἐδείχθη δὲ ἅμα ταύτῃ εἶναι τὸ ἔχειν τὴν φρόνησιν, πολλῷ ἄρα προτέρα τῆς συνέσεως καὶ τὸ ἔχειν τὴν φρόνησιν. εἰ δέ τις τοῖς λεγομένοις ἐφίστησιν, ὅτι ἕξις ἡ σύνεσις ὥσπερ δὴ καὶ ἡ φρόνησις, καὶ ὡς ἕξις ζητεῖται, εἰ ταὐτὸν τὸ ἔχειν τὴν φρόνησιν ἢ τὸ λαμβάωειν τὴν φρόνησιν, ἐνταῦθα #x003E; ἡ ἐνέργεια τῆς συνέσεως πρὸς τὴν ἐνέργειαν εἴληπται καὶ τὸ τέλος τῆς φρονήσεως (ἔδει δὲ τὴν ἕξιν ληφθῆναι· τοῦτο γὰρ προσέκειτο εἰς ζήτησιν), πρὸς τοῦτό φαμεν, ὡς εἰ ἡ ἐνέργεια τῆς συνέσεως ὑστέρα φύσει τῆς ἐνεργείας ἐστὶ καὶ τοῦ τέλους τῆς φρονήσεως, δῆλον ὅτι καὶ ἡ ἕξις τῆς ἕξεως καὶ τοῦ ἔχειν καὶ τοῦ λαμβάνειν τὴν φρόνησιν. ὧν γὰρ ἕξεων αἱ ἐνέργειαι φύσει τινὸς ὕστεραι, καὶ αἱ ἕξεις αὐταὶ δηλονότι ἐκείνου ὕστεραι. εἰ γὰρ αἱ ἕξεις ἢ ἅμα ἢ πρότεραι, αἱ δὲ ἐνέργειαι ὕστεραι, ἵνα ἐνεργήσωσι πρὸς τὸ ἐνεργεῖν, ἵνα μὴ τὸ μάταιον ἕξουσι τῆς ὑπάρξεως, ἢ μάτην ἔσονται, <***> ἃ ἄμφω ἀδύνατα· ὕστεραι ἄρα ἔξεις ἐκείνων τῶν ἐξεῶν ὧν αἱ ἐνέργειαι τῶν ἐνεργειῶν καὶ τῶν τελῶν ὕστεραι, ἀλλὰ καὶ τοῦ ἔχειν τὰς προτέρας ἕξεις καὶ τοῦ λαμβάνειν αὐτάς. ὅτι δὲ καὶ τὸ ἔχειν τὴν φρόνησιν ἄλλο παρὰ τὴν φρόνησιν, πρόδηλον ἔσται [*](2 αὐτὸ a: αὐτὴν Β 9. 10 κελεύσμασι Β: ἀποτελέσμασι a 16 post ὕστερον add. τουτέστιν ἡ φρόνησις a: om. Β 23 ἡ ἕξις Β: εἰ ἐξ a 28 ἐνταῦθα δὲ a: ἐνταῦθα Β 36 lacunam indicavi 37 ἐνέργειαι τῶν B: ἐνέργειαι καὶ τῶν a Comment. Arist. XX Eustratius in Ethica. 24) ἐκ τῶν καθ’ ἕκαστα, τὴν σαφεστέραν μεταχειριζομένοις τῶν κατηγοριῶν. ἡ [*](108r) δ’ ἐστὶν ἡ δηλοτέραν ταῖς ψυχαῖς ἑαυτῆς παρέχουσα τὴν κατάληψιν. τοίνυν ὡς ἐπὶ τῶν οὐσιῶν ἕτερον χρυσὸς καὶ τὸ ἔχειν χρυσόν, καὶ ἕτερον ἱμάτιον καὶ τὸ ἔχειν ἱμάτιον, καὶ ἕτερον ἵππος καὶ τὸ ἔχειν ἵππον, καὶ ἐπὶ πάντων οὕτως, οὕτω καὶ ἐπὶ τῶν ἕξεων καὶ τῶν λοιπῶν, ὅσα ἐν ὑποκειμέναις οὐσίαις τὴν ὑπόστασιν ἔλαχεν, ἕτερον ἐπιστήμη καὶ τὸ ἔχειν ἐπιστήμην, καὶ ἕτερον ἀρετὴ καὶ τὸ ἔχειν ἀρετήν, καὶ ἕτερον ἀριθμὸς καὶ τὸ ἔχειν τὸν ἀριθμόν. τὸ μὲν γὰρ δηλοῖ τὸ πρᾶγμα ἁπλῶς, ὃ τοῦ ὑποκειμένου πρὸς ὕπαρξιν δέεται, τὸ δὲ αὐτό τε τὸ πρᾶγμα καὶ ὅτι ἐν ὑποκειμένῳ ἐστίν, ὡς καὶ ἐπὶ τῶν οὐσιῶν τὸ κτῆμά τε καὶ τὸν κτήτορα, οἷον τὸν χρυσὸν ἢ τὸν ἵππον ἢ τὸ ἱμάτιον καὶ ὃς αὐτὰ κέκτηται. ἀλλ’ ἐπανιτέον ἐπὶ τὰ πρότερα. εἰπὼν ὁ Ἀριστοτέλης τὰ εἰρημένα, ἑξῆς ποιεῖται σαφεστέραν τὴν περὶ τὴν σύνεσιν ἔννοιαν, τὴν ἐπιστήμην λαμβάνων καὶ τὴν μάθησιν. ὥσπερ γάρ, φησίν, ὅταν ὁ διδάσκων χρῆται τῇ ἐπιστήμῃ, τὰ παρ’ αὐτοῦ λεγόμενα μαθητὴν λέγομεν ξυνιέναι, ἀντὶ τοῦ μανθάνειν τὸ ξυνιέναι παραλαμβάνοντες, οὕτως ὅταν ὁ φρόνιμος ἐπιτάττῃ περὶ τοῦ τέλους ἢ τοῦ τρόπου τῆς πράξεως τῆς ἀγούσης πρὸς τὸ τέλος καὶ εἴη τις τῇ οἰκείᾳ δόξῃ χρώμενος ὀρθῶς καὶ ὡς δέον, λέγομεν ξυνιέναι αὐτὸν καὶ τὰ παρὰ ἄλλου λεγόμενα καὶ ἐπιταττόμενα κρίνοντα καλῶς. τὸ γὰρ εὖ τῶ καλῶς ταὐτό· τοῦτο προσέθηκε διὰ τὸ εἶναι τὸν αὐτὸν ξυνιέντα <καὶ> εὐξύνετον, καὶ ἐντεῦθέν φησι ληφθῆναι τὸ τῆς συνέσεως ὄνομα, ἐκ τοῦ μανθάνειν τὸν ἐπιστήμονα ξυνιέναι τὸν οὕτως ξυνιέντα. κἀνταῦθα γὰρ ἐπὶ τῆς φρονήσεως καὶ συνέσεως ὥσπερ τις διδασκαλία καὶ μάθησις γίνεται, τοῦ μὲν φρονίμου λέγοντος καὶ ἀνεπιτάττοντος, τοῦ δὲ συνετοῦ ἢ ἐν τῷ λέγειν ἐκεῖνον συνιέντος ἢ μετὰ τὸ πραχθῆναι καὶ τελεσθῆναι † καὶ οὗτος ὀρθῶς, ὅτι καλῶς καὶ βεβούλευται καὶ πέπρακται καὶ τετέλεσται. ἐπεὶ κἂν αὐτός ἐστιν ὁ συνετὸς ὁ ἐπιταττόμενος καὶ πράττων καθὼς ἐπιτέτακται ἐκ τοῦ συνιέναι ἃ ἐπιτέτακται, σύνεσις ἄν καὶ οὕτω λέγοιτο, κἂν ἄλλου πράξαντος αὐτὸς συνίησιν ὕστερον, ὅτι καλῶς τε ὁ φρόνιμος ἐπιτέταχε καὶ καλῶς ἡ πρᾶξις ἐνήργηται καὶ τοὖργον ἐπηκολούθησεν, οὐδὲν ἂν καὶ οὕτως ἧττον λεχθήσεται σύνεσις. ὥστε ὅρα κἀκ τούτων, πῶς ὑστέρα φύσει σύνεσις αὐτῆς τε φρονήσεως καὶ τοῦ ἔχειν καὶ τοῦ λαμβάνειν τὴν φρόνησιν, εἴ γε ὁ μὲν φρόνιμος διδασκάλῳ ἀναλογεῖ, ὁ δὲ συνετὸς μαθητῇ, καὶ πρότερος καὶ φύσει καὶ χρόνῳ ὁ ἐπιστήμων τοῦ μαθητοῦ, ᾗ ἐπιστήμων καὶ μαθητὴς <καὶ τὸ λαμβάνειν τὴν ἐπιστήμην καὶ τὸ ἔχειν τὴν ἐπιστήμην πρότερα καὶ αὐτὰ τῆς μαθήσεως>. ὅτι δὲ ἀκολούθως ταῖς καὶ ταῖς μαθήσεσι τὸ τῆς συνέσεως ὄνομα καὶ ἐπὶ τούτων τέθειται, πιστοῦται ἐκ τοῦ λέγεσθαι τὸ μανθάνειν συνιέναι πολλάκις.

[*](12 πρότερα Β: πρότερον a 19 παρὰ Β: περὶ a κρίνοντα Β: κρίνοντι a 20 αὐτὸν a: αὐτὸ Β 21 καὶ a: om. Β 23 διδασκαλία Β· διδάσκαλος a 25 καὶ οὗτος Β: καὶ οὕτως a: fort. κρίνοντος latet 26 ὅτι Β: ὅτι δὲ a 28 ἐπι- τέτακται Β: ἐπιτάτετται a 35 καὶ τὸ λαμβάνειν—μαθήσεως (36) a: om. B)[*](p. 1143a19)

Ἡ δὲ καλουμένη γνώμη, καθ’ ἣν εὐγνώμονας καὶ 108r ἔχειν φαμὲν γνώμην, ἡ τοῦ ἐπιεικοῦς ἐστι κρίσις ὀρθή. |

Ἔστι δὲ καὶ ἡ γνώμη μία τις τῶν περὶ αὐτὰ καταγινομένων, περὶ [*](108v) ἃ καὶ ἡ φρόνησις, ἤτοι τὰ καθ’ ἕκαστα καὶ τὰ ἐνδεχόμενα καὶ τὰ ἐφ’ ἡμῖν, ὥσπερ ἡ εὐβουλία καὶ ἡ σύνεσις. διὰ τοῦτο περὶ φρονήσεως καὶ τοῦ ὀρθοῦ λόγου διδάξας ἡμᾶς, εὐβουλίας τε καὶ συνέσεως, διδάσκει νῦν καὶ περὶ γνώμης ὁμοῦ καὶ συγγνώμης, ὁριζόμενος καὶ τούτων ἑκατέραν. ἐπεὶ γὰρ καὶ γνώμην ἔχειν λεγόμεθα παρά τινων ἄνθρωποι καὶ εὐγνώμονάς τινας καὶ συγγνωμονικοὺς ὀνομάζομεν, ὅταν περὶ ἑτέρων πραττόντων κρίνωσιν ὀρθῶς καὶ οἰκείως τοῖς προσώποις καὶ τοῖς πράγμασιν, ἔδει καὶ περὶ τούτων τὴν προσήκουσαν ἡμᾶς εἰληφέναι γνῶσιν, περὶ τῶν ἀρετῶν ἐξετάζον. τὰς. ὅθεν ὁ Ἀριστοτέλης τὴν περὶ τῆς φρονήσεως καὶ τοῦ ὀρθοῦ λόγου θεωρίαν παραδιδοὺς οὐδὲ ταῦτ’ ἀφίησιν ἀνεξέταστα, ἁρμόδια ὄντα τῇ ἐνταῦθα προτεθείσῃ διδασκαλίᾳ, ἵνα μὴ ὁ προκείμενος λόγος λείποιτό τινος τῶν ἀνηκόντων αὐτῷ. φησὶ τοίνυν, ὅτι ἡ καλουμένη γνώμη, καθ’ ἣν εὐγνώμονας γνώμονας λέγομέν τινας, καθ’ ἣν ἔχειν γνώμην φαμέν, ἡ τοὺ ἐπιεικοῦς ὀρθὴ κρίσις ἐστίν. ὅτι μέν ἐστι γνώμη, δείκνυσιν ἀπὸ τοῦ εἰπεῖν ἡμᾶς, ὅτι χρώμεθα τῷ τῆς γνώμης ὀνόματι. καὶ δῆλον ἐκ τοῦ λέγειν, εὐγνώμονα εἶναι καὶ γνώμην ἔχειν τὸν ἄνθρωπον περὶ τοῦδε τοῦ πράγματος. οὐ γὰρ ἂν οὕτω τὸ τῆς γνώμης ὄνομα κενὸν ἐφέρετο τῶν ἀνθρώπων τοῖς στόμασιν, εἰ μὴ ἦν τι καὶ πρᾶγμα, ᾧ ἐτέθη τὸ ὄνομα, ὥστε τὸ εἶναι τὴν γνώμην ἐκ τῆς κοινῆς χρήσεως τοῦ ὀνόματος δείκνυται. ἀποδίδωσι δὲ καὶ τὸ τί ἦν εἶναι, ἐπιφέρων εὐθὺς ὅτι ἡ τοὐ ἐπιεικοῦς κρίσις ὀρθή. τῷ μὲν γὰρ γένει κρίσις καὶ ἡ γνώμη καὶ ἡ σύνεσις. ἐπεὶ δὲ ἡ κρίσις κρίνοντος κρίσις, δεῖ ἐν τῷ ὅρῳ παραλαμβάνεσθαι καὶ τὸν κρίνοντα, ἵν’ εἴη ἐκ τούτου δῆλον, τί διαφέρει γνώμη συνέσεως. ὁ γὰρ συνετὸς ἧ συνετὸς οὐ κρίνει κατὰ τὴν ἐπιείκειαν ἀλλὰ κατὰ τὴν σύνεσιν. ἡ δὲ σύνεσις ἦν ἡ κατανόησις τῆς ἐνεργείας καὶ τοὐ τέλους τῆς φρονήσεως, ὥστε τό τε ἀποβὰν καταλαμβάνειν ὅτι ἐπαινετόν, καὶ τὸν τρόπον δι’ οὗ κατώρθωται, ὅτι ἀξίως τοῦ τέλους καὶ οἰκείως ἐπιτετήδευται. τὸ ὀρθῆ δὲ ἀντὶ τοῦ ἀληθὴς εἴρηται. ἐνδέχεται γὰρ τὸν ἐπιεικῆ πλανηθέντα ποτὲ περὶ τὴν τοῦ πράγματος ὕπαρξιν οὐκ ὀρθῶς ἀποφήνασθαι. τίς δὲ ὁ ἐπιεικὴς καὶ τίς ἡ ἐπιείκεια, εἴρηκεν ἱκανῶς ὁ φιλόσοφος ἐν τῷ πρὸ τούτου βιβλίῳ, ἐν ᾧ καὶ περὶ δικαιοσύνης ἐδίδαξε. δόξειε δ’ ἄν ἔτι ἀσαφὲς εἶναι, τί ἀλλήλων διαφέρουσι σύνεσις καὶ γνώμη κρίσεις οὖσαι καὶ ἄμφω τῶν ἐνεργειῶν καὶ τελῶν τῆς φρονήσεως. αὐτὸς μὲν γὰρ Ἀριστοτέλης εἰληφὼς τὸν ἐπιεικῆ εἰς τὸν ὁρισμὸν τῆς γνώμης καὶ τῆς φρονήσεως, καὶ πλεῖόν τι οὐ [*](1 εὐγνώμονας Β et Aristoteles: εὐγνώμονα a 9 περὶ a: παρὰ Β 15 ὅτι B: om. a 16 ante καθ’ ἢν inserendum videtur καὶ 17 ἡμᾶς Β: ἡμῖν a 24 κρίσις a: ἡ κρίσις Β 25 παραλαμβάνεσθαι B: περιαμβάνεσθαι a 31 περὶ a: παρὰ B 33 ἐν τῷ πρὸ τούτου βιβλίῳ] c. 14 p. 1137a31 sqq. 34 ἄν Β: ἂν ἴσως a 24*)

προσέθετο ἢ μόνον ὅτι ἀπέδειξεν ἐκ τῶν ἐπιφερομένων, ὅπως ἡ γνώμη [*](108v) κρίσις ἐστὶ τοῦ ἐπιεικοῦς. ἀλλ’ ἔοικεν ἡ μὲν σύνεσις τοῦτο κρίνειν μόνον ὡς ἔχει καλῶς τὸ τέλος, ὃ ἑαυτῇ προέθετο εἰς κατόρθωσιν καὶ ὅτι ὀρθῶς καὶ προσφυῶς ὁ πρὸς αὐτὴν τρόπος ἐπιτετήδευται καὶ ὅτι ὀρθὴ καὶ ἡ πρὸς τὸ τέλος ἐπιταγή. ἡ δ’ ἐπιείκεια οὐχ ἁπλῶς τοῖς τῆς φρονήσεως ἐνεργήμασιν ἐπιφέρεται, ἀλλ’ ὅταν ἀμφιβολία τις πρόσεστιν, εἰ τέλειον ἔχει τὸ εὖ ἢ οὕ, τουτέστιν εἴ #x003E; αὐτοῦ λείπεται, οἷον ὡς ἐπὶ τοῦ στρατηγοῦ, ὃς πολεμίων ἐπελθόντων τῇ πόλει καὶ τῶν ἐν αὐτῇ μαχητῶν ἐπεφιόντων μὲν ἐκείνοις, μὴ καρτερούντων δὲ πρὸς τὴν ἀντιμάχησιν ἀλλὰ τῷ θάρρει τῶν πολιτῶν τῆς πόλεως ἐνδιδόντων καὶ τῆς σφῶν σωτηρίας αὐτῶν ἀντιποιουμένων ἐντός, εἶτα καθελόντος τὰ τείχη καὶ τούτῳ τῷ τρόπῳ τοῦ ἀντικειμένου καταναγκάσαντος ἐνστῆναι γενναίως πρὸς τοὺς ἐχθροὺς καὶ τελείως αὐτοὺς ἀποτρέψασθαι. ἐν γὰρ τούτῳ ὁ ἐπιεικὴς κατηγορου- μένου τοῦ στρατηγοῦ, ὅτι τὰ τείχη κατήρειψε, κρινεῖ ἄν αὐτόν, ὡς ἀναγκαίως τοῦτο πεποίηκεν, ὡς μὴ ὂν δυνατὸν ἄλλως περιλαβόντας <τοὺς> ἀποτρέψασθαι, εἰ μὴ τὴν πρόφασιν τῆς δειλίας ἀνεῖλε τοῦ μαχίμου τῶν πολιτῶν. ἐν τοῖς τοιούτοις δὴ ἡ κατὰ τὴν ἐπιείκειαν ἕξις τῆς ψυχῆς ἀναφαίνεται, συγγνωμονικῶς διατιθεμένη πρὸς τὰ δοκοῦντα συμπίπτειν ἀβούλητα ἐν ταῖς τῶν αἱρετῶν τελῶν κατορθώσεσι, τῆς συνέσεως μηδὲν τοιοῦτον ἐχούσης ἀλλὰ μόνον κρινούσης τὰ καθαρῶς παρὰ τῆς φρονήσεως κατορθούμενα. καὶ δόξειεν ἄν ἡ γνώμη καὶ ἡ συγγνώμη συνῃρημένη τις εἶναι καὶ σύνθετος, καταλαμβάνουσα μὲν καὶ ἅπερ ἡ φρόνησις ἀπειργάσατο καὶ ἐπαινοῦσα μὲν καὶ τὰ κατορθώματα, συγκαταβαίνουσα δὲ καὶ τοῖς ἐξ ἀνάγκης τινὸς συμβαίνουσιν ἐλαττώμασι. καλῶς δὲ καὶ ἁρμοδίως καὶ ἡ τάξις ἔχει τῆς τῶν ἕξεων τουτωνὶ παραδόσεως, λέγω δὴ φρονήσεως εὐβουλίας συνέσεως καὶ γνώμης. ἡ μὲν γὰρ φρόνησις τῶν πραγμάτων προέστηκε καὶ τοὺς ἀγῶνας τοὺς περὶ ταῦτα καθυποδύεται, ἡ δὲ εὐβουλία ὥσπερ τις συνεργός ἐστιν αὐτῆς καὶ συνέριθος, ἡ δὲ σύνεσις καὶ ἡ γνώμη ὥσπερ τινές εἰσι θεωροί, τὰ γινόμενα κρίνουσαι καὶ πραττόμενα, ἡ μὲν ἀπλῶς ὡς καταλαμβάνουσα, ἡ δὲ καί τι τοῖς λαμβανομένοις ἐπάγουσα καὶ εἰς κρεῖττον ἐκ τοῦ χείρονος μεταφέρουσα τὰ παρὰ τῶν φιλαιτίων διασυρόμενα.

[*](p. 1143a21)

Σημεῖον δέ· τὸν γὰρ ἐπιεικῆ μάλιστά φαμεν εἶναι ὤ συγγνωμονικόν, καὶ ἐπιεικὲς τὸ ἔχειν περὶ ἔνια συγγνώμην. ἡ δὲ συγγνώμη γνώμη ἐστὶ τοῦ ἐπιεικοῦς. ὀρθὴ δὲ ἡ τοῦ ἀληθοῦς.

Ἡ μὲν γνώμη ἁπλοῦν, ἡ δὲ συγγνώμη σύνθετον, ὅσον κατὰ τὴν φωπροέθετο [*](3 Β: προσέθετο a ὅτι Β: τὸ a 7 οὔ τουτέστιν Β: κατά τι a εἴ τι ιinserui 10 τῶν πολιτῶν Β: om. a 11 καθελόντος Β: καθελόντα a 12 τοῦ ἀντικειμένου Β: τὸν ἀντικείμενον a 15 περιλαβόντας τοὺς scripsi: περιλαβόντων Β: προσλαβόντα τοὺς a 16 ἀνεῖλε scripsi: ἀνέλη Β: ἀνέλοι a 19 αἱρετῶν Β: ἀρετῶν a 23 ἐπαινοῦσα Β: ἐπινοοῦσα a 34 ἐστι Β: ἐστὶ κριτικὴ a et Aristoteles ἐπιεικοῦς. ὁρτὴ Β et Arist. cod. K b: ἐπιεικοῦς ὀρθή. ὀρθὴ a et Arist. vulg.)

νῆν· ἁπλουστέρα γὰρ ἡ γνώμης φωνὴ τῆς συγγνώμης. λαμβάνει οὖν τὸ [*](108v) σύνθετον πρὸς τὴν δεῖξιν τοῦ ἁπλοῦ, διότι καὶ σαφέστερα πρὸς ἡμᾶς τῶν ἁπλῶν τὰ σύνθετα, εἰ καὶ κατὰ τὴν φύσιν ἔχει ἀνάπαλιν. ὅτι γὰρ τοῦ ἐπιεικοῦς κρίσις ἡ γνώμη ἐστί, δῆλον ἐκ τῆς κοινῆς ὑπολήψεως. φαμὲν [*](109r) μὲν εἶναι συγγνωμονικὸν τὸν ἐπιεικῆ καὶ ἐπιεικῆ διάθεσιν ἐν ἀνθρώπου ψυχῇ τὸ ἔχειν περὶ ἕκαστα συγγνώμην τῶν πραττομένων, πραττομένων μὲν ὑπὸ ἑτέρων ἀνθρώπων φρονίμων, κρινομένων δὲ ὑπὸ τῶν ἐπιεικῶν, καὶ τυγχανόντων συγγνώμης, ἔνθαπερ δοκεῖ αὐτοῖς τι προσάπτεσθαι αἰτιάσεως παρέχον πρόφασιν τοῖς τῶν ἀνθώπων μὴ ἐπιεικέσι. τινὰ δὲ τῶν ἀντιγράφων ἀντὶ τοῦ περὶ ἕκαστα περὶ ἔνια ἔχουσι. καὶ ἔοικεν εἶναι ἡ δευτέρα αὕτη προσφυεστέρα γραφή, ὅτι μηδὲ περὶ πάντων ὁ ἐπιεικὴς τὴν κρίσιν ποιεῖται καὶ τὸ ἑαυτοῦ συγγνωμονικὸν ἐπιδείκνυται ἀλλὰ περὶ ἐκείνων μόνων, ὅσα ἔχει τῇ τοῦ δέοντος ἀποφάσει καί τι ἐπιμεμιγμένον, ᾧ τις αἰτίασις παρεισφέρεται. ἐπιφέρει δὲ ἀναγκαίως καὶ τὸν ὁρισμὸν τῆς συγγνώμης, συγγνώμην εἶναι φάσκων γνώμην κριτικὴν τοῦ ἐπιεικοῦς ἀρθήν. ὁ γὰρ ἐπιεικὴς διὰ τὸ καθόλου κεῖσθαι τοὺς νόμους καὶ μὴ δύνασθαι τὸν νομοθέτην ἐν τῷ νομοθετεῖν πάντα ἐπεξέρχεσθαι τὰ καθ’ ἕκαστα καὶ ἃ συμβαίνειν εἴωθεν ἐν τοῖς πράττουσι καὶ τοῖς πράγμασιν, ἐντυγχάνει πολλάκις τισὶ συμβαίνουσιν, ἃ οὐ χρὴ οὕτως ἐκπεραίνειν, ὡς τὸ καθόλου διαλαμβάνει, ἀλλ’ ἐλαττοῦν ἐνίοτε τὰ παρὰ τοῦ νομοθέτου ἀποφαινόμενα, ὃ δὴ γνώμης καὶ συγγνώμης ἐστίν. ὀρθῶς οὗν κρίνων περὶ τῶν τοιούτων ὁ ἐπιεικὴς ἐλαττοῖ τὸ δίκαιον, ὃ ὁ νομοθέτης διώρισε καθόλου ἀποφινόμενος, καὶ διὰ τοῦτο γνώμην ἔχειν καὶ συγγινώσκειν τοῖς ἁμαρτάνουσι λέγεται, οἷον εἰ νόμος εἴη τυχόν, φόνῳ ὑποκεῖσθαι τὸν τὸν ἴδιον πατέρα τυπτήσαντα, ἐτύπτησέ τις τὸν πατέρα συναντήσας νυκτός, κλέπτην εἶναι δοκῶν τὸν συναντηθέντα ἐπιβάντα τῆς οἰκίας, περὶ τοῦ τοιούτου ὁ νομοθέτης οὐδὲν προσέθετο περὶ πατραλοίου διοριζόμενος· ἐλαττώσει τοιγαροῦν τὸ δίκαιον ὁ ἐπιεικὴς καὶ οὐκ ἐάσει ἀναιρεθῆναι τὸν τυπτήσαντα τὸν πατέρα αὐτοῦ, ὅτι κατὰ ἄγνοιαν ἥμαρτεν. δεῖ δὲ μὴ λανθάνειν, ὅτι ἡ μὲν συγγνώμη ἐπὶ τῶν ἐπιεικευομένων μόνων λέγεσθαι εἴωθεν, ὡς εἴρηται ἡ δὲ γνώμη λέγεται μὲν καὶ ἐπὶ τούτων, λέγεται δὲ ὁμωνύμως καὶ ἐφ’ ἑτέρων πολλῶν, οἷον ἐπὶ τῆς κατὰ θέλησιν εἰδήσεως, ὡς εἴ τινος οἰκέτου πεπραχότος τι ἄτοπον ἐξετάζομεν, εἰ μετὰ γνώμης τοῦ δεσπότου τοῦτο πέπραχε, λέγομεν γνώμην καὶ τὴν ἑκάστου τῶν ἐν τῷ αὐτῷ βουλευτῶν περί τινος τῶν βουλευμάτων ἀρέσκειαν. ὅθεν καὶ ἀπαιτοῦμεν ἕκαστον τούτων ἐπὶ τῶν ἀμφισβητουμένων πραγμάτων τὴν ἑαυτοῦ γνώμην εἰς μέσον εἰσενεγκεῖν, ὡς ἐπὶ τοῦ διὰ βουλῆς ἀγομένου πράγματος ἐν τῷ τινι ἀρεσκομένψ. καὶ ἐπὶ ἄλλων πολλῶν ἔστιν εὑρεῖν λαμβανόμενον τὸ ὄνομα τὴν γνώμην. ἡ δὲ σύν πρόθεσις ἔοικε τῇ γνώμῃ συντίθεσθαι ἐπὶ μόνων τῶν οἰ·κονομουμένων κατ’ ἐπιείκειαν, ὡς τοῦ ἐπιεικοῦς τῷ κρινομένῳ συγκαταγνώμης [*](1 B: γνώμη a 17 ἐπεξέρχεσθαι Β: ὑπεξέρχεσθαι a 20 διαλαμβάνει Β: διαλαμβάνειν a 24 τὸν τόν Β: τὸν a 26 τοῦ τοιούτου Β: τούτου a 37 ἐπὶ Β: περὶ a βουλῆς Β: βουλὴν a) βαίνοντος καὶ ὥσπερ σὺν αὐτῷ γινώσκοντος, ὅτι οὐ κατὰ τὴν τοῦ νομοθέτου [*](109r) ἀπόφασιν τὸ παρ’ αὐτοῦ γενόμενον καὶ ὡς ἔγκλημα δοκοῦν πέπρα- κται. διὸ δεῖν ἢ παντελῶς αὐτῷ ἀφεθῆναι τὸ ἔγκλημα ἢ μετρίαν τινὰ ἐπενεχθῆναι μετέλευσιν. οὕτω γάρ φαμεν καὶ συμπάθειαν καὶ συγχώρησιν, ὡς αὐτῷ πταίσαντι πάσχοντός τι τοῦ κρίνοντος καὶ χωροῦντος σὺν αὐτῷ, τὸ μὲν διὰ τὸν οἶκτον, τὸ δὲ διὰ τὴν τῆς μετριότητος συγκατάβασιν.

[*](p. 1143a25)

εἰσὶ δὲ πᾶσαι αἱ ἕξεις εὐλόγως εἰς ταὐτὸ τείνουσαι. λέγομεν γὰρ γνώμην καὶ φρόνησιν καὶ σύνεσιν καὶ νοῦν ἐπὶ τοὺς αὐτοὺς ἐπιφέροντες γνώμην γνώμην ἔχειν καὶ νοῦν ἤδη καὶ φρο- νίμους καὶ συνετούς· πᾶσαι γὰρ αἱ δυνάμεις αὗται τῶν ἐσχάτων καὶ τῶν καθ’ ἕκαστα.

Περὶ φρονήσεως καὶ συνέσεως, ἔτι δὲ γνώμης καὶ συγγνώμης εἰπὼν τί ἀλλήλων διαφέρουσιν, ἐπεὶ ὡς κοινωνούσας ἀλλήλαις ταύτας ἀλλήλων διέστησε, τὰς διαφορὰς αὐτῶν παραδούς, λέγει νῦν καὶ τί αὐταῖς τὸ κοινόν, καθὸ συνερχομένας αὐτὰς εἰς ταὐτὸν ἔδειξεν ἀλλήλων διαφερούσας, καὶ δείκνυσιν ὅτι τῷ ὑποκειμένῳ εἰσὶν αἱ αὐταί, ἐν ᾧ θεωροῦντι ὡς κατηγορούμεναι αὐτοῦ. τοῦτο γάρ ἐστι τὸ εἰς ταὐτὸ τείνουσαι. τὴν γὰρ γνώμην, φησί, καὶ τὴν φρόνησιν καὶ τὴν σύνεσιν καὶ τὸν νοῦν ἐπὶ τοὺς αὐτοὺς ἀνθρώπους φέρομεν· νοῦν δὲ λέγει ἐνταῦθα τὸν πρακτικόν. ὁ γὰρ περὶ τὰ καθ’ ἕκαστα νοῦς ὁ πρακτικός ἐστιν, ὃς καὶ λογισμὸς λέγεται, ὡς λογίζων καὶ μετρῶν τῶν πραττομένων ἕκαστον. ὁ γοῦν φρόνιμος ὡς δι- ευθετῶν καὶ ἀπευθύνων πρὸς τὸ τέλος αὐτὰ φρόνιμος λέγεται, ὡς δὲ κρίνων, ὅτι καλῶς ἀπηυθύνθη, καὶ ὡς ἔδει τοῦ τέλους ἐφίκετο, συνετὸς καὶ εὐσύνετος ὀνομάζεται, ὡς δὲ κατὰ τὸ ἁρμόδιον τοῖς ὑποκειμένοις προσώποις καὶ πράγμασιν, αἰτίαις τε καὶ τρόποις τὰς κρίσεις ποιούμενος, εὐ- γνώμων ῥηθήσεται. διὰ τοῦτο τὸν αὐτὸν καὶ φρόνησιν ἔχειν, ἤτοι νοῦν πρακτικόν, καὶ σύνεσιν καὶ γνώμην λέγομεν, ὡς κατ’ αὐτὰς ἐνεργούμενον περὶ τὰ πραττόμενα τὸ δὲ ἤδη προσέθηκε τῷ νοῦν ἔχειν, νοῦν ἔχειν ἤδη εἰπών, δηλονότι μετὰ τὴν τῶν πραγμάτων πολυπειρίαν ὁ περὶ τὰ πρακτὰ νοῦς τῇ ψυχῇ περιγίνεται, καὶ ἤδη νοῦν ἔχειν λέγεται ὁ πολλὰ ἰδὼν καὶ παθὼν καὶ διὰ μακροῦ χρόνου τοῦτον δεξάμενος. ἐπιφέρει δὲ καὶ τὴν αἰτίαν δι’ ἣν αἱ δυνάμεις αὗται ἐπὶ τῶν αὐτῶν λέγονται. διότι γάρ, φησίν, αὗται πᾶσαι τῶν ἐσχάτων εἰσὶ καὶ τῶν καθ’ ἕκαστα, τὰ αὐτὰ λέγων ἐκ παραλλήλου ἔσχατα καὶ καθ’ ἕκαστα, περὶ ἃ καὶ ὁ φρόνιμος καὶ πρακτικὸν ἔχων νοῦν καταγίνεται. δυνάμεις δὲ ἐνταῦθα ἔφη ἃς [*](9 καἰ φρόνησιν καὶ σύνεσιν Β: καὶ σύνεσιν καὶ φρόνησιν a et Aristoteles 11 ἐσχάτων Β: ἐσχάτων εἰσὶ a et Aristoteles 12 ἕκαστα Ba et Arist. cod. Mb: ἕκαστον Arist. vulg. 18 ταὐτὸ Β: αὐτὸ a 22. 23 διευθετῶν Vat. 1622: διαθετῶν Ba 24 ἐφίκετο scripsi: ἐφίκοιτο Ba 28 ἐνεργούμενον a: ἐνεργούμενα Β 33 τῶν αὐ- τῶν λέγονται Β: τὸν αὐτὸν λέγεται a διότι Β: διό a)

προλαβὼν ἕξεις εἴρηκε, κατὰ τὸ δεύτερον δηλονότι σημαινόμενον τῆς δυνάμεως, [*](109r) ἥτις οὕτω πρὸς τὴν προχείρισιν ὀνομάζεται. |

[*](p. 1143a29)

Καὶ ἐν μὲν τῷ κριτικὸς εἶναι περὶ ὧν ὁ φρόνιμος, [*](109v) τῶν ἀγαθῶν ἀπάντων εἰσὶν ἐν τῷ πρὸς ἄλλον.

Περὶ τῆς διαφορᾶς καὶ πάλιν ὑπομιμνήσκει τῆς συνέσεως καὶ γνώμης πρὸς τὴν φρόνησιν, ὅτι τῷ χρόνῳ ἐκείνης διαφέρουσιν. ἴσασι μὲν γὰρ τὰ αὐτὰ καὶ περὶ τὰ αὐτὰ καταγίνεται. ταῦτα δέ εἰσι τὰ ἐφ’ ἡμῖν καὶ πρακτὰ καὶ καθ’ ἕκαστα, περὶ ὧν βουλευόμεθα καὶ πραγματευόμεθα. ἀλλ’ ὁ μὲν φρόνιμος μέτεισι πρότερον ταῦτα κατὰ τὸν προσήκοντα τρό- πον τῶν τελῶν ἐφικνούμενος, μετὰ ταῦτα δ’ ὁ ἐπιεικὴς κρίνει ταῦτα, συνέσει μὲν χρώμενος ὡς καταλαμβάνων αὐτά· μετ’ εὐγνωμοσύνης δὲ ἢ καὶ συγγνώμης ἐνίοτε, ἐς ὕστερον κρίνων αὐτὰ κατὰ τὸ τοῖς ὑποκειμένοις ἁρμόδιον, καθὰ καὶ πρότερον εἴρηται. κοινὴ γὰρ ἡ ἐπιείκεια, καὶ τὰ παρὰ τῆς ἐπιεικείας κρινόμενα πάντων ἐστὶ τῶν ἀγαθῶν τῶν παρὰ τοῦ φρονίμου κατορθουμένων, πρὸς ἄλλον τοῦ ἐπιεικοῦς τὴν οἰκείαν ἐνδεικνυμένου ἐνέργειαν. ἃ γὰρ ἕτερος ἐκ φρονήσεως κατορθοῖ, ταῦθ’ ὁ ἐπιεικὴς κρίνει ὀρθῶς, γνώμῃ χρώμενος καὶ συγγνώμῃ. τὰ γὰρ αὐτά εἰσιν ὑποκείμενα, ὡς προείρηται, τῷ τε φρονίμῳ καὶ ἐπιεικεῖ. ἀλλ’ ὁ μὲν φρόνιμος ὡς αὐτὸς ἐνεργῶν καὶ κατορθῶν ἔχει πρὸς αὐτά, ὁ δὲ ἐπιεικὴς ὡς ἄλλου ἐνεργήσαντος αὐτ.ὸς κρίνων μετὰ γνώμης τε καὶ συγγνώμης. οὐδὲν δὲ καινόν, εἰ εἰς ταὐτὸν ἄγομεν γνώμην τε καὶ συγγνώμην, ὅτι ταὐτὸν αἱ φωναὶ αὗται δύνανται, κἂν ἡ μὲν ἁπλὴ τῶν φωνῶν ὑπάρχῃ, ἡ δὲ σύνθετος, ὃ καὶ πρότερον ἐπὶ τῆς συνέσεως καὶ εὐσυνεσίας ὁ Ἀριστοτέλης πεποίηκεν.

[*](p. 1143a32)

Ἔστι δὲ τῶν καθ’ ἕκαστα καὶ τῶν ἐσχάτων ἁπάντων τὰ πρακτά· καὶ γὰρ τὸν φρόνιμον δεῖ γινώσκειν κειν’ αὐτά, καὶ ἡ σύνεσις καὶ ἡ γνώμη περὶ τὰ πρακτά.

Ἐκεῖνα, φησί, πράττομεν, ἅ εἰσι πάντων ἔσχατα καὶ καθ’ ἕκαστα. περὶ γὰρ τῶν καθόλου οὔτε βουλεύεταί τις οὔτε πράττειν αὐτὰ ἐπιχειρεῖ, ἀλλ’ ὅσα ἐφ’ ἡμῖν ἐστι, περὶ αὐτῶν βουλευόμεθα καὶ περὶ ἐκεῖνα τὰς πράξεις ἐνδεικνύμεθα, ἅ εἰσιν ἐνδεχόμενα καὶ καθ’ ἕκαστα καὶ χρόνου τοῦ μέλλοντος. τίς γὰρ ἄν καὶ βουλεύσαιτο πώποτε περὶ τῶν καθόλου ἢ περὶ τῶν ἀναγκαίων ἢ περὶ τῶν παρελθόντων ἢ περὶ τῶν ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ ἐνδεχομένων ἢ ὡς ἐπ’ ἔλαττον, οἷον περὶ τῶν ὡρῶν τοῦ ἔτους ἢ [*](5 εἰσὶν Β cf. Arist. cod. O b: ἐστὶν a et Arist. vulg. 14 παρὰ a: περὶ B 17 ταῦθ’ ἁ B: ταῦτ’ a 20 αὐτὸς Β: αὐτὰ a 26 ἁπάντων Ba: πάντων Arist. codil. L b O b: πάντα Arist. vulg. 29 πράττομεν Β: πραττόμενα a)

περὶ τοῦ τὸ ἐσόμενον παιδίον πενταδάκτυλον γενέσθαι ἢ έξαδάκτυλον; τὰ [*](109v) μὲν γὰρ ἀναγκαῖα καὶ ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ θείας προνοίας ἔργα ἢ φύσεως, ὕσεως, ἣν καὶ αὐτὴν ἡ πρόνοια τῆς γενέσεως προεστήσατο, τὰ δ’ ἐπ’ ἔλαττον τύχης ἴσως ἢ αὐτομάτου· προαιρέσεως δὲ τούτων οὐδὲν οὐδὲ ἐφ’ ἡμῖν· τὰ δὲ παρελθόντα ἤδη γέγονε καὶ οὐκ ἔστι. καὶ τίς ἄν εἴη τοσοῦτον μάταιος, ὥστε ματαίως περὶ τῶν μὴ ὄντων βουλεύεσθαι; ἀλλὰ καὶ περὶ τῶν ὄν· τῶν ὡς ἐσομένων βουλεύεσθαι διάκενόν τε καὶ τοῦ φρονοῦντος ἀνοίκειον, εἰ μή τις ἴσως μενόντων τῶν γεγονότων μετὰ τὴν γένεσιν, πῶς εἰς τὸ ἑξῆς διαμενοῦσι βουλεύσεται. καὶ τοῦτο πάλιν περὶ τοῦ ἑξῆς ἐστι βουλεύεσθαι καὶ τοῦ μέλλοντος, καὶ ὁ φρόνιμος δὲ διὰ τοῦτο γινώσκει αὐτά, διὰ τὸ ἐν πείρᾳ γεγονέναι πολλῶν καὶ κτήσασθαι ὄμμα καὶ νοῦν περὶ τὰ καθ’ ἕκαστα, διορατικὸν ὑπάρχοντα καὶ τοῦ μέλλοντος. περὶ τὰ αὐτὰ δὲ καὶ ἡ σύνεσις καὶ ἡ γνώμη τῷ φρονίμῳ εἰσὶ καὶ περὶ τούτων ποιοῦντι τὰς κρίσεις, διότι καὶ τούτων ἑκατέρα ἐκ τῆς τῶν καθ’ ἕκαστα πολυπειρίας προσγίνεται.

[*](p. 1143a35)

ταῦτα δ’ ἔσχατα. καὶ ὁ νοῦς τῶν ἐσχάτων ἐπ’ ἀμφότερα. καὶ γὰρ τῶν πρώτων ὅρων καὶ τῶν ἐσχάτων νοῦς ἐστι καὶ οὐ λόγος, ὁ μὲν κατὰ τὰς ἀποδείξεις τῶν ἀκινήτων ὅρων καὶ πρώτων, ὁ δ’ ἐν ταῖς πρακτικαῖς τοῦ ἐσχάτου καὶ ἐνδεχομένου καὶ τῆς ἑτέρας προτάσεως. ἀρχαὶ γὰρ τοῦ οὗ ἕνεκα αὗται· ἐκ τῶν καθ’ ἕκαστα γὰρ τὸ καθόλου. τούτων οὖν δεῖ ἔχειν αἴσθησιν, αὕτη δ’ ἐστὶ νοῦς.

Τὸν βουλόμενον εἰδέναι τι γνωστὸν ἔχον ἀρχάς, ἀναγκαῖον γνῶναι τὰς ἀρχὰς τοῦ γνωστοῦ, ὡς μὴ ἐνὸν ἄλλως αὐτῷ τὴν γνῶσιν ἱκέσθαι τοῦ προκειμένου, εἰ μὴ πρότερον τὰς ἀρχὰς αὐτοῦ ἐπιγνώσεται, καθὼς καὶ αὐτὸς Ἀριστοτέλης ἔφη τῆς περὶ τῶν Φυσικῶν ἀρχῶν πραγματείας ἀρχόμενος, οὑτωσὶ λέγων ‘‘ἐπειδὴ τὸ εἰδέναι καὶ τὸ ἐπίστασθαι συμβαίνει περὶ πάσας τὰς μεθόδους, ὧν εἰσιν ἀρχαὶ καὶ αἴτια ἢ στοιχεῖα, ἐκ τοῦ ταῦτα γνωρίζειν (τότε γὰρ οἰόμεθα γινώσκειν ἕκαστον, ὅταν τὰ αἴτια γνωρίζωμεν τὰ πρῶτα καὶ τὰς ἀρχὰς τὰς πρώτας καὶ μέχρι τῶν στοιχείων), δῆλον ὅτι καὶ τῆς περὶ φύσεως ἐπιστήμης πειρατέον πρῶτον διορίσασθαι τὰς ἀρχάς”. ἐπεὶ οὖν διττὸς ὁ νοῦς, ὁ μὲν περὶ τὰ καθόλου καταγινόμενος, ὁ δὲ περὶ τὰ καθ’ ἕκαστα, καὶ ὁ μὲν περὶ <τὰ> καθόλου ἐστί, καθ’ αἱ ἐπιστῆμαι ἡμῖν παραγίνονται, ὃς καὶ θεωρητικὸς ὀνομάζεται, ὁ δὲ περὶ 35 τὰ καθ’ ἕκαστα καὶ πρακτά, ὃς καὶ πρακτικὸς λέγεται, εἰσὶ δὲ ἀρχαὶ τῶν [*](9 βουλεύσεται Β: βουλεύεται a 13 ποιοῦντι a: ποιοῦνται Β 18 ὁ μὲν Ba et Arist. codtl. Lb Ob: καὶ ὁ μὲν Arist. vulg. 20 τοῦ Β et Aristoteles: τῆς a 22 δεῖ ἔχειν Ba et Arist. cod. Mb: ἔχειν δεῖ Arist. vulg. 28 ἢ αἰτία Β: καὶ αἴτια a et Aristoteles 29 γνωρίζωμεν Ba: γνωρίσωμεν Aristoteles 31 πρῶτον διορίσασθαι Ba et Arist. cod. F: διορίσασθαι πρῶτον Arist. vulg. 31. 32 τὰς ἀρχάς Ba: τὰ περὶ τὰς ἀρχάς Arist. vulg. 33 τὰ καθόλου a: καθόλου Β)

καὶ τὴν κατόρθωσιν τῶν πρακτῶν, προτίθεται νῦν περὶ τούτων εἰπεῖν, ποία τε δύναμίς ἐστιν ἡ ταῦτα καταλαμβάνουσα καὶ πῶς αὐτῶν ἡ κατάληψις γίνεται. ταῦτα δ’ ἔσχατά φησιν, ἤτοι τὰ πρακτὰ ἢ αἱ ἀρχαὶ τοῦ πρακτικοῦ νοῦ, ἔσχατα λέγων τὰ καθ’ ἕκαστα. ἀπὸ γὰρ τῶν καθόλου ἀρχόμενοι καὶ ἐπὶ τὰ ἑξῆς προοδεύοντες καταντῶμεν εἰς τὰ καθ’ ἕκαστα, περαιτέρω προβῆναι μὴ ἔχοντες. οὐ γὰρ ἂν ἦσαν ἔσχατα, εἰ καὶ μετ’ αὐτὰ πάλιν ἕτερα ἐφευρίσκοντο. λέγει δὲ ὅτι καὶ ὁ νοῦς τῶν ἐσχάτων ἐφ’ ἑκάτερα, ἔσχατα ὀνομάζων νῦν τὰς θεωρητικὰς ἀρχὰς καὶ [*](110r) πρακτικάς. ἐπεὶ γὰρ τὰ μὲν τῇ φύσει πρότερα ἡμῖν ὕστερα ἐν τοῖς γινωσκομένοις ἐστίν, τὰ δὲ ἡμῖν πρότερα τῇ φύσει ὕστερα, ἀπὸ μὲν τῶν ἡμῖν προτέρων ἀρχόμενοι κἀπὶ τὰ φύσει ἀρχοειδέστερα, ἃ καὶ ἀρχαί εἰσι τῶν ἐπιστημῶν καὶ τῶν ἀποδείξεων ἀναπόδεικτοι, ἀπὸ δὲ τῶν φύσει προτέρων ἀρχόμενοι καὶ προιόντες ἐπὶ τὰ ἑξῆς καταντῶμεν εἰς ἔσχατα τὰ ἡμῖν πρότερα, ἃ καὶ ἀρχὶ τῶν πράξεων εἰσι καὶ τῶν περὶ τὰ πρακτὰ μεταχειρίσεων, ὡς εἶναι ἀρχὰς καὶ ἔσχατα ἑκατέρωθεν καὶ λέγεσθαι τὰ αὐτὰ κατ’ ἄλλο καὶ ἄλλο ἀρχὰς καὶ ἔσχατα, τὰ μὲν δηλονότι πρὸς τὴν φύσιν, τὰ δὲ πρὸς ἡμάς. λέγει οὖν ὅτι ὁ νοῦς τῶν ἐσχάτων ἐπ’ ἀμφότερα, ἐπί τε τὰ φύσει καὶ τὰ ἐφ’ ἡμῖν πρῶτα καὶ ἔσχατα. καὶ γὰρ τῶν πρώτων ὅρων καὶ τῶν ἐσχάτων νοῦς ἐστι καὶ οὐ λόγος. πρώτους καὶ ἐσχάτους ὅρους φησὶ τοὺς πρὸς τὴν φύσιν οὕτως ἔχοντας, οὐ πρὸς ἡμᾶς, ὡς πρώτων καὶ ἐσχάτων κυρίως ὀφειλόντων λέγεσθαι τῶν πρὸς τὴν φύσιν ἐχόντων οὕτως, εἰ καὶ πρὸς ἡμᾶς ἄλλως ἔχουσι, διὰ τὸ εἶναι ἡμῖν ἐξ ἀρχῆς τὰ τῇ αἰσθήσει εὐδηλότερα πρότερα. λέγει οὖν ὅτι τῶν ἐσχάτων ἐφ’ ἑκάτερα νοῦς ἐστι καὶ οὐ λόγος γνωστικός, νοῦν ὀνομάζων τὴν ἀμέσως γινώσκουσαν δύναμιν, λόγον δὲ τὴν διὰ μέσου καὶ συλλογιστικῶς, ἥ ἐστιν ἡ διάνοια. νοῦν δέ φησι τὸν αὐτὸν μὲν τῇ οὐσίᾳ, ἕτερον δὲ καὶ ἕτερον τῇ ἐνεργείᾳ. ὁ γὰρ ἐν ἡμῖν νοῦς, ἑαυτὸν μὲν θεωρῶν καὶ τὰ κατ’ αὐτὸν καὶ τὰ κρείττω, θεωρητικός ἐστι, τὰ δ’ αὐτῷ συνηρτημένα καὶ χείρονα μέτρῳ διδοὺς καὶ ῥυθμίζων καὶ πράττων, πρακτικός ἐστι καὶ ὀνομάζεται. ἐκείνως μὲν οὖν τὰς ἐπιστήμας συνίστησιν, οὕτως δὲ περὶ τὰ πρακτὰ καταγίνεται. κἀκείνως μὲν τὸ ἀληθὲς ἀνευρίσκει, ὡδὶ δὲ τὸ ἀγαθὸν κατορθοῖ. ὅρα γὰρ τί φησιν· ὁ μὲν κατὰ τὰς ἀποδείξεις τῶν ἀκινήτων ὅρων καὶ πρώτων, ὁ δ’ ἐν ταῖς πρακτικαῖς τοῦ ἐσχάτου του καὶ ἐνδεχομένου καὶ τῆς ἑτέρας προτάσεως. ἀκίνητοι ὅροι εἰσὶν αἱ πρῶται ἀρχαὶ τῶν ἐπιστημῶν, ὡς τὸ βέβαιον καὶ ἀμετάθετον οἴκοθεν ἔχοντες, ἅτε καὶ τοῦ ἐνεργείᾳ ὄντες νοῦ ἀπηχήματα τῇ ψυχῇ, καθὰ καὶ νοερὰ ἡ ψυχὴ λέγεται. λογικὴ μὲν γάρ ἐστιν, ὅτι λόγον ἔχει οἰκεῖον, ᾧ χρᾶται, καθ’ ὃν καὶ διανοεῖται καὶ συλλογίζεται, νοερὰ δέ, ὅτι [*](4 αἱ ἀρχαὶ Β: ἀρχαὶ 12 12 ἀρχόμενοι Β: ἀρχόμενος a 17 ἀρχὰς Β: ἀρχαὶ a 18. 19 ἐπ’ ἀμφότερα scripsi ex Aristotele (ubi ἐπ’ ἀμφότερον codd. LbMb): ἐστὶν ἀμφότερα Β: ἐστὶν ἀμφοτέρων a 21 οὐ Β: ὁ a 24 πρότερα Β: πρότερον a ἐσχάτων a: ἑκάστων Β) μετοχῇ τοῦ ἁπλῶς νοῦ τοὺς ὅρους ἔχει καὶ τὰς ἀρχὰς τῶν ἐπιστημῶν, [*](110r) ἀμέσως αὐτοὺς γινώσκουσα καὶ διὰ τούτων μιμουμένη τὸν νοῦν, ἀμέσοις ἐπιβολαῖς τοῖς νοητοῖς ἐπιβάλλοντα, ἐξ ὧν καὶ ὁρμώμενος τὰς ἐπιστημονικὰς περαίνει τῶν γνώσεων. ταῦτα εἰπὼν ἐπάγει καὶ περὶ τοῦ πρακτοῦ. ‘ο δ’ ἐν ταῖς x003E; τοὐ ἐσχάτου καὶ ἐνδεχομένου καὶ τῆς ἑτέρας προτάσεως. ὁ μὲν θεωρητικός, φησί, νοῦς οὕτως ἔχει, τοὺς πρώτους ὅρους λαμβάνων καὶ τὰς ἀποδείξεις ποιούμενος. ἔστι δὲ καὶ ἑτέρως νοῦς, ὁ ἐν ταῖς πρακτικαῖς θεωρούμενος ἕξεσιν, ὅς ἐστι τοῦ κυρίως ἐσχάτου καὶ ἐνδεχομένου. εἴρηται γάρ, ὅτι περὶ τὰ ἐφ’ ἡμῖν αἱ πράξεις καὶ αἱ βουλεύσεις, ἅ εἰσιν ἐνδεχόμενα, περὶ ἃ καὶ ἡ φρόνησις καὶ ἡ σύνεσις καὶ ἡ γνώμη. ἑτέραν δὲ πρότασίν φησι τὴν μερικήν. αὕτη γάρ ἐστι πρὸς τὸ καθ’ ἕκαστον, ὡς πορρωτέρω οὔσης τῆς καθολικωτέρας. καὶ τὴν μερικὴν μᾶλλον ὁ πρακτικὸς σκοπεῖ ὡς προσεχῆ τῷ καθ’ ἕκαστα. διὸ καὶ οἱ ῥήτορες πολιτικοὶ ὄντες καὶ πρακτικοὶ τὴν μερικὴν λαμβάνοντες πρότασιν περὶ τὸ συλλογίζεσθαι ἱκανῶς ἔχειν οἴονται. τὸ γὰρ ‘ὁ δεῖνα νύκτωρ πλανᾶται, κλέπτης ἄρα ἐστίν’ ἐκ μιᾶς ὢν προτάσεως λόγος τῆς μερικῆς καὶ ἐλάττονος, ἰκανῶς ἔχειν δοκεῖ τῷ εἰσάγοντι ῥήτορι. ἀρχαὶ γὰρ τοῦ οὗ ἕνεκα αὖται· ἐκ τῶν καθ’ ἕκαστα γὰρ τὸ καθόλου. περὶ τῶν μερικῶν προτάσεων τοῦτό φησιν, ὡς δέον ταύτας εἰδέναι πρὸ τῶν καθόλου καὶ δι’ αὐτῶν πρὸς ἐκείνας ἀνέρχεσθαι, καὶ οὕτω διὰ τῶν καθόλου βεβαιοτέρας τὰς μερικὰς ἀπεργάζεσθαι, ὡς καὶ Δημοσθένης συμβουλεύων Ἀθηναίοις μὴ σπένδεσθαι Φιλίππω τῷ βασιλεῖ, ἐδείκνυεν αὐτὸν ἐκ τῶν καθ’ ἕκαστα, ὧν ἔπραττεν, Ἀθηναίων ἐπίβουλον καὶ ἐχθρόν· κἀκ τούτων πρὸς τὸ καινὸν ἀνιὼν τὴν καθόλου πρότασιν ἀπεφαίνετο, λέγων “ὁ γὰρ οἷς ἄν ἐγὼ ληφθείην ταῦτα πράττων καὶ κατασκευαζόμενος, οὗτος ἐμοὶ πολεμεῖ, κἂν μήπω βάλλῃ μηδὲ τοξεύῃ“. εἰ γὰρ καὶ ὡς μερικὴ δοκεῖ κατὰ τὸ σχῆμα τῆς λέξεως ἡ πρότασις παρεισάγεσθαι, ἀλλὰ κατὰ τὴν διάνοιαν καθόλου ἐκφέρεται, ὅτι πᾶς ὁ πράττων καὶ κατασκευαζόμενος τὰ δι’ ὧν τινα λήψοιτο, οὗτος ἐκείνῳ πολεμεῖ, κἂν μή πω ἐνεργείᾳ βάλλῃ μηδὲ τοξεύῃ. τὸ δὲ ἀρχαὶ γὰρ τοῦ οὗ ἕνεκα αὗται περὶ τῶν μερικῶν καὶ ἐλαττόνων φησὶ προτάσεων, ὅτι περὶ τοῦ προκειμένου καὶ πρὸς ὃ ἡ φροντὶς τὶς καὶ ἡ σπουδὴ αἱ ἐλάττους καὶ μερικαὶ προτάσεις εἰσίν. ἐκ γὰρ τοῦ πραττομένου ὑπό τινος ὁ πολιτικὸς λαμβάνων τὴν πρόφασιν, τὸν οἰκεῖον λόγον συνίστησιν, ὡς τὸ κλέπτην εἶναι τὸν νύκτωρ πλανώμενον ἐξ αὐτοῦ τούτου τοῦ νύκτωρ πλανᾶσθαι αὐτόν. καὶ ὁ Δημοσθένης αὖθις ἐξ ὧν ὁ Φίλιππος ἔπραττε τὸ ἐχθρὸν τῶν Ἀθηναίων τὸν Φίλιππον. τούτων ἔχειν δεῖ αἴσθησιν, αὕτη δέ ἐστι νοῦς. τῶν καθ’ ἕκαστον πραττομένων δεῖ, φησίν, ἔχειν αἴσθησιν, ἤγουν λόγον, τὸν ἐν πολιτείᾳ πράττειν [*](2 μιμουμένη scripsi: μιμούμενον Β: μιμούμενος a 3 ἐπιβάλλοντα Β: ἐπιβάλλοντος a 5 πρακτικαῖς Arist.: om. Ba 12 πορρωτέρω Β: πορρωτέρας a 16 ὢν B: ὂν a 21 Δημοσθένης] κατὰ Φιλίππου Γ § 17 p. 115 26 δοκεῖ δοκῆ a 36 τούτων Β et Arist.: τοῦτον a post τούτων add. οὖν a et Arist. vulg.: om. Β et Arist. cod. 38 πολιτεία B: πόλει τι a) θέλοντα τὰ καλὰ καὶ τὰ δίκαια. αἴσθησιν γάρ φησιν ἐνταῦθα τὴν γνῶσιν [*](110r) τῶν καθ’ ἕκαστα, αὕτη δέ ἐστι νοῦς. τί τὸ διὰ τούτων τῷ Ἀριστοτέλει δηλούμενον; ὅτι δεῖ πολυπειρότατον εἶναι τὸν ἄνδρα τὸν κατὰ τὸν ὀρθὸν λόγον ἐν πόλει τι πράττειν βουλόμενον, πολλά τε ἰδεῖν πολλά τε παθεῖν, ἐπιστατικόν τε εἶναι καθ’ ἕκαστον τῶν ἐν γνώσει γινομένων αὐτῷ καὶ προσέχειν τινὸς πραττομένου ἢ γινομένου, τί ἀποβέβηκε καὶ πῶς ἄνθρωποι περὶ τὰ ἐν βίῳ πράγματα διακείμενοι, ὁποῖοι ἀποβε|βήκασιν, ἢ καὶ [*](110v) πῶς τοῖς ἀνθρώποις χρώμενοι ἢ ἔβλαψαν ἢ ὠφέλησαν, καὶ ἁπλῶς ὅσα κατὰ τὸν βίον τοῖς ἀνθρώποις ἢ ἀφ’ ἑαυτῶν ἢ ἄλλοθεν ἐπιγίνεται, καὶ οὕτω πεῖραν λαμβάνων πολλῶν ἐνεργειῶν καὶ πράξεων καὶ παθῶν, ὄμμα κτᾶται στοχαστικὸν τῶν πραγμάτων καὶ διοριστικόν, ὡς στοχάζεσθαι ὀρθῶς καὶ περὶ τῶν μελλόντων συμβήσεσθαι. τοιοῦτος γὰρ ὁ ἀληθῶς φρόνιμος καὶ οὕτως ἀποτελούμενος, ὁ δὲ ἢ μὴ πεῖραν λαβὼν ἢ πολλὰ μὲν θεώμενος, ἀπροσέκτως δὲ καὶ ἀνεπιστάτως πρὸς αὐτὰ διακείμενος ἢ καὶ ἀφυῶς ἴσως ἔχων καὶ χαύνως πρὸς τὰ γινόμενα οὐδὲν ἐκ τῶν γινομένων ἢ πραττομένων ὠφεληθήσεται ἢ ἐκ ῥᾳθυμίας ἢ ἀπειρίας ἢ ἐξ ἀφυίας σπανίζων φρονήσεως. οὐ μικρὰ δὲ πρὸς τοῦτο συντελεῖ καὶ τὰ ἐκ τῶν παλαιοτέρων ἀνδρῶν ἐν βίβλοις καὶ γραφαῖς ἐκτιθέμενα καὶ βίους καὶ πράξεις καὶ κατορθώσεις καὶ ἀποπτώσεις τῶν προβιωσάντων ἐκδιηγούμενα. κατά τι δὲ καὶ αἴσθησις καὶ νοῦς ἡ ἐκ τῶν καθ’ ἕκαστα γνῶσις λέγεται. αἴσθησις μέν, ὅτι αἰσθητικῶς ἐνεργῶν καταλαμβάνει τὰ καθ’ ἕκαστα, νοῦς δέ, ὅτι ἐφιστάνει τὸν οἰκεῖον νοῦν οἷς αἰσθάνεται προσεκτικῶς αὐτῶν ἐφαπτόμενος καὶ τῷ οἰκείῳ λόγῳ ἀναφέρων τὰ διὰ τῆς αἰσθήσεως αὐτῷ γνωριζόμενα, καὶ σκοπῶν ὅπως ἐκ τῶν αἰσθητῶν νοῦν ἑαυτῷ στήσαιτο καὶ ψυχῆς ἕξει ἐντρέχειαν ὠφελεῖν αὐτὸν ἐν καιρῷ καὶ ἑτέρους ἰσχύουσαν. ἔχει δέ τι καὶ ἀπλῶς κοινὸν νοῦς καὶ αἴσθησις, τὸ ἀμέσως ἐνεργεῖν, ὁ μὲν περὶ τὰ νοούμενα, ἡ δὲ περὶ τὰ ἐν αἰσθήσει γινόμενα· ἄλλως τε αἱ μὲν περὶ τῶν καθόλου ἀποδείξεις ἐξ ἀρχῶν ὥρμηνται τῷ θεωρητικῷ νῷ γινωσκομένων, αἵ, ὡς καὶ πρότερον εἴρηται, ἀπηχήματά εἰσι τοῦ κυρίως καὶ καθ’ ὕπαρξιν νοῦ. ὁ γὰρ ἐν ἡμῖν κατὰ μετοχὴν ἐκείνου ἐστίν, οἷον ὅταν συστῆσαι δέοι τρίγωνον ἰσόπλευρον, λαμβάνοντες ὁμολογουμένην ἀρχήν, ὅτι αἱ ἀπὸ τοῦ κέντρου τοῦ κύλλου πρὸς τὴν περιφέρειαν ἀγόμεναι εὐθεῖαι ἴσαι ἀλλήλαις εἰσί, χρώμεθα ταύταις εἰς ἀπόδειξιν τῆς τῶν πλευρῶν τοῦ τριγώνου ἰσότητος. ἐπὶ δὲ τῶν καθ’ ἕκαστα καὶ πρακτῶν ἐξ αἰσθήσεως ὁρμώμενοι καὶ τῆς γνώσεως χορηγίαν ἐκ ταύτης δεχόμενοι τῶν καθ’ ἕκαστα, ἀναφέρομεν ταῦτα τῷ πρακτικῷ νῷ, ὅς ἐστι λόγος καταγινόμενος περὶ τὰ καθ’ ἕκαστα, ὁ αὐτὸς μὲν ὢν κατ’ οὐσίαν τῷ θεωρητικῷ, διαφέρων δὲ κατ’ ἐνέργειαν, συναγόμενος ἡμῖν ἐκ τῆς τῶν καθ’ ἕκαστα γνώσεως καὶ ἀρχὰς ἑαυτῷ συνιστῶν ἀπὸ τῶν αἰσθητῶν, ὧν ἐν πολυπειρίᾳ καὶ γνώσει πολυτρόπῳ γενόμενος ἐν ἕξει τε καθίσταται καὶ φρόνησις καὶ λογισμὸς ἢ νοῦς πρακτικὸς ὀνομάζεται. καὶ τοῦτό ἐστιν ὅ [*](20 καὶ αἴσθησις Β: ἡ αἴσθησις a 29 πρότερον] p. 317,23. 377,37) φασιν ὄμμα λαμβάνειν τὸν ἐν ἡμῖν λόγον ἐξ ἀρχῶν ἐπιγινόμενον, συνισταμένων [*](110v) ἐκ τῶν καθ’ ἕκαστα καὶ καθολικὴν θεωρίαν λαμβανουσῶν. ὁ γὰρ πρακτικὸς ἀνὴρ προτεθέντος αὐτῷ τινος πρακτοῦ ζητεῖ ὁποῖον αἱρήσεται τῆς ἀντιφάσεως μόριον, ἢ κατὰ ἀντίφασιν ἔχει τὴν ἀμφιβολίαν αὐτὸ 5 τὸ προκείμενον ἢ ὁπότερον τῶν ἐναντίων προθήσεται, εἰ κατ’ ἐναντίωσιν τὸ προτεθὲν ἐξετάζοιτο, καὶ ἡ μὲν ἀρχὴ τῆς τοῦ πρακτέου εὑρέσεως ἀπὸ τοῦ αἰσθητοῦ καὶ τῆς ἐλάττονος προτάσεως γίνεται. ἄνεισι δὲ εἰς τὴν καθόλου ὡς εἰς ἀρχὴν καὶ ἀξίωμα, καὶ οὕτω συνάγεται τὸ συμπέρασμα. εἰ δέ τις βούλοιτο, ἔστω καὶ τοῦ προκειμένου παράδειγμα. ζητοῦσιν Αθηναῖοι πῶς χρὴ διακεῖσθαι πρὸς Φίλιππον, ὡς πρὸς φίλον ἢ ὡς πρὸς ἐχθρόν. ἡ ζήτησις ἐνταῦθα περὶ δύο ἐναντίων διαθέσεων, ὁποίαν τούτων ἑλέσθαι χρή. ἡ ἀρχὴ τῆς κατασκευῆς τοῦ δέοντος καὶ συμφέροντος ἐκ τῶν αἰσθητῶν καὶ καθ’ ἕκαστα. ταῦτά ἐστιν ἃ ἐργάζεται Φίλιππος, κατατρέχων χώρας πέριξ τὰς τῶν Ἀθηναίων, ἐκεῖνα πράττων ἃ τοὺς Αθηναίους λυπεῖ. ταῦτα ἐν μοίρᾳ τῆς προτάσεως τῆς ἐλάττονος τέτακται. εἶτ’ ἐκ ταύτης πρὸς τὸ καθόλου ἀνατρέχομεν λέγοντες· πᾶς ὁ τὰ πρὸς λύπην τινὸς πράττων ἐχθρὸς αὐτοῦ ἐστιν, ὁ Φίλιππος ἄρα ἐχθρὸς Ἀθηναίων ἐστίν, ὥστε δεῖ Ἀθηναίους οὐχ ὡς φίλον ἀλλ’ ὡς ἐχθρὸν ὑπολαμβάνειν τὸν Φίλιππον. ἐκ τῆς ἐνεργείας οὖν τὴν ἀρχὴν λαβόντες καὶ πρὸς τὸ καθόλου ἀνενεχθέντες ἐχθρὸν Ἀθηναίων ἀπεδείξαμεν Φίλιππον.

[*](p. 1143b6)

Διὸ καὶ φυσικὰ εἶναι δοκεῖ ταῦτα, καὶ φύσει σοφὸς μὲν οὐδείς, γνώμην δ’ ἔχει καὶ σύνεσιν καὶ νοῦν. Διότι. φησί, ἐκ τῶν καθ’ ἕκαστα ὁ πρακτικὸς νοῦς καὶ ἡ φρόνησις ἡμὶν περιγίνεται καὶ ἡ σύνεσις καὶ ἡ γνώμη, διὰ τοῦτο καὶ φυσικὰ δοκεῖ εἶναι ταῦτα. ἡ μὲν γὰρ σοφία τῶν καθόλου, διὰ τοῦτο καὶ φύσει ἡμῖν πρόσεστιν, ἀλλ’ ἐκ μαθήσεως περιγίνεται, ὡς εἶναι καὶ νέον δυνατὸν ὑπάρξαι σοφὸν ἐν γνώσει τῶν καθόλου γενόμενον καθὰ καὶ προλαβὼν ὁ φιλόσοφος εἴρηκεν. αἱ δὲ εἰρημέναι ἕξεις, ἐπεὶ ἀπὸ τῆς πολυπειρίας συνάγονται τῶν καθ’ ἕκαστα, χρόνου δεῖ αὐταῖς μακροῦ καὶ ἡλικίας τελεωτέρας, δι’ ἧς αὗται ἀνθρώποις προσγίνονται. ἐπεὶ δὲ ἐκ φύσεως ἡ ἡλικία καὶ ὁ μακρὸς τῆς ζωῆς χρόνος, δι’ ὅσου ἡ κτῆσις τῶν ἕξεων τούτων πορίζεται, διὰ τοῦτο καὶ φυσικὰ δοκοῦσι καὶ ἐκ φύσεως ἔρχεσθαι. τὸ δὲ γνώμην ἔχει καὶ σύνεσιν καὶ νοῦν, ἀπὸ κοινοῦ προσλαβὸν τὸ φύσει ἔχοι ἂν ἀποδιδομένην τοῦ λοιποῦ τὴν τοὐ ῥητοῦ σύνταξιν, ἵν εἴη οὕτω ὢν [*](1 φασιν Β: φησιν a 3 προτεθέντος Β: προτιθέντος a πρακτοῦ Β: τ πρακτῶν a 4 αὐτὸ Β: αὐτῷ a 14 τὰς πέριξ χώρας Β: τὴν πέριξ χώραν a 15 προτάσεως τῆς ἐλάττονος Β: τῆς ἐλάττονος προτάσεως a 16 ἀνατρέχομεν λέγοντες Β: ἀνατρέχοντες λέγομεν a 21 εἶναι δοκεῖ Β: δοκεῖ εἷναι a et Aristoteles 22 ἔχει Β et Arist. codd. Mb Ob: ἔχειν a et Arist. vulg. 27 προλαβών] c. 9 p. 1142a13 33 προσλαβὸν B: προσλαβὼν a)

τὸ λεγόμενον· διὸ καὶ φυσικὰ δοκεῖ ταῦτα καὶ φύσει σοφὸς μὲν οὐδείς, [*](110v) γνώμην δ’ ἔχει φύσει καὶ σύνεσιν καὶ νοῦν.

[*](p. 1143b7)

Σημεῖον δ’ ὅτι καὶ ταῖς ἡλικίαις οἰόμεθα ἀκολουθεῖν καὶ ἥδε ἡ ἡλικία νοῦν ἔχει καὶ γνώμην, ὡς τῆς φύσεως αἰτίας οὔσης.

Ὀτι δὲ φυσικὰ ταῦτα, ἐντεῦθεν σημειωσόμεθα, φησίν· οἰόμεθα γὰρ ἅπαντες ἄνθρωποι ταῖς ἡλικίαις | τὰς ἕξεις ταύτας ἀκολουθεῖν, ὡς λειπόμενον [*](111r) μὲν ἡλικίας ἄνθρωπον λείπεσθαι λέγειν αὐτὸν καὶ φρονήσεως καὶ γνώμης, εἰς ἡλικίας δὲ μέτρον ἥκοντα λέγειν ἤδη αὐτὸν νοῦν ἔχειν καὶ γνώμην, ἤτοι φρόνησιν καὶ ὀρθὴν κρίσιν ἐπιεικοῦς, ὡς τῆς φύσεως καὶ τὴν ἡλικίαν χορηγούσης αὐτῶ καὶ τὸν νοῦν καὶ τὴν γνῶσιν. ἡ γὰρ ἐκ τῆς φύσεως ἡλικία ἱκανὸν πρὸς πολυπειρίαν χορηγήσασα χρόνον παρέσχεν αὐτῷ καὶ νοῦν καὶ γνώμην προσκτήσασθαι.

[*](p. 1143b9)

Διὸ καὶ ἀρχὴ καὶ τέλος νοῦς. ἐκ τούτων γὰρ αἰ ἀποδείζεις καὶ περὶ τούτων.

Διότι, φησί νοῦ ἡμῖν δεῖ ἑκατέρωθεν καὶ θεωροῦσι καὶ πράττουσι, καὶ θεωροῦσι μὲν τὸ καθόλου νοοῦντος καὶ τῶν πρώτων καὶ ἀμέσων ἀρχῶν ὥσπερ θιγγάνοντος, πράττουσι δὲ τὰ καθ’ ἕκαστα καταλαμβάνοντος διὰ τῆς αἰσθήσεως καὶ τῇ νοερᾷ γνώσει ἑαυτοῦ περιγράφοντος, διὰ τοῦτο ἀρχὴ καὶ τέλος νοῦς, ἐκεῖ μὲν θεωρητικός, διότι καὶ τὸ τέλος ἐκεῖ γνῶσις οὐ πρᾶξις, ἐνταῦθα δὲ πρακτικός, ὅτι τὸ τέλος πρᾶξις, ἀρχὴ δ’ ὁ νοῦς, ὡς ποιητικὴ δηλονότι τῶν ἀποδείξεων καὶ ἀποτελεστική· ἐκεῖ μέν, ἵνα μόνον τὸ ἀληθὲς θεωρήσωμεν, ἐνταῦθα δέ, ἵνα καὶ τὸ πρακτέον ἑλώμεθα καὶ ἐνεργήσωμεν κατορθοῦντες ἐν πράξεσιν. ἢ ἀρχὴ καὶ τέλος ὡς πρῶτον καὶ ἔσχατον· ἀρχὴ μὲν ὡς πρῶτος ὁ θεωρητικὸς νοῦς, ὅτι τῶν καθόλου ἐστί, τέλος δὲ ὡς ἔσχατον ὁ πρακτικός, ὅτι τῶν καθ’ ἕκαστα. ἐκ τούτων γὰρ αἱ ἀποδείξεις καὶ περὶ τούτων· ἐκ τούτων μὲν τῆς ἀρχῆς καὶ τοῦ τέλους, ἤτοι τοῦ θεωρητικοῦ νοῦ καὶ πρακτικοῦ. ἐκ γὰρ τοῦ νοῦ· ἐκεῖ μὲν γὰρ ἀρχόμενοι καὶ τοὺς ὅρους καὶ τὰ ἀξιώματα προτιθέντες συνάγομεν τὰ ἐπιφερόμενα. ἐν δὲ ταῖς πράξεσιν οὐ μόνον τὸ ἀληθὲς συμπεραίνομεν ἀπὸ τοῦ πρακτικοῦ ἀρχόμενοι νοῦ ἀλλὰ καὶ τὰς πράξεις ἐπάγομεν. ἐν γὰρ τοῖς ἠθικοῖς καὶ πολιτικοῖς τὸ τέλος οὐ γνῶσις ἀλλὰ πρᾶξις. τὸ δὲ καὶ περὶ τούτων, οὐ περὶ τῶν νοητῶν ἑκάτερος, ἀλλ’ ἐκεῖ μὲν θεωρητῶν μόνον, ἐνταῦθα δὲ πρακτῶν.

[*](33 καὶ περὶ Β: περὶ a 34 μόνον Β: μόνων a)[*](p. 1143b11)

Ὥστε δεῖ πρόσ’ ἔχειν τῶν ἐμπείρων καὶ πρεσβυτέρων [*](111r) ἢ φρονίμων ταῖς ἀναποδείκτοις φάσεσι καὶ δόξαις οὐχ ἧττον τῶν ἀποδείξεων. διὰ γὰρ τὸ ἔχειν ἐκ τῆς ἐμπειρίας ὄμμα ὁρῶσι τὰς ἀρχάς. ἐπεί, φησίν, ὁ χρόνος τριβὴν παρέχεται τῶν καθ’ ἕκαστα καὶ τῶν πρακτέων πολυπειρίαν, ὅταν ἀκούωμεν ἀποφαντικῶς λεγομένων λόγων περὶ τῶν πρακτέων ὑπὸ ἀνδρῶν ἐμπείρων καὶ γηραιῶν, κἄν ἀναποδείκτως ἐνίοτε καὶ δίχα συλλογισμοῦ λέγωνται, δέον πιστεύειν τούτοις οὐχ ἧττον τῶν ἀποδείξεων· ὁποῖα καὶ τὰ τῶν σοφῶν ἀποφθέγματα. φάσεις δὲ καὶ δόξας τοὺς αὐτούς φησι λόγους· φάσεις μέν, ὅτι ἀποφαντικῶς μόνον καὶ δίχα συλλογισμοῦ λέγεται, δόξας δέ, ὅτι οὐ διανοητικῶς, ἀλλ’ ὡς ἀπὸ δόξης προφέρονται ὡς ἤδη συμπεπερασυένοι καὶ ἀποδεδειγμένοι καὶ οὕτω λεγόμενοι ὡς ὁμολογουμένως ὑπάρχοντες ἀληθεῖς. ἐπήνεγκε δὲ τῷ πρεσβυτέρων τὸ ἢ φρονίμων, δηλῶν ὁποίους λέγει τοὺς πρεσβυτέρους οἷς δεῖ πείθεσθαι. οὐ γὰρ εἰ τῷ χρόνῳ γεγηράκασι τούτοις δεῖ ἕπεσθαι, ἀλλ’ ὡς ἐν τῷ μακρῷ τῆς ζωῆς χρόνῳ κτησαμένοις καὶ φρόνησιν δι’ εὐφυΐαν ἅμα καὶ ἀρετῆς ἐπιμέλειαν. “οὐδὲν γὰρ διαφέρει νέος τὴν ἡλικίαν ἢ τὸ ἦθος νεαρός”, ὡς αὐτὸς ἔφη, ἐπεὶ ἔστιν ἰδεῖν καὶ γηραιοὺς ἄφ- ρονας, οἷς οὐ δεῖ προσέχειν, ὡς γελοίως καὶ λέγουσι καὶ πράττουσιν. ἀποδίδωσι δὲ καὶ τὴν αἰτίαν, δι’ ἣν δέον προσέχειν ταῖς τῶν τοιούτων ἀνδρῶν φάσεσι καὶ δόξαις. ἐκ γὰρ τῆς ἐμπειρίας, φησίν, ἤγουν τῆς πολυπειρίας καὶ τριβῆς τῆς ἐν τοῖς καθ’ ἕκαστα, ὄμμα ἐκτήσαντο τῇ ψυχῇ, ἤγουν νῶν διορατικὸν τῶν ἀρχῶν, ἤτοι τῶν προτάσεων, ἃς ἐκ πολλῶν τῶν πραττομένων καθ’ ἕκαστα ποριζόμεθα, καὶ ὁρῶμεν ἐξ αὐτῶν τὰ ἀποβησόμενα. γενομένῳ γάρ τινι τί ἕψεται, πολλάκις ὁ φρόνιμος προερεῖ, ἐκ τοῦ πολλὰ ἰδεῖν ὅμοια καὶ μαθεῖν τίσι περιλαβοῦσι τίνα ἠκολούθησεν ετερα.

[*](p. 1143b14)

Τί μὲν οὖν ἐστιν ἡ φρόνησις καὶ ἡ σοφία, καὶ περὶ τίνα ἑκατέρα τυγχάνει οὖσα, καὶ ὅτι ἄλλου τῆς ψυχῆς μορίου ἑκατέρα εἴρηται.

Συμπεραίνει τὰ εἰρημένα περὶ φρονήσεως καὶ σοφίας καὶ ἀποκαθίστησι τὸν λόγον κατὰ τὸ εἰθισμένον αὐτῷ ἑτέροις, βουλόμενος προσβαλεῖν θεωὁρῶσι [*](4 τὰς ἀρχὰς Ba: ὁρῶσιν ἀρχὰς Arist. codd. KbMb: ὁρῶσιν ὀρθῶς Arist. vulg. 7 τῶν Β: oua. a ἀναποδείκτως Β: ἀναποδείκτους u 11 λέγεται Β: λέγονται a 15 τούτοις a: τούτῳ Β 18 ἔφη Β: ἔφησεν a] Α 1 p. 1095a6 20 δέον Β: δεῖ a 22 ἐκτήσαντο scripsi: ἐκτήσατο Ba 23 διορατικὸν Β: διοριστικὸν a 26 ἠκολούθησεν Β: ἠκολούθησαν a 28 ἡ φρόνησις καὶ ἡ σοφία B et Arist.: ἡ σοφία καὶ φρόνησις a 29 ἐκατέρα τυγχάνει Β et Arist.: τυγχάνει ἑκατέρα a 30 ἑκατέρα B: ἀρετὴ ἑκατέρα a et Aristoteles)

ῥήμασι τὴν οἰκείαν διάνοιαν. εἴρηκε μὲν οὖν τί ἐστιν ἑκάτερον σοφία καὶ [*](111r) φρόνησις καὶ περὶ τίνα ἑκατέρα, ὅτι ἡ μὲν <περὶ> τὰ πρακτὰ καὶ ἕκαστα, ἡ φρόνησις, ἃ καὶ αἰσθητά εἰσι καὶ ἔνυλα καὶ ἐνδεχόμενα καὶ τοῦ μέλλοντος χρόνου ἐχόμενα, ἡ δὲ περὶ τὰ καθόλου καὶ νοητά, ἃ καὶ ἀναγκαῖά εἰσι καὶ χρόνου ἐπέκεινα, καὶ ὅτι ἡ μὲν σοφία τοῦ κρείττονος μορίου τῆς ψυχῆς ἐστι, θεωρητικὸς ὑπάρχει νοῦς, ἡ δὲ τοῦ ἐσχάτου ἐν λογικοῖς ὡς ὁ συλλογισμός ἐστι καὶ ὁ πρακτικὸς νοῦς. καὶ μὴν αὐτὸς Ἀριστοτέλης φησὶ μὴ διαφέρειν τῇ οὐσίᾳ ἀλλήλων τὸν θεωρητικὸν νοῦν καὶ πρακτικόν, ἀλλὰ τὸν αὐτὸν ὄντα † κατ’ αὐτὴν κατὰ μόνην φέρειν τὸ διάφορον ὄρον τὴν ἐνέργειαν. πῶς οὖν ἐνταῦθα ἑτέρου μορίου τῆς ψυχῆς τὴν σοφίαν εἶναι λέγει, ἣ τοῦ θεωρητικοῦ νοῦ ἕξις ἐστίν, ἑτέρου δὲ τὴν φρόνησιν, ἥ ἐστι τοῦ πρακτικοῦ; δοκεῖ γὰρ ταῦτα αὐτὸν πρὸς ἑαυτὸν τὸν Ἀριστοτέλην εἰσάγειν ἐναντιούμενον. εἰ γὰρ ἕτερον καὶ ἕτερον μόριον ὁ θεωρητικὸς καὶ ὁ πρακτικὸς νοῦς, πῶς ἔσται τῇ οὐσίᾳ ἓν καὶ τὸ αὐτό; εἰ γὰρ καὶ ὡς μόρια ἕτερα καὶ ὡς ἐνεργείας ἑτέρας προβαλλόμενα καὶ ὡς περὶ ἕτερα ὑποκείμενα τὴν ἐνέργειαν ἑκάτερα ἐνδεικνύμενα, πῶς | οὐχ ἕξει κατὰ πάντα τὸ ἕτερον; ἢ τῇ μὲν οὐσίᾳ ἓν εἶναι λέγεται ἄμφω, [*](111v) ὁ θεωρητικὸς νοῦς καὶ ὁ πρακτικός, ὅτι τοῦ λόγον ἔχοντος καὶ χρωμένου ἀμφότερα, δέχονται δὲ τὸν μερισμὸν διὰ τὸ περὶ ἕτερα καὶ ἕτερα ὑποκείμενα ἑκάτερα καταγίνεσθαι καὶ ἑτέρως τὰς ἐνεργείας ἐνδείκνυσθαι, ὅτι ὁ μὲν ἐκ τῶν ἀρχῶν προείσει τῶν πρώτων τὰς μείζους τῶν προτάσεων προτιθέμενος καὶ εἰς τὰς ἐλάττονας προερχόμενος καὶ οὕτως ἐπάγῶν τὰ συμπεράσματα, ὁ δὲ ἐκ τῶν καθ’ ἕκαστα τὸν λόγον ἀναφέρων εἰς τὸ κοινότερόν τε καὶ περιεκτικώτερον οὕτω συνίστησι τὰ παρ’ αὐτοῦ προβαλλόμενα, καθὼς ἤδη εἰρήκαμεν. διὰ τοῦτο καὶ οὐδὲ μέρους τῆς ψυχῆς ἑτέρου καὶ ἑτέρου ἀλλὰ μορίου ἑκατέρων τῶν ἕξεων, ὡς μεριζομένου τοῦ λόγον ἔχοντος μέρους τῆς ψυχῆς ὡς εἰς μόριά τινα τὸ θεωρητικὸν καὶ πρακτικόν. μόριον γὰρ κυρίως τὸ τοῦ μέρους μέρος εἴωθε λέγεσθαι. ἔστι δὲ καὶ ἄλλως εἰπεῖν. ἐπὶ γὰρ τῶν ὅρων τὸ τί καὶ ἡ οὐσία τὸ γένος ἐστί, διὸ καὶ ἐν τῷ τί ἐστι κατηγορεῖται, τῶν εἰδῶν δὲ αἱ διαφοραὶ ἐν τῷ ὁποῖον τί ἐστιν ἀποδίδονται, καὶ ποιότητες μέν εἰσι, πλὴν οὐσιώδεις, καὶ περὶ οὐσίαν τὸ ποιὸν ἀφορίζουσαι. εἰ οὖν καὶ τῷ γένει ὄντες τὸ αὐτὸ οἱ νόες ἀμφότεροι ἓν καὶ ταὐτὸν τῇ οὐσίᾳ λέγονται, καλῶς καὶ κατ’ ἐπιστήμην λέγονται, καὶ μόρια ὡς μέρους μέρη ἁρμοδίως καλοῦνται, 35 ἐπεὶ καὶ ὅλον τι τὸ γένος, τὸ δὲ εἶδος καὶ ὅλον καὶ μέρος, ὡς ἐν εἰσαγωγαῖς παραδέδοται. ὥστε, εἰ καὶ ὡς εἴδη γένους τοῦ ἁπλῶς νοῦ μόρια ὠνόμασται, ὁ θεωρητικὸς καὶ πρακτικὸς οὐ παρὰ λόγον οὕτως ωνομασται.

[*](1 ἑκάτερον Β: ἑκατέρα a 2 περὶ a: om. Β 6 fort, καὶ θεωρητικὸς 9 an καθ’ αὑτὸν μόνην? 22. 23 ἐπάγων Β: ἄγων a 26 ἑκατέρων Β: ἑκατέρου a 29 ἡ Β: om. a 31 ὁποῖον Β: ποῖον a 36 ἐν Εἰσαγωγαῖς] Porphyr. p. 8,1 Busse)[*](p. 1143b18)

Διαπορήσειε δ’ ἄν τις περὶ αὐτῶν τί χρήσιμοί εἰσιν. [*](111v) ἡ μὲν γὰρ σοφία οὐδὲν θεωρεῖ ἐξ ὧν ἔσται εὐδαίμων ἄνθρωπος (οὐδεμιᾶς γάρ ἐστι γενέσεως), ἡ δὲ φρόνησις τοῦτο μὲν ἔχει, ἀλλὰ τίνος ἕνεκα δεῖ αὐτῆς, εἴπερ ἡ μὲν φρόνησις ἡ περὶ τὰ δίκαια καὶ καλὰ καὶ ἀγαθὰ ἀνθρώπῳ. ταῦτα δ’ ἔστιν ἃ τοῦ ἀγαθοῦ θοῦ ἐστιν ἀνδρὸς πράττειν, οὐθὲν δὲ πρακτικώτεροι τῷ εἰδέναι αὐτά ἐσμεν, εἴπερ ἕξεις αἱ ἀρεταί, ὡς οὐδὲ τὰ ὑγιεινὰ οὐδὲ τὰ εὐεκτικά, ὅσα μὴ τῷ ποιεῖν ἀλλὰ τῷ ἀπὸ τῆς ἕξεως εἶναι λέγεται· οὐθὲν δὲ πρακτικώτεροι τῷ ἔχειν τὴν ἰατρικὴν ἢ γυμναστιήν ἐσμεν. εἰ δὲ μὴ τούτων χάριν φρόνιμον θετέον ἀλλὰ τοῦ γενέσθαι, τοῖς οὖσι σπουδαίοις οὐθὲν ἄν εἴη χρήσιμος, ἔτι δὲ οὐδὲ τοῖς μὴ ἔχουσιν· οὐθὲν γὰρ διοίσει αὐτοὺς ἔχειν ἢ ἄλλοις ἔχουσι πείθεσθαι, ἱκανῶς τ’ ἔχοι ἄν ἡμῖν ὡς καὶ ὖ· περὶ τὴν ὑγίειαν· βουλόμενοι μένοι γὰρ ὑγιαίνειν ὅμως οὐ μανθάνομεν ἰατρικήν. πρὸς δὲ τούτοις ἄτοπον ἄν εἶναι δόξειεν, εἰ χείρων τῆς σοφίας οὖσα κυριωτέρα αὐτῆς ἔσται· ἡ γὰρ ποιοῦσα ἄρχει καὶ ἐπιτάττει περὶ ἕκαστον.

Διδάξας Ἀριστοτέλης περὶ φρονήσεως καὶ σοφίας, τί ἑκατέρα ἐστὶν αὐτῶν καὶ περὶ τίνα καταγίνεται καὶ τί κατορθοῦσιν ἐν αὐτοῖς, ἐπειδὴ ἑώρα τινὰς ἐναντίως ἔχοντας περὶ τὴν κτῆσιν αὐτῶν ἢ ὑπὸ ¨αφυΐας τῆς πρὸς αὐτὰς ἢ ὀκνηρίας ἀποτρεπομένους αὐτὰς καὶ διασύροντας, ἀπελέγξαι τούτους ὡς μοχθηροὺς καὶ τῶν καλῶν ἀνεράστους καὶ ἀβελτέρους βουλόμενος, αὐτὸς ὑποδύεται τὴν κατὰ τῶν δύο τούτων ἕξεων ζήτησιν ἰσχυροποιῶν, ὡς ἔνι μάλιστα, τὴν κατ’ αὐτῶν διαβολήν, καὶ τοσοῦτον ὅσον ἐκεῖνοι συστῆσαι ταύτην οὐκ ἄν ἠδυνήθησαν. εἶτα ἀπολογούμενος πρὸς τὴν ζήτησιν καὶ καταβάλλων τοὺς κατὰ τῶν καλλίστων ἕξεων τούτων, λογισμούς, ἐξελέγχει τὴν τῶν ἀνοήτων ἐκείνων μοχθηρίαν καὶ ἄνοιαν. ἔσχατον δ’ ἐπιφέρει περὶ σοφίας καὶ φρονήσεως, ὁποτέρα τούτων θατέρας ἐστὶν ὑπερέχουσα πότερον τῆς σοφίας ἡ φρόνησις, ὡς περὶ αὐτῆς ἐπιτάττουσα, ἢ τῆς φρονήσεως ἡ σοφία, ὡς περὶ κρείττω καὶ θειότερα ἔχουσα. ὁ μὲν σκοπὸς οὗτος, ἴδωμεν δὲ καὶ κατὰ μέρος τί φησι. ζητεῖ τοίνυν περὶ τοῦ χρησίμου αὐτῶν καὶ κατασκευάζει πιθανῶς περιττὴν οὖσαν τὴν κτῆσιν τούτων τῶν ἕξεων, καὶ πρῶτον περὶ τῆς σοφίας, ὡς μὴ θεωρούσης περὶ τῶν πρακτικῶν ἀρετῶν, ἐξ ὧν εὐδαίμων ἄνθρωπος γίνεται. βελφρόνησις [*](4 B: φρόνησίς ἐστιν a et Aristoteles 6 ἐστὶν ἀνδρὸς B et Aristoteles: ἀνδρός ἐστι a 7 ἀρεταί Β: ἀρεταί εἰσιν a et Aristoteles ὡς B: ὥσπερ a et Aristoteles 9 οὐθὲν δὲ Β: οὐθὲν γὰρ a et Aristoteles ἢ Ba et Arist. cod. Ob: καὶ Arist. vulg. 11 τοῦ Β et Aristoteles: καὶ τοῦ a γενέσθαι Ba et Arist. cod. Mb: γίνεσθαι Arist. vulg. 13 ὡς Β: ὥσπερ a et Aristoteles 15 δόξειεν a et Aristoteles: δόξη Β 19 τί Β: τίνα a ἐπειδὴ B: ἐπεὶ a 25 συστῆσαι Β: om. a 29 πότερον a: πρότερον Β ὡς περὶ B: ὥσπερ a 31 τί Β: ἕκαστα τί a 34 ἀρετῶν B: ἀγαθῶν a)

τιῶν γὰρ τὰ ἑαυτοῦ ἤθη διὰ τῶν ἀγαθῶν πράξεων καὶ ἐν ὄξει τοῦ εὖ [*](111v) πράττειν γινόμενος, εἰς εὐδαιμονίαν καταντᾷ ὡς εἰς τέλος ἀνθρώπινον, ὡς κατὰ λόγον ἐνεργεῖν αὐτοῦ τὴν ψυχὴν διὰ βίου παντός. ὅτι δὲ ἡ σοφία εἰς εὐδαιμονίαν οὐ συντελεῖ, δείκνυσι διὰ τοῦ μὴ περὶ τὰ ἐνδεχόμενα αὐεἰς καταγίνεσθαι μηδὲ περὶ τὰ τῆς ὕλης ἐχόμενα, ἃ γένεσιν προσηγόρευσεν, ἐπεὶ καὶ γινόμενα ταῦτα, ὄντως δὲ οὐδέποτε ὄνια κατὰ τὸν παρὰ Πλάτωνα τιμαῖον, καὶ προβαίνει ὁ περὶ τούτων συλλογισμὸς οὑτωσί. ἡ εὐδαιμονία ἐκ τῶν περὶ γένεσιν ἐνεργειῶν γίνεται, ἡ σοφία οὐ καταγίνεται περὶ γένεσιν· ἡ σοφία ἄρα οὐ συντελεῖ πρὸς εὐδαιμονίαν. εἶτα περὶ φρονήσεως· αὐτὴ μὲν γάρ, φησίν, ἔχει τοῦτο, ἤγουν τὸ καταγίνεσθαι περὶ γέ- νεσιν, ὅ ἐστι περὶ τὰ ἐνδεχόμενα καὶ ἔνυλα, ἀλλ’ οὐδὲ αὐτῆς δεῖ πρὸς εὐδαιμονίαν· περὶ ἃ γάρ, φησί, καταγίνεται ἡ φρόνησις, τὰ δίκαιά ἐστι καὶ τὰ καλὰ καὶ ἀγαθὰ ἀνθρώπῳ. ἐπεὶ δ’ ἕξεις αἱ ἀρεταί, πράττομεν ταῦτα ἀπὸ τῶν ἕξεων, ὥσπερ τινὸς φύσεως τῆς συνηθείας ἡμῖν γεγονυίας, καὶ οὐδὲν διαφέρει πρὸς τὸ πράττειν αὐτὰ εἴτ’ εἰδῶμεν αὐτὰ εἴτε μή, καὶ παράδειγμα φέρει τὰ ὑγιεινὰ καὶ εὐεκτικά· ταῦτα δ’ εἰσὶ τὰ ἐκ τῆς ὑγείας καὶ τῆς εὐεξίας, παρουσῶν ἀμφοῖν ἐν τοῖς σώμασιν, ἐνεργούμενα καὶ πραττόμενα. πολλαχῶς γὰρ τὰ ὑγιεινὰ καὶ τὰ εὐεκτικὰ λέγονται· ἢ γὰρ ὡς ποιητικὰ ὑγείας ἢ εὐεξίας μὴ οὐσῶν ἐν τῷ σώματι, ἢ ὡς φυλακτικὰ καὶ συντηρητικὰ παρουσῶν, ἢ ὡς | ἐξ αὐτῶν παρουσῶν προβαίνοντα. ἐκεῖνα μὲν [*](112r) οὖν φάρμακά τε καὶ διαιτήματα, ταῦτα δὲ ἐνεργήματα, ὡς ἀπὸ ἕξεων προιόντα ἐνουσῶν τοῖς σώμασιν, οἷον βάδισις κατὰ φύσιν, δρόμος εἰ δεήσει, ὄρεξις τροφῆς καὶ πόσεως, πέψεις ἐκκρίσεις αἰσθήσεων ἐνέργειαι. ὅσα τοιαῦτα ἐκ φύσεως ἐνεργεῖν κατὰ φύσιν ἄνθρωπος πέφυκε, τὰ τοιαῦτα ὠνόμασεν ἐνταῦθα ὑγιεινὰ καὶ εὐεκτικά. καὶ ἔστιν ὁ σκοπὸς τοῦ λόγου τοιοῦτος, ὅτι ὡς ὁ ὑγιαίνων ἢ εὐεκτῶν οὐκ ἄν δεηθῇ εἰδέναι ἰατρικὴν πρὸς τό ἐνεργῆσαι ὑγιεινῶς ἢ εὐεκτικῶς, οὕτως οὐδ’ ὁ ἐν ἕξει γεγονὼς γονὼς τῶν πρακτικῶν ἀρετῶν, ὥστε ἐνεργεῖν ἐξ αὐτῶν, ὅτε βούλοιτο τὰ δίκαια καὶ καλὰ καὶ ἀγαθὰ ἀνθρώπῳ, τῷ ἔχειν τὴν φρόνησιν διατάττουσαν αὐτῷ πῶς ἄν ἐνεργῶν ὀρθῶς ἐνεργήσειεν, οὐδὲ πρακτικώτερος ἔσται ἐκ τοῦ εἰδέναι αὐτά, ἀλλ’ ἐν ἕξει γεγονὼς ἐκ τοῦ χρονίου ἐθισμοῦ τοῦ μὴ ἐνεργεῖν ἕτερα ἀλλ’ ἢ μόνα τὰ δίκαια καὶ καλὰ καὶ ἀγαθὰ τοῖς ἀνθρώποις πράξει τοιαῦτα ἀεί, ὥσπερ φύσεως ἐν αὐτῷ τῆς συνηθείας γεγονυίας· τὸ δὲ ὅσα μὴ τῷ ποιεῖν ἀλλὰ τῷ ἀπὸ τῆς ἕξεως εἶναι λέγεται· οὐθὲν γὰρ πρακτικώτεροι τῷ ἔχειν τὴν ἰατρικὴν ἢ τὴν γυμναστικήν ἐσμεν διὰ τοῦτο προσέθηκε, διότι πολλαχῶς τὰ ὑγιεινὰ καὶ τὰ εὐεκτικά, ὡς εἰρήκαμεν, λέγεται. ἐπὶ γὰρ τῶν ποιούντων ὑγείαν ἢ εὐεξίαν εὐεκτικῶν καὶ ὑγιεινῶν, ἅ εἰσι φάρμακά τε καὶ διαιτήματα, δεόμεθα τὴν ἰατρικὴν εἰδέναι, ἁ οἰκείως ἐκείνοις χρησάμενοι ἐκ τοῦ πακαταντᾷ [*](2 B: κατ’ αὐτὰ a G παρὰ Β: περὶ a 7 τιμαῖον] p. 28 Α 11 αὐτῆς a: αὐτὴ Β 18 λέγονται Β: λέγεται a 25 ὁ Β: 0111. a 27 εὐεκτικῶς a: ἰατρικῶς Β 34 τῶ ποιεῖν Β: τὸ ποιεῖν a 35 ἢ τὴν Ba: καὶ Aiistoteles vulg., cf. adiiot. ad p. 384,9 39 ἃ Ba: fort, ἵνα Comment. Arist. XX Eustratius in Etliica.) ῥὰ φύσιν εἰς τὸ κατὰ φύσιν ἀνακαλοῦμεν τὰ σώματα. εἰ δὲ ὑγιαίνοντες [*](112r) ἢ εὐεκτοῦντες πράττειν ἐθέλομεν ὑγιεινῶς καὶ εὐεκτικῶς, κατ’ οὐδὲν ἄν ἐσόμεθα πρακτικώτεροι ἐκ τοῦ ἔχειν ἐν ἑαυτοῖς τὴν πρακτικὴν ἢ τὴν γυμναστικήν. εἶπε δὲ τὰς δύο ταύτας ὡς συντελούσας ἀμφοτέρας πρὸς ὑγίειαν καὶ εὐεξίαν τοῖς σώμασι, τῆς μὲν ἰατρικῆς μᾶλλον ἀνακαλουμένης ἀπογινομένας αὐτάς, τῆς δὲ γυμναστικῆς παρούσας μᾶλλον συντηρούσης. εἶτα ἀντιτίθησι πρὸς τοῦτον τὸν λόγον φάσκων· εἰ δέ τίς φησιν οὐχ ἵνα οἱ ὄντες σπουδαῖοι τὰ δίκαια καὶ τὰ καλὰ καὶ τὰ ἀγαθὰ πράττωσι, δεῖ τῆς φρονήσεως, ἀλλ’ ἵνα γένωνται σπουδαῖοι οἱ μὴ τοιοῦτοι ὄντες, ἐκ τῆς φρονήσεως πρὸς αὐτὰ ὁδηγούμενοι καὶ πράττοντες ταῦτα, λέγομεν, ὅτι τοῖς σπουδαίοις οὐδὲν ἂν εἴη χρήσιμος ἡ φρόνησις, ἀρκουσῶν τῶν ἐν αὐτοῖς ἀγαθῶν ἕξεων πράττειν ταῦτα ἀφ’ ἑαυτῶν χωρὶς τῆς φρονήσεως. ἔτι δέ, φησίν, οὐδὲ τοῖς μὴ ἔχουσιν ἀρετὴν ἀναγκαία ἡ φρόνησις, ὅτι μηδὲν διαφέρει πρὸς τὸ πράττειν τὰ δίκαια καὶ τὰ καλὰ καὶ τὰ ἀγαθὰ τὸ ἔχειν αὐτοὺς ἀρετὴν ἢ ἄλλοις ἔχουσι πείθεσθαι. πειθηνίους γὰρ αὐτοὺς ποιοῦντες τοῖς ἔχουσιν ἀρετὴν κἀκείνοις ἑπόμενοι ἐν ταῖς πράξεσιν ἔσονται καὶ αὐτοὶ σπουδαῖοι κατ’ ἐκείνους, καὶ φέρει παράδειγμα πρὸς τοῦτο πάλιν τὴν ὑγίειαν. ὡς γὰρ βουλόμενοι ὑγιαίνειν οὐ μανθάνομεν διὰ τοῦτο ἰατρικὴν ἀλλ’ ἱκανὸν ἡμῖν πρὸς ὑγίειαν τὸ ἰατροῖς πείθεσθαι οὕτως ἱκανῶς ἄν ἔχοιμεν πρὸς ἀρετῆς κτῆσιν τοῖς σπουδαίοις πειθόμενοι. ταῦτ’ εἰπὼν ἀπορεῖ ἐφεξῆς καὶ περὶ τῆς πρὸς ἀλλήλας σχέσεως, σοφίας τε καὶ φρονήσεως κατὰ τὸ κρεῖττον καὶ χεῖρον. δοκεῖ γὰρ ἄτοπον εἶναι, εἰ χείρων τῆς σοφίας οὖσα κυριωτέρα αὐτῆς ἔσται· ὡς ἄτοπον ἐπιφέρων τὸ κρείττω εἶναι σοφίαν φρονήσεως, καθὸ κοινῶς ἡ δόξα κρατεῖ. ἀρχόμενος γὰρ ταύτης τῆς ἠθικῆς πραγματείας, ἐδίδαξεν ἡμᾶς τὰς ποιεξεις ἔξεις εἶναι επιτακτικας καὶ αρχικας. επει ουν η φρόνησις πράττει καὶ ἐνεργεῖ, ἡ δὲ σοφία μόνον θεωρεῖ, πῶς οὐκ ἔστιν ἡ φρόνησις κρείττων σοφίας; ἀλλ’ ἡ σοφία φρονήσεως.

[*](p. 1143b35)

Περὶ δὲ τούτων λεκτέον· νῦν μὲν γὰρ ἠπόρηται περὶ ἀυτῶν μόνον.

Ταῦτα ἐπαπορήσας καὶ βουλόμενος ἤδη τὰς λύσεις ἐπαγαγεῖν, ὥσπερ ἑαυτὸν προτρεπόμενος ἐπὶ ταύτας, φησίν, ὅτι πρέπον ἄν εἴη περὶ τούτων εἰπεῖν ὥσπερ οὐκ ὄντος εἰπεῖν τοῦ μόνον ἀπορῆσαι, εἴ μὴ καὶ αἱ ἀπορίαι προσηκόντως λυθήσονται. διὰ τοῦτο εἴρηται τὸ νῦν γὰρ ἠπόρηται περὶ αὐτῶν μόνον. ἀτελὴς γὰρ ὁ λόγος ὁ δείξας τὰ ἠπορημένα καὶ μὴ τὰς λύσεις ἐπαγαγών, ὡς τῆς ἀπορίας τέλος ἐχούσης καὶ οὗ ἕνεκα τὴν εὐπορίαν τῆς λύσεως, καὶ μάτην σύστασις, εἰ μὴ καὶ ἡ λύσις ἀξίως ἐπενεχθῇ. πρῶτον μὲν οὖν λέγομεν, ὅτι καθ’ αὑτὰς ἀναγτὸ [*](15 ἔχειν scripsi: τῶ ἔχειν Ba 23 χείρων a et Aristoteles: κρείττων B 29 δὲ Ba: δὴ Aristoteles rhesis usque ad μηδ’ ἑτέρα αὐτῶν (p. 1144 a 3) a 35 δείξας Β: λέγων a 37 τὴν εὐπορίαν Β: τῆς εὐπορίας a σύστασις Ba: an συστάσης?)

κῖον εἶναι αἱρετὰς αὐτάς. ἀρχόμενος ἐντεῦθεν τῶν λύσεων κοινὴν [*](112r) πρῶτον ποιεῖται ὑπὲρ ἀμφοτέρων ἀπολογίαν τῆς σοφίας καὶ τῆς φρονήσεως, αἱρετὰς εἶναι δεικνύων ἀμφοτέρας, ὑπὲρ τὸ χρήσιμον καθ’ αὑτὰς οὔσας ἀξίας σπουδῆς εἰς κατόρθωσιν, κἄν μὴ πρός τι ἕτερον χρησιμεύωσι. τὸ μὲν γὰρ πρός τι χρήσιμον δι’ ἐκεῖνο αἱρετόν, πρὸς ὃ χρήσιμόν ἐστι, καὶ διὰ τοῦτο οὐκ αὐτοτελὲς ὡς πρὸς τέλος ἕτερον ἀναγόμενον καὶ δι’ ἐκεῖνο ἔχον τὴν ὕπαρξιν. τὸ δὲ καθ’ αὑτὸ αἱρετὸν δι’ ἑαυτὸ τέλειον καὶ ὥσπερ ἐλεύθερον καὶ οὐχ ἑτέρῳ καθυπουργοῦν, αὐτοδεσπότου τάξιν ἔχον καὶ αὐτὸ ἐν ἑαυτῷ κεκτημένον τὴν κυριότητα. εἰ δὲ καὶ αὐτό ἐστι τοιοῦτον καὶ ἕτερον ἔχει τὸ δι’ αὐτοῦ κτώμενον, τότε οὐχ ὡς χρήσιμον οὐδ’ ὥς τι ὀργανικὸν αἴτιον ἀλλ’ ὡς γενητικὸν καὶ πρακτικὸν καὶ ἀγαθοδότως ἔχον ἄλλο προοδεῦον ἐξ αὐτοῦ καὶ ἀποτικτόμενον, τοιαύτας δείκνυσιν οὔσας τὴν σοφίαν καὶ τὴν φρόνησιν, οὑτωσὶ χρώμενος τῷ λόγῳ. ὅτι γὰρ αἱρεταί εἰσι καὶ ἄμφω, φησὶ δῆλον ἐκ τοῦ ἀρετὰς εἶναι ἀμφοτέρας αὐτὰς ἑκατέρου μορίου τῆς ψυχῆς, τὴν μὲν σοφίαν τοῦ θεωρητικοῦ νοῦ, τὴν δὲ φρόνησιν τοῦ πρακτικοῦ. καὶ συλλογίσαιο ἄν οὕτως· ἡ σοφία καὶ ἡ φρόνησις [*](112v) ἀρεταί, αἱ ἀρεταὶ καθ’ ἑαυτὰς αἱρεταί, ἡ σοφία ἄρα καὶ ἡ φρόνησις αἱπεταί. καὶ ἔστι τὸ σχῆμα πρῶτον. καὶ ὅτι μὲν ἀρεταὶ καὶ ἀμφότεραι ἑκατέρου μορίου τῆς ψυχῆς, δῆλον ἐντεῦθεν· κοσμητικὴ γὰρ καὶ τελειωτική ἐστιν ἕξις ἑκατέρα, ἡ μὲν τοῦ θεωρητικοῦ νοῦ, ἡ δὲ τοῦ πρακτικοῦ. ἀτελὴς γὰρ ὁ νοῦς ὁ θεωρητικὸς τῆς σοφίας χωρίς, ὥσπερ τέλειος σοφίαν ἔχων ἐν ἑαυτῷ, ἣ ἡ τῶν ὄντων γνῶσίς ἐστιν. ὁ γὰρ θεωρητικὸς νοῦς τῆς τῶν ὄντων ἐστερημένος γνώσεως οὐδ’ ἄν νοῦς ῥηθείη, εἰ μὴ δυνάμει. <τὸ δὲ δυνάμει ἀτελὲς καὶ ὕλης λόγον ἔχον πρὸς τὴν ἕξιν καὶ τὴν ὡσαύτως καὶ ἡ φρόνησις τελειωτικὴ τοῦ πρακτικοῦ νοῦ καὶ οὐδὲ νοῦς ἄν ῥηθείη πρακτικὸς ὁ μὴ ἔχων αὐτήν, εἰ δυνάμει> καὶ ὡς ὕλῃ, καὶ αὐτῆς εἰς εἰδοποίησιν καὶ τελειότητα προαγόμενος. ὥστ’ εἴη ἄν ἀπιδηλότατον, ὡς ἑκατέρα τούτων ἑκατέρου μορίου τῆς ψυχῆς ἀρετὴ καὶ διὰ τοῦτο αἱρετὴ καθ’ αὑτήν. τὸ δὲ καὶ εἰ μὴ ποιοῦσι μηθὲν μηδετέρα αὐτῶν εἴρηκεν, οὐχ ὡς μηδενὸς ἐξ αὐτῶν γινομένου ἀγαθοῦ, ἀλλὰ καθ’ ὑπόθεσιν τοῦτο ἔφη, τοιαύτην τοῦ λόγου ἔννοιαν ἔχοντος, ὡς κἄν μηδὲν ἐξ αὐτῶν ἀποτελεῖσθαι συνέβαινεν ἕτερον, ὅμως ἐπεὶ ἀρεταί εἰσι τῶν κρειττόνων μορίων τῆς ψυχῆς, εἰσὶν ἐξ ἀνάγκης αἱρεταὶ καὶ καθ’ ἑαυτάς. εἶτα ἐκ περιουσίας ἐπάγει, ὅτι καὶ ποιητικαὶ τῆς εὐδαιμονίας εἰσί, καὶ τοῦτο παρίστησι λέγων

[*](1 εἶναι post αὐτὰς collocat Aristoteles αἱρετὰς Β et Arist.: ἀρετάς a 8 αὐτοδεσπότου Β: αὐτοδέσποτα a 10 οὐχ Β: οὐδ’ a 11 πρακτικὸν a: παρακτικὸν Β 20 ἑκατέρα Β: ἑκατέρως a 21 σοφίαν B: τὴν σοφίαν a 24 τὸ δὲ δυνάμει—εἰ μὴ δυνάμει (26) a: om. Β 28 ἑκατέρα Β: ἑκατέρῳ a 29 μηθὲν a et Aristoteles: μηθενὸς Β 25)[*](p. 1144a3)

Ἔπειτα καὶ ποιοῦσι μέν, οὐχ ὡς ἰατρικὴ ὑγίειαν, [*](112v) ἀλλ’ ὡς ὑγίεια, οὕτως ἡ σοφία εὐδαιμονίαν.

τριττῶν ὄντων τῶν ἀγαθῶν τῶν παρὰ τοῖς ἀνθρώποις θεωρουμένων, τῶν μὲν ψυχικῶν, τῶν δὲ σωματικῶν, τῶν δ’ ἔξωθεν, καὶ πρώτων μὲν καὶ κυριωτέρων τῶν ψυχικῶν, δευτέρων δὲ καὶ ἧττον κυρίως τῶν ἐν τοῖς αὐτῶν σώμασι, τρίτον δὲ τῶν ἔξωθεν, ἔστι τῆς εὐδαιμονίας ὡς μέρη συμπληροῦντα αὐτὴν τὰ ἐν ἑκάστῳ γένει τῶν εἰρημένων τερπνά. αἱ μὲν θεωρητικαὶ καὶ πρακτικαὶ ἀρεταὶ ὡς ψυχικὰ ἀγαθά, ὑγίεια δὲ σώματος καὶ εὐαισθησία καὶ ῥώμη καὶ κάλλος σωματικόν, ὑγίεια μὲν ἀναλογοῦσα δικαιοσύνῃ, ὡς ἑκάστου τῶν ἐναντίων, ἐξ ὧν τὸ ἀνθρώπινον σῶμα σύγκειται, τὸ οἰκεῖον ἑαυτοῦ φυλάττοντος μέτρον, κάλλος δὲ σωφροσύνῃ, ὡς ἐν αὐτῇ τῶν ὀργανικῶν μορίων ἐχόντων τὸ πρὸς ἄλληλα σύμμετρον καὶ τὴν εὔχροιαν, ῥώμη δὲ ἀνδρείᾳ, ὡς ἐν αὐτῇ τὸ εὔτονον καὶ καρτερικὸν ἐν τοῖς πόνοις τοῦ σώματος ἔχοντος, εὐαισθησία δὲ φρονήσει, γνῶσις οὖσα σωματικὴ καὶ τοῦ ὑποκειμένου ἀχώριστος. τὰ δὲ ἔξωθεν εὔκλεια καὶ πλοῦτος καὶ τῶν ἀνὰ χεῖρας συντήρησις καὶ εὐόδωσις. ἐπεὶ οὖν ἐν τοῖς κυριωτάτοις τὰ ἀγαθὰ τῆς ψυχῆς, ἃ δὴ αἱ ἀρεταί εἰσι, μία δὲ τῶν ἀρετῶν τῶν καὶ ἡ σοφία, πρωτίστη οὖσα πασῶν, ὡς τοῦ πρωτίστου κοσμητικὴ μορίου ὑπάρχουσα, λέγω δὴ τοῦ θεωρητικοῦ νοῦ, εἴη ἄν μάλιστα τὸ κρεῖτμερος τον μέρος τῆς εὐδαιμονίας αὕτη. ὁμοίως καὶ ἡ φρόνησις, ὡς καὶ αὐτὴ τοῦ πρακτικοῦ νοῦ τελειωτική. ὥστε καὶ ποιοῦσιν αὗται ἄμφω τὴν εὐδαιμονίαν, ἀλλ’ οὐχ οὕτως ὡς ἰατρικὴ ὑγίειαν, ἀλλ’ οὕτως ὡς μέρη συμπληρωτικὰ τῆς εὐδαιμονίας. εἰ γὰρ ὑγίεια σωματικὸν οὖσα ἀγαθὸν ποιεῖ τὴν εὐδαιμονίαν μετὰ τῶν ἄλλων ἀγαθῶν, συμπληροῦσα καὶ αὐτὴ ὡς μέρος οὖσα εὐδαιμονίας, πολλῷ μᾶλλον ἡ σοφία καὶ ἡ φρόνησις, ἕξεις οὖσαι τῶν κρειττόνων μορίων τῆς ψυχῆς κοσμητικαὶ καὶ τελειωτικαί, τουτέστι τοῦ θεωρητικοῦ νοῦ καὶ πρακτικοῦ. ἡ μὲν γὰρ ἰατρικὴ ὡς ὑπουργοῦσα τῇ φύσει κατορθοῖ τὴν ὑγίειαν, ἡ δὲ ὑγίεια ὡς κρείττων οὖσα τῶν ἀγαθῶν τῶν τοῦ σώματος ἀναπληροῖ τὴν εὐδαιμονίαν ὡς μέρος αὐτῆς. καὶ ἡ μὲν ἰατρικὴ τῆς ὑγείας ἕνεκα, ἡ δὲ ὑγεία τὸ τέλος καὶ τὸ οὗ ἕνεκα τῆς ἰατρικῆς. μέρος γὰρ οὖσα τῆς ὅλης ἀρετῆς τῷ ἔχεσθαι ποιεῖ καὶ τῷ ἐνεργεῖν εὐδαίμονα. οὕτω ποιεῖ, φησίν, ἡ σοφία τὴν εὐδαιμονίαν ὡς μέρος οὖσα τῆς ὅλης ἀρετῆς. ἡ δὲ ὅλη ἀρετή ἐστιν ἡ συνισταμένη ὡς ὅλον τι ἐκ μερῶν τῶν θεωρητικῶν ἀρετῶν καὶ πρακτικῶν. οὖσα οὖν ἡ σοφία ἐν τῇ ψυχῇ καὶ ἐχομένη ὑπ’ αὐτῆς, ἤιοι ὑφισταμένη ἐν αὐτῇ καὶ ἐνεργοῦσα, ποιεῖ τὸν ἄνθρωπον εὐδαίμονα. οὕτω δὴ [*](1 ἰατρικὴ Β: ἰατρικὴ δὲ a et Aristoteles 2 ὑγίεια Β et Arist. cod. Mb: ἡ ὑγίεια a et Arist. vulg. post ὑγίεια add. τὰ εὐεκτικὰ a: om. Β et Arist. vulg. rhesis usque ad ἐνεργεῖν εὐδαίμονα (p. 1144a6) a 3 τριττῶν B: τριῶν a 4 καὶ (ante κυριωτέρων) Β: om. a 5 τῶν a: καὶ Β 6 μέρη Β: μέτρον a 19 δὴ Β: δὲ a 22 ἰατρικὴ Β: ἡ ἰατρικὴ a 31 τῶ ἔχεσθαι—εὐδαίμονα (32) Β: om. a)

καὶ ἡ φρόνησις· μέρος γὰρ καὶ αὐτὴ τῆς ὅλης ἀρετῆς, καὶ συμπληροῖ [*](112v) καὶ αὐτὴ τὴν εὐδαιμονίαν τῷ ἔχεσθαι τῇ ψυχῇ καὶ τῷ ἐνεργεῖν.

[*](p. 1144a6)

Ἔτι τὸ ἔργον ἀποτελεῖται κατὰ τὴν φρόνησιν καὶ τὴν ἠθικὴν ἀρετήν. ἡ μὲν γὰρ ἀρετὴ τὸν σκοπὸν ποιεῖ ὀρθόν, ἡ δὲ φρόνησις τὰ πρὸς τοῦτον.

Tά μὲν εἰρημένα κοινὰ ἦν σοφίας καὶ φρονήσεως, δηλοῦντα τὴν τού. τῶν ἀμφοῖν τιμιότητα καὶ ὑπεροχήν, καὶ ὅπως μάλιστα πάντων τῇ εὐδαιμονίᾳ συντελοῦσιν εἰς σύστασιν. τὸ δὲ παρὸν ἐπιχείρημα τῇ φρονήσει μόνον ἁρμοδιώτατον, δεικνύον αὐτὴν ἀναγκαιοτάτην οὖσαν κατὰ τὴν προχείρισιν ἑκάστης τῶν κατ’ ἀρετὴν ἕξεων. τὸ γὰρ ἔργον, φησί, καὶ ἡ πρᾶξις ἡ κατ’ ἀρετὴν κατὰ τὴν φρόνησιν καὶ τὴν ἠθικὴν ἀρετὴν ἀποτελεῖται. πᾶσα γὰρ ἠθικὴ ἀρετὴ τινός ἐστιν ἢ τινῶν μορίων ἕξις τοῦ παθητικοῦ ψυχῆς, οἷον θυμικοῦ μὲν ἀνδρεία, ἐπιθυμητικοῦ σωφροσύνη, δικαιοσύνη δὲ ἀμφοτέρων, ἑκατέρῳ τούτων τὸ ἄξιον νέμουσα πρὸς ἄλληλά τε καὶ πρὸς τὸν λόγον, ὡς θυμῷ μὲν ὑπείκειν ἐπιθυμίαν ταῦτα δὲ τῷ λόγῳ ἀμφότερα, καὶ οὕτως εἶναι τὴν φρόνησιν ἐφεστηκυῖαν ταῖς ἀρεταῖς πάσαις καὶ διατάττουσαν. πῶς δὲ ποιεῖ ἡ πρακτικὴ ἀρετὴ ὀρθὸν τὸν σκοπόν, ἡ δὲ φρόνησις τὰ πρὸς τοῦτον; ὅτι παιδευθέντων τῶν ὀρεκτικῶν τούτων δυνάμεων ὑπὸ τοῦ λόγου πρότερον, ὥστε τῶν δεόντων ὀρέγεσθαι καὶ μηδέποτε ἐκπίπτειν πρὸς τὰ ἀπρεπῆ ὀρεκτά, γίνεται ὀρθὸς ὁ σκοπὸς τῶν | ὀρέξεων, ὡς μηδέποτε διαστρέφεσθαι τὰς ὁρμὰς ἐπί τι τῶν ἀπρεπῶν, 113r ἀλλ’ εἶναι τὰ τέλη ἐπαινετὰ καὶ ἁρμόδια, πρὸς ἃ αἱ ὀρέξεις ἐκτείνονται, ἤδη λογικευθεῖσαι ὑπὸ τοῦ λόγου καὶ τρόπον τινὰ λογικῶς ἐφίεσθαι τῶν ὀρεκτῶν συνεθίσασαι. τοιούτων δὲ προκειμένων τῶν ὀρεκτῶν, τὴν πρὸς ταῦτα εὐόδωσιν ποιεῖται ἡ φρόνησις, ἐφευρίσκουσα καὶ ἐπιτηδεύουσα τοὺς τρόπους τῶν κατορθώσεων, ὥστε τὴν κυριότητα ἐν ταῖς ἀρεταῖς καὶ ταῖς κατ’ αὐτὰς πράξεσιν ἡ φρόνησις κέκτηται.

[*](p. 1144a9)

Τοῦ δὲ τετάρτου μορίου τῆς ψυχῆς οὐκ ἔστιν ἀρετὴ τοιαύτη, τοῦ θρεπτικοῦ· οὐθὲν γὰρ ἐπ’ αὐτῷ πράττειν ἢ μὴ πράττειν.

ψυχὴν ἐνταῦθα κοινῶς λαμβάνει, ὡς αὐτὸς ἐν τῷ Περὶ ψυχῆς διωρίσατο, ψυχὴν εἶναι λέγων ἐντελέχειαν σώματος φυσικοῦ, ὀργανικοῦ, δυνάμει ζωὴν ἔχοντος, καὶ ταύτην φησὶ διαιρεῖσθαι εἰς τέσσαρα, ἐπιστημονικὸν λογικὸν ὀρεκτικὸν θρεπτικόν, ἐν τῷ ὀρεκτικῷ περιλαμβάνων καὶ τὸ αἰσθητικόν, διότι πάσῃ ὀρέξει ἀλόγῳ σύνεστιν αἴσθησις. αἰσθανόμενοι γὰρ τῶν ἡδέων καὶ λυπηρῶν, τῶν μὲν ὀρεγόμεθα, τὰ δ’ ἀποστρεφόμεθα. ὡς [*](1 γὰρ καὶ B: γὰρ a 3 κατὰ τὴν Β et Aristoteles: κατά τε τὴν a 8 εἰς σύστασιν συντελοῦσιν a 21 ὀρέξεων a: ἕξεων Β 31 ἐν τῷ Περὶ ψυχῆς] B 1 ρ. 412a27 secundum lectiouem codicis X 32 ἐνδελέχειαν a)

οὖν ἐν τῷ ἀνθρώπῳ τούτων ὄντων ἁπάντων, φησὶν ὅτι τὰ μὲν τρία μόῥία[*](113r) τῆς ψυχῆς πεφύκασι κτᾶσθαι ἀρετὴν τὴν κατὰ προαίρεσιν καὶ ὅση ἐπὶ τῷ κτωμένῳ ἐστί, ὥστε κτᾶσθαι αὐτὴν ἢ μή. ἐπιστήμην μὲν γὰρ κτώμεθα βουλόμενοί τε καὶ προαιρούμενοι, ἥτις ἐστὶ τοῦ θεωρητικοῦ νοῦ, καὶ φρόνησιν, ἥτις ἐστὶ τοῦ λογιστικοῦ, καὶ ἀνδρείαν καὶ σωφροσύνην καὶ δικαιοσύνην, αἵ εἰσι τοῦ κατὰ τὴν ζωτικὴν δύναμιν ὀρεκτικοῦ. κατὰ θυ- μὸν γὰρ καὶ ἐπιθυμίαν ἡ ὄρεξις, <ὧν αἱ πρακτικαὶ ἀρεταὶ τῇ κρίσει τοῦ λογιστικοῦ κατορθούμεναι. ἡ γὰρ βούλησις λογικὴ ὄρεξις> καὶ ἄλλης δυ- νάμεως κρείττονος. τοῦ δὲ θρεπτικοῦ, ὃ τέταρτον μέρος τῆς ψυχῆς ἀπη- ρίθμηται, οὐκ ἔστιν ἀρετὴ τοιαύτη, ἤγουν ἡ κτωμένη ἐξ ὀρέξεως καὶ προ- προαιρέσεως. αἱ γὰρ τοιαῦται ἀρεταὶ ἐπὶ τοῖς κτωμένοις, ἤτοι ἐπὶ τῇ αὐτεξουσιόιητι καὶ θελήσει αὐτῶν. τῷ δὲ τετάρτῳ μορίῳ τῆς ψυχῆς οὐκ ἔστι τι ἐπ’ αὐτῷ. οὔτε γὰρ ὄρεξις οὔτε προαίρεσις αὐτῷ πρόσεστιν, ὅπερ ἔστιν ἰδεῖν ἐπὶ τῶν φυτῶν· μέγεθος μὲν γὰρ καὶ κάλλος ἴσως φυτοῖς ἁρ-. )5 μόδιον, καὶ εὐκαρπία δὲ εὑρίσκεται ἐν αὐτοῖς, ἅ εἰσι φυσικαὶ ἀρεταί, ὡς ἐκ φύσεως αὐτοῖς προσγινόμενα, ὄρεξις δὲ οὐδὲ προαίρεσις πρόσεστι. διὰ τοῦτο οὐδέ τις κατ’ αὐτὰς ἀρετή.

[*](p. 1144a 11)

Περὶ δὲ τοῦ μηδὲν εἶναι πρακτικωτέρους διὰ τὴν φρόνησιν τῶν καλῶν καὶ δικαίων, μικρὸν ἄνωθεν ἀρκτέον, λα- βόντας ἀρχὴν ταύτην. ὥσπερ γὰρ καὶ τὰ δίκαια λέγομεν πράτ- τοντάς τινας οὔπω δικαίους, οἷον τοὺς τὰ ὑπὸ τῶν νόμων τε- ταγμένα ποιοῦντας ἢ ἄκοντας ἡ δι’ ἄγνοιαν ἢ δι’ ἕτερόν τι καὶ μὴ δι’ αὐτά (καίτοι πράττουσί γε ἃ δεῖ καὶ ὅσα δεῖ τὸν σπου- δαῖον), οὕτως, ὡς ἔοικεν ἔστι τὸ πῶς ἔχοντα πράττειν ἕκαστα ὥστ’ εἶναι ἀγαθά, λέγω δ’ οἷον διὰ προαίρεσιν καὶ αὐτῶν ἕνεκα τῶν πραττο μένων.

Ἔν ἦν καὶ τοῦτο τῶν ἠπορημένων περὶ φρονήσεως, ὡς δυνατὸν ὂν χωρὶς αὐτῆς πράττειν τὰ καλὰ καὶ τὰ δίκαια ἐκ τοῦ μόνον εἶναι τὰς ἀρε- τὰς ἕξεις ἐν τῇ ψυχῇ, οἷον δικαιοσύνην καὶ ἀνδρείαν καὶ σωφροσύνην καὶ τὰς λοιπὰς ὅσαι εἰς αὐτὰς ἀναφέρονται, ὡς εἰδικώτεραι πρὸς γενικωτέρας. λύων δὴ καὶ ταύτην τὴν ἀπορίαν, ἄνεισι πρός τινα θεωρίαν ἀρχικωτέραν, ἀρχὴν ταύτην ὑποτιθείς, ὅτι οὐ πᾶς ὁ πράττων τὰ δίκαια καὶ τὰ καλὰ εὐθὺς διὰ τοῦτο αὐτὸς σπουδαῖός ἐστιν, οἷον δίκαιος ὁ τὰ δίκαια πράττων ἢ σώφρων ὁ τὰ σωφρονικὰ ἢ ἀνδρεῖος ὁ τὰ ἀνδρικά. ἐνδέχεται γὰρ τὰ ὑπὸ τῶν νόμων τεταγμένα πράττοντά τινα πράττειν αὐτὰ διὰ φόβον κολά- κολάσεων ἀπειλουμένων τοῖς μὴ ἐμμένουσιν οἷς οἱ νομοθέται διώρισαν, ἢ δι’ ἀμοιβὴν ἣ ὑπέσχηται τοῖς ἐμμένουσιν, ἢ καὶ δι’ ἄγνοιαν ἐνίοτε. ἐνδέχε- ἐνδέχεται γὰρ δι’ ὄρεξιν ἰδίαν πράττειν τινὰ δίκαιόν τι ἡ σωφρονικὸν ἢ ἀνδρεῖ- [*](7 ὧν αἱ πρακτικαὶ — ὄρεξις (8) a: om. Β 11. 12 τῆς αὐτεξουσιότητος καὶ θελἡ- θελήσεως a 21 δικαίους Β. δικαίους εἶναι a et Aristoteles 23 δεῖ Β: χρὴ a et Aristoteles 25 ἀγαθά Β: ἀγαθόν a et Aristoteles)

ὂν μὴ εἰδότα, ὅτι τοιοῦτον τὸ πραττόμενον, ἢ ἐνεργοῦντα κατὰ τὸν νόμον [*](113r) μὴ εἰδέναι, ὅτι ὁ νόμος τῆς πόλεως οὕτως ἐνεργεῖν τοὺς κατ’ αὐτὴν πολίτας ἐντέλλεται. οἱ οὖν τὰ καλὰ καὶ τὰ δίκαια πράττοντες διά τι τοιοῦτον ἢ ἕτερον τοῖς εἰρημένοις ὅμοιον οὔκ εἰσι δίκαιοι οὐδὲ σπουδαῖοι, ὅτι οὐ πράττουσι τὰ καλὰ καὶ τὰ δίκαια δι’ αὐτὰ ἀλλὰ διά τι ἕτερον, ὡς οὖν ἐπὶ τούτων, οὕτω καὶ καθόλου περὶ παντὸς τοῦ πράττοντος τἀγαθὰ ἐξετά- ζομεν τὸ πῶς ἔχων πράττειν, καὶ εἰ μὲν ὡς προαιρούμενος καὶ κατ’ οἰκείαν ὄρεξιν καὶ εἰδὼς ὅτι καλὰ καὶ δίκαια τὰ πραττόμενα καὶ διότι τοιαῦτα πράττων αὐτὰ κριθείη ἄν σπουδαῖος ὁ πράττων καὶ ἀγαθός, εἰ δὲ δι’ ἄγνοιαν ἡ φόβον ἢ δι’ ἐλπίδα τοῦ ἀπολαῦσαί τινος ὀρεκτοῦ ἐκ τῆς πράξεως, οὐκ ἄν σπουδαῖος ῥηθείη οὐδ’ ἀγαθὸς ὁ πράττων. κἄν εἴη τὰ πραττόμενα παρ’ αὐτοῦ ἀγαθά. δεῖ γὰρ πῶς ἔχοντα πράττειν ἕκαστον, ἵν’ εἴη ἀγαθὰ καὶ σπουδαῖα.

[*](p. 1144a20)

Τὴν μὲν οὖν προαίρεσιν ποιεῖ ὀρθὴν ἡ ἀρετή, τὸ δ’ ὅσα ἐκείνης ἕνεκα πέφυκε πράττεσθαι οὐκ ἔστι τῆς ἀρετῆς ἀλλ’ ἕτέρας δυνάμεως.

Ἐντεῦθεν ἄρχεται δεῖξαι, πῶς ἀναγκαία ἡ φρόνησις τοῖς ζῆν καὶ πράττειν βουλομένοις κατ’ ἀρετήν. φησὶ τοίνυν, ὅτι ἡ μὲν ἀρετὴ ὀρθῶς ποιεῖ τὴν προαίρεσίν πὼς, ὅτι ἐν ἕξει τοῦ ἀγαθοῦ τῶν ἐν ἡμῖν ὀρεκτῶν γενομένων δυνάμεων, ἤγουν θυμοῦ καὶ ἐπιθυμίας, ὀρθοῦται καὶ ἡ προαίρεσις, τὸ μὲν πονηρὸν I ἀποτρεπομένη, ἀεὶ δὲ τἀγαθὸν προτιθεμένη καὶ μηδέποτε [*](113v) διαστρεφομένη πρὸς τοὐναντίον. οὐκ ἔστι δ’ αὐτοτελὴς ἡ τοῦ ἀγαθοῦ ὄρεξις. δεῖ δὲ αὐτῇ τρόπων καὶ ἐπινοιῶν, δι’ ὧν τοῦ ὀρεκτοῦ ἐφικέσθαι δυνήσεται. ὅσα οὖν, φησί, φύσιν ἔχει πράττεσθαι ἕνεκα τῆς προαιρέσεως, ἤγουν τοῦ τῇ προαιρέσει ὀρεκτοῦ, ὃ αὐτὴ προείλετο καὶ προτετίμηκεν, οὐκ ἔστι τῆς ἀρετῆς ἀλλ’ ἑτέρας δυνάμεως. ἡ γὰρ πρακτικὴ ἀρετὴ περὶ ἧς ἦν ὁ λόγος, τῶν ἀλόγων ἐστὶ δυνάμεων παιδεία καὶ ῥύθμισις, αἱ δὲ ἄλογοι δυνάμεις ἐπινοεῖσθαί τι οὐ πεφύκασι τὸ ἄγον αὐτὰς εἰς ἐπίτευξιν τοῦ αὐταῖς ὀρεκτοῦ, ἀλλ’ ἑτέρας δυνάμεως χρεία, δι’ ἧς εὑρεῖν ἐνδέχεται τοὺς τρόπους τῆς κατορθώσεως. οὐδὲ γάρ ἡ προαίρεσις εὑρετικὴ τούτων πέφυκε γίνεσθαι, μόνον δὲ τόδε τοῦδε προτίθεσθαι, τὸ κρεῖττον δηλονότι τοῦ χείρονος, ὀρθὴ γενομένη ἐκ τῆς κατ’ ἀρετὴν ἕξεως. μέχρι τούτου ἀληθὴς μὲν ὁ λόγος αὐτῷ, πλὴν συγκεχυμένος καὶ ἀδιάρθωτος· διὰ τοῦτο ἐπιφέρει τὰ ἑξῆς σαφηνίζων τὰ εἰρημένα.

[*](4 τοῖς εἰρημένοις Β: τῶν εἰρημένων ,1 14 ποιεῖ ὀρθὴν Β: ὀρθὴν ποιεῖ a et Aristoteles 19 τοῦ bis Β 21 ἀποτρεπομένη a: ἀποτρεπόμενος Β 27 περὶ ἧς ἣν ὁ a: περίηξἀ Β sic 28 οὐ Β: oin. a ’3 τούτου Β: τούτους a)[*](p. 1144a22)

Λεκτέον δ’ ἐπιστήσασι σαφέστερον περὶ αὐτῶν. [*](113v) ἔστι δή τις δύναμις, ἣν καλοῦσι δεινότητα αὕτη δέ <ἐστι> ὥστε τὰ πρὸς τὸν ὑποτεθέντα ἔντα σκοπὸν συντείνοντα δύνασθαι ταῦτα πράττειν καὶ τυγχάνειν αὐτῶν. ἄν μὲν οὖν ὁ σκοπὸς ᾖ καλός, ἐπαινετή ἐστιν, ἄν δὲ φαῦλος, πανουργία. διὸ καὶ τοὺς φρονίμους δεινοὺς καὶ πανούργους φαμὲν εἶναι.

Κατὰ μὲν <τὴν> ἀλήθειαν καλῶς εἴρηται, φησί, ἦσί, τὰ λεχθέντα, ἐπεὶ δὲ συγκέχυται καὶ ἀσαφῶς ἔτι ἔχει, δεῖ τὸν νοῦν ἐπιστῆσαι τοῖς εἰρημένοις καὶ τὸν λόγον ἁπλώσαντας σαφέστερον ἐπαγγεῖλαι τὸ προκείμενον, ἵνα καὶ ἡ πρὸς τὸ ζητηθὲν λύσις σαφεστέρα γένηται. ἀνατρέχει τοίνυν ἐπί τι ἕτερον, περὶ οὗ διδάσκων ἡμᾶς δείκνυσι καὶ τὴν φρόνησιν ἀναγκαιοτάτην καὶ ἀπαραίτητον τοῖς ἐνεργεῖν βουλομένοις κατ’ ἀρετήν. εἰς ὃ δὲ ἀνατρέχει, ἐστὶ δύναμίς τις, ἣν καλοῦσι δεινότητα, ἣν καὶ ὁρίζονται, δύναμιν εἶναι λέγοντες ἐφευρετικὴν τῶν πρὸς τὸν σκοπὸν συντελούντων. αὕτη γὰρ ἡ δύναμίς ἐστι τοιαύτη, φησίν. ὥστε τὰ πρὸς τὸν ὑποτεθέντα σκοπὸν συντείνοντα δύνασθαι πράττειν καὶ τυγχάνειν αὐτῶν. ταῦτα μέν φησιν ὁ φιλόσοφος, δεῖ δὲ διιδεῖν ἐπιστήσαντας τὴν τῶν ῥήσεων διάνοιαν. πᾶς γὰρ ἄνθρωπος ἐνεργῆσαι βουλόμενος σκοπόν τι καὶ τέλος ἑαυτῷ τῆς πράξεως τίθεται. δεῖ οὖν αὐτῷ δυνάμεως τινος καὶ ἐπιτηδειότητος, ἐξ ἧς πράττειν δυνήσεται ταῦτα, ἃ πρὸς τὸν σκοπὸν ἐκεῖνον ὑπάρχει συντείνοντα, καὶ πρὸ τοῦ σκοποῦ τυγχάνειν ἐκείνων, ἃ ἄγει πρὸς αὑτὸν ὡς εἰς τέλος. εἰ μὲν οὖν εὐφυία ἤρκει μόνη πρὸς τὸ κατορθοῦν, οὐκ ἄν ἑτέρας τινὸς ἢ δυνάμεως ἢ ἕξεως ἐδεόμεθα πρὸς τὰς ἀγαθὰς ἀποβάσεις τῶν πράξεων. ἐπεὶ δὲ τὴν εὐφυίαν ταύτην μόνην ἔχοντες ἄνθρωποι οὔπω σπουδαῖοι ἐξ ἀνάγκης εἰσίν, ἀλλ’ ἐνδέχεται καὶ φαύλους εἶναι αὐτούς, διὰ τοῦτο δεῖ καὶ προσθήκης οὐ τῆς τυχούσης. αὕτη δ’ ἐστίν, ἵν’ εἴη ὁ προτεθεὶς σκοπὸς ἀγαθός, καὶ οὕτως ἔσται ἐπαινετὴ καὶ ἡ δύναμις, εἰ δὲ φαῦλον εἴη τὸ τέλος τὸ προτιθέμενον, πανουργία ὀνομάζεται ἡ δύναμις. διὰ τοῦτο καὶ τοὺς φρονίμους δεινοὺς καὶ πανούργους φαμὲν εἶναι· δεινοὺς μέν· τῷ τῆς εὐφυίας ταύτης ὀνόματι ἐπὶ τῆς φρονήσεως καταχρώμεθα, ἄλλως τε καὶ ὕπεστι τῇ ἕξει καὶ τῇ ἐνεργείᾳ ἤδη παρούσῃ ἡ δύναμις καὶ ἡ ἐπιτηδειότης· διὸ καὶ ἀληθές ἐστι, δεινὸν τὸν φρόνιμον λέγεσθαι· πανούργους δὲ παραχρώμενοι τῇ κλήσει τῆς ἐπὶ τὸν χείρω σκοπὸν ἀγούσης δεινότητος. ἔτι δὲ πανοῦργον τὸν φρόνιμον λέγομεν διὰ τὸ ἐντρεχὲς αὐτοῦ τῆς διανοίας καὶ πρὸς τὴν ἐνέργειαν ἑτοιμότατον, πᾶν ἐφευρίσκοντα τὸ πρὸς τὸν σκοπὸν αὐτοῦ συμβαλλόμενον, καὶ τὸν Ὁμηρικὸν δὲ Όδυσσέα δεινὸν λέγομεν φρόνιμον ὄντα καὶ εὑρετικὸν [*](2 ἐστι a et Aristoteles: om. Β 7 τὴν a; om. Β 16 πράττειν] ταῦτα πράττειν lemma et Aristoteles 27 εἴη B: εἴη καὶ a 32 παρούσῃ B: παροῦσα a 37 τὸν Ὁμηρικὸν Ὀδυσσέα δεινὸν vocat praeter alios Hermogenes π. ἰδεῶν β 9 (III 356 W.), Homeri enim Od. θ 22 alienus est)

τῶν πρὸς τὸν ὑγιῆ σκοπὸν συντελούντων. καὶ τὸν Περικλέα ὁ Θουκυδίδης [*](113v) τοιοῦτόν τινα λέγει, ἐξ οἰκείας συνέσεως τὰ πρὸς τὸν προκείμενον συντε- λοῦντα σκοπὸν ἐξευρίσκοντα καὶ οὔτε προμανθάνοντά τι οὕτ’ ἐπιμανθά- νοντ, τῶν τε παραχρῆμα δι’ ἐλαχίστης βουλῆς κράτιστον γνώμονα καὶ ω τῶν μελλόντων ἐπὶ πλεῖστον τοῦ γενησομένου ἄριστον εἰκαστήν. τούτῳ γὰρ διαφέρει δεινότης φρονήσεως, ὅτι ἡ μὲν τῶν πρὸς τὸν ἀπλῶς σκοπὸν συντελούντων ἐφευρετική ἐστι δύναμις, ἡ δὲ φρόνησις τῶν πρὸς τὸν ὑγιῆ σκοπόν, καὶ ὅτι ἡ μὲν φρόνησις ἕξις ἐκ πολυπειρίας προσγινομένη τῇ ψυ- χἡ, δεῖται δὲ τῆς δεινότητος, δυνάμεως οὔσης καὶ εὐφυίας καὶ ἐκ φύσεως προσούσης τῷ ἐν ἡμῖν λόγῳ, ἵν’ ἐν αὐτῇ ἐπιγένηται καὶ κοσμήσῃ αὐτήν, καὶ οὕτω σκοπὸν ἀεὶ προτιθεμένη ἀγαθὸν ἐπιτυγχάνει τῶν σκοπουμένων, τὰ πρὸς αὐτὸν συντελοῦντα εὐφυῶς ἐφευρίσκουσα. διὰ τοῦτο καὶ Ἀριστο- τέλης ἐπάγει τοῖς εἰρημένοις, τὴν διαφορὰν παραδοὺς δεινότητος καὶ φρο- φρονήσεως φησι γὰρ

[*](15p. 1144a28)

Eστι δ’ ἡ φρόνησις οὐχ ἡ δύναμις, ἀλλ’ οὐκ ἄνευ τῆς δυνάμεως ταύτης. ἡ δ’ ἕξις τῷ ὄμματι τούτῳ γίνεται τῆς ψυχῆς οὐκ ἄνευ ἀρετῆς, ὡς εἴρηταί τε καὶ ἔστι δῆλον.

Οὐκ ἔστι, φησίν, ἡ φρόνησις ἡ εἰρημένη δύναμις, ἀλλὰ δεῖται τῆς δυνάμεως ταύτης, ἵνα ἐν αὐτῇ ἐπιγίνηται. διὸ οὐκ ἄνευ ταύτης ὑπάρξαι δύναται, ὡς οὐδ’ ἄλλη τις ἕξις, εἰ μὴ ἔχει τὸ ὑποκείμενον δεκτικόν, οὐκ ἄν δ’ εἴη δεκτικόν, εἰ μὴ ἔχει τὴν πρὸς τὴν ἕξιν ἐπιτηδειότητα καὶ εὐ- εὐφυίαν. ἡ δὲ ἕξις ἡ ἐπιγινομένη τῇ δεινότητι, ἥ ἐστιν ἡ φρόνησις, γίνεται τῷ ὄμματι τούτῳ τῆς ψυχῆς. ποίῳ τούτῳ; ἤγουν τῷ εἰρημένῳ, ὅ ἐστιν ὁ πρακτικὸς νοῦς. οὗτος δέ ἐστιν ὁ αὐτὸς μὲν τῷ θεωρητικῷ κατὰ τὴν οὐσίαν, τῇ δὲ ἐνεργείᾳ, ἕτερος, ὡς καὶ πρότερον εἴρηται. ὁ γὰρ αὐ- [*](114v) τὸς νοῦς ὅτε μὲν περὶ τὰ καθόλου καὶ τὰ ὑπὲρ αἴσθησιν καταγίνεται, σοφίαν τε κατορθοῖ καὶ ἐπιστήμην, καὶ νοῦς θεωρητικὸς καὶ διάνοια λέγε- τι, ὅτε δὲ περὶ τὰ καθ’ ἕκαστα καὶ πρακτά, νοῦς τε πρακτικὸς καὶ λο- γισμὸς ὀνομάζεται. πῶς δ’ οὐκ ἄνευ ἀρετῆς ἡ ἕξις αὕτη τῷ ὄμματι τῆς ψυχῆς γίνεται, εἴρηται μὲν καὶ τῷ Ἀριστοτέλει, ῥητέον δὲ καὶ ἔτι. ἡ γὰρ ἀρετὴ τὰς ὀρέξεις ποιεῖ ἀγαθάς, τοῦ ἡγεμονοῦντος λόγου ταύτας ῥυθμίσαντος, καὶ διὰ τοῦτο καὶ τὰ ὀρεκτά, τὰ δὲ ὀρεκτά εἰσι τὰ τέλη καὶ οἱ σκοποί, πρὸς ἃ ὁ λόγος τὰ συμβαλλόμενα ἐφευρίσκειν δυνάμενος φρό- νῆσις λέγεται, ὡς πρὸς ἀγαθῶν σκοπῶν καὶ τελῶν ἐπιτυχίαν τὰ συντεί- νοντα ἐφευρίσκουσα. οὐκ ἄν δὲ ἄλλως ἀγαθαί τε ὀρέξεις ἔσονται καὶ ἀγα- [*](1 ὑγιῆ a: ὑγιᾶ Β Hερικλἐα] imino Themistoclem v. Tluicyfi. Α 138 4 ἐλαχίστης Thucydidcs: ἐλαχίστου Ha 5 τούτω Β: τοῦτο a 12 αὐτὸν a: αὐτὴν Β 13 πα· ραδοὺς Β: παραδιδοὺς a 15 δ’ ἡ Β ct Aristoteles: δὲ a δύναμις Ba et Arist. codd. KbLbO’’: δεινότης Arist. viilg. H! ὄμματι 1) ct Aristoteles: ὀνόματι u 26 τὰ υιπἑρ Β: ὑπέρ a 28 πρακτὰ a: πρκτικἀ Β ;’>3 ὁ Β: om. a l’> I σκοπῶν B : σκοπὸν a)

θᾶ ὀρεκτὰ ἄνευ ἀγαθῶν ἕξεων ὑπαρχουσῶν ταῖς ὀρεκτικαῖς δυνάμεσιν. [*](114r) αὗται δ’ εἰσὶν αἱ ἀρεταί, καὶ οὕτω δῆλόν ἐστιν, ὡς ἄνευ ἀρετῆς οὐκ ἔστι ἡ φρόνησις.

[*](p. 1144a31)

Οἱ γὰρ συλλογισμοὶ τῶν πρακτῶν ἀρχὴν ἔχοντές εἰσιν, ἐπειδὴ τοιόνδε τὸ τέλος καὶ τὸ ἄριστον, ὁτιδήποτε ὄν.

Tὸ προκείμενόν ἐστι δεῖξαι τὴν τῆς φρονήσεως ἕξιν μὴ γινομένην ἄνευ ἀρετῆς τῷ ὄμματι τούτω τῆς ψυχῆς, ἤτοι τῷ εἰρημένῳ καὶ παραδεδομένῳ πρὸ μικροῦ, ὅ ἐστιν ὁ πρακτικὸς νοῦς. διὰ τοῦτο καὶ τῇ τούτῳ φωνῇ, δεικτικῇ οὔσῃ, ἐχρήσατο, ὥσπερ προκειμένου τοῦ πράγματος, διὰ τὸ προσφάτως εἰρῆσθαι περὶ αὐτοῦ. δείκνυσι δὲ οὕτως, ὅτι οἱ συλλογισμοὶ τῶν πρακτῶν ἀρχὴν ἔχοντές εἰσιν, ἀρχὴν λέγων τὴν τελικήν, ἥ ἐστι τὸ προκείμενον ἔργον, εἰς κατόρθωσιν, ὅπερ δεῖ εἶναι ἀγαθόν, εἴπερ ἡ φρόνησις τοὺς τρόπους ἐφευρίσκει δι’ ὧν ἐκεῖνο κτηθήσεται. οὐ γὰρ ἂν εἴη φρόνησις, εἰ μὴ ἀγαθὸν ὂν σκόπιμον ἑαυτῇ ποιεῖται καὶ ἐπιτηδεύσεις ἐπινοεῖται, ἵν’ αὐτοῦ ἐπιτεύξηται. τὸ γὰρ μὴ ἀγαθὰ τίθεσθαι σκοπιμα καὶ τελικὰ τῶν πράξεων αἴτια πανουργίας ἐστίν, οὐ φρονήσεως, ὡς εἴρηται· οὐκ ἄν δὲ εἴη τὸ σκοπούμενον καὶ ἐν ὀρέξει κείμενον ἀγαθόν, εἰ μὴ ἀρετὴ εἴη ἡ ὀρεγομένη αὐτοῦ. πῶς οὖν οἱ συλλογισμοὶ ἐν τοῖς τοιούτοις γίνονται; καὶ πῶς τὸ ἀγαθὸν καὶ τὸ ἄριστον τελικὴν ἀρχὴν τίθενται; τόδε τὸ προκείμενον ἀγαθόν ἐστιν, τὸ ἀγαθὸν ἄξιον ἐπιμελείας πρὸς τὴν κτῆσίν ἐστι, τὸ προκείμενον ἄρα ἄξιον ἐπιμελείας καὶ μελέτης παντοίας πρὸς τὴν κτῆσίν ἐστιν. εἰπών δὲ οἱ μὲν γὰρ συλλογισμοὶ τῶν πρακτῶν ἀρχὴν ἔχοντές εἰσ’ ἱν, ἐπήγαγε τῷ λόγῳ τούτῳ τὴν ἐλάττω πρότασιν, λέγων ἐπεὶ τοιόνδε τὸ τέλος καὶ τὸ ἄριστον ὁτιδήποτε ὄν, συγκεχυμένως εἰπών τὸ ὁτιδήποτε ὂν ἄνευ ὡρισμένου τινὸς παραδείγματος. ὃ γὰρ ἂν εἴη ἀγαθόν, ἔστι καὶ ἄριστον, ἐπεὶ ἐξ ἀρετῆς αἱρετὸν γέγονε. διὸ καὶ τῇ φρονήσει, ἕξει οὔσῃ τοῦ ὄμματος τῆς ψυχῆς, ἄξιον κρίνεται ἐπιμελείας καὶ σπουδῆς.

[*](p. 1144a33)

Ἔστω γὰρ λόγου χάριν τοι τυχόν. τοῦτο δ’ εἰ μὴ τῷ ἀγαθῷ, οὐ φαίνεται. διαστρέφει γὰρ ἡ μοχθηρία καὶ διαψεύδεσθαι ποιεῖ περὶ τὰς πρακτικὰς ἀρχάς.

Ἔτι τὸ αὐτὸ κατασκευάζει, ὅτι ὑπὸ τῆς ἀρετῆς τὸ τέλος προτίθεται καὶ σκοπὸς τῇ φρονήσει γίνεται τοὺς τρόπους ἐπιτηδευούσῃ τοὺς πρὸς κατόρθωσιν. ποιεῖται δὲ καὶ πάλιν τὸν λόγον κοινότερον, μὴ λαμβάνων ἕν τι ὡρισμένως τῶν ἀγαθῶν ἀλλὰ τὸ τυχὸν λέγων, οὐχ ὡς ἀδιάφορον ὄν, εἴτε πονηρὸν εἴη εἴτ’ ἀγαθόν, ἀλλ’ ὡς ἓν μὲν τῶν πρακτῶν ἀγαθῶν, [*](1 ὀρεκτικαῖς Β: ὀρεκταῖς a 7 τῆς scripsi: κατὰ B: περὶ a 15. 16 σκόπιμον Β: σκόπιμα a 20 ἐπιμελείας Β: ἐπιμελείας καί μελέτης a 23 ἐλάττω Β: ἐλάττονα a 31 ἀρχάς a et Aristoteles: ἀρετάς Β rhesis usque ad ὄντα ἀγαθόν (p. 1144b1) a 36 πρακτῶν B: πρακτικῶν a)

οὐχ ὡς τοῦτο δὲ ἢ ἐκεῖνο, ἀλλ’ ὃ ἄν τύχῃ προκείμενον ἐξ αὐτῶν. τοῦτο [*](114r) δ’ οὐ φαίνεται τοιοῦτον ὄν, εἰ μὴ τῷ ἀγαθῷ. τῷ γὰρ πονηρῷ τὴν ἕξιν ἀνθρώπῳ οὐκ ἐφαρμόζει τἀγαθόν, ὡς οὐδὲ τῇ λελοξευμένῃ γραμμῇ ἡ εὐθεῖα. τῆς δὲ γνώμης τῆς ἀγαθῆς ψυχῆς φανερὸν τἀγαθὸν γίνεται, ὡς ἐφαρμόζον αὐτῇ. διὰ τοῦτό φησι καὶ αὐτός, ὅτι ἡ μοχθηρία διάστροφον τὴν γνῶσιν ποιεῖ τῆς ψυχῆς καὶ διαψεύδεσθαι ποιεῖ περὶ τὰς πρακτικὰς ἀρχάς. ἀπαρέσκεται γὰρ ἡ πονηρία τοῖς ἀγαθοῖς σκοποῖς καὶ τέλεσι, τοῖς δὲ πονηροῖς ἐπαρέσκεται, καὶ διὰ τοῦτο ὁ πονηρὸς τελικὰς ἀρχὰς τὰ χείρω τίθεται καὶ τούτων ἐπιτυγχάνειν ἐφίεται. εἴπωμεν δὲ καὶ ἐπὶ παραδείγματος· προκείσθω κάλλος Ἑλένης καὶ ἐπιβαλλέσθων ἄμφω τὰς σφῶν ὄψεις, Διομήδης τε ὁ Τυδέως καὶ ὁ Πριαμίδης Ἀλέξανδρος· ὁ μὲν Διομήδης σώφρων ὢν ἀνὴρ καὶ προσφόρως ἐθίσας χρῆσθαι τῇ ἐνεργείᾳ τῆς ὄψεως μέχρι τῆς ὁράσεως στήσεται καὶ τῇ ταύτης τέρψει τὸ αὔταρκες ἕξει τῆς τοῦ ὁρατοῦ ἀπολαύσεως, ὁ δὲ Πάρις ἀκόλαστος ὢν οὐκ ἀρκετῶς ἕξει, εἰ μὴ τοῦ ὁρατοῦ καὶ κατὰ τὴν ἁφὴν ἀπολαύσεται, ἑτέρου τέλους παρὰ τὴν ὅρασιν ὀρεγόμενος καὶ ἀρχὴν ἑτέραν καὶ σκοπὸν αὐτῷ θέμενος ἕτερον, τὸ διαφθεῖραι γάμον ἀλλότριον, ὃν ἡ μοχθηρία τῷ φαύλῳ ὑπέθετο. οὕτως ἄρ’ ἀλλήλων δέονται ἡ ἀρετὴ καὶ ἡ φρόνησις, ἵν’ ἡ μὲν σκοπὸν καὶ τέλος τὸ ἀγαθὸν προθῆται, ἡ δὲ ἐπαρεσκομένη τούτῳ τοὺς τρόπους ἐπιτηδεύσῃ τῆς κτήσεως. καλῶς ἄρα εἴρηκεν ὁ Ἀριστοτέλης ὅτι ἀδύνατον φρόνιμον εἶναι μὴ ὄντα ἀγαθόν, ἤτοι σπουδαῖον καὶ ἀρετῆς ἀντεχομενον.

[*](p. 1144b1)

Σκεπτέον δὴ πάλιν καὶ περὶ ἀρετῆς· καὶ γὰρ ἡ ἀρετὴ παραπλησίως ἔχει ὡς ἡ φρόνησις πρὸς τὴν δεινότητα· οὐ ταὐτὸν μέν, ὅμοιον δέ· οὕτως ἡ φυσικὴ ἀρετὴ πρὸς τὴν κυρίαν.

Μέχρι μὲν τοῦδε τὴν φρόνησιν ἔδειξεν ἄνευ μὴ οὖσαν τῆς ἀρετῆς, δεομένην αὐτῆς περὶ τὰς προθέσεις I τῶν σκοπῶν καὶ τελῶν, ἵν’ εἴη [*](114v) ἀγαθὰ ταῦτα, ὡς ἀγαθῶν ἕξεων ὄντα ὀρεκτά, ἑξῆς δὲ δεῖξαι προτίθεται τὸ ἀνάπαλιν, ἤτοι τὴν ἀρετὴν εἶναι μὴ δυναμένην ἄνευ φρονήσεως. πρότερον δὲ τίθησιν ἔχουσάν τινα ὁμοιότητα πρὸς τὴν φρόνησιν τὴν ἀρετήν. ὡς γὰρ ἐκείνη φυσική τις δύναμις προυπόκειται ἡ λεγομένη δεινότης, εὐφυϊα τις οὖσα πρὸς αὐτήν, τὴν ψυχὴν προπαρασκευάζουσα πρὸς ὑποδοχὴν τὴν αὐτῆς, οὕτω κἀνταῦθα ἡ φυσικὴ ἀρετὴ προυπάρχει τῆς κυρίας, εὐφυϊα τις οὖσα καὶ αὐτὴ πρὸς ὑποδοχὴν τῆς κυρίως ἀρετῆς. διὰ τοῦτό φησιν, ὅτι δεῖ καὶ περὶ ἀρετῆς ἐπισκέψασθαι, ὅτι καὶ ἡ ἀρετὴ παραπλήσιόν τι ἔχει πρὸς τὴν φρόνησιν. ὣς γὰρ ἡ φρόνησις πρὸς τὴν δειτνοητα· οὐ ταὐτὸν μὲν, ὅμοιον ’δε· οὐ ταὐτὸν μὲν, ὅτι ἐκείνη μὲν ἐκ φύσεως ταῖς ψυχαῖς πρόσεστιν, εὐφυία τις οὖσα καὶ ἐπιτηδειότης πρὸς [*](3 ἀνθρώπω Β: ἀνθρώπου a 15 καὶ κατὰ τὴν ἁφὴν τῆς τοῦ ὁρατοῦ a 25 οὕτως Β et Arist. cod. Ob: οὕτω καὶ a et Arist. vulg. 27 τῶν σκοπῶν a: τοῦ σκοποῦ B 38 ταῖς ψυχαῖς Β: τῆς ψυχῆς a)

φρόνησιν, ἡ δὲ φρόνησις ἐπίκτητός ἐστιν ὄρεξις καὶ ἐξ ἐπιμελείας καὶ [*](114v) πολλῆς προσοχῆς καὶ πείρας πραγμάτων ἡμῖν περιγίνεται· ὅμοιον δέ, ὅτι ὥσπερ ἐκείνη ἐφευρετική ἐστι τῶν συντελούντων πρὸς σκοπόν, οὕτω καὶ ἡ φρόνησις ἐκ τῆς ἀρετῆς τὸν σκοπὸν προτιθέμενον θεωροῦσα, τὰ πρὸς αὐτὸν ἄγοντα βουλευομένη συνίστησι. οὕτω καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει, ὡς εἶναι κἀνταῦθα τὴν φυσικὴν ἀρετὴν ὡς ἐκεῖ τὴν δεινότητα, τὴν δὲ κυρίαν ἀρετὴν ἐνταῦθα ὡς ἐκεῖ τὴν φρόνησιν.

[*](p. 1144b4)

Πάσι γὰρ δοκεῖ ἕκαστα τῶν ἠθῶν ὑπάρχειν φύσει πὼς· καὶ γὰρ δίκαιοι καὶ σωφρονικοὶ καὶ ἀνδρεῖοι καὶ τἄλλα 10 ἔχομεν εὐθὺς ἐκ γενετῆς· ἀλλ’ ὅμως ζητοῦμεν ἕτερόν τι, τὸκυρίως ἀγαθὸν εἶναι καὶ τὰ τοιαῦτα ἄλλον τρόπον ὑπάρχειν.

Ὅτι, φησίν, ἄλλη ἐστὶν ἡ φυσικὴ ἀρετὴ καὶ ἄλλη ἡ κυρία, δῆλον ἐκ τῆς κοινῆς ὑπολήψεως τῶν πολλῶν. πάσι γὰρ δοκεῖ ἕκαστα τῶν ἠθῶν ὑπάρχειν φύσει πὼς. ἤθη λέγομεν τὰ ἐκ φύσεως ἑπόμενα ταῖς ψυχαῖς ἰδιώματα, οὐ μόνον ἐπὶ τῶν λογικῶν ἀλλὰ καὶ τῶν ἀλόγων ζῴων, ὥσπερ ὅταν λέοντα λέγωμεν φύσει ἀνδρεῖον, τολμηρὸν ὄντα, καὶ ἄλκιμον καὶ τῶν φοβούντων καταφρονητικόν, ἀλώπεκα δὲ πανοῦργον καὶ δολερὰν διὰ τὸ ἐν ταῖς ἐνεργείαις τοιαύτην φαίνεσθαι, πρόβατον δὲ εὔηθες καὶ ἀπερίεργον, καὶ ἄλλο τῶν ζῴων ἀλλοῖον καὶ ἑτεροῖον ἕτερον, οὕτω κἄν τοῖς ἀνθρώποις φαμὲν τὸν μὲν τοιόνδε εἶναι τὸ ἦθος, ἑτεροῖον δὲ ἄλλον. προσέθηκε δὲ τὸ <πῶς τῷ> φύσει, διότι μὴ πᾶσι τοῖς ζῴοις τὰ αὐτὰ ἤθη ἐστίν, ἀλλὰ διάφοροι τρόποι ἠθῶν τοῖς ἀλόγοις καὶ λογικοῖς. καὶ γὰρ δίκαιοι καὶ σωφρονικοὶ καὶ ἀνδρεῖοι· καὶ τἄλλα ἔχομεν εὐθὺς ἐκ γενετῆς τῆς μὲν φρονήσεως καὶ δεινότητος, ὥσπερ ἐν τοῖς πράγμασι διαφορά ἐστι φυσικοῖς καὶ κτητοῖς, οὕτω καὶ ἐν τῇ κλήσει. δεινότης μὲν γὰρ ἡ ἐκ φύσεως δύναμις ὀνομάζεται, ἀρετή τις οὖσα καὶ αὐτὴ φυσική, μήπω τοῦ λόγου ταύτην ῥυθμίσαντος. ἡ δὲ κυρία ἀρετὴ τοῦ λογιστικοῦ φρόνησις ὀνομάζεται, εἰδοποίησις οὖσα τις καὶ μόρφωσις τῆς δεινότητος. ἐπὶ δὲ τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν ὁμωνυμοῦσιν ἀλλήλαις αἱ φυσικαί τε καὶ ἠθικαί, καὶ εἰκότως.

ἡ μὲν γὰρ δεινότης τοῦ λόγου καὶ τῆς διανοίας ἐστὶ φυσικὴ ἀρετή, οὗ κυρίως ἐστὶ καὶ ἡ φρόνησις ἀρετή. διὰ τοῦτο τοῖς ἀλόγοις δεινότης οὐ πρόσεστι, λόγον μὴ κεκτημένοις μηδὲ διάνοιαν. αἱ δὲ ἠθικαὶ ἀρεταί, ἐπεὶ καὶ λογικοῖς καὶ ἀλόγοις ἐκ φύσεως πρόσεισιν, ὀνομάζεται μὲν ὁμωνύμως τοῖς αὐτοῖς ὀνόμασι διὰ τὸ μὴ ἔχειν ἐπὶ τῶν ἀλόγων ὀνόματα ἕτερα, ἔχει δὲ μόνον διάφορον τὸ ἐξ ἑτέρας εἶναι καὶ ἑτέρας ἀρχῆς, τὰς μὲν ἐκ φύσεως, τὰς δὲ ἐξ ἔθους. ἀλλ’ ἐπεὶ τὸ ἦθος φυσικὸν ἐν τοῖς ἀλόγοις τε καὶ λογικοῖς, πῶς οὐ λέγονται καὶ αἱ φυσικαὶ ἠθικαὶ ἀπὸ τοῦ ἤθους τοῦ φυἀγαθὸν [*](11 εἶναι Ba: ἀγαθὸν Aristoteles ἄλλον τρόπον Β et Aristoteles: ἄλλως a 14 ταῖς ψυχαῖς Β: τῆς ψυχῆς 16 λέγωμεν Β: λέγομεν a 21 πῶς τῷ a: om. Β 25 κτητοῖς a: κτητοῦ Β κλήσει Β: καταλήψει a 34 αὐτοῖς Β: αὐτοῦ a ἔχει B: ἔχειν a 37 λέγονται Β: λογίζονται a)

σικοῦ, ἵν’ εἶεν ἠθικαὶ ὁμωνύμως πᾶσαι καλούμεναι, ἀλλ’ ἐκεῖναι μὲν λέγονται [*](114v) ἠθικαί, αὗται δὲ φυσικαί; ἢ οὐκ ἀπὸ τοῦ ἤθους αἰ ἠθικαὶ ἀλλ’ ἀπὸ τοῦ ἔθους κατὰ τροπὴν τοῦ βραχέος εἰς μακρόν, ἐθισμῷ καὶ ἀσκήσει καὶ μετὰ λόγου περιγινόμεναι. ἐκεῖναι δὲ φυσικαί, διότι οὔκ ἐκ γενετῆς ὑπάρχουσιν οἷς ὑπάρχουσιν. οὖσιν. ἐπεὶ οὖν αἱ μὲν τὴν φύσιν, αἱ δὲ τὸ ἦθος ποιητικὸν αἴτιον ἔχουσι, κυριώτερον ἡ κλῆσις, ἥτις ἑκατέρῳ τῷ γένει ἐκ τῆς αἰτίας τῆς ποιητικῆς ἐπιτέθειται. τὸ γὰρ ἦθος οὐκ αἰτία ἀλλ’ ἐξ αἰτίας τῆς φύσεως. ὅτι δὲ ἐκ τοῦ ἤθους αἱ ἠθικαὶ ὀνομάζονται, μάρτυς Ἀριστοτέλης αὐτός, τὸ τῆς ἠθικῆς φάσκων ὅλως πραγματείας ὄνομα εὐθὺς ἐξ ἀρχῆς ἐκ τοῦ ἔθους οὑτωσὶ λέγεσθαι μικρὸν παρεκκλῖνον. οὐ γὰρ φυσικὸν καὶ τὸ ἔθος ὥσπερ τὸ ἦθος, ἀλλ’ ἐκ γυμνασίας καὶ ἀσκήσεως προσγινόμενον καὶ δι’ ἐθισμοῦ εἰς ἕξιν ἐρχόμενον. ὑπάρχουσι μὲν οὖν ἐκ γενετῆς ἐπιτηδειότητες πρὸς ἑκάστην τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν ταῖς ψυχαῖς. ἀλλ’ ὅμως οὐκ ἀρκούμεθα λέγειν ἐκείνας τὰς κυρίως ἀρετάς, ἀλλὰ ζητοῦμεν ἕτερόν τι τὸ κυρίως ἀγαθόν, τουτέστιν τὴν κυρίως ἀρετήν, κἂν ὁμωνύμως καὶ ἐπὶ τῶν φυσικῶν τοῖς αὐτοῖς ὀνόμασι χρώμεθα. καὶ τὰ τοιαῦτα ἄλλον τρόπον ὑπάρχειν, ἤγουν τὰ κυρίως ἀγαθὰ καὶ τὰς κυρίως ἀρετὰς οὐχ οὕτως ὑπάρχειν ἐκ φύσεως, ἀλλὰ τρόπον ἕτερον, τουτέστιν ἐξ ἀνάγκης καὶ μελέτης καὶ μετὰ νοῦ ἐπιστατοῦντος καὶ προστατεύοντος.

[*](p. 1144b8)

Καὶ γὰρ παισὶ καὶ θηρίοις αἱ φυσικαὶ ὑπάρχουσιν ἕξεις, ἀλλ’ ἄνευ νοῦ βλαβεραὶ φαίνονται οὖσαι.

Ὅτι γάρ, φησίν, οὔκ εἰσιν ἀρεταὶ κυρίως αἱ φυσικαί, δῆλον ἐκ τοῦ παισὶ καὶ θηρίοις ὑπάρχειν αὐτάς, ἀλλὰ τοῖς τε παισὶν οὔπω νοῦς ἔσται καὶ οὔπω ὠμμάτωνται αὐτῶν αἱ ψυχαὶ διὰ τὸ νεωστὶ ἰῆς ὑπάρξεως | καὶ πείρας τῶν ἐν βίῳ πραγμάτων ἀμέτοχον, κἄν πεφύκασιν ὄμμα τε [*](115r) λαβεῖν τῆς ψυχῆς καὶ νοῦ ἐνέργειαν κτήσασθαι μεταχειρζόμενοι ὀρθῶς τὰ καθ’ ἕκαστα. τοῖς τε θηρίοις λόγου πάντῃ ἐστερημένοις οὐκ ἔστιν ὅλως τὸ πεφυκέναι ὀρθῶς ποτε ταῖς φυσικαῖς ὁρμαῖς χρήσασθαι. διὰ τοῦτο καὶ ἄνευ νοῦ οὖσαι καὶ τοῖς παισὶ καὶ τοῖς θηρίοις αὗται βλαβεραὶ φαίνονται, τὸ μετροῦν αὐτὰς καὶ τάττον μὴ ἐχ’ οὖσαι.

[*](p. 1144b10)

Πλὴν τοσοῦτον ἔοικεν ὁρᾶσθαι, ὅτι ὥσπερ σώματι ἰσχυρῷ ἄνευ ὄψεως κινουμένῳ συμβαίνει σφάλλεσθαι ἰσχυρῶς διὰ τὸ μὴ ἔχειν ὄψιν, οὕτω καὶ ἐνταῦθα. ἐὰν δὲ λάβῃ νοῦν, ἐν τῷ πράττειν διαφέρει.

ἐπειδὴ αἱ κατὰ τὰς ἀρετὰς ἕξεις ταῖς αἰσθήσεσιν ἀφανεῖς εἰσι, φατροπὴν [*](3 a: τρόπον Β βραχέος a: βραχέως Β 6 ἥτις Β: ἡ τῆς a ἑκατέρω B: ἑκατέρας a: 7 αἰτία a: αἴτιον Β 9 Ἀριστοτέλης] Β 1 p. 1103a17 13 ἑκάστην B: ἕκαστον a 25 πραγμάτων Β: πράττων a 26 ἐνέργειαν B: ἐνεργείας a μεταχειριζόμενοι Β: μεταχειριζομένου a 31 σώματι Β et Aristoteles: ἐν σώματι a 34 rbesis usque ad κυρίως ἀρετὴ (p. 1144b 14) a 36 ἀφανεῖς B: ἀφεγγεῖς a)

νεραὶ δὲ γίνονται ἐκ τῶν ἐνεργειῶν τε καὶ προχειρίσεων, ποιεῖται τὸ λεγόμενον [*](115r) φανερὸν δι’ αἰσθητοῦ παραδείγματος σῶμα παραλαμβάνων ἰσχυρόν, ἐνεργεῖν μεγάλα τινὰ διὰ τῆς προσούσης ἰσχύος δυνάμενον. τοῦτο εἰ ἐστέρηται ὄψεως ἐν τῷ κινεῖσθαι, σφάλλεται ἰσχυρῶς διὰ τὴν τῆς ὄψεως στέρησιν, τῆς μὲν κινήσεως σφοδρὰς γενομένης, τῆς δὲ στερήσεως του ὁρᾶν τὸ εἰς δέον γίνεσθαι ἀφαιρούσης τὴν κίνησιν, οἷον εἴ τις πληγὴν κατενέγκη ἰσχύι προσούσῃ μεγάλῃ χρώμενος κατὰ πατρὸς ἤ ἄλλου τινὸς τῶν τιμίων, δι’ ἀορασίαν ἀγνοῶν τὸν πληττόμενον καὶ ὡς πρός τινα τῶν ἀμύνης ἀξίων πρὸς τὸν αὐτῷ διατιθέμενος τίμιον. ἐν γὰρ ἰσχύι σφοδρᾷ τὸ πλῆττον καταφερόμενον οὐ τὸ τυχὸν ἄν κακὸν ἀπετέλεσεν, ἀλλ’ ἢ ἀπέκτεινε τὸν ὑποδεχόμενον τὴν πληγὴν ἢ καὶ πάντῃ ἄχρηστον ἔδειξεν. ὡς οὖν ἐπὶ τούτων, οὕτω καὶ ἐπὶ τῶν κατ’ εὐφυίαν ἀρετῶν. ἡ γὰρ εὐφυία τῆς ψυχῆς τῇ τοῦ σώματος ἀνάλογον· εἰ οὖν καὶ ὄμμα τῇ ψυχῇ πρόσεστιν, ἐνεργήσειεν ἂν τὰ κράτιστα, μεγάλως ὁδηγουμένη ὑπὸ τοῦ ὄμματος καί τι κατορθώσας μέγα καὶ ἀξιόλογον, ὑπουργὸν μὲν ἔχουσα τὴν εὐφυίαν τὴν φυσικήν, ὁδηγὸν δὲ τὸ κτηθὲν ὄμμα ἐκ τῆς κατὰ τὸν βίον πολυπειρίας εἰ δὲ τὸ ὄμμα τούτῳ μὴ πρόσεστιν, ὡς ἐν ἀορασίᾳ τῆς φυσικῆς γινομένης ὁρμῆς, μετὰ πολλῆς τῆς σφοδρότητος, ἔσται μέγα τι κακὸν τὸ ἀποτελούμενον. εἰπὼν δὲ τὸ παράδειγμα ὡς ὁμοιότητα ἔχον πρὸς τὸ προκείμενον, τοῦτο δέ ἐστι τὸ ἰσχυρὸν σῶμα κινούμενον ἄνευ ὄψεως καὶ σφαλλόμενον οὐκ ἐπήνεγκε τὸ πρὸς τοῦτο ὅμοιον, οἷον τὴν φυσικὴν ἐπιτηδειότητα τὴν ἄνευ κινουμένην ὄμματος ψυχικοῦ καὶ φρονήσεως, ἀλλὰ τοὐναντίον. οὕτω γὰρ καὶ ἐνταῦθα, φησίν, ἄν λάβῃ νοῦν ἐν τῷ πράττειν διαφέρει. τοῦτο δὲ πεποίηκε τῇ συντομίᾳ συνήθει χρησάμενος καὶ εἰπὼν εἶναι διάφορον τὸ μετὰ νοῦ ἐνεργεῖν τοῦ ἄνευ τούτου τὰς δράσεις ποιεῖσθαι τὸν ἄνθρωπον τῆ φυσικῇ ἐπιτηδειότητι μόνον. ἡ δ’ ἕξις ὁμοία οὖσα, τότ’ ἔσται κυρίως ἀρετή. ἕξιν ὀνομάζει τὴν ἐξ ἔθους γινομένην, οὐ τὴν ἐκ φύσεως ὑπάρχουσαν ἐπιτηδειότητα, καὶ ὀνομάζει ὁμοίαν, οὐ τὴν αὐτὴν τὴν ἕξιν τῇ εὐφυίᾳ. ἑτερογενεῖς γὰρ ἀλλήλων αὗταί εἰσιν, εἴπερ ἡ μὲν φυσική, ἡ δὲ ἠθική. οὔκουν διὰ τὴν ὁμοιότητα κυρίως ἐροῦμεν ἀρετὴν τὴν φυσικήν, ἀλλὰ τότε ἔσται κυρίως ἀρετή, ὅταν γένηται ἕξις, ἤτοι ὅταν ἐξ ἔθους καὶ ἀσκήσεως τὸ βέβαιον ἕξει πρὸς τὸ κατὰ λόγον καὶ ὀρθῶς ἐνεργεῖν.

[*](. 1144b14)

Ὥστε καθάπερ ἐπὶ τοῦ δοξαστικοῦ δύο εἴδη, δεινότης καὶ φρόνησις, καὶ ἐπὶ τοῦ ἠθικοῦ δύο ἐστί, τὸ μὲν ἀρετὴ φυσική, τὸ δ’ ἡ κυρία, καὶ τούτων ἡ κυρία οὐ γίνεται ἄνευ φρονήσεως.

Τοῦτο συμπέρασμά ἐστι τῶν εἰρημένων. ἔδειξε γὰρ ἤδη ἀλλήλων [*](1 δὲ a: δὴ Β 10 ἀπέκτεινε] ἀπεκτύνει Β: ἀπεκτίνει a 13 post σώματος add. ἰσχύι a: om. Β 14 καί τι Β: καίτοι a 17 τούτῳ a: τοῦτο Β γινομένης B: γενομένης a 24 συντομία συνήθει Β: συνηθείᾳ συντόμως a 28 ὁμοίαν a: μίαν B 29 αὗται a: αὐταὶ Β 33 δύο Β: δύο ἐστὶν a et Aristoteles 34 καὶ ἐπὶ Β: οὕτως ἐπὶ a: οὕτω καὶ ἐπὶ Aristoteles)

δεομένας εἰς τὸ εἶναι ὅπερ εἰσὶ τὴν φρόνησιν καὶ τὴν ἀρετήν, τοῦτο δὲ [*](115r) δέδεικται ἐκ τοῦ ὁμοίως ἔχειν ἐπὶ τὴν φρόνησιν πρὸς τὴν δεινότητα, οὕτω τὴν κυρίως ἀρετὴν πρὸς τὴν φυσικήν. ὕλη γὰρ ἡ μὲν δεινότης χορηγουμένη ἐκ φύσεως τῆ φρονήσει κοσμούσῃ ἐκείνην καὶ εἰς τὸ κύριον ἀγούσῃ τῆς κατὰ τὸ λογιστικὸν ἀρετῆς, τῇ δὲ κατὰ τὸ ἠθικὸν ἀρετῇ ἡ φυσικὴ ἀρετή. αἱ γὰρ φυσικαὶ ἀρεταὶ εὐφυΐαι πρὸς τὰς κυρίως ἀρετάς, αἳ μορφωτικαί εἰσι τῶν φυσικῶν ὡς ὑλῶν, ἐκ τῆς πρὸς τὸν ὀρθὸν λόγον ἀκολουθήσεως τῶν ὀρέξεων δεχόμεναι τὴν τελείωσιν καὶ οὕτω τἀς μὲν ὀρέξεις καθιστῶσαι ἐν τῇ ἁρμοττούσῃ ταύταις ὀρθότητι, τὸν δὲ λόγον ἔχουσαι πρὸς ἀγαθὸν σκοπὸν τὰς κινήσεις βάλλοντα. προτιθέμενον ἐξ αὐτῶν περιλαμβάνειν ἐν βραχεῖ τὰ εἰρημένα δυνάμει τοῦτο λέγων. δέδεικται ἄρα, ὅτι καὶ ἐπὶ τοῦ δοξαστικοῦ δύο εἴδη δεινότης καὶ φρόνησις· ἡ μὲν δεινότης ὡς φυσικὴ ἀρετή, εὐφυία τις οὖσα καὶ δύναμις πρὸς τὸ ἐφευρίσκειν τὰ πρὸς τὸν προκείμενον σκοπὸν συμβαλλόμενα, ἡ δὲ φρόνησις κυρία ἀρετὴ τοῦ λογιστικοῦ, ἀγαθὸν ἔχουσα σκοπὸν προτιθέμενον καὶ τὰς οἰκείας ἐνεργείας πρὸς αὐτὸν ἀπευθύνουσα, ὃν δὴ σκοπὸν ἡ ἠθικὴ ἀρετὴ αὐτῷ κεχορήγηκεν εὗ ἔχουσα τῶν ὀρέξεων, καὶ ὅτι ὁμοίως τῷ δοξαστικῷ δύο εἴδη καὶ τοῦ ἠθικοῦ, ἡ φυσικὴ ἀρετὴ καὶ ἡ κυρία, καὶ δεῖται ἡ κυρία ἀρετὴ τῆς φρονήσεως κατὰ δύο ταῦτα, ὅτι τε αἱ φυσικαὶ ἀρεταὶ ἄνευ μὲν νοῦ ἀρεταί εἰσι, νοῦν δὲ προσλαβοῦσαι τὸν αὐτὰς ἀπευθύνοντα εἰς τὸ γίνεσθαι ἠθικαί, προκόπτουσι καὶ κυρίαι ἀρεταὶ ἀποτελοῦνται, καὶ ὅτι ἄνευ φρονήσεως τῶν οἰκείων ὀρεκτῶν οὐκ ἐπιτυγχάνουσιν αὐτῆς ἐφευρισκούσης τὰ πρὸς τὸν ἀγαθὸν σκοπὸν ἄγοντα. δοξαστικὸν δέ φησι τὸ λογιστικόν, ὅτι ἀρχομένοις ἡμῖν ἀπὸ τῶν ἐσχάτων δυνάμεων τῆς ψυχῆς πρώτη ἐν ταῖς λογικαῖς καὶ γνωστικαῖς δυνάμεσιν ἡ δοξαστικὴ ἀναφαίνεται τὰ καθόλου γινώσκουσα, τῶν αἰσθητῶν καταγινομένων περὶ μόνα τὰ μερικὰ καὶ καθ’ ἕκαστα, ὥσπερ ἠθικὸν ὠνόμασε τὸ ὀρεκτικὸν καὶ ἄλογον διὰ τὸ καὶ τὸ ἦθος ἐπὶ τῶν ἰδιωμάτων λέγεσθαι, ἃ | ταῖς ἀλόγοις παρέπονται ζωαῖς καὶ [*](115v) φύσεσιν, ἄλλως τε ἡ δόξα ἢ ἐκ τῶν αἰσθήσεων καὶ τῆς αὐτῆς περὶ τὰ καθ’ ἕκαστα ἐνεργείας τὰς ἀφορμὰς λαβοῦσα ἐν ἑαυτῇ τὸ καθόλου συνίστησι καὶ τὴν ἑαυτῆς λογικὴν ποιεῖται ἐνέργειαν, ἢ ἐξ ὧν ἡ διάνοια συμπεραίνεται. ἐπεὶ τοίνυν ὥσπερ τινὰ γειτνίασιν πρὸς τὰς ἐνεργούσας περὶ τὰ καθ’ ἕκαστα δυνάμεις, ἤτοι τὰς αἰσθήσεις καὶ τὰς ἀλόγους ὀρέξεις τὸ δοξαστικὸν κέκτηται, καταγίνεται δὲ περὶ τὰ τοιαῦτα καὶ τὸ λογιστικόν, λογικὴ μὲν ὂν δύναμις, περὶ τὰ καθ’ ἕκαστα δὲ ποιούμενον τὴν ἐνέργειαν, εἰκότως αὐτὸ δοξαστικὸν ἐπωνόμασεν. ἔστι δὲ ζητήσεως ἄξιον, πότερα ἴσας θήσομεν, τὴν ἠθικὴν ἀρετὴν καὶ τὴν φρόνησιν, ὅτι ἀλλήλων δεόμεναι ἀνεφάνησαν ἢ θατέρας τὴν ἑτέραν ὑπερθήσομεν, καὶ εἰ τοῦτο, ποίᾳ δώσομεν τὴν ὑπέρθεσιν; ἢ πάντως τῇ καθ’ ἑαυτὴν λογικῇ, ὅτι καὶ τοῖς ἤθεσι καὶ ταῖς ἀλόγοις δυνάμεσιν αὕτη ἐστὶν ἡ τὸ μέτρον καὶ τὴν τάξιν παρέχουσα καὶ εἰς ἕξιν αὐτὰς τοῦ καλοῦ καὶ τελείωσιν φέρουσα. αὕτη γὰρ [*](2 ἐπὶ Ba: an ὡς? 20 προσλαβοῦσαι a: προλαβοῦσαι Β 37 δεόμεναι Β: ἐσόμεναι a 39 ἑαυτὴν Β: ἑαυτὸ a) μετρεῖ τὰς ὁρμάς, τὰς αὐτῶν ἐνεργείας ῥυθμίζουσα καὶ τῷ λόγῳ αὐτὰς [*](115v) ὑπερτιθεῖσα καὶ τῇ αὐτῆς μετοχῇ ταῖς ἀρεταῖς χορηγοῦσα τὴν γένεσιν καὶ τὴν ὕπαρξιν, εἰ καὶ μήπω εὐθὺς φρόνησις λέγεται, ἕξει καὶ τοὺς σκοποὺς ἀγαθούς, πρὸς οὓς τὰς ἑαυτῆς ἐνεργείας ἀποτείνεται, πρακτικὸς γενομένη νοῦς διὰ τὸ μεταχειρίζεσθαι τὰ πρακτὰ καὶ καθ’ ἕκαστα, ὧν τῷ μὲν θεωρεῖν καὶ χρόνῳ προέχουσα, τῷ δὲ πράττειν ταῖς ἠθικαῖς καὶ πρακτικαῖς γινομένη ὁμόχρονος διὰ τὸ ἀδύνατον εἶναι πρακτικὸν ἀγαθὸν τὸν ἄνθρωπον γίνεσθαι ἢ σκοπῶν μὴ προκειμένων ἀγαθῶν, οὓς αἱ ἠθικαὶ ἀρεταὶ προτιθέασιν, ἢ τοὐ λόγου μὴ ἐφευρίσκοντος τὰ πρὸς κατόρθωσιν ἄγοντα, ὅ ἐστι τῆς φρονήσεως. ὅρα οὖν τὴν ἑκατέρου χρείαν πρὸς θάτερον, λέγω δὲ τῆς φρονήσεως πρὸς τὴν ἠθικὴν ἀρετὴν καὶ τῆς ἠθικῆς ἀρετῆς πρὸς τὴν φρόνησιν, καὶ γνώσῃ καθαρῶς τὸ διάφορον καὶ κρινεῖς ὀρθῶς τῷ λόγῳ τὴν πρὸς ἀλλήλας ὑπεροχὴν καὶ ἔλλειψιν. ἡ μὲν γὰρ φρόνησις δεῖται τῆς ἠθικῆς ἀρετῆς, ἵν’ ἔχῃ τὰ τέλη προσήκοντα ἐκ τῆς τῶν ἠθῶν ελτιώσεως προτιθέμενα, ἡ δ’ ἵν ἕξει τὴν φρόνησιν ἐκ τῆς οἰκείας ἔνεργείας γείας τὴν τῶν ἀγαθῶν τελῶν κατορθοῦσαν ἐπίτευξιν, ὡς εἶναι μάτην τὰ τέλη τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν, εἰ μὴ παροῦσα ἐνεργήσει ἡ φρόνησις. πῶς οὖν οὐκ ἄν εἴη πολλῷ τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν ἡ φρόνησις ὑπερέχουσα, ὅταν καὶ ὡς λόγος ὀρθὸς μέτρον καὶ ῥυθμὸν ταῖς ὀρέξεσιν ἐπιτίθησι καὶ τοῦ ἀγαθοῦ ἔχειν τὰ τέλη αἰτία γίνεται καὶ τὸ ἐφικνεῖσθαι τούτων αὐταῖς χαρίζεται;

[*](p. 1144b17)

Διό τινές φασι πάσας τὰς ἀρετὰς φρονήσεις εἶναι, καὶ Σωκράτης τῇ μὲν ὀρθῶς ἐζήτει, τῇ δ’ ἡμάρτανεν· ὅτι μὲν φρονήσεις ᾤετο πάσας τὰς ἀρετάς, ἡμάρτανεν, ὅτι δ’ οὐκ ἄνευ φρονήσεως, καλῶς ἔλεγε.

Καὶ τοῦτο πρὸς σύστασιν παραλαμβάνει τοῦ ἀναγκαίαν εἶναι ταῖς, ἠθικαῖς ἀρεταῖς τὴν φρόνησιν, ὅτι καί τισι τῶν πάλαι σοφῶν φρονήσεις εἶναι πάσας τὰς ἀρετὰς ἔδοξε διὰ τὸ ὁρᾶν τὴν φρόνησιν ἐφισταμένην ἁπανταχοῦ καὶ ἐπικρατοῦσαν ἐν ταῖς ἀγαθαῖς πράξεσι καὶ ταῖς ἑαυτῆς ἐνεργείαις τὰς τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν ἐνεργείας ὥσπερ ἐπικαλύπτουσαν. καὶ τὸν παρὰ Πλάτωνα δὲ Σωκράτην εἰς μέσον ἄγει, ἐν τῇ Πολιτείᾳ φρονήσεις πάσας τὰς ἀρετὰς δοξάζοντά τε καὶ λέγοντα, ὃν καὶ ἐν μέρει μὲν ἐπαινεῖ, ἐν μέρει δὲ καθάπτεται τῶν παρ’ αὐτοῦ λεγομένων. ὅτι μὲν γὰρ ἀπλῶς ἐκάλει φρονήσεις πάσας τὰς ἀρετάς, ἐπιμέμφεται αὐτῷ, ὅτι δὲ μὴ ἄνευ φρονήσεως αὐτὰς εἶναι ἔλεγεν, ἐπαινεῖ αὐτὸν ὡς καλῶς λέγοντα. ζητεῖν δὲ λέγει ὀρθῶς αὐτόν, ὀρθῶς οὐχὶ ἀποφαίνεσθαι, διότι μηδὲ ἁπλῶς τοὺς λόἐνεργήσει [*](17 Β: ἐνεργεία a 19 ὀρέξεσιν Β: πράξεσιν a 22 διό τινες Β: διόπερ a: διόπερ τινές Aristoteles 23 μὲν Β: μὲν γὰρ a et Aristoteles 24 ᾤετο Β et Arist. cod. Lb; ᾤετο εἶναι a et Arist. vulg. 28 ἔδοξε a: ἔδειξε Β ἁπανταχοῦ Β: ἁπάντων a 29 ἐν om. a 30 ἐπικαλύπτουσαν Β: ἐπικαλύπτουσα a 30.31 Πλάτωνι δὲ Β: πλάτωνα a 31 ἐν τῇ Πολιτείᾳ] VII 518 E?)

γους ἀποτεινόμενος ἔλεγεν, ἀλλὰ διαλογικῶς προσομιλῶν καὶ ζητητικῶς. [*](115v) οἶμαι δ’ ὅτι οὐκ ἀπεικότως ὁ Σωκράτης φρονήσεις ἢ ἐπιστήμας ἐκάλει τὰς ἀρετάς, ἀλλ’ ἐπεὶ κατὰ τὸν ὀρθὸν λόγον πάσαις αὐταῖς ἡ ἐνέργεια, καὶ οὗτος αὐτῶν ὁ προϊστάμενος ἐν ταῖς πράξεσι καὶ τὸ παθητικὸν τῆς ψυχῆς ἀνηρτημένον αὐτοῦ, τὴν μετ’ ἀρετῆς διεξάγει βίωσιν, διὰ τοῦτο καὶ φρονήσεις καὶ ἐπιστήμας ταύτας ἁπάσας ὠνόμαζεν, ἐκ τοῦ κρείττονος τῆς ψυχῆς μορίου καὶ ὑπερέχοντος κοινῶς αὐταῖς τὴν κλῆσιν ταύτην τιθέμενος, ἐπεὶ καὶ ἐν τῷ ἀνθρώπῳ αἱ λογικαὶ πάρεισι δυνάμεις καὶ ἄλογοι, ἀλλ’ οὐ λογικόν τε καὶ ἄλογον αὐτὸν ὀνομάζομεν ἀλλ’ ἁπλῶς λογικὸν διὰ τὸ καὶ τὰς ἀλόγους ἐν αὐτῷ δυνάμεις λογικεύεσθαί πὼς τῷ πείθεσθαι λόγῳ καὶ οἰκειότερον εἶναι ἐκ τοῦ κρείττονος καὶ ἐπικρατοῦντος αὐτὸν ὀνομάζεσθαι. ἄλλως τε καὶ ἄλλως μὲν ἔχει πολιτικοῦ ἀνδρὸς ἀρετή, ἄλλως δὲ πολίτου. ἡ μὲν γὰρ μετ’ ἐπιστήμης ἐστί, τί τέ ἐστιν εἰδότος τοῦ πολιτικοῦ ἑκάστη τῶν ἀρετῶν καὶ ποίου μορίου τῆς ψυχῆς καὶ πῶς κατορθοῦ πέφυκε καὶ τί τὸ τέλος αὐτῶν καὶ ὅσα τοιαῦτα, ὃς ἑαυτῷ τε τὰς ἀρετὰς κατορθοῖ καὶ τοῖς ὑπ’ αὐτὸν πολίταις. πολίτου δὲ ἀρετὴ ἐκ τοῦ πείθεσθαι τοῖς ἐμφανεστέροις καὶ τοῖς νόμοις ἕπεσθαι καὶ τοῖς σπουδαίως ἄρχουσι πέφυκε γίνεσθαι. ἐπεὶ οὖν κρειττόνως ἔχουσι καὶ τελειοτέρως αἱ ἀρεταὶ μετὰ τῆς προσηκούσης αὐταῖς ἐπιστήμης ἀποτελούμεναι, διὰ τοῦτο παρὰ τοῦ Σωκράτους καὶ ἐπιστῆμαι καὶ φρονήσεις κατωνομάσθησαν.

[*](p. 1144b21)

Σημεῖον δέ· καὶ γὰρ πάντες νῦν, ὅταν ὁρίζωνται τὴν ἀρετήν, προστιθέασι τὴν τὴν ἕξιν, εἰπόντες καὶ πρὸς ἅ ἐστι, τὴν κατὰ τὸν ὀρθὸν λόγον· ὀρθὸς δ’ ὁ κατὰ τὴν φρόνησιν. |

Καὶ ἕτερον προτίθησιν εἰς βεβαίωσιν τοῦ δεῖν ἐξ ἀνάγκης συνεῖναι [*](116r) ἀλλήλαις τὴν φρόνησιν καὶ τὴν ἠθικὴν ἀρειήν, καὶ τοῦτο τίθησιν ὡς σημεῖον καὶ γνώρισμα εἰς τὴν τοῦ εἰρημένου παράστασιν κοινῶς παραλαμβανόμενον παρὰ πάντων τῶν ὁριζομένων τὴν ἀρετήν. τοῦτο δ’ ἐστὶ τὸ ἕξιν αὐτὴν εἶναι κατὰ τὸν ὀρθὸν λόγον ὃς λόγος ὁ κατὰ τὴν φρόνησιν. ἡ μὲν γὰρ ἀρετὴ περὶ πράξεις καὶ πάθη καταγίνεται. ταῦτα γὰρ τὰ πρὸς ἅ ἐστιν, ἐπεὶ πρὸς ταῦτα ἀποτείνεται πᾶσα ἡ ἀπὸ τῆς κατ’ ἀρετὴν ἕξεως προβαίνουσα ἐνέργεια. λέγοντες οὖν ἕξιν εἶναι αὐτὴν περὶ ταῦτα, οὐκ ἀρκοῦνται τῷ τῆς ἕξεως ὀνόματι καὶ τῷ ὑποκειμένῳ, περὶ ὃ καταγίνεται, ἀλλὰ προστιθέασιν ὡς ἴδιόν τι τῆς ἀρετῆς τὸ κατὰ τὸν ὀρθὸν λόγον, ὡς μὴ οὔσης τῆς ἀρετῆς ἕξεως ἁπλῶς περὶ πράξεις καὶ πάθη, ἀλλὰ καὶ τὸν ὀρθὸν λόγον δεομένως συνυπάρχειν αὐτῇ, ἵν’ εἴη ἀρετή. εἰ δὲ μή, οὐκ ἔσται ὃ λέγεται. ἐπεὶ δ’ ὀρθὸς λόγος ὁ κατὰ τὴν φρόνησίν ἐστιν, οὐκ ἔσται ἡ ἀρετὴ μὴ οὔσης φρονήσεως, καὶ εἴη ἂν τοῦτο κοινή τις δόξα καὶ [*](5 διεξάγει B: διεξάγων a 13 πολίτου Β: πολίτης a 15 ὃς Β: ὡς a τε I περὶ a 21 πάντες νῦν Β: νῦν πάντες a et Aristoteles 23 ὁ a et Aristotoles: ἡ B rhesis usque ad τὴν φρόνησιν (p. 1144b25) a 24 προτίθησιν Β: προστίθησιν a 27 παρὰ Β: περὶ a Comment. Arist. XX Eustratius in Ethica. 20)

ἔννοια παρὰ πᾶσι τοῖς ὁριζομένοις τὴν ἀρετήν. ἐοίκασι δὴ μαντεύεσθαί [*](116r) πὼς ἅπαντες, ὅτι ἡ τοιαύτη ἕξις ἀρετή ἐστιν ἡ κατὰ τὴν φρόνησιν. ὥσπερ ἀπαρεσκόμενος οἷς ἄλλοι τὴν ἀρετὴν ὁρίζονται, τὸ δὲ παραλαμβάνεσθαι τὸν ὀρθὸν λόγον ἀποδεχόμενος ἐν τῷ ταῦτα ὁρίζεσθαι, διὰ τοῦτο μάντεσιν ἐοικέναι φησὶ τοὺς πρὸ αὐτοῦ ὁριζομένους τὴν ἀρετήν. ὡς γὰρ ἡ μαντικὴ στοχαστικὴ οὖσα τέχνη περὶ τῶν μελλόντων στοχαστικῶς ἀποφαίνεται, οὕτως ἐστοχάσαντο κἀκεῖνοι μὴ ἄνευ φρονήσεως εἶναι τὴν ἠθικὴν ἀρετήν. διὰ τοῦτο καὶ τὴν κατὰ τὴν φρόνησιν ἐνεργοῦσαν ἕξιν ἐν ταῖς πράξεσι καὶ τοῖς πάθεσιν ἀρετὴν εἶναι κοινῶς ἅπαντες ἀπεφηναντο.

[*](p. 1144b25)

Δεῖ δὲ μικρὸν μεταβῆναι· οὐ γὰρ μόνον ἡ κατὰ τὸν ὀρθὸν λόγον, ἀλλ’ ἡ μετὰ τοῦ ὀρθοῦ λόγου ἕξις ἀρειή ἐστιν. ὀρθὸς δὲ λόγος περὶ τῶν τοιούτων ἡ φρόνησίς ἐστιν. Μικρόν τι παραλλάττει τὴν λέξιν, ἣν οἱ πρὸ αὐτοῦ τὴν ἀρετὴν ὁριζόμενοι ἔφασαν, ἵν’ εἴη σύμφωνος πρὸς ἃ αὐτὸς ἐνταῦθα παραδέδωκε περὶ ἀρετῆς ἠθικῆς καὶ φρονήσεως. δεῖ γάρ. φησί. μικρὸν μεταβῆναι, ἤγουν ἢ προσθεῖναι ἢ μικρὸν παραλλάξαι τὴν λέξιν. ῥηθεῖεν γὰρ ἂν μεταβάσεις καὶ ἄμφω ταῦτα ἥ τε ἀπ’ ἐλάττονος εἰς πλεῖον καὶ ἡ ἀπὸ λέξεως εἰς λέξιν μετάθεσις. οὐ γὰρ μόνον ὡς μέτρον δεῖ τάξαι τὸν ὀρθὸν λόγον τῆς κατ’ ἀρετὴν ἐνεργείας ἢ πείσεως, ἵν’ εἴη πάντα τὰ τῆς ἀρετῆς κατ’ αὐτόν. τὸ γὰρ μέτρον ἐνδέχεταί ποτε τοῦ μετρουμένου χωρίζεσθαι, οὐκ ἀεὶ δέ ποτε πράττειν ἢ πάσχειν κατ’ ἀρετήν, χωριζομένης φρονήσεως, ἀλλὰ δεῖ παρεῖναι καὶ τὸν ὀρθὸν λόγον ἀεὶ καὶ μετ’ αὐτοῦ τὰς πράξεις γίνεσθαι καὶ τὰς πείσεις, ἵνα κατ’ ἀρετὴν γίνοιντο, καὶ ἡ μετὰ τοῦ ὀρθοῦ λόγου ἕξις ἀρετή ἐστιν. ὁ δὲ περὶ πράξεων καὶ παθῶν διαταττόμενος λόγος οὐκ ἔστι τις ἕτερος ἀλλ’ ἤγουν μόνον ἡ φρόνησις. ὅτι δὲ μετὰ τοῦ ὀρθοῦ λόγου καὶ τῆς φρονήσεως αἱ κατ’ ἀρετὴν πράξεις καὶ τὰ πάθη ἐξ ἀνάγκης ὀφείλουσι γίνεσθαι, δῆλον. πάθη μὲν γάρ εἰσιν αἱ πρὸς τὰ ὀρεκτὰ κινήσεις θυμοῦ καὶ ἐπιθυμίας, πράξεις δὲ αἱ ἀποτελούμεναι δράσεις πρὸς τὸ ἐφικνεῖσθαι τῶν ἀρετῶν. οὔτε δὲ τὰ πάθη ὀρθῶς ἄν καὶ κατὰ τὸ ἁρμόζον γίνοιντο μὴ ἐφισταμένου τοῦ λόγου καὶ τὸ προσῆκον μέτρον αὐτοῖς παρέχοντος οὔτε αἱ πρὸς τὰ τέλη ἄγουσαι δράσεις προσφυῶς ἄν ἀποτελοῖντο, μὴ τοῦ λόγου παρ’ ἑαυτοῦ χορηγοῦντος τὰ δέοντα. ὖ·

[*](p. 1144b28)

Σωκράτης μὲν οὖν λόγους τὰς ἀρετὰς ᾤετο εἶναι (ἐπιστήμας γὰρ εἶναι πάσας), ἡμεῖς δὲ μετὰ λόγου.

τὴν διαφορὰν τίθησιν ἣν ἔχουσί πὼς αὐτὸς καὶ Σωκράτης περὶ [*](4 ταῦτα Β: ταύτην a 14 παραλλάττει Β: παραλλάττων a 17 γὰρ Β: om. a 24 γίνοιντο Β: γίνοιτο a 26 ἤγουν Β: ἡ a 33 rhesis usque ad ἠθικῆς ἀρετῆς (p. 1144b32) a 36 πὼς a: πρὸς iusequente lacuna 6 fere litterarum Β)

ἀρετῆς λέγοντες, ἵνα μή τις φαίη περιττὸν εἶναι αὐτόν, ἐπεὶ τοῦ Σωκράτους [*](116r) καθάπτεται ὥς τι παρ’ αὐτὸν ἄλλο λέγοντος, ἐπεὶ κἀκεῖνος καὶ οὗτος λόγον παραλαμβάνουσιν ἐν τῷ λέγειν περὶ ἀρετῆς, καί φησιν ἐκεῖνον μὲν αὐτὸ τοῦτο λόγους λέγειν τὰς ἀρετάς, ἐπεὶ ἐπιστήμας αὐτὰς ὑπελάμβανεν (αἱ γὰρ ἐπιστῆμαι λόγοι γνωστικοὶ τῶν ἐπιστητῶν), οὗτος δ’ οὐ λόγους ἀλλὰ μετὰ λόγου ταύτας εἶναι ἡμῖν παραδέδωκεν. ἕτερον δέ ἐστι τὸ εἶναί τι τόδε τι καὶ μετὰ τοῦδέ τινος εἶναι. δῆλον τοίνυν ἐκ τῶν εἰρημένων, ὅτι οὐχ οἷόν τε ἀγαθὸν εἶναι ἄνευ φρονήσεως οὐδὲ φρόνιμον ἄνευ τῆς ἠθικῆς ἀρετῆς. δείξας ἱκανῶς ὅτι δέονται ἀλλήλων ἡ ἠθικὴ ἀρετὴ καὶ ἡ φρόνησις πρὸς τὸ εἶναι ὅ εἰσιν, ὥστε τὴν μὲν ἠθικὴν ἀρετὴν τὸν σκοπὸν καὶ τὸ τέλος προτίθεσθαι ὑγιῶς καὶ ἀδιαστρό- φως ἐχουσῶν τῶν ὀρέξεων, τὴν δὲ φρόνησιν τὰ πρὸς τὸ τέλος ἐπιτηδεύειν, ἵν’ αὐτοῦ ἐπιτεύξηται, συμπεραίνει τὰ εἰρημένα καί φησι δῆλον ἐξ αὐτῶν εἶναι, ὅτι οὔτε ἀγαθὸν ὑπάρχειν ἄνευ φρονήσεως δυνατὸν οὔτε φρόνιμον ἄνευ ἠθικῆς ἀρετῆς. τὸ δὲ κυρίως ἀγαθὸν πρὸς ἀντιδιαστολὴν τίθησι τῆς φυσικῆς ἀρετῆς. οὐ γὰρ ὁ ἐκ φύσεως δίκαιος ἢ ἀνδρεῖος ἢ δώφρων κυρίως ἀγαθός, ἀλλὰ μόνον εὐφυὴς καὶ ἐπιτήδειος πρὸς τὰς ἀρετὰς ἢ πάσας ἢ τινὰς ἢ τινά, οἷον ἀρετῆς τινος μόρια, ὥσπερ ἄν εἴ τις εἴη πρὸς ἐλευθεριότητα ἐκ φύσεως ἐπιτήδειος, καταφρονητικὸς ὢν χρημάτων καὶ παρὰ φαῦλον ταῦτα ποιούμενος. ὅτι μηδὲ ἡ εὐφυία μόνη ἀρκεῖ πρὸς τὸ κατ’ ἀρετὴν τέλειον, ἀλλὰ δεῖ καὶ τῆς κατὰ προαίρεσιν σπουδῆς καὶ ἀσκήσεως, ἵν’ αἱ κατ’ ἀρετὴν ἕξεις τῇ ψυχῇ προσγένωνται. |

[*](p. 1144b32)

Ἀλλὰ καὶ ὁ λόγος ταύτῃ λύοιτ’ ἄν, ᾧ διαλεχθείη [*](116v) τις ἄν ὅτι χωρίζονται ἀλλήλων αἱ ἀρεταί. οὐ γὰρ ὁ αὐτὸς ὁ εὐφυέστατος πρὸς ἁπάσας, ὥστε τὴν μὲν ἤδη τὴν δ’ οὔπω εἰληφὼς ἔσται. τοῦτο γὰρ κατὰ μὲν τὰς φυσικὰς ἀρετὰς ἐνδέχται <καθ᾿ ἃς δὲ ἁπλῶς λέγεται ἀγαθός, οὐκ ἐνδέχεται>. γὰρ τῇ φρονήσει μιᾷ οὔσῃ πᾶσαι ὑπάρξουσι.

Δόξης οὔσης κοινῆς παρὰ τοῖς σοφοῖς, ὅτι ἀντακολουθοῦσιν ἀλλήλαις αἱ ἀρεταί, ἀπορίαν πρὸς ταύτην τὴν γνῶσιν κινεῖ, κατὰ διαλεκτικὴν προϊοῦσαν μέθοδον. εἰ γὰρ ἐνδέχεταί τινα εὐφυῆ ὄντα πρὸς τήνδε τὴν ἀρετὴν ἀνεπιτήδειον εἶναι πρὸς τὴν ἑτέραν, ἐνδέχοιτ’ ἄν καὶ πρώτην κτήσασθαι πρὸ τῆς ἑτέρας, πρὸς ἥν ἐστιν ἐπιτήδειος, ὥστε ἔσται ἡ κτηθεῖσα ἀρετὴ τῆς ἑτέρας χωρίς, καὶ οὐκ ἀνάγκη ἀντακολουθεῖν ἀλλήλαις τὰς ἀρετάς ἀλλ’ ἐκ τῶν εἰρημένων, φησί, περὶ φρονήσεως καὶ τῆς ἠθικῆς ἀρετῆς [*](1 ἀρετῆς Β: ἀρετῶν a 2 παρ’ αὐτὸν Β: περὶ αὐτῶν a 7 τοίνυν Ba: οὖν Aristoteles 8 ὅτι—ἀρετῆς (9) Β: om. a εἶναι Β (sed cf. 403, 15) et Arist. cod. Mb: εἶναι κυρίως Arist. vulg. 12. 13 ἐπιτηδεύειν scripsi: ἐπιτηδεύει Ha 24. 25 ὁ εὐφυέστατος Β: εὐφυέστατος a et Aristoteles 25 οὔπω B et Aristoteles: οὕτω a 26 γὰρ κατὰ μὲν Β et Aristoteles: μὲν γὰρ κατὰ a 27 καθ’ ἅς—ἐνδέχεται a: om. Β 33 ἑτέρας Β: δευτέρας a ἐστιν B: οὐκ a 26*)

λύοιτ’ ἂν ὁ λόγος οὗτος, ὁ δεικνύων διαλεκτικῶς, ὅτι χωρίζονται ἀλλήλων [*](116v) αἱ ἀρεταί, μὴ ἔχουσαι ἀνάγκην τοῦ ἀλλήλαις ἀνθέπεσθαι. ὅτι δὲ μὴ ὁ αὐτὸς εὐφυέστατος πρὸς ἁπάσας, τοῦτό φησι τὸ αἴτιον εἶναι τοῦ μὴ ἀνάγκῃ εἶναι ἀντακολουθεῖν ἀλλήλαις τὰς ἀρετάς. καὶ γὰρ ὁ πρὸς μίαν τούτων εὐφυέστατος, εὐκόλως ἔχων πρὸς τὴν κτῆσιν αὐτῆς, λήψοιτο ἄν ταύτην πρὸ τῶν ἄλλων, καὶ ἔσται ἐν αὐτῷ ἡ ληφθεῖσα, μήπω τῶν ἄλλων οὐσῶν. ταῦτ’ εἰπὼν ἐπάγει τὴν λύσιν. τοῦτο γάρ, φησί, τὸ οὕτω λεγόμενον κατὰ μὲν τὰς φυσικὰς ἀρετὰς ἐνδέχεται, καθ’ ἃς οὐδὲ λέγεται κυρίως ἀγαθὸς ὁ ἔχων αὐτάς (κἂν τύχῃ τις πρὸς πάσας ὢν εὐφυέστατος, ἀλλ’ ἐπιτήδειος καὶ εὐφυὴς πρὸς τὸ ἀγαθόν· ἐνδέχεται γὰρ ὄα τινὰ κατὰ μίαν τῶν ἀρετῶν εὐφυῆ, κατὰ τἀς ἄλλας μὴ εἶναι τοιοῦτον), κατὰ δὲ τὰς κυρίως ἀρετάς, καθ’ ἃς καὶ κυρίως ἀγαθὸς λέγεται, οὐκ ἐνδέχεται. πῶς; ὅτι ἄνευ φρονήσεως οὐδεμίαν ἕξει κυρίως, φρονήσεως δὲ οὔσης, ἅμα ταύτῃ καὶ αἱ ἠθικαὶ ἀρεταὶ μετ’ ἀλλήλων συνέσονται. τοῦ γὰρ λόγου προϊσταμένου τῶν ὀρέξεων καὶ ταύτας αὑτῷ ποιουμένου ὑπηκόους, ἀγαθὰ ἔσται καὶ τὰ διωκτὰ ταῖς ὀρέξεσιν ὡς καὶ τὰ φευκτὰ πονηρά. καὶ οὕτως ἀναγκαίως πᾶσαι ἀλλήλαις ἀνθέψονται, τῶν μὲν ἠθικῶν ἀγαθὰ τὰ τέλη προτιθεμένων, τῆς δὲ φρονήσεως εὑρισκούσης τὰ πρὸς αὐτὰ φέροντα. πεπόρισται δὲ ἥδε αὐτῷ τῆς ἀπορίας ἡ λύσις ἀπὸ τῶν εἰρημένων περὶ τῆς ἠθικῆς ἀρετῆς καὶ τῆς φρονήσεως. διὰ τοῦτο καὶ αὐτὸς εἶπεν, ὅτι ταύτῃ λύοιτ’ ἄν ὁ λόγος οὗτος ὁ ἄπορος.

[*](p. 1145a2)

Δῆλον δέ, κἂν εἰ μὴ πρακτικὴ ἦν. ὅτι ἔδει ἄν αὐτῆς διὰ τὸ μορίου ἀρετὴν εἶναι, καὶ ὅτι οὐκ ἔσται ἡ προαίρεσις ὀρθὴ ἄνευ φρονήσεως οὐδ’ ἄνευ ἀρετῆς· ἡ μὲν γὰρ τὸ τέλος, ἡ δὲ τὰ πρὸς τὸ τέλος ’πὸ ἱεῖ πράττειν.

ἐστι μὲν οὖν ἡ φρόνησις καὶ πρακτικὸς νοῦς ὡς ταῖς πρακτικαῖς ἀρεταῖς τοὺς τρόπους ἐφευρίσκουσα, τοὺς πρὸς τεῦξιν συμβαλλομένους τῶν σκοπῶν καὶ τῶν τελῶν. οὐ διὰ τοῦτο δὲ δευτέρα ἔσται καί τις ὑπηρέτης αὐτῷ, ἐπεὶ ἔσται γε καὶ αὐτοτελής. δεῖ γὰρ αὐτῆς κἄν μὴ συνετέλει ταῖς πράξεσι, διότι μορίου τῆς ψυχῆς ἀρετή ἐστι, τοῦτο δέ ἐστι τὸ λογιστικόν. ὥστε καὶ κρείττων τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν ἡ φρόνησις, ἐπεὶ καὶ κρείττονος μορίου ἀρετή ἐστι. τὸ γὰρ λογιστικὸν κρεῖττον θυμικοῦ καὶ ἐπιθυμητικοῦ, ὧν αἱ ἠθικαὶ ἀρεταί εἰσι. δῆλον δὲ καὶ τοῦτο, ὅτι καὶ τὸ προαιρετικὸν δύναμις ὑπάρχον ψυχῆς οὐκ ἔσται ἔχον τὴν αὐτῷ ἁρμόττουσαν ὀρθότητα, εἰ μὴ καὶ φρόνησις ὑπάρχει καὶ ἀρετὴ τῇ ψυχῇ, ἡ μὲν ἀρετὴ τὸ τέλος προτιθεῖσα, ἡ δὲ φρόνησις τὰ πρὸς τὸ τέλος δεόντως εὑρίσκουσα, ἃ ἡ προαίρεσις ἐφ’ ἑκατέρων δεχομένη. ἀρετῆς λέγω καὶ φρονήσεως, ἕτοιμα προτιθέμενα, πρὸ τῶν μὴ δεόντων αἱρεῖται τὰ δέοντα. δόποιουμένου [*](15 Β: ποιουμένους a 18 αὐτὰ Β: αὐτὴν a 22 ἔδει Β et Aristoteles: ἐδεῖτο a 23 μορίου Β et Arist. cod. Lb: τοῦ μορίου a et Arist. vulg. 25 τά Β et Arist. vulg.: om. a et Arist. Kb 29 γε B: om. a 38 ἕτοιμα Β: ἑτοίμως a)

ξειε δ’ ἄν καὶ ταῦτα εἷναι πορίσματα τοῖς πρὸ βραχέος εἰρημένοις ἀκολουθήσαντα.

[*](116v)[*](p. 1145a6)

Ἀλλὰ μὴν οὐδὲ κυρία τ’ ἐστὶ τῆς σοφίας οὐδὲ τοῦ βελτίονος μορίου, ὥσπερ οὐδὲ τῆς ὑγιείας ἡ ἰατρική· οὐ γὰρ χρῆται αὐτῇ, ἀλλ’ ὁρᾷ, ὅπως γένηται. ἐκείνης οὖν ἕνεκα ἐπιτάττει, ἀλλ’ οὐκ ἐκείνῃ.

τοῦτο τὸ νῦν λεγόμενον πρὸς τὴν ἑτέραν ἐστὶν ἀπορίαν, ἣν καὶ αὐτὴν προλαβὼν περὶ τῆς σοφίας ἐζήτησε καὶ φρονήσεως. μήποτε εἴη κυριωτέρα τῆς σοφίας ἡ φρονήσις, ὡς τῆς φρονήσεως μὲν ποιούσης καὶ ἐπιταττούσης περὶ ἕκαστον τῶν πρακτέων καὶ τὰ τέλη κατορθούσης καθ’ ἑκάστην ὄρεξιν, τῆς δὲ σοφίας μόνον θεωρούσης καὶ λεγούσης, πραττούσης δὲ μηδέν. ἐλέγετο γὰρ ἐξ ἀρχῆς τὰς ἐπιταττούσας καὶ τὰ τέλη ἐχούσας τὰ σκοπιμώτερα, ταύτας εἶναι κυριωτέρας καὶ ἀρχικωτέρας. πρὸς ταύτην τὴν ζήτησιν τὴν προκειμένην ἐπάγει λύσιν, οὐ κυρίαν εἶναι φάσκων, οὗ καὶ κατασκευαστικὸν ἐπιφέρει τὸ οὐδὲ βελτίονος μορίου τῆς ψυχῆς, ἴσον ὂν ὡς ἂν εἰ ἔλεγεν, ἐπεὶ μηδὲ βελτίονος μορίου τῆς ψυχῆς ἡ φρόνησίς ἐστιν ἀρετὴ παρὸ ἡ σοφία, εἴπερ ἡ σοφία μὲν τοῦ θεωρητικοῦ ἕξις καὶ ἀρετή, ἡ δὲ φρόνησις τοῦ πρακτικοῦ, κρείττων δὲ ὁ θεωρητικὸς νοῦς τοῦ πρακτικοῦ, καθὰ δὴ καὶ ἡ θεωρία κρείττων τῆς πράξεως, καὶ τὸ μὲν θεωρεῖν τοῦ κυρίως παρ’ ἡμῖν νοῦ, ὃς καὶ καθ’ ἑαυτὸν ἐνεργεῖ, τῶν συνηρτημένων ἐξῃρημένος, τὸ δὲ πράττειν τοῦ πρακτικοῦ νοῦ, τοῦ συγχρωμένου ταῖς ἀλόγοις δυνάμεσι. παρεισάγει δὲ καὶ τῶν λεγομένων παράδειγμα ἰατρικὴν καὶ ὑγίειαν, ἐξ ὧν δείκνυσιν, ὅτι οὐχ ἁπλῶς ἡ περί τινος διατάττουσα ἕξις κρείττων ἐστὶν ἐκείνου, περὶ οὗ | διατάττει, ἀλλ’ ἡ τινὶ 117r διατάττουσα καὶ χρωμένη ἐκείνῳ εἰς κατόρθωσιν ἑτέρου, ὡς ἡ ἱππικὴ τῇ χαλινοποιητικῇ καὶ ἡ πολιτικὴ πάσαις ἁπλῶς τέχναις καὶ ἐπιστήμαις, ὅσαι ἐν ταῖς πολιτείαις παραλαμβάνονται. οὔκουν ἡ ἰατρικὴ ἐπιτάττει τῇ ὑγιείᾳ οὐδὲ χρῆται αὐτῇ ἀλλ’ ἐπιτάττει περὶ αὐτῆς καὶ σκοπεῖ ὅπως γένηται, ὥστε οὐκ ἐκείνῃ ἐπιτάττει ἀλλ’ ἐκείνης ἕνεκα, ὡς καὶ τὸ εἶναι ἔχειν δι’ αὐτήν, ἵν’ ἐπιτάττῃ περὶ αὐτῆς καὶ ἐργάζηται αὐτὴν ἐν τοῖς σώμασιν. εἰ οὖν τὸ ἕνεκά του τοῦ οὗ ἕνεκα λείπεται, εἴη ἄν καὶ ἡ φρόνησις λειπομένη καὶ δευτέρα τῆς σοφίας, ὡς ἐπιτάττουσα δι’ αὐτήν, ἵν’ ἐν ταῖς ψυχαῖς γίνοιτο.

[*](p. 1145a10)

Ἔτι ὅμοιον κἂν εἴ τις τὴν πολιτικὴν φαίη ἀρχὴν τῶν θεῶν, ὅτι ἐπιτάττει περὶ πάντα τὰ ἐν τῇ πόλει. Ἕτερον παράδειγμα περὶ τῶν εἰρημένων παράγει, τοῦτο δέ ἐστιν ἡ πολιτικὴ ἐπιστήμη καὶ οἱ θεοί. ἐπιτάττει γὰρ περὶ θεῶν ἡ πολιτική, ἀλλ’ [*](3 τε Β: τι a: γ’ Aristoteles 24 διατάττει a: διατάττεται Β 34 ἀρχὴν Ba: ἄρχειν Aristoteles)

οὐκ ἐπιτάττει θεοῖς· περί τε γὰρ ναῶν καὶ ὕμνων καὶ θυσιῶν καὶ τελετῶν [*](117r) καὶ ὅσα ἕτερα πρὸς θεοὺς καθήκοντα· ἀλλ’ οὐ διὰ ταῦτα κρείττων θεοῦ ἢ θεῶν ἡ πολιτική. οὐ γὰρ ἐπιτάττει θεῷ ἢ θεοῖς τοῖς τοῦ ἑνὸς καὶ πρώτου μετέχουσιν, ἀλλὰ τοῖς ἀνθρώποις περὶ αὐτῶν, ὥστε διακονεῖ καὶ ὑπηρετεῖ θεῷ καὶ τοῖς θείοις, ἀλλ’ οὐ κυρία αὐτῶν ἐστιν· ἀλλ’ οὐδὲ ἡ φρόνησις κυρία σοφίας, ὅτι ἐπιτάττει περὶ αὐτῆς, καὶ τέλος καὶ οὗ ἕνεκα τῆς φρονήσεως σοφία, οὐ τῆς σοφίας ἡ φρόνησις, καὶ κρείττων ἄρα καὶ κυριωτέρα σοφία φρονήσεως. εἰ δέ τις ἔτι ἀποροίη, πῶς κατ’ οὐσίαν εἷς τις ὢν ὁ θεωρητικὸς καὶ πρακτικὸς νοῦς εἰς δύο μερίζεται, ὡς τὸ μὲν αὐτοῦ κρεῖττον τὸ δ’ ὑφειμένον λέγεσθαι μόριον καὶ τὰ προειρημένα περὶ τούτου οὐχ ἱκανὰ ἡγεῖται, ἀλλ’ ἔτι ἀπαιτεῖ σαφέστερόν τι ῥηθῆναι, καὶ ταῦτα προσκείσθωσαν. ἓν μὲν γάρ ἐστι κατ’ οὐσίαν τὸ διανοητικὸν τῆς ψυχῆς, τὸ ζητοῦν καὶ εὑρίσκον ἐν μὲν θεωρίαις τἀληθές, ἐν δὲ πράξεσι τὸ ἀγαθόν. περὶ οὖν τὰ καθόλου καταγινόμενον νοῦς θεωρητικὸς ὀνομάζεται, καὶ ἔστιν αὐτοῦ τὰ ὑποκείμενα τὰ θεωρητὰ καὶ ἐπιστητά, περὶ δὲ τὰ καθ’ ἕκαστα τὰς σπουδὰς ποιούμενον νοῦς λέγεται πρακτικός, καὶ τὰ ὑποκείμενα αὐτῷ πρακτὰ καὶ αἰσθητά. ἓν μὲν οὖν κατ’ οὐσίαν, ὡς ἓν μέρος ἢ μία δύναμις τῆς ψυχῆς, διαιρεῖται δὲ εἰς δύο μόρια τὸ θεωρητικὸν καὶ πρακτικόν, ὡς ἄλλος ὢν ἐν τῷ θεωρεῖν τὰ καθόλου καὶ ὑπὲρ αἴσθησιν, καὶ ἄλλος τῷ ἐξετάζειν τὰ καθ’ ἕκαστα, καὶ ἃ τῇ αἰσθήσει ὑπόκειται. διὸ καὶ μόρια λέγεται ταῦτα, ὡς μέρους ὄντα μέρη τοῦ διανοητικοῦ τῆς ψυχῆς, καὶ οὐ ψεῦδος τὸ λέγειν ἓν κατ’ οὐσίαν ταῦτα ὑπάρχοντα δύο εἶναι, ὡς μιᾶς ὁλότητος μόρια, ὡς εἴ τις τὸν αὐτὸν ἄνδρα φυσικὸν ὀνομάζει καὶ ἰατρόν, τὸ μὲν ὡς περὶ τὰ ἐν τῇ φύσει καταγινόμενον καθόλου, τὸ δὲ ὡς περὶ τὰ καθ’ ἕκαστα τῶν ἀνθρώπων σπουδάζοντα σώματα, ἑκάστῳ αὐτῶν περιποιούμενον τὴν ὑγίειαν. εἷς γὰρ ὢν καὶ ὁ αὐτὸς τῷ ἀριθμῷ περὶ διάφορά τε ὑποκείμενα καταγίνεται καὶ διάφορα ἔχει τὰ ἐν αὐτοῖς παρ’ αὐτοῦ ἐνεργούμενα καὶ κατορθούμενα, ἐν ἐκείνοις μὲν εὑρίσκων τὸ ἀληθὲς καὶ τέλος ἔχων τούτου τὴν εὕρεσιν, ἐν δὲ τούτοις τὸ αὐτῶν ἀγαθὸν κατορθῶν διὰ πράξεως καὶ τέλος ἔχων τὴν τούτου κατόρθωσιν, καὶ ῥηθήσεται ὀρθῶς δύο ἔχειν ἕξεις καὶ ἐνεργείας καὶ δύο τὰ ὑποκείμενα καὶ δύο τὰ κατορθούμενα. |

[*](8 εῖς Β: ὡς a 19 et 20 ἄλλος B: ἄλλο a)

Διδάξας περὶ τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν καὶ τῶν διανοητικῶν, νῦν διδάσκει καὶ περὶ ἐγκρατείας καὶ ἡρωικῆς τινος καὶ θείς ἀρετῆς. οὐκ ἐδίδαξε δὲ περὶ ἐγκρατείας, ἔνθα ἐδίδασκε περὶ τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν, ἢ καὶ περὶ τῆς ἡρωικῆς καὶ θείας ἀρετῆς. ἀλλ’ ἰδίως διδάσκει περὶ ἐγκρατείας καὶ τῆς ἡρωικῆς καὶ θείας ἀρετῆς καὶ διεχώρισε ταύτας τῶν ἄλλων ἀρετῶν, εἰκότως. ἐπεὶ γὰρ ἡ ἐγκράτεια οὐκ ἔστι κυρίως ἀρετὴ ἀλλ’ ἐγγίζει τῇ ἀρετῇ, ἀρετὴ δὲ κυρίως οὐκ ἔστιν ᾗ μὲν γάρ ἐστιν ἡ ἐγκράτεια ἐκ προαιρέσεως γινομένη καὶ περὶ πρακτὰ καταγινομένη, ἔοικεν ἀρετῇ, ᾗ δὲ πάλιν οὐκ ἔστιν ἰσονομία ἐπὶ τῶν μερῶν τῆς ψυχῆς, ἀλλὰ μάχη τις καὶ στασιασμός, ἀρετὴ οὐκ ἔστιν. ὁ γὰρ ἐγκρατὴς ἔχει μὲν τὸν λόγον προστάσσοντα δεῖν ἀπέχεσθαι τῶν ἡδονῶν τῶν αἰσχρῶν, τὴν δὲ ἐπιθυμίαν ἔχει μὴ ἀκολουθοῦσαν τῷ λόγῳ ἀλλ’ ἀντιτείνουσαν καὶ τῶν αἰσχρῶν ἡδονῶν ἀντέχεσθαι σπεύδουσαν. ἐπὶ δὲ τῶν ἀρετῶν ἰσονομία τίς ἐστι καὶ οὐ μάχη τῶν μερῶν τῆς ψυχῆς, ἀλλὰ ὁ σώφρων ἔχει μὲν τὸν λόγον προστάσσοντα δεῖν ἀπέχεσθαι τῶν αἰσχρῶν ἡδονῶν καὶ εὐθὺς ἔχει τὴν ἐπιθυμίαν ἐπακολουθοῦσαν τῷ λόγῳ καὶ μὴ ἀντιτείνουσαν, ὁμοίως δὲ καὶ ὁ ἀνδρεῖος ἔχει τὸν λόγον προστάσσοντα δεῖν ἀπτόητον περὶ τὰ φοβερὰ διαμένειν, καὶ εὐθὺς ἔχει τὸν θυμὸν ὑπείκοντα καὶ μὴ ἀντιτείνοντα), ἐπεὶ οὖν οὐκ ἔστιν ἡ ἐγκράτεια κυρίως ἀρετὴ ἀλλ’ ἐοικυῖα ἀρετῇ, τούτου χάριν ἐδέησεν αὐτῷ ἰδίᾳ περὶ αὐτῆς διαλαβεῖν. ὁμοίως δὲ καὶ ἡ ἀκρασία, ἡ ἀντικειμένη τῇ ἀρετῇ, ἤτοι τῇ ἐγκρατείᾳ, ἑτέρα τίς ἐστι κακία παρὰ τὰς ἄλλας, τὰς ἀντικειμένας ταῖς ἠθικαῖς ἀρεταῖς, ἤγουν τὴν ἀκολασίαν τὴν δειλίαν καὶ τὰς λοιπάς. ὁ γὰρ ἀκρατὴς ἔχει μὲν τὸν λόγον ἐρρωμένον, ὅτι κακόν ἐστι τὸ μοιχεύειν, ἡττᾶται δὲ ὑπὸ τοῦ πάθους, καὶ γίνεται κἀνταῦθα μάχη τις τῶν μερῶν τῆς ψυχῆς. τῆς γὰρ ἐπιθυμίας σπευδούσης ἀντέχεσθαι τῶν αἰσχρῶν ἡδονῶν, ὁ λόγος ἀντιτείνει κἂν ἡττᾶται. ὁ [*](1 σχόλια εἰς τὸ ἦτα τῶν νικομαχείων ἠθικῶν ἀριστοτέλους Β: ἀσπασίου σκόλια εἰς τὸ ἕβδομον τῶν τοῦ ἀριστοτέλους ἠθικῶν a 17 αἰσχρῶν Β: αἰσχρῶς u)

δὲ ἀκόλαστος ἔχων τὴν ἐπιθυμίαν ῥέπουσαν πρὸς τὰς φαύλας ἡδονὰς εὐθὺς [*](117v) ἔχει καὶ τὸν λόγον ἐπακολουθοῦντα καὶ μὴ ἀντιτείνοντα. ὁμοίως δὲ καὶ ὁ θρασὺς ἔχει τὸν θυμὸν ἀτάκτως ὁρμῶν οἷς οὐ δεῖ καὶ ὅτε οὐ δεῖ, καὶ εὐθὺς ἔχει καὶ τὸν λόγον ἐπακολουθοῦντα. ὥστε καὶ ἐπὶ τῶν κακιῶν τῶν ἀντικειμένων ταῖς ἠθικαῖς ἀρεταῖς ἰσονομία τίς ἐστι τῶν μερῶν τῆς ψυχῆς καὶ οὐ μάχη. ἐπὶ δὲ τῆς ἀκρασίας οὐκ ἔστιν ἰσονομία τῶν μερῶν τῆς ψυχῆς. ἡ δὲ ἡρωικὴ καὶ θεία ἐπεί ἐστιν ὑπὲρ πᾶσαν ἀρετήν, τούτου χάριν ἐδέησεν αὐτῷ ἰδίᾳ καὶ περὶ αὐτῆς διαλαβεῖν. ἐπεὶ δὲ αἱ κακίαι, οἷον ἡ ἀκρασία καὶ ἡ θηριώδης, γνωριμώτεραί εἰσι τῶν ἀρετῶν, τῆς τε ἐγκρατείας καὶ τῆς ἡρωικῆς καὶ θείας ἀρετῆς, τούτου χάριν ἀπὸ τῶν γνωριμωτέρων ἤρξατο, ἵνα δι’ αὐτῶν καὶ τὰς ἀρετὰς πιστώσηται.

Ὅτι τῶν φευκτῶν, ἤτοι τῶν κακιῶν τῶν περὶ τὰ ἤθη ἤτοι τῶν θεωρουμένων ἐν ταῖς ἠθικαῖς ἀρεταῖς, τρία εἰσὶν εἴδη κακιῶν. ἡ γὰρ κακία 45 ἀντίκειται πάσαις ταῖς ἠθικαῖς ἀρεταῖς. ἡ γὰρ δειλία καὶ ἡ θρασύτης καὶ ἡ ἀκολασία, ᾗ κακίαι, ἀντίκεινται ταῖς ἠθικαῖς ἀρεταῖς ὡς κακίαι. τὰ δὲ ἐναντία, ἤτοι ἀπὸ τῶν τριῶν ἤτοι αἱ δ’ ἀρεταί, αἵ εἰσιν ἐναντίαι τοῖς δυσί, τῇ τε κακίᾳ καὶ τῇ ἀκρασίᾳ, φανεραί εἰσι. τὸ μὲν γάρ, ἤτοι τὸ ἐναντίον τῇ κακίᾳ, καλοῦμεν ἀρετήν ἡ γὰρ κακία ἀντίκειται τῇ ἠθικῇ ἀρετῇ), τὸ δέ, ἤτοι τὸ ἐναντίον τῇ ἀκρασίᾳ, καλοῦμεν ἐγκράτειαν. πρὸς δἑ τὴν θηριότητα, ἤτοι ἰὴ δὲ θηριότητι, μάλιστα ἁρμόζει εἰπεῖν ἀντικεῖσθαι τὴν ὑπὲρ ἡμάς ἀρετήν, ἤτοι τὴν ἡρωικὴν καὶ θείαν. τῇ γὰρ θηριότητι ἐναντία ἐστὶν ἡ ἡρωικὴ καὶ θεία ἀρετή. ἡρωικὴ δὲ καὶ θεία ἀρετή ἐστιν, ὅταν τις κατορθώσῃ πάσαν ἀρετὴν ὑπὲρ πάντα ἄνθρωπον, οἷόν ἐστι φιλάνθρωπος ὑπὲρ πάντα ἄνθρωπον, | ὅταν τις κατορθώσῃ τὴν [*](118r) σωφροσύνην ὑπὲρ πάντα σώφρονα· λέγεται ἡ τοιαύτη ἀρετὴ ἡρωικὴ καὶ θεία. ὁμοίως δὲ καὶ εἴ τις ἀνδρεῖος γένηται ὑπὲρ πάντα ἀνδρεῖον, ἡ τοιαύτη ἀνδρεία ἡ ὑπὲρ πᾶσαν ἡρωικὴ καὶ θεία λέγεται. ἡ τοιαύτη γοῦν ἀρετὴ ἡ ἡρωικὴ καὶ θεία τοῖς ἀνθρώποις τοῖς ἤδη τῷ θεῷ ἑνωθεῖσι καὶ θεοῖς θέσει οὖσι προσαρμόζει, ἢ ἰοῖς ἁγίοις τοῖς ἐν ἀρεταῖς, τοῖς κατορθώσασι πᾶσαν ἀρετὴν ὑπὲρ πάντα ἄνθρωπον. ἡρω·ικὴ δὲ λέγεται αὕτη, ὡς μόνοις τοῖς ἥρωσιν, ἤτοι ἡμιθέοις, προσαρμόζουσα, θαυμαστή τις οὖσα καὶ ὑπερφυής. ὥσπερ καὶ Ὅμηρος παράγει τὸν Πρίαμον ἐπαινοῦντα τὸν Ἕκτορα, ὅτι σφόδρα ἦν ἀγαθὸς ὑπὲρ πάντα ἄνθρωπον, ἅτε τὴν ἡρωικὴν καὶ θείαν ἀρετὴν ἔχων. ἐκπληττόμενος γὰρ τὸν Ἕκτορα ἔλεγε μὴ εἶναι παῖδα ἀνδρὸς αὐτὸν ἀλλὰ θεοῦ. ἑώρα γὰρ αὐτὸν ὄντα ἀνδρεῖον ὑπὲρ πάντα ἄνθρωπον καὶ σώφρονα ὑπὲρ πάντα. ὥστε ὥσπερ λέγουσιν, ὅτι οἱ ἄνθρωποι γίνονται θεοὶ καὶ ἐγγίζουσι τῷ θεῷ δι’ ἀρετῆς ὑπετβολήν, ἤτοι ὅταν εἰς ἄκρον πάσης ἀρετῆς φθάσωσι καὶ πᾶσαν ὑπὲρ πάντα ἄνθρωπον κατορθώσωσι· τοιαύτη ἐστὶ καὶ ἡ ἕξις ἡ ἀντικειμένη τῇ θηριώδει, ἤτοι ἡ ἡρωικὴ καὶ θεία ἀρετή, ἡ ὑπὲρ πᾶσαν ἀρετὴν οὖσα, θεοὺς [*](3 τὸν θυμὸν Β: τὸ θυμικὸν a 7 post θεία add. ἀρετὴ a: om. Β 20 θηριότητι Β: θηριώδη a 32 Ὅμηρος] II. Ω 259 39. 40 θηριώδει a: θηριωδία B)

τοὺς ἀνθρώπους ποιοῦσα καὶ τῷ θεῷ ἐγγίζειν παρασκευάζουσα. ἴσως δέ 118r τις εἶπεν, ὅτι ἐπεὶ ἡ τοιαύτη ἀρετή, <ἡ> ἡρωικὴ καὶ θεία, ὑπὲρ ἀρετήν ἐστι, λοιπὸν τοῖς θεοῖς προσήκει. λύων οὖν ταύτην τὴν ἔνστασιν φησίν, ὅτι τοῖς μὲν θηρίοις ἀρετὴ οὐκ ἔστι, διότι ἡ ἀρετὴ προαιρετή ἐστιν, ἡ δὲ προαίρεσις τῶν λογικῶν ἐστιν· ἀλλ’ οὐδὲ τοῖς θεοῖς ἀρετή ἐστι, διότι ὑπὲρ πᾶσαν ἀρετήν εἰσιν οἱ θεοί. ἀλλ’ ἡ μέν, ἤτοι ἡ ἡρωικὴ καὶ θεία ἀρετή, τιμιωτέρα ἐστὶ πάσης ἀρετῆς καὶ ὑπὲρ πᾶσαν ἀρειήν, ἡ δέ, ἤτοι ἡ θηριώδης, ἡ ἀντικειμένη αὐτῇ, ἕτερόν τι γένος, ἤτοι εἶδος, κακίας ἐστίν, ἥτις ὑπὲρ πᾶσαν κακίαν ἐστί. θηριῶδες γάρ ἐστι τὸ πίνειν αἵματα ἀνδρῶν καὶ ἐσθίειν ὠμὰ κρέατα. ὁ γοῦν ἔχων τὴν ἡρωικὴν καὶ θείαν ἀρετὴν λέγεται θεῖος, τὸ δὲ θεῖόν τινα εἶναι σπάνιόν ἐστιν. ὀλίγοι γὰρ ἔχουσι ταύτην τὴν ἀρετήν, καὶ οἱ Λάκωνες οὖν ὅταν ἠγάσθησάν του, ἤτοι τινός, ἤτοι ὅταν ἐθαύμασάν τινα ὡς ὑπὲρ πάντα ἄνθρωπον ὄντα, ἔλεγον, οὗτος ἀνὴρ σεῖός ἐστιν, ἤτοι θεῖος. οὕτω καὶ τὸ εἶναί τινα θηριώδη ὥστε πίνειν αἵματα ἀνθρώπων καὶ ἐσθίειν <ὠμὰ> κρέατα σπάνιόν ἐστιν. ἐπὶ μὲν τῶν Ἑλλήνων οὐκ ἔστιν ἰδεῖν ἄνθρωπον τοιοῦτον θηριώδη. οἱ γὰρ Ἕλληνες πεπαιδευμένοι εἰσὶ καὶ συντεθραμμένοι λόγῳ, μάλιστα δὲ ἐν τοῖς βαρβάροις ἔστιν ἰδεῖν τοιοῦτον θηριώδη. οἱ γὰρ βάρβαροι ἀπαίδευτοι καὶ οὐ συντεθραμμένοι λόγῳ. γίνονται δέ τινες θηριώδεις καὶ διὰ νόσον εἰ μανίαν νοσοῦσι καὶ μαίνονται καὶ διὰ πήρωσιν. εἰσὶ γάρ τινες πεπηρωμένον, ἤτοι βεβλαμμένον, ἔχοντες τὸ λογιστικὸν καὶ τῶν οἰκείων φρενῶν ἐκστάντες θηριώδεις γίνονται καὶ πίνουσιν αἵματα καὶ ὠμὰ ἐσθίουσι. ἐσθίουσι. καὶ ἐπιδυσφημοῦμεν, ἤγουν ὑβρίζομεν, τὸν ὑπερβάλλοντα τῇ κακίᾳ καὶ ὑπὲρ πᾶσαν κακίαν ὄντα, οἳ τὸν ἄδικον ὄντα καὶ ἀκόλαστον ὑπὲρ πάντα ἄδικον καὶ ἀκόλαστον ἐπιδυσφημοῦντες καὶ διασύροντες ἐκεῖνον θηριώδη αὐτὸν ἀποκαλοῦμεν, οἷον ἦν ὁ Ἔχετος. περὶ μὲν τῆς τοιαύτης διαθέσεως, ἤτοι τῆς θηριώδους, ὕστερον ἐροῦμεν. περὶ δὲ τῆς κακίας, τῆς ἀντικειμένης ταῖς ἠθικαῖς ἀρεταῖς, εἴπομεν πρότερον ὅτε περὶ τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν ἐλέγομεν.

Περὶ δὲ τῆς ἀκρασίας καὶ τῆς μαλακίας καὶ τρυφῆς (τὸ καὶ ἀντὶ τοῦ ἤτοι τρυφῆς· ἡ γὰρ μαλακία τρυφή ἐστιν· ὁ γὰρ τρυφηλὸς ἄνθρω- πος μαλακὸς λέγεται) λεκτέον· ἡ γὰρ ἐγκράτεια καὶ ἀκρασία περὶ ὧν μέλλομεν εἰπεῖν νῦν, οὔκ εἰσιν ἕξεις αἱ αὐταὶ τῇ ἀρετῇ καὶ μοχθηρίᾳ, ἤτοι τῇ κακίᾳ. οὔτε γὰρ ἡ ἐγκράτεια ἡ αὐτή ἐστι τῇ ἀρετῇ οὔτε ἡ ἀκρασία ἡ αὐτή ἐστι τῇ κακίᾳ. οὔθ’ ὡς ἕτερον γένος, ἤτοι οὔτε ἑτέρα ἐστὶν ἡ ἐγκράτεια καὶ ἀκρασία τῆς ἀρετῆς καὶ τῆς κακίας, οὔτε ἡ ἀκρασία ἐστὶν ἑτέρα τῆς κακίας, ἀλλὰ πῇ μέν εἰσιν αἱ αὐταί, πῇ δ’ ἕτεραι. ἡ γὰρ ἐγκράτεια, ᾗ μέν ἐστιν ἕξις προαιρετή, ἐγγίζει τῇ ἀρετῇ καὶ ἔστιν ἡ αὐτὴ τῇ ἀρετῇ, ᾗ δὲ ἐπὶ τῆς ἀρετῆς ἐστιν ἰσονομία τῶν μερῶν τῆς ψυχῆς καὶ οὐ μάχη τίς ἐστιν, ἀλλ’ οἷον ἐπὶ τοῦ σώφρονος, τοῦ [*](2 ἡ a: om. P. 6 ἤτοι a: ἢ Β 9 θηριῶδες a: θηριωδία Β 14 ἀνὴρ Β: ὁ ἀνὴρ a σεῖος Β: θεός a 15 ὠμὰ a: om. Β 20 εἰ Β: ἢ a πήρωσιν B: πηρώσεις a 32 ἀκρασία Β: ἡ ἀκρασία a)

λόγου προστάσσοντος δεῖν ἀπέχεσθαι τῶν αἰσχρῶν ἡδονῶν, εὐθὺς ἔχει τὴν [*](118r) ἐπιθυμίαν ἐπακολουθοῦσαν, ἐπὶ δὲ τῆς ἐγκρατείας οὐκ ἔστιν ἰσονομία ἀλλὰ μάχη τις. τοῦ γὰρ λόγου προστάσσοντος δεῖν ἀπέχεσθαι τῶν αἰσχρῶν οὐκ εὐθὺς ἐπακολουθεῖ ἡ ἐπιθυμία ἀλλ’ ἀντιπίπτει καὶ σπεύδει μᾶλλον ὡς ἀνδράποδον ἑλκύσαι τὸν λόγον ταῖς ἑαυτῆς ὀρέξεσι ταῖς αἰσχραῖς. οὐκ ἔστιν ἀρετὴ ἡ ἐγκράτεια. καὶ πάλιν, ᾗ μέν ἐστιν ἡ κακία ἕξις παρὰ τὸν ὀρθὸν λόγον, ἔστι δὲ καὶ ἡ ἀκρασία ἕξις παρὰ τὸν ὀρθὸν λόγον, ἔστιν ἡ ἀκρασία ταὐτὸν τῇ κακίᾳ, ᾗ δὲ πάλιν ἐπὶ τῆς κακίας ἐστὶν ἰσονομία τῶν μερῶν τῆς ψυχῆς, οἷον ἐπὶ τῆς ἀκολασίας, τῆς ἐπιθυμίας ὀργώσης πρὸς τὰς αἰσχρὰς ἡδονάς, οὐκ ἔχει τὸν λόγον ἀντιτείνοντα ἀλλ’ εὐθὺς ἑπόμενον. ἐπὶ δὲ τῆς ἀκρασίας, οὐκ ἔστιν | ἰσονομία τῶν μερῶν τῆς ψυχῆς. τῆς γὰρ [*](118v) ἐπιθυμίας ὀργώσης πρὸς τὰς αἰσχὰς ἡδονάς, οὐκ εὐθὺς ἕπεται ταῖς ὀρέξεσιν αὐτῆς ὁ λόγος ἀλλ’ ἀντιτείνει, κἀν ἡττᾶται, κατ’ αὐτὸ τοῦτο ἑτέρα πάλιν ἡ ἀκρασία τῆς κακίας ἐστί. τοῦτο δὲ εἶπεν, ἵνα δείξῃ, ὅτι οὐ μάτην μέλλει διαλαβεῖν περὶ αὐτῶν ἀλλ’ ὡς ἑτέρων οὐσῶν ἐκείνων τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν καὶ τῶν κακιῶν, εἰκότως καὶ ἰδίως περὶ αὐτῶν διέλαβεν. ὥσπερ δὲ τὰς ἄλλας ἀρετὰς ἐπιστοῦμεν ἀπὸ τῶν φαινομένων, ἤτοι ἀπὸ τῆς τῶν πολλῶν δόξης, οὕτω δεῖ καὶ ἐνταῦθα θεῖναι ἃ ἐδόξασαν πάντες περὶ ἐγκρατείας καὶ ἀκρασίας, καὶ διαπορήσαντας, ἤτοι ἐνσταθέντας πρὸς τὰς δόξας καὶ ὅσαι μὲν τῶν δοξῶν ἔχονται ἀληθείας, ταύτας λαβεῖν, ὅσαι δέ εἰσι πεπλανημέναι καὶ τῆς ἀληθείας ἔξω, ταύτας ἐᾶσαι καὶ οὕτω δεῖξαι τήν τε ἐγκράτειαν καὶ ἀκρασίαν. μάλιστα μὲν οὖν δεῖ πάσας τὰς δόξας ὅσας ἐδόξασαν περὶ ταῦτα τὰ πά θῆ, ἤτοι τὴν ἐγκράτειαν καὶ τὴν ἀκρασίαν, λαβεῖν, εἰ δὲ μή, ἤτοι εἰ δὲ μὴ δύναται πάσας τὰς δόξας λαβεῖν, τέως οὖν λαβεῖν δεῖ τὰς πλείονας τῶν δοξῶν καὶ κυριωτέρας, ἤτοι τιμιωτέρας τῶν ἄλλων. μέλλει γὰρ διαλαβεῖν πρῶτον περὶ αὐτῶν, εἶτα λαβεῖν τὰς δόξας, ἃς οἱ παλαιοὶ περὶ ἐγκρατείας καὶ ἀκρασίας διέλαβον, καὶ μέλλει ἐκ τούτων χωρίσαι τὰς ἀληθεῖς καὶ λαβεῖν αὐτάς, τὰς δ’ ἄλλας ἀπελέγξαι ὡς κακῶς ἐχούσας, εἶτα εἰπεῖν καὶ τὴν αὑτοῦ δόξαν περὶ αὐτῶν. ἐὰν γὰρ λύσωμεν τὰς δυσχερεῖς τῶν δοξῶν, ἤτοι ὅσαι κακῶς ἔχουσι, τὰ δ’ ἔνδοξα, ἤτοι αἱ δόξαι αἳ καλῶς ἔχουσαι καταληφθῶσιν ἱκανῶς ἔσονται ἡ ἐγκράτεια καὶ ἡ ἀκρασία δεδειγμέναι. δοξάζουσιν οὖν πάντες, ὅτι ἡ ἐγκράτεια καὶ ἡ καρτερία τῶν σπουδαίων εἰσίν, ἤτοι ἀρεταί εἰσιν, ἡ δὲ ἀκρασία καὶ ἡ μαλακία, ὅτι τῶν φαύλων εἰσίν, ἤτοι ὅτι εἰσὶ κακίαι, καὶ ὅτι ὁ αὐτός ἐστιν ὁ ἐγκρατὴς καὶ ὁ ἐμμενετικὸς τῷ λογισμῷ, ἤτοι τῇ δόξῃ, ἤτοι καὶ δοξάζουσιν, ὅτι ὁ ἐγκρατὴς ἐμμένει τῇ οἰκείᾳ δόξῃ καὶ οὐκ ἐξίσταται ταύτης, καίτοι τῆς ἐπιθυμίας ἀντιτεινούσης πολλά, οἷον δοξάζει ὁ ἐγκρατής, ὅτι κακόν ἐστι τὸ μοιχεύειν, ἡ δὲ ἐπιθυμία ἀντιτείνει καὶ οἴεται τοῦτο ἡδὺ καὶ ἐπιζητεῖ αὐτό. ἐμμένει οὖν ὁ ἐγκρατὴς τῇ οἰκείᾳ δόξῃ, ὅτι κακὸν τὸ μοιχεύειν, καὶ οὐκ ἐξίσταται αὐτῆς ποτε οὐδ’ ἕπεται τῇ ἐπιθυμίᾳ τὸ μοιχεύειν ἐπιζητούσῃ, ὁ δ’ ἀκρατὴς καὶ ἐκστατικὸς τοῦ λογισμοῦ, ἤτοι τῆς οἰκείας δόξης, ἐστὶν ὁ αὐτός. ἀκρατὴς [*](15 μέλλει scripsi: μέλλω Ba 32 δοξάζουσιν Β: δοξάσουσιν a) γάρ ἐστιν ὃς ἔχει τὸν λόγον ἐρρωμένον καὶ δοξάζει κακὸν τὸ μοιχεύειν, [*](118v) <τῆς δὲ ἐπιθυμίας ἀντιτεινούσης καὶ ἡδὺ τὸ μοιχεύειν νομιζούσης καὶ ἐξίσταται τῆς δόξης, ἤτοι τοῦ δοξάζειν κακὸν τὸ μοιχεύειν> καὶ αὐτὸ καὶ νομίζει ὡς ἡδύ. καὶ ὁ μὲν ἀκρατὴς γινώσκων, ὅτι φαῦλόν ἐστι τὸ μοιχεύειν, πράττει αὐτὸ διὰ τὸ πάθος, ἤτοι ἡττηθεὶς ὑπὸ τοῦ πάθους, τουτέστι τῆς ἐπιθυμίας, ὁ δ’ ἐγκρατὴς γινώσκων ὅτι φαῦλαί εἰσιν αἱ ἐπιθυμίαι οὐδ’ ὅλως πράττει αὐτὰς οὐδ’ ἀκολουθεῖ τῇ ἐπιθυμίᾳ οἰομένῃ τὰς ἡδονὰς ἀγαθὸν εἶναι διὰ τὸν λόγον, ἤτοι τοῦ λόγου προστάσσοντος, ὅτι κακὸν τὸ μοιχεύειν, οὐχ ἡττᾶται ὑπὸ τῆς ἐπιθυμίας νομιζούσης αὐτὸ ἀγαθὸν εἶναι, καὶ ἀντιτεινούσης τῷ λόγῳ. καὶ δοξάζουσιν, ὅτι ὁ σώφρων ἐστὶν ἐγκρατὴς καὶ καρτερικός. πάντα δὲ τὸν τοιοῦτον, ἤτοι τὸν ἐγκρατῆ, οἱ μὲν δοξάζουσιν εἶναι σώφρονα, οἱ δὲ οὐ δοξάζουσιν, ὅτι ὁ ἐγκρατὴς σώφρων ἐστὶ συγκεχυμένως. μὴ γὰρ εἰδότες διαφορὰν ἀκολάστου καὶ ἀκρατοῦς συγκεχυμένως, ἤτοι ἀδιαφόρως, δοξάζουσι τὸν ἀκόλαστον ἀκρατῆ εἶναι καὶ τὸν ἀκρατῆ ἀκόλαστον. οἱ δὲ δοξάζουσιν εἶναι ἕτερον τὸν ἀκόλαστον τοῦ ἀκρατοῦς, τὸν δὲ φρόνιμόν ποτε μέν τινες δοξάζουσιν εἶναι ἀκρατῆ, ποτὲ δὲ δοξάζουσί τινές τινας φρονίμους καὶ δεινούς. τὸ καὶ ἀντὶ τοῦ ἤτοι δεινοὺς ἀκρατεῖς. τοὺς γὰρ φρονίμους τοὺς δεινοὺς ἀκρατεῖς λέγουσιν εἶναι. ἔτι δοξάζουσιν ὅτι οὐ μόνον ἀκρατὴς λέγεται ὃς ὑπὸ τῆς ἐπιθυμίας ἡττᾶται, ἀλλὰ καὶ ὃς ἡττᾶται ὑπὸ τοῦ θυμοῦ καὶ ὑπὸ τῆς τιμῆς καὶ ὑπὸ τῆς φιλοχρηματίας. λέγομεν γὰρ ὅτι ἀκρατής ἐστι θυμοῦ. ὁμοίως δὲ καὶ ὁ ἀγαπῶν ὑπερβολικῶς κερδαίνειν ἢ ὑπερβολικῶς τιμᾶσθαι λέγεται ἀκρατὴς κέρδους, ἤτοι φιλοχρηματίας, <καὶ ἀκρατὴς τιμῆς>. τὰ ἤιοι αἱ φερόμεναι δόξαι, περὶ ἐγκρατείας καὶ ἀκρασίας αὗταί εἰσιν. εἶτα ἐπαπορεῖ καὶ πρὸς τὰς δόξας, καί φησιν ὅτι εἰ ὁ ἀκρατής [*](119r) ἐστιν ὃς γινώσκει, ὅτι κακόν ἐστι τὸ μοιχεύειν, καὶ ἔχει τὸν λόγον ἐρρωμένον, ἡττᾶται δὲ ὑπὸ τῆς ἐπιθυμίας καὶ μοιχεύει, <ἀπορήσει τις πῶς ἀκρατὴς ὑπολαμβάνων ὀρθῶς, ἤτοι γινώσκων ἀκριβῶς, ὅτι κακόν ἐστι τὸ μοιχεύειν, ἀκρατεύεται καὶ ἡττᾶται ὑπὸ τοῦ πάθους καὶ μοιχεύει.> γάρ φασιν οἷόν τε εἶναι καὶ δυνατὸν τὸν ἔχοντα ἐπιστήμην τοῦ πράγματος παρασφαλῆναί ποτε. δεινὸν γὰρ ᾤετο ὁ Σωκράτης τὸ ἔνθα πάρεστιν ἐπιστήμη, ἐκεῖ ἄλλο τι κρατεῖν καὶ ἕλκειν τὸν λόγον ὥσπερ ἀνδράποδον. εἰ οὖν καὶ ὁ ἀκρατὴς ἐπιστήμην ἔχει τοῦ κακοῦ, ὅτι κακόν ἐστι, πῶς ἡττᾶται ὑπὸ τῆς ἐπιθυμίας καὶ περιέλκεται, ὡς ἀνδράποδον; ὁ Σωκράτης μὲν ἐμάχετο πρὸς τὸν λόγον τὸν ἀληθῆ, ὅτι ἀκρασία οὐκ ἔστι, καὶ ταῦτα φανεροῦ ὄντος ὅτι ἔστιν ἀκρασία. ἔλεγε γὰρ ὁ Σωκράτης ἀδύνατον εἶναί τινα ὑπολαμβάνοντα, ἤτοι δόξαν ἔχοντα καὶ γινώσκοντα βέλτιστον εἶναι τὸ μὴ μοιχεύειν, πράττειν παρὰ τὸ βέλτιστον, ἤτοι μοιχεύειν, ἀλλὰ τότε πράττει τις παρὰ τὸ βέλτιστον, ἤτοι τότε πράττει τὸ κακὸν δι’ ἄγνοιαν, ἤτοι ὅταν τις ἀγνοῇ τόδε κακὸν εἷναι, γινώσκων δέ τις ὅτι τόδε κακόν ἐστιν, οὐκ ἄν ποτε τοῦτο δράσῃ. οὗτος [*](2 τῆς δὲ—μοιχεύειν (3) a: om. B 23 καὶ ἀκρατὴς τιμῆς a: om. B 27 ἀπορήσει μοιχεύει (29) a: om. Β 33 καὶ ὁ Β: ὁ a 41 γινώσκων Β: γινώσκει a) μὲν οὖν ὁ λόγος, ἤτοι ὅτι εἰ γινώσκει τις τόδε, ὅτι κακόν ἐστιν, οὐκ [*](119r) ἂν τοῦτο δράσῃ, μάχεται τοῖς φαινομένοις, ἤτοι τοῖς φανεροῖς πράγμασιν. ὁρῶμεν γάρ τινας καθ’ ἑκάστην γινώσκοντας, ὅτι τὸ μοιχεύειν κακὸν καὶ πράττοντας τοῦτο. δέ ὂν οὗν ζητῆσαι περὶ τὸ πάθος, ὅτι εἰ ὁ ἀκρατὴς ἀγνοεῖ τὸ πάθος, ἤτοι ὅτι τὸ μοιχεύειν κακόν. εἰ οὖν δι’ ἄγνοιαν τοῦ πάθους ἡττᾶται ὁ ἀκρατὴς καὶ πράττει τὸ κακόν, τίς ὁ τρόπος τῆς ἀγνοίας; ὅτι μὲν γὰρ ὁ ἀκρατὴς καὶ πρὸ τοῦ γενέσθαι ὅλος τοῦ πάθους καὶ πρὶν ἡττηθῇ ὑπὸ τῆς αἰσχρᾶς ἐπιθυμίας, οὐκ οἴεται, ἤτοι οὐ δοξάζει, καλὸν εἶναι τὴν αἰσχρὰν ἡδονήν, φανερόν ἐστι τοῦτο. ὥστε δῆλον ὅτι οὐκ ἄγνοιαν ἔχων ἀκρατεύεται. εἶπεν ἄνω ὅτι ἀδύνατόν ἐστι, τινὰ ἐπιστήμην ἔχοντα πλανηθῆναι καὶ πταῖσαι, καὶ εἶπε .... τί φημι, ὅτι ὁ ἐπιστάμενος οὐ παρασφαλεῖ ἀλλ’ οὐδὲ ὁ ὑπολαμβάνων, ἤτοι οὐδὲ ὁ ἔχων δόξαν, ὅτι τόδε βέλτιστόν ἐστι, καὶ οὐχὶ ἐπιστήμην, οὐδὲ οὗτος πράξει τι παρὰ τὸ βέλτιστον, καὶ φησὶ νὺν ὅτι εἰσί τινες οἳ τὰ μὲν συγχωροῦσιν, ἤτοι ὅτι λέγουσι καὶ ὁμολογοῦσιν, ὡς ὁ ἔχων ἐπιστήμην οὐκ ἄν ποτε παρασφάλῃ, οὐδὲ δυνατόν ἐστι περιγενέσθαι τι τῆς ἐπιστήμης, τὰ δὲ οὐχ ὁμολογοῦσιν, ἤτοι τόδε, εἰ δόξαν ἔχει τις, ἤτοι εἰ δοξάζει τις, ὅτι τὸ μοιχεύειν βέλτιστόν ἐστι, μὴ πρᾶξαί τι παρὰ τὸ νομισθὲν αὐτῷ βέλτιστον εἶναι, ἤτοι μὴ παρασφῆλαί ποτε καὶ δρᾶσαι τὸ κακόν, ἤτοι τὴν μοιχείαν, οὐχ ὁμολογοῦσιν. ἡ γὰρ δόξα πταιστή ἐστι καὶ οὐκ ἔχει τὸ βέβαιον καὶ τὸ ἄπταιστον, καὶ ἐπεὶ ἀπιστεῖ δοξάζει τις, ὅτι ὁ μὲν ἔχων ἐπιστήμην οὐ ὤ’ παρασφαλεῖ, ὁ δὲ δόξαν ἔχων παρασφαλεῖ. ἀβέβαιος γὰρ ἡ δόξα ἐστίν. ὁρῶσι μὲν γὰρ τὸν ἀκρατῆ ἡττώμενον ὑπὸ τῶν αἰσχρῶν ἡδονῶν, καὶ διὰ τοῦτό φασιν, ὅτι ὁ ἀκρατὴς κρατεῖται, ἤτοι ἡττᾶται, οὐχὶ ἐπιστήμην ἔχων ὅτι τόδε κακόν ἐστιν ἀλλὰ δόξαν.

Εἶτα φέρει ἔνστασιν, ὅτι εἰ ὁ ἀκρατὴς δόξαν ἔχει, ὅτι τόδε κακόν ἐστι, καὶ εἰ ἡ γνῶσις, ἣν ἔχει ὁ ἀκρατὴς ἡ ἀντιτείνουσα πρὸς τὴν ἐπιθυμίαν ὀργῶσαν πρὸς αἰσχρὰς ἡδονάς, οὐκ ἔστιν ἐπιστήμη ἰσχυρὰ καὶ ὑπόληψις, ἤτοι γνῶσις, ἀλλ’ ἠρεμαία, ἤτοι ἀσθενὴς γνῶσίς ἐστι, καθάπερ οἱ διστάζοντες καὶ γνῶσιν ἔχοντες οὐ βεβαίαν ἀλλ’ ἀσθενῆ τινα καὶ ἀμυδράν. εἰ οὖν ὁ ἀκρατὴς δόξαν ἔχει καὶ οὐκ ἐπιστήμην, ἡ δὲ δόξα ἀβέβαιός ἐστι, συγγνώμη ἄρα ἐστὶν αὐτῷ ἐν τῷ μὴ ἐμμένειν ἐν ταύταις, ἤτοι ταῖς ἀγαθαῖς δόξαις πρὸς τὰς ἰσχυρὰς ἐπιθυμίας, ἤτοι ἂν ἡττᾶται ὑπὸ τῶν ἰσχυρῶν ἐπιθυμιῶν τῶν αἰσχρῶν, συγγνώμη ἔστιν αὐτῷ. τότε γὰρ ἦν ἄξιος τιμωρίας, ὅταν γὰρ ἀκριβῶς γινώσκων, ὅτι τόδε κακόν ἐστι, <καὶ πάλιν ὑπὸ τῆς ἐπιθυμίας ἡττώμενος αὐτὸ ἔπραττεν. ἐπεὶ δὲ ἀκριβῶς γνώσκει, ὅτι τόδε κακόν ἐστιν, εἰ μὴ ἐμμένῃ τῇ οἰκείᾳ δόξῃ, ὅτι τόδε κακόν ἐστιν>, ἀλλ’ ἡττηθῇ ὑπὸ τῆς αἰσχράς ἐπιθυμίας ἰσχυρὰς οὔσης, ὡς ἀγαθὸν αὐτὸ δράσει, συγγνώμη ἐστὶν αὐτῷ, καὶ εἰ συγγνώμη τῷ ἀκραὅτι [*](5 Β: om. a B: ὅλος Β: ὅλως a 9 καλὸν corr. ex κακὸν Β: κακὸν a 12 post εἶπε fenestra 4 litterarum capax Β: om. a 19 πράξαι Β: πράξει a 23 παρασφαλεῖ] παρασφάλῃ Ba 37 καὶ πάλιν—κακόν ἐστιν (39) a: om. Β)

τεῖ πράττοντι τὸ κακόν, λοιπὸν ἡ ἀκρασία κακία οὐκ ἔστι. τῇ δὲ μοχθηρία̣,[*](119r) ἤτοι τῇ κακίᾳ, οὐκ ἔστι συγγνώμη, οὔτε ἄλλῳ τινὶ τῶν φευκτῶν. τὸν γὰρ κακόν, ἤτοι τὸν ἀκόλαστον ἢ τὸν δειλόν, οὐ συγἴ̀νωuιονουuιεν ἀλλὰ τιμωροῦμεν. ἡ ἀντιτείνουσα γνῶσις. ὁ γὰρ ἀκρτὴζ τῆς ἐπιθυμίας ὀργώσης πρὸς τὰς αἰσχρὰς ἡδονὰς ἔχει τὸν λόγον ἀντιτείνοντα μὴ ἐπα. κολουθεῖν αὐτῇ, κἄν καὶ κρτῆῇται καὶ καταδουλοῦται αὐτῇ, ὃ οὖν ἄτο- [*](119v) πόν τι συμβαίνει, ὅτι ἡ ἀκρασία κακία οὐκ ἔστιν ἐν τῷ δοῦναι, ὅτι δόξαν ἔχει ὁ ἀκρατής, οὐχὶ ἐπιστήμην, λοιπὸν φρόνησίς ἐστιν ἡ ἀντιτείνουσα ἐπὶ τοῦ ἀκρατοῦς μὴ ἐπακολουθεῖν τῇ ἐπιθυμίᾳ. ὁ γὰρ ἀκρατὴς τὴν φρόνησιν ἔχει ἀντιτείνουσαν πρὸς τὴν ἐπιθυμίαν. αὕτη γὰρ ἡ φρόνησίς ἐστιν ἰσχυροτάτη, καὶ διὰ τοῦτο τῷ ἀκρατεῖ συγγνώμη οὐκ ἔστιν, ἀλλ’ εἰ καὶ τοῦτο δώσομεν, ὅτι ἡ φρόνησίς ἐστιν ἡ ἀντιτείνουσα, ἄλλ’ οὖν ἄτοπον συμβαίνει. ἔσται γὰρ φρόνιμος καὶ ἀκρατὴς ὁ αὐτός, ὁ δὲ φρόνιμος ἑκὼν τὸ κακὸν οὐδέποτε πράξει. φρονήσεως γὰρ παρούσης, ὡς εἴπομεν. πᾶ- σί’ αἱ ἠθικαὶ ἀρεταὶ ἕπονται. ἡ γὰρ φρόνησις ἀντιληπτική τίς ἐστι τῶν ἐσχάτων, ἤτοι τῶν μερικῶν, ἔχουσα ἑπομένας καὶ τὰς ἄλλας ἀρετὰς τὰς ἠθικάς, ἔνθα πάρεστιν· ἔτι εἰ ὁ ἐγκρατὴς ἐγκρατὴς λέγεται διότι αἰσχρὰς ἐπιθυμίς ἔχει καὶ ἰσχυρὰς τὰς ἀντιτεινούσας καὶ μὴ θελούσας ἕπεσθαι τῷ λόγῳ προστάσσοντι ἀπέχεσθαι τῶν αἰσχρῶν ἡδονῶν, καὶ ἰσχυρῶς ἡττᾶται lo ὑπ’ αὐτῶν, λοιπὸν ὁ ἐγκρατὴς σώφρων οὐκ ἔστιν. ὁ γὰρ σώφρων οὐδ’ ὅλως ἔχει αἰσχρὰς ἡδονὰς ἐπηρεαζούσας αὐτόν, ἀλλὰ τοῦ λόγου προστάσ- σοντος δεῖν ἀπέχεσθαι τῶν αἰσχρῶν ἡδονῶν, εὐθὺς ἔχει τὴν ἐπιθυμίαν ἐπακολουθοῦσαν αὐτῷ καὶ μένει ἠρεμῶν. οὐ γὰρ τοῦ σώφρονός ἐστι τὸ ἄγεσθαι ἢ τὸ πολεμεῖσθαι ὑπὸ αἰσχρῶν ἡδονῶν καὶ ἰσχυρῶν, οὐδὲ τὸ φαύ- λς ἔχειν ἐπιθυμίας τοῦ σώφρονός ἐστιν. ἀγαθῶν γὰρ ὁ σώφρων ἐφίεται. ἀλλὰ μὴν δεῖ γε, ἤτοι ἀλλὰ μὴν εἰ ὁ ἐγκρατὴς καὶ ὁ σώφρων ταὐτόν ἐστιν, ἔδει καὶ τὸν σώφρονα φαύλας καὶ ἰσχυρὰς ἡδονὰς ἔχειν, ἐπηρεα- ζούσς αὐτὸν παραπλησίως τῷ ἐγκρατεῖ. ἐπεὶ δὲ οὐκ ἔχει φαύλας ἡδο- νάς, ἕτερος ἄρα ὁ σώφρων τοὐ ἐγκρατοῦς ἐστιν, ὁ οὖν ἐγκρατῆὴς ἔχει τὸν λόγον ἀντιτείνοντα καὶ διισχυριζόμενον μὴ ἐπακολουθεῖν τῇ ἐπιθυμίᾳ. Μέλλει οὖν ἐνταῦθα δεῖξαι ὅτι ἡ ἐγκράτεια ἔχει ὑποκείμενα τὰς φαύ- so λᾶς ἐπιθυμίας καὶ ἰσχυράς, καί φησιν ὅτι εἰ τοὐ ἐγκρατοῦς ἐπιθυμίαι ἀγαθαί εἰσι, λοιπὸν ἡ ἕξις, ἤτοι ὁ λόγος ὁ κωλύων μὴ ἀκολουθεῖν τῇ ἐπιθυμίᾳ, φαύλη ἐστὶ καὶ λοιπὸν ἄρα πᾶσα ἐγκράεια σπουδαία ἐστίν, ἤτοι ἀγαθή. ἀλλ’ ἡ μὲν ἐγκράτεια, ᾗ ἔχει τὸν λόγον κωλύοντα μὴ ἐπε- ἕπεσθαι ταῖς αἰσχραῖς ἐπιθυμίαις, ἐστὶ χρηστή, ᾗ δὲ ἔχει τὸν λόγον κωλύ- κωλύοντα ἕπεσθαι ταῖς αἰσχραῖς ἐπιθυμίαις, φαύλη ἐστίν. εἰ δ’ ἀσθενεῖς εἰσιν αἱ ἐπιθυμίαι καὶ ἀνίσχυροι, μὴ κακαὶ δέ, οὐκ ἔστι τι σεμνόν, εἰ ἔχει τὸν λόγον μὴ ἐπακολουθοῦντα τῇ ἐπιθυμίᾳ ὁ ἐγκρατής, ἀλλὰ κρατεῖ τῆς ἐπιθυμίας. τότε γὰρ ἦν σεμνόν, ὅτε μεγάλων οὐσῶν τῶν ἐπιθυμιῶν καὶ ἀγαθῶν, ἐκράτει αὐτῶν, εἰ δὲ φαῦλαί εἰσιν αἱ ἐπιθυμίαι, ἀσθενεῖς δὲ καὶ [*](1 κακία Β: κακόν a 14 ὡς εἴπομεν] Z 13 p. 114jal 18 ἐπιθυμίας ἐιει H: ἐtει ἐπιθυμίας a 29 ἕτερος ἄρα oiniserat Β, mox gτερος tantuui inseituui οὐνΒ: γοῦν a) μικραί, οὐδὲν μέγα ἐστιν, εἰ τούτων κρατεῖ ὁ ἐγκρατής, μικρῶν οὐσῶν [*](119v) καὶ οὐδαμινῶν. λείπεται οὖν περὶ μεγάλας καὶ ἰσχυρὰς ἐπιθυμίς καὶ φαύλας τὴν ἐγκράτειαν καταγίνεσθαι, καὶ διὰ τοῦτο καὶ ὁ ἐγκρατὴς θαυμάζεται, ὡς μεγάλων ἐπιθυμιῶν καὶ ἰσχυρῶν κρατῶν. εἶπεν ὄπισθεν, ὅτι ὁ ἐγκρατὴς ἐμμενετικός ἐστι δόξης τῆς οἰκείας καὶ φησὶ νῦν, ὅτι εἰ ὁ ἐγκρατὴς πάσῃ δόξῃ ὀφείλει ἐμμένειν, λοιπόν ἐστιν ὁ ἐγκρατὴς φαῦλος, εἰ καὶ τῇ ψευδεῖ, ἤτοι τῇ κακῇ, δόξῃ ἐμμένει. εἰ γὰρ ὁ ἐγκρατὴς φαύλην ἔχει δόξαν, ἤτοι ὅτι καλόν ἐστι τὸ μοιχεύειν, καὶ ἐπιμένει πάλιν τῇ δόξῃ, λοιπὸν φαύλη ἐστὶν ἡ ἐγκράτεια. ὥστε ὁ ἐγκρατὴς οὐ πάσῃ δόξῃ ἐστὶν ἐμμενετικὸς ἀλλὰ τῇ ἀγαθῇ δόξῃ. καὶ πάλιν εἶπεν ὄπισθεν, ὅτι εἰ ὁ ἀκρατὴς ἐκστατικὸς πάσης δόξης, καί φησιν ἔνστασιν φέρων, ὅτι εἰ πάσης δόξης ἐκστατική ἐστιν ἡ ἀκρασία, ἔστι καί τις ἀκρασία ἀγαθή. εἰ γάρ τις ἔχει δόξαν φαύλην, οἷον εἰ ὅτι καλόν ἐστι τὸ μοιχεύειν δοξάζων, καὶ ἐκστῇ τῆς τοιαύτης δόξης καὶ οὐ πράττει τὴν μοιχείαν, ἡ τοιαύτη ἀκρασία ἐστὶν ἀγαθή. τοῦτο δὲ ἄτοπον. ἡ γὰρ ἀκρασία κακία ἐστίν, ὥστε οὐ πάσης δόξης ἐκστατικὴ ἡ ἀκρασία, ἀλλὰ τῆς ἀγαθῆς. εἰ γὰρ ἔχω δόξαν, ὅτι κακὸν τὸ μοιχεύειν, καὶ ἐκστὰς τῆς τοιαύτης δόξης π·ράττω τὴν μοιχείαν, τότε ἀκρατὴς κληθήσομαι, καὶ ὁ Νεοπτόλεμος πεισθεὶς παρὰ τοῦ Ὀδυσσέως, δόξαν εἶχεν ἀπατῆσαι τὸν Φιλοκτήτην, εἶθ’ ὕστερον ἐκστὰς τῆς τοιαύτης δόξης καὶ οὐκ ἐμμείνας οἷς ὑπὸ τοῦ Ὀδυσσέως ἐπείσθη μὴ φέρων ψεύσασθαι, ἐπαινετός ἐστιν. ἔτι ὁ σοφιστικὸς λόγος, ἤτοι ὁ σοφιστεύων, γίνεται ψευδόμενος ἀπορία. οἱ γὰρ σοφισταὶ βουλόμενοι ἐλέγχειν τὸν ἐρωτώμενον ἐρωτῶσιν αὐτόν, ὁμολογοῦντα, ὅτι ἐστὶν αὐτῷ δόξα, ὅτι ὁ λίθος οὐχ ὁρᾷ, καὶ ἐρωτῶσιν· ‘ἆρα ὃ ὁρᾷ τοῦτο ὁρᾷ’, τοῦ δὲ | εἰπόντος ‘ναί’, ἐπάγουσιν, ‘ἀλλὰ μὴν τὸν λίθον [*](120r) ὁρᾷ, ὁ λίθος ἄρα ὁρᾷ. ὁ τοιοῦτος οὖν συλλογισμὸς ἀπορία, οὐ φανερὰ καὶ δεινή, καὶ ὅταν ἐπιτύχωσι καὶ μᾶλλον πείσωσι τὸν ἐρωτώμενον ὅτι ὁ λίθος ὁρᾷ. ἀπορία γάρ ἐστιν ὅταν ἡ διάνοια οὐ βούληται ἐμμένειν τῷ συμπεράσματι, ᾧ συγκατέθετο, οἷον ὅτι ὁ λίθος ὁρᾷ, μὴ ἀρεσκόμενος αὐτῷ, προιέναι δὲ ἀδύνατον διὰ τὸ μὴ δύνασθαι λῦσαι τὸν λόγον, ἤτοι τὸ σόφισμα. εἰ οὖν ἡ ἐγκράτειά ἐστι πάσῃ δόξῃ ἐμμενετική, ἡ δὲ ἀκρασία πάσης δόξης ἐκστατική, ἐπὶ τῶν σοφιστικῶν συλλογισμῶν εὑρεθήσεται ἡ μὲν ἐγκράτεια φαύλη (εἴπερ μὴ αἱρεῖται ὁ ὁμολογήσας, ὅτι ὁ λίθος ὁρᾷ, ἐμμένειν τῇ τοιαύτῃ δόξῃ), ἡ δ’ ἀκρασία ἀγαθή. εἰ γὰρ ἐκστῇ τῆς τοιαύτης δόξης, ἤτοι τοὐ δοξάζειν, ὅτι ὁ λίθος ὁρᾷ, ἀγαθόν ἐστι. συμβαίνει δὲ ἐκ τούτου τοῦ λόγου, ὅτι ἡ ἀκρασίᾳ ἐστὶν ἐκστατικὴ πάσης δόξης τὸ τὴν ἀφροσύνην συνέρχεσθαι τῇ ἀκρασία καὶ ἀπογεννᾶν ἀρειήν. εἰ γὰρ ἔστι τις ἄφρων καὶ ἀκρατής, ᾗ μὲν ἄφρων, δοξάζει τὸ ἀγαθὸν κακόν, ἤτοι ὅτι τὸ μοιχεύειν ἐστὶ κακόν, ᾗ δὲ [*](11 ἀκρατὴς B: ἐγκρατὴς a καὶ φησιν post φέρων repetit Β: om. a 14 πράττει nolui corrigere 19 et 21 Ὀδυσσέος Ba 24. 25 ὁρᾶ τις τοῦτο Β: ὁρᾷ τοῦτο a 25 δὲ Β: δὴ a ἐπάγουσιν Β: ἐπάγει a post λίθον supra lin. add. τις B: om. a 28. 29 βούληται Β: βούλεται a 30 ἀδύνατον Β: ἀδυνατεῖ a 37 τὸ B: τῷ a) ἀκρατής, ἐξίσταται τῆς τοιαύτης δόξης, ἤτοι τοῦ δοξάζειν, ὅτι τὸ μοιχεύειν [*](120r) ἐστὶ κακόν, ὑπολαμβάνει δὲ ἀγαθὸν αὐτὸ καὶ πράττει τὸ ἀγαθόν, τὸ δὲ πράττειν τὸ ἀγαθὸν ἀρετή ἐστιν. ᾗ γὰρ ἀκρατής, τὰ ἐναντία πράττει ὧν ὑπολαμβάνει, ὡς δὲ ἄφρων δοξάζει ὅτι τὸ ἀγαθόν, ἤτοι τὸ μοιχεύειν, ἐστὶ κακόν. ὥστε τὰ ἀγαθὰ πράξει διὰ τὴν ἀκρασίαν, καὶ οὐ τὰ κακά.

Ἐνταῦθα μέλλει διδάξαι, ὅτι ὁ ἀκόλαστος τιμιώτερός ἐστι τοῦ ἀκρατοῦς. φησὶ γάρ, ὅτι ὁ ἀκόλαστος μὴ ἔχων τὸν λόγον ἐρρωμένον, ἤτοι μὴ γινώσκων ὅτι κακόν ἐστι τὸ πορνεύειν, πράττει αὐτό, ἂν δὲ παρ’ ἑτέρου ἀκούσῃ, ὅτι τοῦτο κακόν ἐστιν, ἐκφεύγει αὐτό, ὁ δὲ ἀκρατὴς εἰ γινώσκων, ὅτι τὸ πορνεύειν κακόν ἐστιν, οὐκ ἐκφεύγει αὐτό, πῶς ἄν παρ’ ἑτέρου ἀκούσας τοῦτο κακὸν εἶναι, ἐκφεύγει αὐτό; ὥστε λοιπὸν τιμιώτερός ἐστιν ὁ ἀκόλαστος τοῦ ἀκρατοῦς. ἔτι ὁ ἀκόλαστος πράττων τὰ ἡδέα, ἤτοι τὸ πορνεύειν, καὶ προαιρούμενος ἐν τῷ πεπεῖσθαι, ἤτοι πειθόμενος, καὶ οἰόμενος τὸ πορνεύειν ἀγαθὸν εἶναι, ἅτε μὴ ἔχων τὸν λόγον ἐρρωμένον, βελτίων δόξειε τοῦ ἀκρατοῦς, τοῦ πράττοντος τὸ ἀγαθόν, ἤτοι τὸ μὴ πορνεύειν διὰ τὸν λογισμόν. ἤτοι διὰ τὸ ἔχειν τὸν λόγον παρεφθαρμένον. ὁ γὰρ ἀκρατὴς τὸν λόγον ἔχει ἐρρωμένον, ἀλλὰ δι’ ἀκρασίαν. ὁ γὰρ ἀκόλαστος εὐιατώτερός ἐστι διὰ τὸ δύνασθαι παραπεισθῆναι καὶ φυγεῖν τὸ πορνεύειν, εἰ παρ’ ἑτέρου ἀκούσει, ὅτι τὸ πορνεύειν κακόν ἐστιν. ὁ δ’ ἀκρατὴς ἔνοχος τῆ παροιμίᾳ φαίνεται, ὅτι ὅταν τὸ ὕδωρ πνίγῃ καὶ βλάπτῃ, τί ἕτερον δεῖ πίνειν; λέγεται αὕτη ἡ παροιμία ἐπὶ τῶν ἀνθρώπων τῶν βλαπτομένων ἀφ’ ὧν οἴονται ὠφεληθῆναι. εἰ γὰρ ἀπὸ τῶν δυναμένων ὠφελεῖν, ἤτοι εἰ ἀπὸ τῶν ὠφελίμων πραγμάτων, βλάπτονται, τί ἄν οὗτοι πάθωσιν ὑπὸ τῶν μὴ δυναμένων ὠφελεῖν πραγμάτων ἀλλὰ βλάπτειν; εἰ οὖν ὁ ἀκρατὴς ἔχων τὸν λόγον ἐρρωμένον καὶ γινώσκων, ὅτι τὸ πορνεύειν κακόν ἐστιν, οὐκ ὠφελεῖται, πῶς ἄν ὠφεληθῇ εἰ παρ’ ἑτέρων ἀκούσει τόδε κακὸν εἷναι, καὶ ἐάσει αὐτό; εἰ γὰρ ὁ ἀκρατὴς μὴ ἐπέπειστο, ἤτοι οὐκ ἐγίνωσκεν, ὅτι ἃ πράττει, ἤτοι ὅτι τὸ πορνεύειν κακόν ἐστι ὃ πράττει, τάχα ἄν μεταπεισθεὶς τῷ παρ’ ἑτέρου ἀκοῦσαι, ὅτι τοῦτο κακόν ἐστιν, ἐπαύσατο τοῦ πορνεύειν, νῦν δὲ καὶ πεπεισμένος, ἤτοι γινώσκων κακὸν εἶναι τὸ πορνεύειν, οὐδὲν ἧττον πράττει ἕτερον, ἀλλ’ αὐτό. πρὸς τὸ ἄνω ῥηθέν ἐστι τοῦτο, ἄτοπον δέ ἐστι τὸ ἐκ δύο κακιῶν ἀρετὴν ἀπογεννᾶσθαι, ἢ μᾶλλον εἰπεῖν ἀδύνατον. οὐδὲ γὰρ ἐκ δειλίας καὶ θρασύτητος ἀρετή τις ἀπογεννηθῇ. εἶπεν ὄπισθεν, ὅτι λέγεται καὶ ἀκρατὴς θυμοῦ καὶ ἀκρατὴς ἐπιθυμίας καὶ ἀκρατὴς τιμῆς. φησὶν οὖν νῦν ὅτι εἰ περὶ πάντα, ἤτοι τὸν θυμὸν καὶ τὴν τιμὴν καὶ τὸ κέρδος καὶ ἁπλῶς περὶ πάντα ἡ ἐγκράτεια καὶ ἡ ἀκρασία καταγίνεται, ὁ ἁπλῶς, ἤτοι ὁ κυρίως, ἀκρατὴς τίς ἐστιν; οὐδεὶς γὰρ ἔχει πάσας τὰς ἀκρασίας ἀλλ’ ὁ μέν ἐστιν ἀκρατὴς θυμοῦ, ὁ δὲ ἀκρατὴς τιμῆς, ὁ δὲ 45 [*](12 ἐκφεύγει a: ἐκφύγῃ a 15 τὸ Β: τοῦ a 22 βλάπτη Β: βλάπτει a 23 ἀφ’ Β: ὑφ’ a 28 ἐάσει a: ἐάσῃ Β 34 κακιῶν Β: κακῶν a 37 ὅτι B: ἔτι a (cum Arist) εἰ a et Aristoteles: om. Β)

ἀκρατὴς φιλοχρηματίας. εἰ οὖν ὁ μὲν ἔχει τήνδε τὴν ἀκρασίαν, ἤτοι [*](120r) τοῦ θυμοῦ, ὁ δὲ τήνδε, καὶ οὐδεὶς ἔχει πάσας, λοιπὸν ὁ κυρίως ἀκρατὴς τίς ἐστι; λέγομεν γὰρ ὅτι εἰσί τινες ἁπλῶς, ἤτοι κυρίως, ἀκρατεῖς. Πρῶτον δὲ σκεπτέον πότερον οἱ ἀκρατεῖς εἰδότες, ὅτι τὸ πορνεύειν κακόν, πορνεύουσιν ἢ μὴ εἰδότες καὶ | ἐὰν εἰδότες πορνεύωσι, πῶς ὡς [*](120v) εἰδότες, ἐπιστήμην ἔχοντες ἢ δόξαν, εἰδότες εἰσίν. εἰπὼν τὰς δόξας τῶν παλαιῶν νῦν προανακρούεται τί μέλλει ζητῆσαι. μέλλει οὖν ζητῆσαι περὶ ποῖα ὑποκείμενα καταγίνεται ὁ ἐγκρατὴς καὶ ἀκρατής, ἤτοι περὶ πᾶ ’σαν ἡδονὴν καὶ λύπην καταγίνεται ὁ ἐγκρατὴς καὶ ὁ ἀκρατὴς ἢ περί τινας ὡρισμένας. τῶν γὰρ ἡδέων τὰ μὲν φύσει εἰσὶ καθ’ αὑτὰ αἱρετά, ὡς τιμὴ νίκη, τὰ δέ εἰσιν ἡδέα θέσει. εἰπὼν ὄπισθεν ὅτι δοξάζουσί τινες, ὡς ὁ ἐγκρατὴς καὶ ὁ καρτερικός ἐστιν ὁ αὐτός, νῦν ζητῆσαι λέγει, εἰ αὐτός ἐστιν ἢ ἕτερος. ὁμοίως δὲ καὶ ἄλλα τινὰ μέλλομεν ζητῆσαι συγγενῆ συμβαλλόμενα εἰς ταύτην τὴν διδασκαλίαν. πᾶν τὸ διαφέρον τινὸς ἢ κατὰ τὰ ὑποκείμενα διαφέρει ἢ κατὰ τὸν τρόπον ἢ καὶ κατ’ ἄμφω, ἤτοι καὶ κατὰ τὰ ὑποκείμενα καὶ κατὰ τὸν τρόπον, οἷον ἡ σωφροσύνη διαφέρει τῆς ἀνδρείας καὶ κατὰ τὰ ὑποκείμενα (ἡ μὲν γὰρ περὶ ·ἡδονὰς καὶ λύπας καταγίνεται, ἡ δὲ περὶ θάρρη) καὶ κατὰ τὸν τρόπον (ἡ μὲν γὰρ ἥδεται οἷς δεῖ, ἡ δὲ θαρρεῖ οἷς δεῖ). πρῶτον θεωρήσωμεν, εἰ ὁ ἐγκρατὴς καὶ ὁ ἀκρατὴς διαφορὰν ἔχοντές εἰσιν, ἤτοι διαφέρουσιν ἐν τῷ περὶ ἅ, ἤτοι τὰ ὑποκείμενα καὶ περὶ ἄλλα μὲν ὑποκείμενα καταγίνεται ὁ ἐγκρατής. περὶ ἄλλα δὲ ὁ ἀκρατής, ἢ τῷ πῶς, ἤτοι κατὰ τὸν τρόπον διαφέρουσι, κατὰ δὲ τὰ ὑποκείμενα οὔ, ἤτοι πότερον ὁ ἀκρατὴς διαφέρει τοῦ ἐγκρατοῦς τῷ περὶ ταδὶ τὰ ὑποκείμενα εἶναι ὁ ἀκρατής, τοῦ ἐγκρατοῦς περὶ ἕτερα ὄντος, ἤτοι διαφέρουσι κατὰ τὰ ὑποκείμενα ἢ οὐ διαφέρουσι κατὰ τὰ ὑποκείμενα, ἀλλὰ τῷ ὥς, ἤτοι κατὰ τὸν τρόπον, ἢ οὐ κτὰ τὸν τρόπον διαφέρει ὁ ἐγκρατὴς τοῦ ἀκρατοῦς. ἔστι δὲ τὸ ἀληθές, ὅτι κατὰ τὰ ὑποκείμενα οὐ διαφέρουσι. καὶ ὁ ἐγκρατὴς γὰρ καὶ ὁ ἀκρατὴς περὶ τὰ αὐτὰ ὑποκείμενα καταγίνονται, ἤτοι περὶ τὰ ἀφροδίσια, ἤτοι περὶ τὰς ἐν ἁφῇ ἡδονάς, κατὰ δὲ τὸν τρόπον διαφέρουσιν. ὁ γὰρ ἐγκρατὴς κρατεῖ τῶν ἀφροδισίων, ἤτοι τῶν αἰσχρῶν ἡδονῶν, καὶ νικᾷ, ὁ δὲ ἀκρατὴς ἡττᾶται.

Ἔτι μέλλομεν ζητῆσαι καὶ εἰ περὶ ἅπαντα, ἤτοι τὸν θυμὸν καὶ τὴν τιμὴν καὶ τὴν νίκην καταγίνεται καὶ ὁ ἐγκρατὴς καὶ ὁ ἀκρατὴς ἢ οὐ περὶ ἅπαντα καταγίνεται. ἔλεγε γὰρ ὄπισθεν, ὅτι ἐστὶν ἀκρατὴς θυμοῦ καὶ τιμῆς καὶ κέρδους. λύει οὖν τὸ ἄπορον, ὅτι οὐ περὶ πάντα, ἤτοι καὶ τὴν τιμὴν καὶ τὸ κέρδος καταγίνεται ὁ κυρίως ἀκρατὴς ἀλλὰ περὶ τὰ ἀφροδίσια καταγίνεται ὁ κυρίως ἀκρατής, περὶ ἃ καταγίνεται καὶ ὁ ἀκόλαστος. οὔτε ἐν τῷ πρὸς· τοῦτο ἁπλῶς ἔχειν, ἤτοι οὔτε κατὰ τὸν [*](3 τίς Β: τί a 5 πορνεύωσι Β: πορνεύουσι a 9 καὶ λύπην καὶ λύπην B: ἡ λύπην a 11 ὄπισθεν] c. 2 p. 1145b14 26 ὥς B et Aristoteles: πῶς a 26. 27 ἢ οὐ—κατά τὸν τρόπον a: om. Β 33 ἅπαντα Ba et Arist. codd. Kb Mb; πάντ’ Arist. vulg. 35 ὄπισθεν] c. 2 p. 1145b19 39 τοῦτο Ba: ταῦτα Aristoteles)

τρόπον κοινωνοῦσιν. ἐπεὶ γὰρ περὶ τὰ αὐτὰ ὑποκείμενα καταγίνεται ἡ [*](120v) ἀκρασία καὶ ἡ ἀκολασία, εἰ καὶ κατὰ τὸν τρόπον ἐκοινώνουν, ταὐτὸ ἄν ἦν ἡ ἀκρασία τῇ ἀκολασίᾳ, ἀλλὰ διαφέρει ἡ ἀκρασία τῆς ἀκολασίας ἐν τῷ ὡδὶ ἔχειν περὶ τὰ ὑποκείμενα, ἤτοι κατὰ τὸν τρόπον. ὁ μὲν γὰρ ἀκρατὴς γινώσκων, ὅτι κακαί εἰσιν αἱ αἰσχραὶ ἐπιθυμίαι, ἡττᾶται ὑπ’ αὐτῶν, ὁ δὲ ἀκόλαστος οὐδ’ ὅλως γινώσκει, εἰ κακαί εἰσιν αἱ αἰσχραὶ ἐπιθυμίαι ἀλλ’ ὡς ἀγαθὰς αὐτὰς οἴεται. ὁρᾶς ὅπως κατὰ τὸν τρόπον διαφέρουσιν ὁ ἀκρατὴς καὶ ὁ ἀκόλαστος· ὁ μὲν γὰρ ἔχει τὸν λόγον ἐρρωμένον, ἤτοι ὁ ἀκρατής, ὁ δὲ ἀκόλαστος ἔχει τὸν λόγον διεφθαρμένον. ὁ μὲν γὰρ ἀκόλαστος ἄγεται καὶ ἡττᾶται ὑπὸ τῶν αἰσχρῶν ἡδονῶν προαιρούμενος καὶ οἰόμενος αὐτὰς εἶναι ἀγαθόν, καὶ νομίζων ἀεὶ δεῖν ὡς ἀγαθὸν τὸ παρὸν ἡδύ διώκειν, ἤτοι ἐπιζητεῖν, ὁ δὲ ἀκρατὴς οὐκ οἴεται εἶναι τὸ πορνεύειν ἀγαθὸν ἀλλὰ κακόν, διώκει δὲ αὐτό, ἤτοι ἐπιζητεῖ ἄκων καὶ ἀπροαιρέτως ὑπὸ τῆς αἰσχρᾶς ἐπιθυμίας 15 ἡττώμενος. ὄπισθεν εἶπεν ὅτι ὁ ἀκρατὴς οὐκ ἐπιστήμην ἔχει ἀλλὰ δόξαν. εἰ γὰρ εἶχεν ἐπιστήμην, οὐκ ἄν παρέσφηλεν· ἡ γὰρ ἐπιστήμη ἄπταιστός ἐστιν. ἐπεὶ δὲ παρασφάλλει ἡττώμενος ὑπὸ τῆς ἐπιθυμίας, λοιπὸν ἔχει δόξαν. ἡ γὰρ δόξα πταιστή ἐστι καὶ ἀβέβαιος. φησὶν οὖν πρὸς τοῦτο, ὅτι κἂν λέγωμεν, ὅτι ὁ ἀκρατὴς δόξαν ἔχει καθ’ ἣν ἀκρατεύεται, καὶ οὐχὶ ἐπιστήμην, οὐδὲν διαφέρει, ταὐτὸν γάρ ἐστιν. εἰ μὲν γὰρ πᾶσα δόξα ἦν πταιστὴ καὶ ἀβέβαιος, οὐ καλῶς ἄν ἔλεγον ὅτι δόξαν ἔχει ὁ ἀκρατής, καὶ οὐκ ἐπιστήμην. ἐπεὶ δέ ἐστι δόξα ἄπταιστος καὶ βεβαία οὐδὲν ἧττον τῆς ἐπιστήμης, λοιπὸν οὐ καλῶς λέγουσιν. εἴτε γὰρ δόξαν λέγουσιν ἔχειν τὸν ἀκρατῆ εἴτε ἐπιστήμην, οὐδὲν διαφέρει, ἐπεί ἐστι καὶ δόξα ἄπταιστος οὐδὲν ἧττον τῆς ἐπίστη μὴς. τινὲς γὰρ τῶν δοξαζόντων οὐ διστάζουσι καὶ ἀμφιβάλλουσιν οἷς δοξάζουσιν, ἀλλ’ οἴονται ἀκριβῶς εἰδέναι, ὡς ὁ Δημόκριτος ἐδόξαζεν, ὅτι τὰ σώματα ἐκ τῶν ἀτόμων εἰσί, καὶ ἀκριβῶς δοξάζειν ἔλεγεν. εἰ οὖν οἱ δοξάζοντες διὰ τὸ ἠρέμα πιστεύειν, ἤτοι διὰ τὸ ἔχειν δόξαν ἀσθενῆ | καὶ ἀμυδρὰν πίστιν περὶ [*](121r) τοῦ πράγματος πράττουσι παρὰ τὴν ὑπόληψιν, ἤτοι δόξαν, τουτέστι πταίουσι καὶ παρασφάλλουσι μᾶλλον ἢ οἱ ἐπιστήμονες· ἀλλ’ οὐ διὰ τοῦτο διαφέρει δόξα καὶ ἐπιστήμη, ἐπεί ἐστι καὶ δόξα ἄπταιστος. ἔνιοι γὰρ πιστεύουσιν οἷς δοξάζουσιν οὐδὲν ἧττον παρὸ ἕτεροι, ἤτοι οἱ ἐπιστήμην ἔχοντες πιστέυουσιν, οἷς ἐπίστανται. δηλοῖ δὲ καὶ Ἡράκλειτος, ὅτι ἐστὶ βέβαιος καὶ ἰσχυρὰ δόξα καὶ οὐ πᾶσα δόξα ἐστὶν ἀσθενής. ἐκεῖνος γὰρ δοξάζων, ὅτι κίνησις οὐκ ἔστιν, ἔλεγεν ὅτι ἀκριβῶς οἶδα, δείξας ὅτι κἂν δόξαν ἔχειν λέγωσι τὸν ἀκρατῆ κἄν ἐπιστήμην, τῷ αὐτῷ ἀτοπήματι ἐμπίπτουσι.

[*](16 ὄπισθεν] c. 3 p. 1145b35 18 παρασφάλλει Β: παρασφάλλῃ a 22 οὐ καλῶς a: τοῦ καλοῦ mox rubio riescio quid correctum Β 32 ἢ οἱ ἐπιστήμονες B: τῶν ἐπισταμενων, πόσῳ μᾶλλον οἱ ἐπιστήμονες πράττουσιν. οὐ γάρ πταίουσι μᾶλλον οἱ ἐπιστήμονες a 36 βέβαιος Β: βεβαία a 38 οἶδα Β: οἶὸς a Comment. Arist. XX Eustratius in Ethica. 27)

Λύει τὸ πῶς οἶδε ὁ ἀκρατὴς διὰ τεσσάρων ἐπιχειρημάτων. φησὶ [*](121r) οὖν, ὅτι τὸ ἐπίστασθαι δύο σημαίνει· λέγεται γὰρ καὶ ἐπιστήμων ὁ ἔχων τὴν ἕξιν καὶ τὴν ἐπιστήμην, μὴ χρώμενος δὲ τῇ ἐπιστήμη, ἤτοι μὴ ἐνεργῶν δὲ κατὰ τὴν ἐπιστήμην· λέγεται καὶ ἐπιστήμων ὁ ἔχων τὴν ἕξιν τῆς γεωμετρίας καὶ τὴν ἐπιστήμην καὶ χρώμενος ταύτῃ, ἤτοι ἐνεργῶν κατὰ τὴν οἰκείαν ἐπιστήμην. διαφέρει οὖν τὸ πταῖσαί τινα ἐπιστήμονα, ἔχοντα μὲν τὴν ἐπιστήμην μὴ θεωροῦντα δέ, ἤτοι μὴ ἐνεργοῦντα δὲ κατὰ τὴν ἐπιστήμην, καὶ τὸ πταῖσαι τὸν ἐπιστήμονα, ἔχοντα μὲν τὴν ἐπιστήμην καὶ θεωροῦντα, ἤτοι καὶ ἐνεργοῦντα κατὰ τὴν ἐπιστήμην, καὶ τὸ πράττειν αὐτὸν ἐν τῷ ἐνεργεῖν ἃ μὴ δεῖ ποιεῖν τοῦ καὶ ἔχοντα τὴν ἐπιστήμην καὶ θεωροῦντα, ἤτοι ἐνεργοῦντα. τοῦ τὸ γάρ ἐστι δεινὸν καὶ ἄτοπον, τὸ ἐάν τις ἔχων τὴν ἐπιστήμην καὶ ἐνεργῶν περὶ αὐτὴν παρασφάλλῃ, ἀλλ’ οὐκ ἔστι ἄτοπον οὐδὲ δεινόν, ἐάν τις παρασφάλλῃ, ἔχων μὲν τὴν ἐπιστήμην μὴ θεωρῶν δέ, ἤτοι μὴ ἐνεργῶν δέ, οἷον εἴ τις τῆς γραμματικῆς μὲν ἔχει τὴν ἐπιστήμην, οὐκ ἐνεργεῖ δὲ περὶ αὐτήν, ἀλλ’ ἕτερόν τι σκοπεῖ καὶ περὶ αὐτὸ τὸν νοῦν ἔχει, ἐρωτηθεὶς τὸ ”ὀ Αἴας, τὸ ο“, καὶ εἴπῃ ”μέγα“, οὐκ ἔστιν ἄτοπον, ἀλλ’ ἄτοπον, εἴ τίς ἐστι γραμματικὸς καὶ ἐνεργῶν ὡς γραμματικὸς πταίσει. καὶ ὁ ἀκρατὴς ἔχει μὲν τὴν ἐπιστήμην, ὅτι κακόν ἐστι τὸ πορνεύειν, οὐκ ἐνεργεῖ δὲ περὶ αὐτήν, ὥστε ἀπέχεσθαι τούτου, καὶ εἰ ἐπιστήμην ἔχει μὲν οὐκ ἐνεργεῖ δέ, οὐδέν ἐστιν ἄτοπον εἰ παρασυρεὶς ὑπὸ τῆς ἐπιθυμίας πορνεύσει.

Ἔτερον ἐπιχείρημα ὅτι δύο τρόποι εἰσὶ τῶν προτάσεων. τῶν γὰρ προτάσεων ἡ μέν ἐστι καθόλου, ἡ δὲ μερική. εἴ τις μὲν οὖν γινώσκει τὴν καθόλου πρότασιν, καὶ τὴν μερικὴν ἐξ ἀνάγκης δυνάμει γινώσκει ἢ ἐνεργείᾳ. ἡ γὰρ μερικὴ πρότασις ὑπὸ τῆς καθόλου προτάσεως περιέχεται. οὐδὲν οὖν κωλύει πράττειν παρὰ τὴν ἐπιστήμην, ἤιοι παρασφάλλειν καὶ πταίειν τὸν ἔχοντα μὲν ἀμφοτέρας τὰς προτάσεις, καὶ τὴν καθόλου καὶ τὴν μερικήν, καὶ χρώμενον μὲν τῇ καθόλου, ἤτοι ἐνεργοῦντα περὶ τὴν καθόλου καὶ ταύτην γινώσκοντα ἐνεργείᾳ, ἀλλὰ μὴ χρώμενον τῇ μερικῇ, ἤτοι μὴ ἐνεργοῦντα περὶ τὰ μερικά, ἀλλὰ δυνάμει ταύτην γινώσκοντα. τὰ γὰρ καθ’ ἕκαστα πρακτά εἰσιν, ἤτοι περὶ τὰ μερικὰ πᾶς ἐνεργεῖ, οὐ περὶ τὰ καθόλου, καὶ ἐπεὶ περὶ τὰ μερικὰ ἐνεργεῖ, διὰ τοῦτο καὶ παρασφάλλει τὴν μερικὴν πρότασιν ἀγνοῶν. εἰ γὰρ γινώσκει μὲν καθόλου, ὅτι πᾶς ἐλλέβορος θανατηφόρος ἐστὶ καὶ καθαίρει, ἀγνοεῖ δὲ τὸ μερικόν, ὅτι τόδε ἐλλέβορός ἐστιν, εἶτα παρασφάλλει προσαγαγὼν τοῦτο ὡς φάρμακον, οὐδὲν ἄτοπον, ἀλλὰ τότε ἐστὶν ἄτοπον, ὅταν γινώσκων τὸ μερικόν, οἷον ὅτι τόδε ἐλλέβορός ἐστι καὶ προσφέρῃ τοῦτόν τινι. διαφέρει δὲ καὶ τὸ καθόλου. τὸ μὲν γάρ ἐστιν ἐφ’ ἑαυτοῦ, τὸ δὲ ἐπὶ τοῦ πράγματος. εἰ οὖν ἐφ’ ἑαυτοῦ μέν ἐστι τὸ καθόλου, τότε ἐξ ἀνάγκης γινώσκει καὶ [*](10 post ποιεῖν add. τὸν ἐπιστήμονα a: om. Β τοῦ Arist.: τὸν Ba 16 τὸ] τοῦ coni. Diels 24 δυνάμει γινώσκει Β: γινώσκει δυνάμει a 28 μὲν scripsi: μὴ Ba (μέντοι Aristoteles) 30 ταύτην B: ταύτας a 32 περὶ (alterum) B om. a 32. 33 παρασφάλλει a: παρασφαλείη Β 35 τοῦτο Β: τοῦτον a)

τὴν μερικήν. ἑαυτὸν γὰρ πάντως οὐδεὶς ἀγνοεῖ· οἷον ὅτι παντὶ ἀνθρώπῳ [*](121r) συμφέρει τὰ ξηρά, καθόλου πρότασίς ἐστιν ἐφ’ ἑαυτοῦ, καὶ διὰ τοῦτο ἐξ ἀνάγκης γινώσκειν μέλλει καὶ τὴν μερικήν, οἷον ὅτι ἐγὼ ξηρός εἰμι, καὶ διὰ τί ἐμοὶ συμφέρει τὰ ξηρά· ἢ οὗτος ξηρός ἐστιν, ἐπεὶ καὶ ἄνθρωπός ἐστι, καὶ διὰ τοῦτο συμφέρει αὐτῷ τά ξηρά. καὶ πάλιν ἑτέρα πρότασις καθόλου ἐφ’ ἑαυτοῦ· ὅτι παντὶ ἀνθρώπῳ συμφέρει τὰ δίκαια πράττειν· ἐξ ἀνάγκης οὖν γινώσκειν μέλλει καὶ τὰ μερικά, ὅτι καὶ ἐγὼ ἄνθρωπός εἰμι· συμφέρει ἄρα καὶ ἐμοὶ καὶ τὰ δίκαια πράττειν. ὅταν δὲ ἐπὶ τοῦ πράγματος ᾖ τὸ καθόλου, οἷον ὅτι πᾶν ξηρὸν τοιόνδε ἐστίν, ἤτοι ὠφέλιμον, οὐκ ἐξ ἀνάγκης μέλλει γινώσκειν τὸ μερικόν, ἢ τὸ ὅτι ξηρὸν τὸ τοιόνδε. παράδειγμά ἐστι τοῦ καθόλου τοῦ ἐπὶ τοῦ πράγματος· ὅτι πᾶν μὲν τὸ ξηρὸν τοιόνδε, ἤτοι ὠφέλιμόν ἐστι, γινώσκει, ἀλλὰ τὸ μερικόν, ὅτι τόδε τὸ ὁρώμενον τοιόνδε ἐστίν, ἤτοι ξηρόν, οὐκ ἐξ ἀνάγκης μέλλει γινώσκειν, ἀλλ’ εἰ τόδε τὸ ὁρώμενόν ἐστι τοιόνδε, ἤτοι ξηρόν. ἢ οὐκ ἔχει, ἤτοι ἢ | οὐ γινώσκει, ἢ εἰ καὶ γινώσκει, ἀλλ’ οὐκ ἐνεργεῖ [*](121v) περὶ αὐτό. ὁμοίως δὲ καὶ τὸ πᾶς ἐλλέβορος καθαίρει γινώσκει μέν, ἀλλ’ εἰ τόδε ἐλλέβορός ἐστιν, οὐκ ἐξ ἀνάγκης μέλλει γινώσκειν. τὸ πᾶς ἐλλέβοπος καθόλου· καθόλου ἐστὶν ἐπὶ τοῦ πράγματος. κατὰ τοὺς δύο οὖν τρόπους τῶν προτάσεων, ἤτοι τὴν καθόλου καὶ μερικήν, διαφέρειν ἀμήχανον ὅσον, ἤτοι κατὰ πολύ, ὥστε δοκεῖν οὐδὲν ἄτοπον, οὕτως μὲν εἶναι, ἤτοι παρασφάλλειν καὶ πταίειν, εἰ τὸ καθόλου γινώσκει, τὸ δὲ μερικὸν ἀγνοεῖ. κατὰ γὰρ τὸ καθόλου οὐδεὶς ἀγνοεῖ, ἀλλὰ κατὰ τὰ μερικά, καὶ διὰ τοῦτο εἰ ἀγνοῶν τις τὴν μερικὴν πρότασιν παρασφάλλει, οὐδὲν ἄτοπον. θαυμαστὸν δέ ἐστι καὶ παράξενον ἄλλως, ἤτοι εἰ γινώσκων τις καὶ τὸ καθόλου καὶ τὸ μερικὸν παρασφάλλει. καὶ ὁ ἀκρατὴς οὐδὲν ἄτοπόν ἐστιν, εἰ γινώσκει μὲν τὸ καθόλου. ὅτι τὸ μοιχεύειν κακόν ἐστι, τὸ δὲ μερικὸν ἀγνοῶν καὶ ὑπὸ τῆς ἐπιθυμίας ἡττώμενος, ὡς ἀγαθὸν οἴεται εἶναι τὸ μοιχεύειν, παραπταίει καὶ μοιχεύει. ἔτι ἕτερον ἐπιχείρημά τι ἴσον αὐτὸ μὲν ὂν τῷ πρώτῳ ἐπιχειρήματι, διαφέρει δέ, διότι ἐκεῖ μὲν εἶχε τὴν ἐπιστήμην, ἑκὼν δὲ οὐκ ἐνήργει, ἐνταῦθα δὲ ἔχει μὲν τὴν ἐπιστήμην, ἄκων δὲ οὐκ ἐνεργεῖ. ὑπὸ γὰρ τῆς μέθης ἢ τοῦ θυμοῦ κωλύεται ἐνεργῆσαι. ἔτι ὑπάρχει μὲν τοῖς ἀνθρώποις τὸ ἔχειν τὴν ἐπιστήμην κατὰ ἄλλον τρόπον τῶν δύο ἐπιχειρημάτων τῶν νῦν ῥηθέντων. ἐν τῷ γὰρ ἔχειν μὲν τὴν ἐπιστήμην, μὴ χρῆσθαι, δέ, ἤτοι μὴ ἐνεργεῖν δὲ κατ’ αὐτὴν τῷ κωλύεσθαι, ὁρῶμεν τὴν ἔξιν διαφέρουσαν, ὥστε καὶ ἔχειν πὼς τὴν ἕξιν καὶ μὴ ἔχειν. οἷον ὁ καθεύδων, εἰ ἔστι γεωμέτρης, καὶ ἔχειν τὴν ἐπιστήμην ῥηθήσεται καὶ μὴ ἔχειν. ᾗ μὲν γὰρ ἔχει τὴν ἕξιν, ῥηθήσεται ἐπιστήμων, ἤτοι ἔχων τὴν ἐπιστήμην, ᾗ δὲ κωλύεται ὑπὸ τοῦ ὕπνου, ὥστε ἐνεργεῖν κατὰ τὴν ἐπιστήμην, οὐκ ἐπιστήμων ῥηθήσεται μηδὲ ἔχειν ἐπιστήμην. ὁμοίως δὲ καὶ [*](1 παντὶ Aristot.: τὸ παντὶ Β: τῷ παντὶ a 6 πρότασις Β: πρότασιν a 21 εἶναι Ba et Aristot. codd. Lb Ob: εἰδέναι Aristot. vulg. 22 ἀγνοεῖ B: ἐνεργεῖ a 29 ἔτι Β: om. a .37 ἔχειν seripsi: ἔχει Ba 40 ἐπιστήμην a: ἐπιστήμων B 27*) ὁ οἰνωμένος, ἤτοι ὁ μεθύων, καὶ ὁ μαινόμενος καὶ ἔχειν τὴν ἐπιστήμην [*](121v) ῥηθήσεται καὶ μὴ ἔχειν, εἰ γεωμέτρης ἐστίν. ᾗ μὲν γὰρ ἔχει τὴν ἐπιστήμην καὶ τὴν ἕξιν, ῥηθήσεται ἔχειν ἐπιστήμην ᾗ δὲ κωλύεται ὑπὸ τῆς μέθης ἢ τῆς μανίας, ὥστε μὴ ἐνεργεῖν κατὰ τὴν οἰκείαν ἐπιστήμην, μὴ ἔχειν τὴν ἐπιστήμην ῥηθήσεται. ἀλλὰ καὶ οἱ ἐν τοῖς πάθεσιν ὄντες, ἤτοι οἱ τοῖς ἀφροδισίοις κατεχόμενοι ἢ ὑπὸ τοῦ θυμοῦ, οὕτω διατίθενται ὡς οἱ μεθύοντες καὶ οἱ μαινόμενοι. κεκαρωμένοι γὰρ καὶ οὗτοι καὶ μεθύοντες ὑπὸ τῶν ἀφροδισίων εἰσὶ καὶ ὥσπερ μαινόμενοι, ὁμοίως δὲ καὶ ὑπὸ τοῦ θυμοῦ. οἱ θυμοὶ γὰρ καὶ αἱ ἐπιθυμίαι τῶν ἀφροδισίων οὐ μόνον τὴν ψυχὴν ἀλλοιοῦσι καὶ οἱονεὶ μεθύειν αὐτὴν παρασκευάζουσιν, ἀλλὰ φανερῶς τὸ σῶμα μεθιστῶσιν, ἤτοι ἀλλοιοῦσιν. εἰ γάρ τις θυμῷ κατέχεται, ἴδοις ἄν τοὺς ὀφθαλμοὺς αὐτοῦ ἐρυθρούς, ὁμοίως δὲ καὶ εἴ τις ἐρᾷ, ἴδοις ἄν τὸ πρόσωπον αὐτοῦ ὠχρόν. ὁμοίως δὲ καὶ οἱ ἐρῶντες ὑπὸ τοῦ ὑπερβολικοῦ ἔρωτος εἰς μανίαν ἐτράπησαν καὶ ἐξεστηκότες ἐγένοντο. δῆλον οὖν ὅτι οἱ ἀκρατεῖς ὁμοίως ἔχουσι τούτοις τοῖς μεθύουσι καὶ τοῖς μαινομένοις. ὥσπερ γὰρ οἱ μεθύοντες καὶ οἱ μαινόμενοι ἔχουσι μὲν τὴν ἐπιστήμην, κωλύονται δὲ ὑπὸ τῆς μέθης ἢ τῆς μανίας καὶ ἐνεργῆσαι κατὰ ταύτην, οὕτω καὶ οἱ ἀκρατεῖς ἔχουσι μὲν τὸν λόγον ἐρρωμένον καὶ γινώσκουσιν, ὅτι κακόν ἐστι τὸ πορνεύειν, κωλύονται δὲ ὑπὸ τῆς· σφοδρᾶς ἐπιθυμίας, τῆς αἰσχρᾶς, ἐνεργῆσαι καθὼς ὁ λόγος προστάττει. εἰ δὲ καὶ λέγουσιν οἱ ἀκρατεῖς τοὺς λόγους τοὺς ἀπὸ τῆς ἐπιστήμης (ἀπιστάμενοι γὰρ οἱ ἀκρατεῖς ὅτι κακὸν τὸ μοιχεύειν, λέγουσιν κακόν ἐστι τὸ μοιχεύειν), οὐδὲν σημεῖον, ἤτοι οὐδὲν πρὸς τὸν λόγον. καὶ γὰρ οἱ ὄντες ἐν τοῖς πάθεσι τούτοις, ἤτοι ἐν τῇ μέθῃ ἢ ἐν μανίᾳ, ἤτοι οἱ μεθύοντες καὶ οἱ μαινόμενοι, λέγουσιν ἀποδείξεις, ἤτοι ἀποδεικτικοὺς συλλογισμοὺς καὶ λόγους τοῦ Ἐμπεδοκλέους, οὐ νοοῦσι δὲ τί λέγουσιν. ὁμοίως δὲ καὶ οἱ παῖδες οἱ νῦν πρῶτον ἀρξάμενοι μανθάνειν συνείρουσι μὲν καὶ λέγουσι ”μῆνιν ἄειδε θεα“, οὔπω δὲ ἴσασι καὶ νοοῦσι τί λέγουσι. δεῖ γὰρ συμφῦναι, ἤτοι δεῖξιν λαβεῖν πρῶτον τῶν μαθημάτων καὶ οἱονεὶ φύσιν γενέσθαι τὴν ἕξιν ἐν αὐτοῖς, καὶ οὕτως ἕξουσι καὶ τὸ νοεῖν ἃ λέγουσι. τοῦτο δέ, ἤτοι τὸ λαβεῖν ἕξιν τῶν μάθη μάτων, διὰ χρόνου πολλοῦ καὶ κόπου γίνεται. καὶ καθάπερ οἱ ὑποκρινόμενοι λέγουσι μὲν ἔπη τοῦ Ομήρου, ὑπεισδυόμενοι πρόσωπον Ἕκτορος ἢ Ἀχιλλέως, οὐ μέντοι γε δὲ νοοῦσι τί λέγουσιν, οὕτω καὶ οἱ ἀκρατεῖς λέγουσι μέν, ὅτι κακόν ἐστι τὸ μοιχεύειν, σκοτιζόμενοι δὲ ὑπὸ τῶν αἰσχρῶν ἡδονῶν οὐ δύνανται νοῆσαι τί λέγουσι, καὶ ἐπεὶ οὐ νοοῦσι τί λέγουσιν, οὐκ ἄτοπόν ἐστιν, εἰ παρασφάλλουσι, καὶ τὴν μοιχείαν ὡς | ἀγαθὸν νομίζοντες [*](122r) πράττουσι. τοῦτο οὖν τὸ ἐπιχείρημα ὁ Ἀριστοτέλης μᾶλλον τῶν ἄλλων ἐπιχειρημάτων ἀποδέχεται.

[*](11 μεθιστῶσιν Ba et Arist. cod. Mb; μεθιστᾶσιν Arist. vulg. 18 καὶ ἐνεργῆσαι Β: ἐνεργῆσαι a 20 αἰσχρᾶς ἐπιθυμίας τῆς σφοδρᾶς a 28 μῆνιν] Homer. II. Α 1 39 συμφῦναι Β: συμφυῆ εἶναι a 31 τοῦτο Ba et Arist. codd. Kb Mb: τούτῳ Arist. vulg.)

Τῶν δοξῶν ἡ μέν ἐστι καθόλου, ἡ δὲ ἑτέρα περὶ τὰ καθ’ ἕκαστα, [*](122r) ἤτοι μερικά, ὡντινῶν τῶν μερικῶν τῶν μὲν ὁρατῶν ἡ αἴσθησις, ἤτοι ἡ ὅρασις, ἐστὶ κυρία καὶ ἀντιληπτική. ὅταν δὲ μία γένηται ἐξ αὐτῶν συμπλακέντων. τῆς τε καθόλου καὶ τῆς μερικῆς, ἤτοι ὅταν δὲ μίξῃς τὴν μερικὴν δόξαν καὶ τὴν καθόλου καὶ συλλογίζῃ, ἀνάγκη ἐπί τινων φάναι, ἤτοι ὁμολογεῖν καὶ φάσκειν τὸ συμπέρασμα, οἷον ὅταν ὦσιν αἱ προτάσεις διανοητικαί, οἷον ὁ Σωκράτης ἄνθρωπος, ὁ ἄνθρωπος ζῷον, ὁ Σωκράτης ἄρα ζῷον. ἐνταῦθα οὐ δεῖ πρᾶξαι τὸ συμπέρασμα, ἐν δὲ ταῖς ποιητικαῖς, ἤτοι εἰ δὲ ὦσιν αἱ δόξαι ποιητικαί, ἤτοι πρακτικαί, οὐ δεῖ τὸ συμπέρασμα φάναι ἀλλὰ πρᾶξαι, οἷον εἰ εἴπω, τόδε γλυκύ ἐστι, παντὸς δὲ γλυκέος ἀπογεύεσθαι δεῖ· ὡς ἕν τι, ἐπεὶ τὸ συμπέρασμα ἀπὸ τῶν καθ’ ἕκαστα, ἤτοι μερικῶν ἐστι καὶ πρακτῶν, ἀνάγκη τὸν συλλογιζόμενον εἴ που δύναται καὶ οὐ παρά τινος κωλύεται καὶ ἐμποδίζεται, ἅμα τοῦτο πρᾶξαι καὶ ἀπογεύσασθαι τοῦδε τοῦ γλυκέος. ὅταν οὖν ἡ μὲν καθόλου δόξα κωλύῃ ἀπογεύεσθαι, ἡ λέγουσα, ὅτι οὐδενὸς γλυκέος ἀπογεύεσθαι δεῖ, ἡ δ’ ἄλλη, ἤτοι ἡ καθόλου δόξα λέγῃ πᾶν τὸ γλυκὺ ἡδύ, ἔστι δὲ καὶ μερικὴ δόξα, ὅτι τόδε γλυκύ· αὕτη δὲ ἡ μερικὴ δόξα ἐνεργεῖ, ἤτοι περὶ αὐτὴν τὴν μερικὴν δόξαν ἅπασαν ἐνεργεῖ. τύχῃ δὲ καὶ ἐπιθυμία ἐνοῦσα καὶ ἡ ἀναγκάζουσά σε τοῦδε τοῦ γλυκέος ἀπογεύεσθαι. ἡ μέν, ἤτοι ἡ καθόλου δόξα, ἡ λέγουσα, ὅτι οὐδενὸς γλυκέος ἀπογεύεσθαι δεῖ, κελεύει φεύγειν τόδε τὸ ἡδὺ καὶ μὴ ἀπογεύεσθαι τούτου, ἡ δὲ ἐπιθυμία ἄγει καὶ παρακινεῖ σε καὶ ἄκοντα ἀπογεύσασθαι τοῦδε τοῦ γλυκέος. ἡ γὰρ ἐπιθυμία οὐ μόνον παρακινεῖ τὴν ψυχὴν ἀλλὰ καὶ ἕκαστον τῶν μορίων τοῦ σώματος κινεῖ, ὥστε καταντῆσαι καὶ φθάσαι εἰς τὸ ὀρεκτὸν καὶ τούτου ἀπογεύσασθαι. ὥστε συμβαίνει ὑπὸ τοῦ λόγου τοῦ καθόλου, ὅτι οὐδενὸς γλυκέος ἀπογεύεσθαι δεῖ, καὶ ὑπὸ τῆς δόξης τῆς μερικῆς, ὅτι τόδε γλυκύ ἐστιν, ἀκρατεύεσθαί πὼς. εἶπε δὲ τὸ πὼς ἵνα δείξῃ, ὅτι οὐκ ἀμέσως ἀκρατεύεται ὑπὸ τοῦ λόγου τοῦ καθόλου καὶ τῆς μερικῆς δόξης, ἀλλὰ διὰ μέσης τῆς ἐπιθυμίας, ἣ ἐναντία ποιεῖ τὴν δόξαν τὴν καθόλου καὶ τὴν μερικήν. οὐκ ἐναντία δέ ἐστι καθ’ αὑτὸ ἡ δόξα ἡ μερική, ἡ λέγουσα ὅτι τόδε γλυκύ ἐστι, τῷ λόγῳ τῷ καθόλου, τῷ λέγοντι οὐδενὸς γλυκέος ἀπογεύεσθαι δεῖ. ποιὰν γὰρ ἐναντιότητα ἔχουσι, γίνονται δὲ ἐναντία κατὰ συμβεβηκός. διότι γὰρ συμβέβηκε τῇ ἐπιθυμίᾳ συνελθεῖν τῇ μερικῇ δόξῃ καὶ καταναγκάσαι τὴν γεῦσιν γεύσασθαι τοῦδε τοῦ γλυκέος, τούτου χάριν εἰσὶν ἐναντία ἡ δόξα ἡ μερικὴ καὶ ἡ καθόλου. ἡ γὰρ ἐπιθυμία ἐστὶν ἡ ποιοῦσα ταῦτα ἐναντία, ἤτοι τὸν λόγον τὸν καθόλου καὶ τὴν δόξαν τὴν μερικήν, ἀλλ’ οὐχὶ ἡ δόξα ἡ μερικὴ αὐτὴ καθ’ αὑτήν ἐστιν ἐναντία τῷ ὀρθῶ λόγῳ, ἤτοι τῷ καθόλου. ὥστε ὁ ἀκρατὴς ἔχει μὲν τὸν λόγον τὸν καθόλου, ὅτι κακόν ἐστι τὸ μοιχεύειν, καὶ [*](2 μερικά B: μερική a 11 ἕν τι a et Aristoteles: ὄντι B 15 κωλύῃ Β: κωλύει a 16 λέγη Β: λέγει a 17 μερικὴ B: ἡ μερικὴ 17 et 18 ἐνεργεῖ a: ἐνεργῆ B 22 σε B: om. a 36 ἐναντία 36 ἐναντίαι a)

γινώσκει καὶ τὸ μερικόν, ὅτι τόδε μοιχεία, ὑπὸ δὲ τῆς ἐπιθυμίας ἄκων [*](122r) παρακινεῖται καὶ μοιχεύει. ὥστε καὶ τὰ θηρία διὰ τοῦτο οὐ λέγεται ἀκρατῆ, διότι οὐκ ἔχουσι τὴν καθόλου ὑπόληψιν, ἤτοι γνῶσιν, ἤτοι τὸν λόγον τὸν καθόλου, ἀλλὰ τῶν μερικῶν ἔχουσι μνήμην ἢ φαντασίαν, οἷον ὁ ὄνος ἐνέπεσε τῷδε τῷ βοθύνῳ, διὸ καὶ ἔκτοτε ἰδὼν τὸν βόθυνον φαντάζεται ὅτι ἐκεῖ ἔπεσε καὶ ἀποφεύγει αὐτόν. ὁ δὲ ἀκρατὴς τὸν λόγον τὸν καθόλου ἔχων ὑπὸ τῆς ἐπιθυμίας ἀκρατεύεται καὶ παραβαίνει αὐτὸν καὶ οἱονεὶ ἀγνοεῖ αὐτὸν ἐν οἷς μοιχεύει. |

Πῶς δὲ λύεται ἡ ἄγνοια τοὐ ἀκρατοῦς, ὁ αὐτὸς λόγος, ἤτοι [*](122v) ἡ αὐτὴ αἰτία ἐστί, καὶ ἐπὶ τοῦδε τοῦ πάθους, ἤτοι τῆς ἀκρασίας, καὶ οὐκ ἴδιος, ἤτοι οὐχ ἕτερος ἀλλ’ ὁ αὐτός ἐστιν, ὃς ἦν καὶ ἐπὶ τοῦ μεθύοντος, ὅντινα δὴ τὸν λόγον, ἤτοι ἥν τινα δὴ τὴν αἰτίαν, δεῖ ζητῆσαι φυσιολόγον καὶ μαθεῖν παρ’ αὐτοῦ. ἐκεῖνος γὰρ ὁ φυσιολόγος ἀκριβῶς οἶδε, ποῖον μόριον τῆς ψυχῆς πάσχει καὶ ποία δύναμις αὐτῆς πάσχει. ὥσπερ οὖν εἴ τίς ἐστι γραμματικός, εἶτα μεθύσοι, ἀνέρχονται ἀναθυμιάσεις καὶ τὸν νοῦν συσκοτίζουσι καὶ μέχρις οὗ ἐπικρατεῖ ἡ ἀναθυμίασις, οὐ δύναται ὡς γραμματικὸς ἐνεργῆσαι, μετὰ δὲ τὸ λυθῆναι τὴν ἀναθυμίασιν, τότε καὶ ἐνεργεῖ, οὕτω καὶ ἐπὶ τοῦ ἀκρατοῦς· γινώσκει μέν, ὅτι κακόν ἐστι τὸ μοιχεύειν, ὑπὸ δὲ τῆς ἐπιθυμίας τῆς ἄγαν καροῦται ὁ νοῦς αὐτοῦ καὶ ἀπόλλυσι τὴν τοιαύτην γνῶσιν καὶ ἐπιστήμην, μέχρις οὗ κρατεῖ ἡ ἐπιθυμία ἡ σφόδρα, μετὰ δὲ τὸ διαλυθῆναι τὴν ἐπιθυμίαν ἐκείνην τὴν σφοδρὰν εὐθὺς διαλύεται καὶ ἡ ἄγνοια καὶ πάλιν τὴν ἐπιστήμην καὶ γνῶσιν, ἣν εἶχε περὶ τοῦ μοιχεύειν, ἐπαναλαμβάνει, ὅτι κακόν ἐστι τὸ μοιχεύειν. ἐπεὶ δὲ ἡ τελευταία πρότασις, ἤτοι ἡ μερικὴ δόξα γνῶσίς ἐστι τοῦ αἰσθητοῦ ἤτοι τοῦ μερικοῦ, αὕτη δὲ ἡ μερικὴ δόξα κυρία ἐστίν, ἤτοι ἀρχὴ τῶν πράξεων, ταύτην δὲ τὴν μερικὴν δόξαν, ὅτι κακόν ἐστι τὸ μοιχεύειν ἢ οὐκ ἔχει, ἤτοι οὐ γινώσκει ὁ ἀκρατὴς ἐν τῷ πάθει ὤν, ἤτοι ἐν οἷς μοιχεύει, ἢ οὕτως ἔχει αὐτήν, ὥστε ουκ ἦν επιστασθαι, ἤτοι ὥστε μὴ ἐπίστασθαι αὐτὴν καὶ γινώσκειν καὶ ἐν νῷ ἔχειν, ἀλλ’ ὥσπερ ὁ μεθύων λέγει μὲν τὰ ἔπη τοῦ Ἐμπεδοκλέους, οὐκ ἐπίσταται δὲ τί λέγει, οὕτως καὶ ὁ ἀκρατὴς λέγει μέν, ὅτι ἡ μοιχεία αὕτη κακόν ἐστιν, οὐ γινώσκει δὲ τί λέγει, καὶ διὰ τὸ μὴ εἶναι τὸν ἔσχατον ὅρον, ἤιοι τὴν μερικὴν πρότασιν καθόλου μηδὲ δοκεῖν αὐτὴν εἶναι έπιστημονικὴν ὁμοίως τοῖς καθόλου. ἡ γὰρ ἐπιστήμη τῶν καθόλου ἐστίν, οὐ τῶν μερικῶν, καὶ διὰ τοῦτο οὐκ ἔστιν ἐπιστημονική. οὐκ ἔστιν ἄτοπον, εἰ ἐπιστήμην μὴ ἔχων, ὅτι τόδε κακόν ἐστι, παρασφάλλει καὶ πταίει ὁ ἀκρατής. ἐπεὶ γὰρ ἡ ἐπιστήμη τῶν καθόλου ἐστίν, οὐκ ἐνεργεῖ δέ τις περὶ τὰ καθόλου, ἀλλὰ τὰ μερικά, τῶν δὲ μερικῶν ἐπιστήμη οὐκ ἔστι, περὶ δὲ τὰ μερικὰ σφάλλει ὁ ἀκρατής, οὐ περὶ τὰ καθόλου, οὐκ ἔστιν ἄτοπον εἰ σφάλλει ὁ ἀκρατὴς οὐκ ἐπιστήμην ἔχων. τότε γὰρ ἦν ἄτοπον, [*](1 τὸ μερικὸν B: τὸν μερικὸν a 2 παρακινεῖται B: κινεῖται a 5 βοθύνω βόθρῳ διὸ a: δὶς B βόθυνον B: βόθρον a 16 συσκοτίζουσι Β: σκοτίζουσι a 29 νῷ scripsi: τῶ Ba)

εἰ περὶ τὰ καθόλου ἐσφάλη, ὧν καὶ τὴν ἐπιστήμην ἔχει· ἐπεὶ δὲ περὶ [*](122v) τὰ μερικὰ σφάλλει, οὐδέν ἐστιν ἄτοπον. τῶν γὰρ μερικῶν ἐπιστήμη οὐκ ἔστι. καὶ ἔοικε συμβαίνειν ὃ ἐζήτει ὁ Σωκράτης. ὁ γὰρ Σωκράτης ἔλεγεν, ἀδύνατον εἶναί τινα ἔχοντα ἐπιστήμην παρασφάλλεσθαι κατὰ τὴν οἰκείαν ἐπιστήμην ἣν ἔχει· τοῦτο συμβαίνει κἀνταῦθα. ὁ γὰρ ἀκρατὴς οὐ σφάλλει περὶ τὰ καθόλου, ὧν καὶ τὴν ἐπιστήμην ἔχει, ἀλλὰ περὶ τὰ μερικά, ὧν οὐκ ἔστιν ἐπιστήμη. οὐ γὰρ τῆς ἐπιστήμης παρούσης, ἣ κυρία πάντων ἐστὶ καὶ κρατοῦσα, γίνεται τὸ πάθος, ἤτοι, ἡττᾶται ὁ ἀκρατὴς ὑπὸ τοῦ πάθους, οὐδὲ ἡ αὐτὴ ἐπιστήμη περιέλκεται καὶ σύρεται ὑπὸ τῆς ἐπιθυμίας, ἀλλ’ ἡ αἰσθητική, ἤτοι ἡ μερικὴ δόξα ἡττᾶται ὑπὸ τῆς ἐπιθυμίας. περὶ γὰρ ταύτην σφάλλει ὁ ἀκρατὴς καὶ ταύτης, τῆς μερικῆς δόξης προύσης, ἡττᾶται ὑπὸ τοῦ πάθους. τὸν γὰρ λόγον τὸν καθόλου λέγει μόνον, καὶ τῷ ἀέρι διαλύεται, περὶ δὲ τὰ μερικὰ ἐνεργεῖ. περὶ μὲν τοῦ εἴτε εἰδὼς ὁ ἀκρατὴς ἡττᾶται εἴτε μὴ εἰδώς, καὶ εἰ εἰδὼς ἡττᾶται, πῶς οἶδεν, ἆρά γε κατὰ ἐπιστήμην ἢ δόξαν, ἱκανῶς διελέχθημεν.

Πότερον δὲ ἔστι τις ἀκρατὴς ἁπλῶς, ἤιοι ἄνευ προσθήκης λεγόμενος, ἤτοι ἀκρατὴς μόνον, ἢ πάντες λέγονται ἀκρατεῖς κατὰ μέρος, ἤτοι μετὰ προσθήκης ἀκρατεῖς θυμοῦ, ἀκρατεῖς ὀργῆς, καὶ εἰ ἔστιν ἀκρατὴς ἄνευ προσθήκης, λεκτέον περὶ ποῖα ὑποκείμενα καταγίνεται ὁ κυρίως ἀκρατὴς ὁ ἄνευ προσθήκης λεγόμενος. ποιεῖται διαίρεσιν τῶν ἡδέων, ἵνα εἴπῃ περὶ ποῖα ἡδέα καταγίνεται ὁ ἀκρατὴς καί φησιν, ὅτι τῶν ἡδέων <τῶνx003E; ποιούντων ἡδονὴν τὰ μέν εἰσιν ἀναγκαῖα (ἀναγκαῖα δὲ λέγω τὰ σωματικά, τὰ περὶ τροφάς, οἷον τὸ ἐσθίειν καὶ πίνειν συμμέτρως), | ἀναγκαῖόν ἐστι καὶ ἡδύ. ἔστι γὰρ καὶ ἐν τούτοις ὑπερβολή, ἥτις ἐστὶ [*](123r) ψεκτὴ. τὸ γὰρ ὑπὲρ κόρον ἐσθίειν καὶ πίνειν ψεκτόν ἐστιν. ὁμοίως δὲ καὶ τὰ ἀφροδίσια ἡδέα εἰσι καὶ ἀναγκαῖα τοῖς ἔχουσι λιθῖτιν νόσον ἢ νεφρῖτιν, τὰ δὲ οἷον τιμὴ πλοῦτος νίκη ἀναγκαῖα μὲν οὔκ εἰσιν, αἱρετὰ δὲ καθ’ αὑτά. πάντες γὰρ αἱροῦνται πλουτεῖν νικᾶν καὶ τὰ τοιαῦτα τῶν ἀγαθῶν, οἷον κτήματα δόξαν δυναστείαν. τοὺς μὲν ὑπερβάλλοντας πρὸς ταῦτα, ἤτοι τοὺς ὑπερβολικῶς ζητοῦντας πλουτεῖν καὶ νικᾶν καὶ δοξάζεσθαι καὶ παρὰ τὸν ὀρθὸν λόγον. ὁ γὰρ ὀρθὸς λόγος προστάττει συμμέτρως ἐπιζητεῖν καὶ πλουτεῖν καὶ νικᾶν. οἱ δὲ παρὰ τὸν ὀρθὸν λόγον τὸν ἐν αὐτοῖς, ἤτοι πλούτῳ δόξῃ καὶ ὑπερβαλλόντως καὶ ἀμέτρως ζητοῦντες πλουτεῖν καὶ νικᾶν, οἱ τοιοῦτοι οὐ λέγονται ἀκρατεῖς ἀπλῶς, ἤτοι ἄνευ προσθήκης, ἀλλὰ μετὰ προσθήκης. προστιθέαμεν γὰρ ἀκρατεῖς χρημάτων, ἀκρατεῖς κέρδους. ἀπλῶς δέ, ἤτοι ἄνευ δὲ προσθήκης, οὐ λέγομεν αὐτοὺς μόνον ἀκρατεῖς, ὡς ἑτέρους ὄντας τοῦ κυρίως ἀκρατοῦς τοῦ ἄνευ προσθήκης, καὶ λεγομένους καὶ αὐτοὺς ἀκρατεῖς καθ’ ὁμοιότητα ἐκείνου τοῦ κυρίως ἀκρατοῦς. ὥσπερ γὰρ οἱ κυρίως ἀκρατεῖς λέγονται ἀκρατεῖς διὰ τὸ ὑπερβολικῶς χρᾶσθαι τοῖς ἀφροδισίοις, οὕτω καὶ οὗτοι [*](10 δόξα B: διότι a 15 κατὰ ἐπιστήμην Β: ἐπιστήμην ἔχων a 22 τῶν ποιούντων a: ποιούντων B 25 ψεκτή a: ψεκτόν Β 36 ἄνευ δὲ Β: ἄνευ a 39 ἐκείνου B: om. a)

λέγονται ἀκρατεῖς οἱ μετὰ προσθήκης ὡς ὑπερβολικῶς καὶ ἀμέτρως ἀσπα- [*](123r) ζόμενοι νικᾶν καὶ πλουτεῖν. διαφέρουσι δὲ ὅτι ἐκεῖνοι οἱ περὶ τὰ ἀφρο- δίσια λέγονται μόνον ἀκραιεῖς, οὗτοι δὲ ὡς περὶ τὰς τιμὰς καὶ νίκας καὶ πλοῦτον μετὰ προσθήκης λέγονται ἀκρατεῖς. ἔχουσι δὲ ὁμοιότητά τινα κατὰ τὸ ὑπερβολικόν. ὥσπερ καὶ ἦν τις νικήσας εἰς τὰ ’Oλύμπια, καὶ ἤκουεν ’́Ανθρωπος, ὥσπερ ὁ δεῖνα ἀκούει Σωκράτης ἢ Πλάτων’. ἐκείνου γὰρ ὁ κοινὸς λόγος, ἤτοι ὁ καθόλου ἄνθρωπος, ἤτοι τὸ ζῷον λογικὸν θνητόν, μικρὸν διέφερε τοῦ ἰδίου ὀνόματος· ἄνθρωπος γὰρ καὶ οὗτος ἤκουε· μικρὰ γάρ τις προσθήκη ποιεῖ τὴν διαφοράν. οἱ μέλλοντες γὰρ ὼ-) δηλῶσαι αὐτὸν καὶ διαχωρίσαι αὐτὸν ἀπὸ τοῦ καθόλου προσετίθουν, ὅτι ὁ ἄνθρωπος ὁ τὰ ’Oλύμπια νενικηκώς. ἀλλ’ ὅμως εἰ καὶ μικρῷ διέ- φερεν ὁ ἄνθρωπος τοῦ καθόλου ἀνθρώπου καὶ ὁμοιότητα εἶχόν τινα, ἁ λλ ὅμως ἕτερος ἦν ὁ καθόλου ἄνθρωπος τοῦ ἀνθρώπου τοῦ νενικη- κότος τὰ ’Oλύμπια. οὗτος γὰρ αἰσθητός, ὁ δὲ καθόλου ἄνθρωπος νοητός. οὕτω καὶ ὁ ἀπλῶς ἀκρατὴς καὶ οἱ μετὰ προσθήκης ἀκρατεῖς λεγόμενοι ὁμοιότητα μὲν ἔχουσί τινα, διαφέρουσι δὲ κατὰ τὰ ὑποκείμενα, καὶ ἕτεροι 2ο͂ οὔτοι εἰσιν ἐκείνου.

Ὅτι δέ εἰσιν ἕτεροι, σημεῖον, ἤτοι δῆλον. ἡ μὲν γὰρ ἀκρασία ψέγεται οὐ μόνον ὡς ἁμαρτία καὶ ὡς ἐκπίπτουσα τοῦ ὀρθοῦ λόγου ἀλλὰ καὶ ὡς κακία, ἢ ἁπλῶς, ἤτοι τελεία κακία ἢ κατὰ μέρος τι, ἢ ἐγγίζοῦσα τῇ κακίᾳ, καθὸ ἡ μὲν κακία ἔχει τὸν λόγον διεφθαρμένον, ἡ δὲ ἀκρασία ἔχει τὸν λόγον ἐρρωμένον· οὐκ ἔστιν ἡ ἀκρασία τελεία κακία, ἀλλ’ ἐγγίζει τῇ κακίᾳ. οὐδεὶς δὲ τούτων τῶν μετὰ προσθήκης λεγομένων ἀκρατῶν τῶν περὶ τιμὴν καὶ πλοῦτον καταγινομένων ψέγεται, ἀπὸ δὲ τῶν καταγινομένων περὶ τὰς σωματικὰς ἀπολαύσεις, ἤτοι περὶ τὰς ἐν ἁφῇ ἡδονάς, ἤτοι περὶ τὰ ἀφροδίσια, περὶ ἃ λέγομεν τὸν σώφρονα καὶ ἀκόλαστον καταγίνεσθαι, ὁ διώκων τὰς ὑπερβολὰς τῶν ἡδονῶν, ἤτοι τὸ ὑπερβολικῶς ἀφροδισιάζεσθαι, οὐχὶ ἐν τῷ προαιρεῖσθαι, ἤτοι ἀπροαιρέτως, καὶ φεύγων τὰς ὑπερβολὰς τῶν λυπηρῶν, ἤτοι πείνης καὶ δίψης. καὶ ἐπι- ζητῶν τὰς ὑπερβολὰς πάντων τῶν περὶ ἁφὴν καὶ γεῦσιν παρὰ τὴν προαίρεσιν καὶ παρὰ τὴν διάνοιαν, ἤτοι παρὰ τὸν ὀρθὸν λόγον, ἀκρατής ἐστι ἀπλῶς ἄνευ προσθήκης καὶ οὐ κατὰ πρόσθεσιν. ὅτι περὶ τάδε, ἤτοι ὅτι ἀκρατὴς ὀργῆς ἐστιν. ὅτι ἀκρατὴς θυμοῦ ἀλλ’ ἁπλῶς μόνον, ἤτοι ἄνευ προσθήκης ἀκρατής. ὁ δὲ μετὰ προαιρέσεως ζητῶν τὰς ἡδονὰς λέ- γεται ἀκόλαστος. ὁ γὰρ ἀκρατὴς ἔχει τὸν λόγον ἐρρωμένον, ἀπροαιρέτως δὲ καὶ ἄκων ὑπὸ τῆς ἐπιθυμίας ἕλκεται, ὁ δὲ ἀκόλαστος διεφθαρμένον ἔχει τὸν λόγον. σημεῖον δέ, ὅτι ὁ κυρίως ἀκρατὴς οὗτός ἐστιν ὁ περὶ τὰς σωματικὰς ἡδονάς, ἤτοι περὶ τὰ ἀφροδίσια καταγινόμενος, διότι καὶ οἱ ἀκόλαστοι περὶ ταύτας, ἤτοι περὶ τὰς σωματικὰς ἡδονάς, ἤτοι περὶ τὰ ἀφροδίσια, καταγίνονται. περὶ δὲ οὐδεμίαν ἐκείνων, ἤτοι θυlμὸν καὶ [*](123v) [*](3 ὡς Β: οἱ a 15 ἀπλῶς a: ἄλλως Β ἀκρατὴς a: ἀκρατεῖς Β 18 δῆλον B: δῆλον ᾖ a 32 ἐστι scrips! : ἡ Β: ᾖ a 33 ὀργῆς Β: τῆς ὀργῆς a 35 ἀκρατής Β: ἀκρατεῖς a 39. 40 περὶ τὰ Β : ὁ περὶ τὰ a)

ἐπιθυμίαν, ἤτοι οὐ καταγίνεται δὲ ὁ ἀκόλαστος οὔτε περὶ θυμὸν οὔτε περὶ [*](123v) τιμὴν ἢ ὀργήν. ὥστε κυρίως ἀκρατής ἐστιν, ὃς περὶ τὰ αὐτὰ καταγίνεται περὶ ἃ καὶ ὁ ἀκόλαστος, ἤτοι περὶ τὰ ἀφροδίσια. διὸ καὶ ἄνευ προσ- θήκης ἀκρατὴς λέγεται, καὶ ἐπεὶ περὶ τὰ αὐτὰ ὑποκείμενα καταγίνονται, διὰ τοῦτο τὸν αὐτὸν εἶναι λέγει ἀκρατῆ καὶ ἀκόλαστον, ἀλλ’ οὐδένα ἐκείνων, ἤτοι τῶν μετὰ προσθήκης ἀκρατῶν ταὐτὸν εἶναι λέγουσι τῷ ἀκολάστῳ. διὰ τοῦτο λέγουσι τὸν ἐγκρατῆ καὶ τὸν σώφρονα ταὐτὸν καὶ τὸν ἀκρατῆ καὶ ἀκόλαστον ταὐτόν, διότι περὶ τὰς αὐτὰς ἡδονὰς καταγίνονται, ἤιοι περὶ τὰ ἀφροδίσιά πὼς. εἶπε δὲ τὸ πὼς, ἵνα δείξῃ, ὅτι εἰ καὶ περὶ τὰ αὐτὰ ὑποκείμενα καταγίνεται ὁ ἀκρατὴς καὶ ὁ ἀκόλαστος, ἀλλ’ οὐχ ὁμοίως, ἀλλ’ οἱ μέν, ἤτοι οἱ ἀκόλαστοι, προαιρούμενοι πράττουσι τὸ κακόν, ἤτοι ὡς τοῦτο αὐτὸ προαίρεσιν ἔχοντες, ἅτε καὶ τὸν λόγον ἔχοντες ἐφθαρμένον, οἱ δέ, ἤτοι οἱ ἀκρατεῖς, οὐ προαιρούμενοι, ἤτοι ἀπροαιρέτως πράττουσι τὸ κακόν, μὴ τοῦτο αὐτὸ προαίρεσιν ἔχοντες ἀλλὰ τὸ ἀγαθόν, ἅτε τὸν λόγον ἐρρωμένον ἔχοντες, ὑπὸ δὲ τῆς ἐπιθυμίας καὶ ἄκων ἡττώμενος πράττει τὸ κακόν. διὸ καὶ μᾶλλον ὁ ἀκόλαστός ἐστι χείρων καὶ ἀκόλαστος ῥηθήσεται, ὃς καὶ μὴ ἐπιθυμῶν ἢ ἠρέμα, ἤτοι ἢ μικρόν τι ἐπιθυμῶν φιλεῖ ὑπερβολικῶς ἀφροδισιάζεσθαι. καὶ φεύγει τὸ μετρίως, ἤτοι μικρόν τι, λυπηθῆναι. παρὸ τὸ ὖ ’τον, ἤτοι τὸν ἀκρατῆ, εἴπομεν χείρονα, ὃς ὑπὸ τῆς σφοδρᾶς ἐπιθυμίας ἡττηθεὶς πράττει τὸ κακὸν ἀπροαιρέτως. εἰ γὰρ ὁ ἀκόλαστος μηδ’ ὅλως ὑπὸ τῆς ἐπιθυμίας ἐνοχλούμενος φιλεῖ ἀφροδι- σιάζειν ὑπερβολικῶς, εἰ προσγένηται αὐτῷ ἐπιθυμία νεανική, ἤτοι σφο- δρά, τί ἂν ποιήσει; ὁμοίως δὲ καὶ εἰ λυπηθῇ σφοδρῶς διὰ τὸ στερηθῆναι ἄρτου πέντε ἡμέρας, πάντως ἄν ἀθέμιτόν τι ποιήσει. Μέλλων διδάξαι περὶ θηριωδίας πρῶτον προανακρούεται τὰ ὑποκείμενα, περὶ ἃ ἡ θηριωδία καταγίνεται καὶ πρῶτον διῄρησε τὰ ἡδέα εἰς δύο, εἰς τὸ ἀναγκαῖον καὶ εἰς τὸ καθ’ αὑτό· νῦν δὲ διαιρεῖ ταῦτα εἰς τρία καί φησιν, ὅτι τῶν ἡδέων τὰ μέν εἰσι καλὰ καὶ σπουδαῖα, ἤτοι ἀγαθὰ ἐν τῷ γένει ἤτοι ἐν τῷ ὑποκειμένῳ. τῶν γὰρ ἡδέων τὰ μέν εἰσι φύσει αἱρετὰ καὶ ἀγαθά, οἷον νίκη πλοῦτος χρῆμα κέρδος, τά δ’ εἰσιν ἐναντία τούτοις, ἤτοι φύσει φευκτά τὸ γὰρ ἐσθίειν ὠμὰ κρέα τισὶ μὲν δοκεῖ ἡδύ, ἀλλ’ ἔστι φευκτόν), τὰ δέ εἰσι μεταξύ, ἤτοι τὸ ἐσθίειν καὶ φορεῖν ἐσθῆτας. ἡδέα εἰσὶν ἃ οὔτε τῇ ἑαυτῶν φύσει εἰσὶν αἱρετὰ οὔτε φευκτά, γίνονται δὲ ἡμῖν ἀναγκαῖα διὰ τὴν χρείαν. ἀποκριθέντων γὰρ ὧν ἐφάγομεν, δεόμεθα ἑτέρων, ὡς τὴν γαστέρα ἐμπλήσωμεν. πρὸς ἅπαντα δὲ καὶ τὰ τοιαῦτα, ἤτοι τὰ φύσει αἱρετὰ καὶ τὰ μεταξύ, ἃ οὔτε ἀναγκαῖά εἰσι φύσει οὔτε φευκτά, οὐ ψέγονταί τινες, εἰ ἀγαπῶσιν ἁπλῶς τιμᾶσθαι ἢ νικᾶν ἢ χρήματα συλλέγειν ἢ ἐὰν ἀγαπῶσιν ἁπλῶς ἐσθίειν ἢ πίνειν ἢ ἐσθῆτας φορεῖν, οὔκουν φευκτοὶ λέγονται οὗτοι ἐν τῷ ἐπιθυμεῖν τῶν τοιούτων, ἀλλ’ ἐν τῷ πὼς ἐπιθυμεῖν, ἤτοι ἐὰν ὑπερβολιλέγει [*](5 Β: λέγεται a οὐδένα a: οὐδ’ ἄνευ corr. rubro ex οὐδένα Β 23 et 24 ποιήσει scripsi: ποιήση Ba 33 ἐσθῆτας Β: ἐσθῆτα a 38 τιμᾶσθαι — ἁπλῶς bis B 39 ἐσθῆτας B: ἐσθῆτα a) κῶς. ἤτοι δι’ ὅλης τῆς ἡμέρας, ἐσθίειν βούληται, καὶ ἐὰν ἐντὸς τῆς οἰκίας [*](123v) ψιλῇ πορφυρίδι κοσμεῖσθαι καὶ ἐὰν ὑπερβολικῶς βούληται κερδαίνειν ἢ συλλέγειν χρήματα, τότε ψέγεται. οὐ γὰρ διὰ τὸ ἀπλῶς ἐπιθυμεῖν αὐ- τῶν ψέγεται ἀλλὰ διὰ τὸ ὑπερβολικόν. διὸ ὅσοι μὲν παρὰ τὸν ὀρθὸν λόγον, ἤτοι ὑπερβολικῶς, ἢ κρατοῦνται, ἤτοι κατέχονται, ἢ ζητοῦσί τι τῶν φύσει αἱρετῶν, οἷον εἰ φιλοῦσι τιμᾶσθαι μᾶλλον ἢ δεῖ, ἤτοι ὑπερβο- λικῶς, ἢ εἰ σπουδάζουσιν ὑπερβολικῶς νικᾶν, ψέγονται. πανταχοῦ γὰρ ἡ συμμετρία ἐπαινεῖται, ὅτι καὶ τὸ συμμέτρως βούλεσθαι τιμᾶσθαι ἢ κερδαίνειν ἢ ἀγαπᾶν οὐ ψέγεται, ἡ δ’ ὑπερβολὴ ψέγεται. ὁμοίως δὲ καὶ ἡ ὑπερβολικὴ ἀγάπη ἡ πρὸς τὰ τέκνα ἢ περὶ τοὺς γονεῖς ψέγεται, ἤτοι εἰ ὑπερβολικῶς οἱ γονεῖς τὰ τέκνα φιλοῦσιν ἢ τὰ τέκνα τοὺς γονεῖς. καὶ γὰρ καὶ ταῦτα, ἤτοι τὸ ἀγαπᾶν τοὺς γονεῖς τὰ τέκνα ἢ τὰ τέκνα τοὺς γονεῖς ἀπὸ τῶν φύσει ἀγαθῶν καὶ αἱρετῶν εἰσι, καὶ οἱ περὶ ταῦτα σπουδάζοντες, ἀλλὰ συμμέτρως, ἐπαινοῦνται ἀλλ’ ὅμως ἔστι τις ὑπερβολὴ καὶ ἐν τούτοις. τινὲς γὰρ ὑπερβολικῶς ἀγαπῶσι τὰ ἑαυτῶν τέκνα, οἳ καὶ ψέγονται διὰ τὸ ὑπερβολικόν, εἴ τις ἀγαπᾷ τὰ ἑαυτοῦ τέκνα ὑπερβολικῶς ὡς ἡ Νιόβη, μάχεται πρὸς τοὺς θεούς. αὕτη γὰρ εἶχε δώ- δεκα παῖδας, ἓξ μὲν ἄρρενας, ἓξ δὲ θηλείας. ἡ οὖν Νιόβη ὑπερβολικῶς τὰ ἑαυτῆς τέκνα φιλοῦσα ἐπῄνει αὐτὰ πρὸς τὴν Λητὼ καὶ ἔλεγεν ὅτι κρείττων εἰμὶ ἐγὼ τῆς Λητοῦς διὰ τὸ δώδεκα παῖδας ἔχειν, ταύτην δὲ δύο. τοῦτο δ’ αὖ ψεκτόν. τὸ γὰρ ἀγαπᾶν | τινα τὰ ἑαυτοῦ τέκνα τοσοῦτον [*](124r) ὡς καὶ τοὺς θεοὺς ὑβρίζειν καὶ μάχεσθαι αὐτοῖς, ψεκτόν. ἢ ὥσπερ Σάτυρος, ὃς καὶ φιλοπάτωρ ἐλέγετο. οὗτος γὰρ ἐρῶν τινος κόρης καὶ πρὸς τὴν μοιχείαν εὑρὼν τὸν ἑαυτοῦ πατέρα Σώστρατον συνεργοῦντα, τοσοῦτον ἔκτοτε τὸν ἑαυτοῦ πατέρα ἐφίλησεν, ὥστε καὶ πατρὸς τελευ- τήσαντος ἑαυτὸν κατεκρήμνισε καὶ τῆς ζωῆς ἀπεστέρησε. τὸ οὖν ἀγαπᾶν τὸν ἑαυτοῦ πατέρα ὑπερβολικῶς ὡς καὶ θνήσκειν τοῦ πατρός τι παθόντος, ψεκτόν. ἐπεὶ καὶ ὁ Σάτυρος λίαν μωραίνειν ἔδοξεν ἑαυτὸν θανατώσας διὰ τὴν τοῦ πατρὸς τελευτήν. Οὐδεμία οὖν κακία περὶ ταῦτα, ἤτοι περὶ τιμὴν καὶ πλοῦτον καὶ ἀγάπην καὶ κέρδος δοὰ τὸ τὸ εἰρημένον, ἤτοι διότι ἕκαστον αὐτῶν, ἤτοι καὶ ὁ πλοῦτος καὶ ἡ τιμὴ καὶ ἡ ἀγάπη, δι’ αὑτό, τουτέστιν αὐτὸ καθ’ αὑτό, ἀπὸ τῶν φύσει αἱρετῶν εἰσιν, αἱ δὲ ὑπερβολαὶ αὐτῶν, ἤτοι τὸ ὑπερ- βολικῶς τιμᾶσθαι ἐπιζητεῖν καὶ τἄλλα φευκτά ἐστιν. ὁμοίως οὐδ’ ἀκρασία κυρίως ἐστιν τὸ ὑπερβολικῶς σπουδάζειν κερδαίνειν ἢ τιμᾶσθαι. ἡ γὰρ ἀκρασία οὐ μόνον φευκτόν ἀλλὰ καὶ ψεκτόν. δι’ ὁμοιότητα δὲ τοῦ πάθους, τουτέστιν ἐπεὶ τὸ ὑπερβολικῶς ζητεῖν τιμᾶσθαι ἢ κερδαί- νεῖν ἢ ἀγαπᾶν ὁμοιότητα ἔχει τινὰ διὰ τὴν ὑπερβολὴν πρὸς τὸ πάθος ἤτοι πρὸς τὴν ἀκρασίαν, ἐπεὶ καὶ ὁ ἀκρατὴς ὑπερβολικῶς ἀφροδισιάζειν βούπορφυρίδη [*](2 Ba 3 γὰρ διὰ a: διὰ γάρ Β 18 παῖδας a: ὑοὺς Β 19 αὐτὰ Β: αὐ- τὰς a 24 εὑρὼν post πατέρα ponit a 27 ὡς Β: om. a ol αὐτῶν a: αὐτοῦ Β 32 δι’ αὐτὸ Β: δι’ αὑτὰ a 32. 33 αὐτὸ καθ’ αὑτὸ Β: αὐτὰ καθ’ αὑτὰ a 34 et 35 ἐστιν] ἦ Β: ᾖ a) λεται, προσεπιτιθέντες τὴν ἀκρασίαν περὶ ἕκαστον αὐτῶν λέγομεν, [*](124r) οὗτος ἀκρατής ἐστι χρημάτων, ἀκρατής ἐστι θυμοῦ, καὶ οὐκ ἄνευ πρόσ’, θήκης ἀκρατῆ τοῦτον λέγομεν, ὡς καὶ εἰ ἴδωμεν ἰατρὸν κακῶς ἰατρεύοντα ἢ ὑποκριτὴν κακῶς ὑποκρινόμενον, οὐ λέγομεν τοῦτον ἁπλῶς κακὸν [*](25) ἀλλὰ μετὰ προσθήκης κακὸν ἰατρόν, κακὸν ὑποκριτήν. ἡ γὰρ ἁμαρτία αὐτῶν οὐκ ἔστιν ἁπλῶς κακία, οἷον ἀκρασία ἢ δειλία, ἀλλὰ κακία τις περὶ τὴν ἑαυτοῦ τέχνην. διὸ καὶ μετὰ προσθήκης λέγομεν κακὸν ἰατρόν. ὥσπερ οὖν οὐδὲ ἐνταῦθα, ἤτοι ἐπὶ τοῦ ὑποκριτοῦ καὶ τοῦ ἰατροῦ διὰ τὸ μὴ ἁπλῶς κακίαν εἶναι τὴν ἁμαρτίαν αὐτῶν ἀλλὰ διὰ τὸ ἀνάλογον, ἤτοι ὁμοίαν, διὰ τὸ ἔχειν τὴν ἑαυτῶν ἁμαρτίαν ὁμοιότητά τινα πρὸς τὴν ἁπλῶς κακίαν. ὡς γὰρ ὁ ἀκόλαστος τοῦ ὀρθοῦ λόγου ἀποτυγχάνει, οὕτω καὶ οὗτος περὶ τὴν οἰκείαν τέχνην, εἰ κακῶς ἰατρεύειν ἐπιχειρεῖ, οὐχ ἁπλῶς κακὸς ἀλλὰ μετὰ προσθήκης, καὶ ἰατρὸν κακὸν καὶ κακὸν ὑποκρι- τὴν λέγομεν, οὕτω δηλονότι καὶ ἐκεῖ ὑποληπτέον ἐπὶ τοῦ ἀκρατοῦς. μόνην γὰρ ἀκρασίαν καὶ ἐγκράτειαν λέγομεν εἶναι καὶ ἄνευ προσθήκης λέγεσθαι, ἥτις περὶ τὰ αὐτὰ ὑποκείμενα καταγίνεται, περὶ ἃ ἡ σωφροσύνγ καὶ ἡ ἀκολασία. τὴν δὲ ἀκρασίαν καὶ ἐγκράτειαν τὴν πρὸς θυμὸν καὶ τιμὴν καὶ χρήματα καταγινομένην οὐ κυρίως ἀκρασίαν καὶ ἐγκράτειαν ταύτην λέγομεν εἶναι ἀλλὰ καθ’ ὁμοιότητά τινα λέγομεν καὶ ταύτην ἀκρασίαν εἶναι καὶ ἐγκράτειαν διὰ τὸ ὑπερβολικόν. διὸ καὶ εἰ ἴδωμέν τινα μηδ’ ὅλως φιλοῦντα τὰ χρήματα, οὐχ ἁπλῶς ἐγκρατῆ τοῦτον λέγομεν ἀλλὰ προστιθέντες ἐγκρατῆ τοῦτον χρημάτων λέγομεν εἶναι, ὁμοίως καὶ εἰ ἴδωμέν τινα ὑπερβολικῶς φιλοῦντα τὰ χρήματα ἢ θυμούμενον, οὐχ ἁπλῶς ἀκρατῆ τοῦτον λέγομεν, ἀλλὰ μετὰ προσθήκης ἀκρατῆ θυμοῦ καὶ χρημάτων λέγομεν.

Ἐπεὶ δέ εἰσί τινα ἡδέα φύσει καὶ τούτων τὰ μέν εἰσιν ἁπλῶς ἡδέα, οἷον τὸ ὑγρᾶς τροφῆς δέεσθαι καὶ ξηρᾶς καὶ τὸ ἐσθίειν καὶ πίνειν ἀπλῶς ἡδὺ δοκεῖ πᾶσι τοῖς ζῴοις, τὰ δὲ ἡδέα δοκοῦσι κατὰ γένος καἰ ζῴων καὶ ἀνθρώπων. τοῖς μὲν γὰρ τῶν ζῴων ἡδὺ δοκεῖ τὸ ποηφαγεῖν, τοῖς δὲ τὸ κρεωφαγεῖν, ὁμοίως δὲ καὶ τοῖς ἀνθρώποις ἄλλη τροφὴ ἄλλοις ἡδέα δοκεῖ, τὰ δ’ οὔκ εἰσι φύσει ἡδέα ἀλλὰ φευκτά. τούτων δὲ | τῶν μὴ φύσει ἡδέων τὰ μὲν ἡδέα δοκοῦσί τισι διὰ πηρώσεις, ἤτοι [*](124v) διὰ νόσον ἢ διὰ μανίαν, τὰ δὲ δι’ ἔθος ἡδέα δοκοῦσιν, ὅλον δὲ δι’ ἕξιν καὶ φύσιν κακήν. ἔστι δὲ καὶ περὶ ἕκαστα τούτων τῶν μὴ φύσει ἡδέων ἰδεῖν ἕξεις τινὰς παραπλησίας, λέγω δὴ θηριώδεις, ἤτοι θηριώδεις ἀκρα- σίας καὶ ἐγκρατείας. περὶ γὰρ τὰ μὴ φύσει ἡδέα ἡ θηριωδία καταγίνεται. καταλέγει ἃ οὔκ εἰσιν ἡδέα φύσει καί φησιν ὅτι τὸ ἐσθίειν τὰ παιδία φύσει ἡδὺ οὐκ ἔστιν. ἐδόκει δὲ τῇ Λαμίᾳ ἡδύ. ἡ Λαμία γυνή τις ἦν περὶ τὸν Πόντον, ἥτις διότι ἀπώλετο τὰ οἰκεῖ τέκνα, τὰ τῶν ἄλλων γυναικῶν βρέφη ἤσθιεν. ἢ ἡδέα εἰσὶ παρὰ φύσιν, οἷς χαίρουσί τινες τῶν. [*](1 ἕκαστον Ba et Aristotelis codd. KbLbMb: ἑκάστου Arist. vulg. 10 ἑαυτῶν a: ἑαυτοῦ Β 33 ὅλον Ba: nonne ἄλλα? 35 τινὰς curr. ex τινος Β: τινὸς a θηριώδεις ἤτοι θη- ριώδεις scripsi: θηριώδης ἤτοι θηριώδης Ba 36 θηριωδία corr. ex θηρία B: θηριώδης a)

ἀπηγριωμένων, ἤτοι τῶν ἀγρίων. οἱ γὰρ Σκύθαι οἱ περὶ τὸν Πόντον [*](124v) οἱ μὲν ἔχαιρον ἐσθίειν ὠμοὺς ἰχθῦς, ἄλλοι δὲ κρέα ὠμὰ ἤσθιον, ἄλλοι δὲ ἐδάνειζον τὰ οἰκεῖα τέκνα ἀλλήλοις, ἵνα ταῦτα κατεσθίωσι, καὶ τοῦτο ἡδὺ ἐδόκει αὐτοῖς. ὁ δὲ Φαλαρὶς λέγεται φαγεῖν τὸν ἑαυτοῦ παῖδα. αὗται μέν εἰσιν αἱ ἕξεις θηριώδεις, αἵτινες παρὰ φύσιν εἰσί, καὶ γίνεται ἀπὸ μοχθηρᾶς καὶ κακῆς φύσεως τῶν ἀνθρώπων. ἄλλαι δέ εἰσιν ἕξεις θηρι- ώδεις καὶ παρὰ φύσιν ἡδεῖαί τισιν, αἳ ἐπιγίνονται ἢ ἀπὸ νόσου ἢ ἀπὸ ἔθους, οἷον ἡ τρῶξις, ἤγουν τὸ ἐσθίειν τοὺς ὄνυχας αὑτοῦ, ἢ τὸ κόπτειν τάς ἑαυτοῦ τρίχας ἐξ ἔθους τις ἐπεκτήσατο ἢ ἀπὸ νόσου. ἔτι δὲ μανεὶς δοῦλος ἔφαγε τὸ ἧπαρ τοῦ συνδούλου αὐτοῦ, καὶ ὁ Ξέρξης ὁ τῶν Περσῶν βασιλεὺς μανεὶς ἔφαγε τὴν ἑαυτοῦ μητέρα κρεουργήσας. ἔτι δὲ ἡδὺ δοκεῖ τισι, παρὰ φύσιν δὲ δοκεῖ, τὸ ἐσθίειν ἄνθρακας. ἐν ὅσοις γὰρ πλεονάζει ὁ μελαγχολικὸς χυμός, ἡδὺ δοκεῖ τὸ ἐσθίειν κάρβωνας. ἄλλοις δὲ ἡδὺ δοκεῖ τὸ ἐσθίειν γῆν, ἤτοι πηλόν, ὅσοις ὀξώδης χυμὸς ἔγκειται. ἀπό τινος οὖν συμπτώματος ἢ μελαγχολικοῦ χυμοῦ ἢ ὀξώδους τοῦτο αὐτοῖς ἐπιγίνεται. τὸ δὲ ἀρρενογαμεῖν τοῖς μὲν ἐπιγίνεται ἐκ φύσεως κακῆς καὶ ἐπιρρε- πούσης πρὸς τὸ κακόν, ἄλλοις ἐξ ἐθισμοῦ τινος, οἷον γυμναζόμενοι ἐκ παίδων τοὺς ἄρρενας γαμεῖν, οὗτοι ἐθίζουσι τοῦτο παιδόθεν κακοῖς ἀνδράσι συναναστρεφόμενοι, καὶ ταῦτα φύσιν ἔχοντες πρὸς τὸ καλὸν ἐπιρρεπῆ.

Ὅσοις μὲν οὖν φύσις ἐστὶ κακὴ καὶ αἰσχρὰ καὶ αἰτία αὐτοῖς γίνεται τοῦ τοὺς ἄρρενας γαμεῖν, τούτους οὐδενὸς εἴπω ἀκρατεῖς, διότι ἡ φύσις αὐτοῖς τοιαύτη ἐστὶ φαύλη καὶ πρὸς τοῦτο ῥέπουσα. ὡς οὐδὲ τὰς γυναῖκας εἴποι τις ἀκρατεῖς, διότι οὐ γαμοῦσιν ἀλλὰ γαμοῦνται. οὔτε γὰρ πεφύκασιν ἔχειν ὁμοίως, οὐδὲ τοὺς νοσηματωδῶς ἔχοντας, ἤτοι οὐδὲ τοὺς νοσοῦντας τὸ γαμεῖν τοὺς ἄρρενας οὐκ ἐκ φύσεως ἀλλ’ ἐξ ἔθους τινὸς ἀκρατεῖς εἴποι τις, διότι οὗτοι καὶ τὸν λόγον ἔχουσι διεφθαρμένον καὶ οὐ γινώσκουσιν, εἰ ὅλως κακόν ἐστι τοῦτο, οἱ δ’ ἀκρατεῖς ἐρρωμένον ἔχουσι τὸν λόγον. τὸ μὲν οὖν ἔχειν ἕκαστον τούτων, ὧν ἀπηριθμήσαμεν, ἤτοι ἐσθίειν κρέα ὠμὰ ἀνθρώπων καὶ κάρβωνας καὶ τὰ λοιπὰ ὑπὲρ πᾶσαν κακίαν ἀνθρώπων ἐστί, καὶ ἔξω εἰσὶ τῆς ἀνθρωπίνης κακίας. θηρίοις γὰρ ταῦτα μᾶλλον προσήκει, οὐκ ἀνθρώποις. καθάπερ καὶ ἡ θηριότης ὑπὲρ πᾶσαν κακίαν ἀνθρωπίνην ἐστί. τὸ δὲ τὸν ἔχοντα ταῦτα κρατεῖν, ἤτοι εἰ ἐπιθυμεῖ <φαγεῖν> κρέα ὠμὰ ἢ πηλὸν καὶ κρατήσει τῆς καὶ οὐ φάγῃ, οὐχ ἁπλῶς, ἤτοι ἄνευ προσθήκης, ἐγκρατῆ λέγομεν, ἀλλὰ μετὰ προσθήκης ἐγκρατῆ θηριώδη. ὁμοίως καὶ εἰ ἡττηθῇ ὑπὸ τῆς ἐπι- θυμίας καὶ φάγῃ πηλὸν ἡ ἄλλο τι, ὧν εἴπομεν, οὐχ ἀπλῶς καὶ ἄνευ προσθήκης ἀκρατῆ λέγομεν, ἀλλὰ καθ’ ὁμοιότητα διὰ τὴν ὑπερβολὴν τῆς κακίας καὶ μετὰ προσθήκης ἀκρατῆ θηριωδίας εἶναι λέγομεν, ὡς καὶ τὸν σφοδρῶς θυμούμενον ὡς ὁμοιότητα ἔχοντα διὰ τὸ ὑπερβολικὸν πρὸς [*](1 ἀπηγριωμένων corr. ex ἀπηγορευμένων Β: ἀπηγορευμένων a 8 αὐτοῦ] αὐτοῦ Β: αὐτῶν a 1) ἑαυτοῦ Β: ἑαυτῶν a ἐξ ἔθους τις Β: τὶς ἐξ ἔθους ἡ a 18 οὔτοι Β: οὕτως a 21 τοῦ a: τὸ Β 33 φαγεῖν a: om. Β 34 φάγῃ Β: φάγει a 08 θηριωδίας Β: θηριώδη a)

τὸν κυρίως ἀκρατῆ. τοῦτον <τὸν> τρόπον, ἤτοι μετὰ προσθήκης ἀκρατῆ [*](124v) τοῦ πάθους ἤτοι τοῦ θυμοῦ, καὶ οὐ λέγομεν αὐτὸν ἀκρατῆ μὴ ἄνευ προσθήκης. πᾶσα γὰρ ὑπερβάλλουσα κακία καὶ χαλεπότης, ἤτοι ὀργιλότης, καὶ δειλία, αἱ μὲν θηριώδεις εἰσίν, αἱ δὲ νοσηματώδεις, ἤτοι ἐκ νόσου ἡμῖν ἐπιγινόμεναι. ὡς μὲν γὰρ ἐκ φύσεως ὢν τοιοῦτος, ὥστε φο- βούμενος κἄν μῦς κτυπήσῃ, δειλὸς λέγεται, κἂν τὴν τῆς θηριώδους δειλίαν, ὁμοίως δὲ εἰ ἐκ φύσεως τις ὑπερβολικῶς ὑβρίζεται, ὀργίλος λέγεται κατὰ τὴν θηριώδη ἀγριότητα, ὁ δὲ φοβεῖται, εἰ ἴδῃ γαλῆν διὰ νόσον, ἤτοι μανίαν νοσήσας. καὶ τῶν ἀφρόνων ὅσοι μὲν ἐκ φύσεως εἰσὶν ἀλόγιστοι, ἤτοι ἄφρονες καὶ λόγῳ μὴ διοικούμενοι, ἀλλὰ τῇ αἰσθήσει ζῶντες ὡς τὰ ἄλογα, οἷοί εἰσί τινες βάρβαροι, οἷον οἱ Σκύθαι θηριώδεις λέγονται.

Οἱ δὲ ὄντες ἄφρονες ἐκ νόσου, ἤτοι ἐξ ἐπιλήψεως ἢ μανίας, καὶ [*](125r) μόνῃ τῆ αἰσθήσει ζῶντες, νοσηματώδεις ἄφρονες λέγονται, ὡς καὶ ὁ τὴν γαλῆν δεδιὼς νοσηματώδης δειλός. τούτων δὲ τῶν θηριωδῶν μὲν κακιῶν συμβαίνει μὲν ἔχειν τινάς, μὴ κρατεῖσθαι δέ, ἤτοι μὴ ἡττᾶ- σθαι δὲ ὑπ’ αὐτῶν ἀλλὰ κρατεῖν, οἷον εἰ ὁ Φαλαρὶς κατεῖχε παιδίον, ἐπιθυμῶν φαγεῖν αὐτό, ἢ πρὸς ἀφροδισίων ἄτοπον, ἤτοι ἢ ἐπιθυμῶν συνουσιασθῆναι αὐτῷ, κρατήσει δὲ τῆς ἐπιθυμίας καὶ μὴ ἡττηθῇ, οὗτος ἐγκρατὴς ῥηθῇ, οὐκ ἄνευ προσθήκης ἀλλὰ μετὰ προσθήκης ἐγκρατὴς θηριώδης, ἤτοι διὰ τὸ κρατεῖν θηριωδῶν κακιῶν. ἔστι δὲ πολλάκις καὶ κρατεῖσθαι, ἤτοι ἡττᾶσθαι ὑπὸ τῶν θηριωδῶν ἐπιθυμιῶν τὸν ἔχοντα ταύτας καὶ μὴ μόνον ἔχειν, ἤτοι κρατεῖν ὃς καὶ ῥηθῇ ἀκρατὴς μετὰ προσ- θήκης, ἤτοι ἀκρατὴς θηριωδίας, ἤτοι διὰ τὸ ἡττᾶσθαι ὑπὸ θηριωδῶν ἐπιθυμιῶν. ὥσπερ οὖν ἡ μοχθηρία, ἤτοι ἡ ἀκολασία, ἡ μὲν κατ’ ἄνθρωπον, ἤτοι ἡ καταγινομένη περὶ τὰς ἀνθρωπικὰς ἡδονάς, ἤτοι περὶ τὰ ἀφροδίσια τὰ ἀνθρώποις ἀνήκοντα, ἤτοι τὸ μετὰ γυναικὸς συνουσιάζειν, ἁπλῶς μοχθηρία, ἤτοι ἀκολασία ῥηθῇ ἄνευ προσθήκης, ἡ δὲ καταγινομένη περὶ τὰ ἀφροδίσια τὰ μὴ ἀνθρώποις ἀνήκοντα, ἀλλὰ θηρίοις, οἷον τὸ μετὰ ἀρρένων συνουσιάζειν, λέγεται μοχθηρία, ἤτοι ἀκολασία μετὰ προσθήκης, ἀκολασία θηριώδης ἢ ἀκολασία νοσηματώδης. ἀπλῶς δέ, ἤτοι χωρὶς δὲ προσθήκης, οὐ ῥηθῇ ἀκόλαστος μόνον. οὕτως οὖν καὶ ἀκρασία, ἡ μὲν ἡ μετὰ προσθήκης, ἤτοι ἀκρασία θηριώδης ἢ ἀκρασία νοσηματώ- δης. ἀκρατὴς γὰρ νοσηματώδης ἐστὶν ὁ ἡττώμενος ὑπὸ τῶν θηριωδῶν ἐπιθυμιῶν διά τινα νόσον. οἱ γὰρ νεφρῖτιν νόσον νοσοῦντες ἐπιθυμοῦσιν ὑπερβολικῶς συνουσιάζειν, ἐκ τούτων γὰρ ὠφελοῦνται. ἀπλῶς δέ, ἤτοι ἄνευ προσθήκης ἀκρασία μόνη λέγεται, ἣ καὶ κυρίως ἀκρασία ἐστίν, ἡ κατὰ τὴν ἀνθρωπικὴν ἀκολασίαν, ἤτοι ἣ καταγίνεται περὶ τὰ ἀφροδίσια τὰ [*](1 τοῦτον τὸν τρόπον Aristotcles: τοῦτον τρόπον Ba 8 ὁ δὲ Β: ὃς δὲ a 15 νοσηματώδης δειλός Β: νοσηματώδη δειλίᾳ a 16 συμβαίνει Β: συμβαίνειν a 24 θηριωδίας Β: θηριώδης a ὑπὸ Β: ὑπὸ τῶν a 35 τινα νόσον B: τινος νόσου a 36 τούτων Β: τούτου a 38 ἀνθρωπίνην Aristoteles τὰ B: τοῖς a)

ἀνθρώποις ἀνήκοντα, ἤτοι περὶ τὰς ἐν ἁφῇ ἡδονάς, περὶ ἃς καὶ ἡ ἀκολασία [*](125r) καὶ ἡ σωφροσύνη καταγίνεται. καὶ ὅτι ἔστιν ἄλλο εἶδος ἀκρασίας καταγινόμενον περὶ τὰ ἄλλα, ἤτοι περὶ θυμοὺς καὶ χρήματα καὶ περὶ τὰς θηριώδεις ἡδονάς, ἣ οὐχ ἁπλῶς, ἤτοι οὐ κυρίως καὶ ἄνευ προσθήκης ἀκρασία λέγεται, ἀλλὰ μεταφορικῶς καὶ καθ’ ὁμοιότητά τινα καὶ μετὰ προσθήκης.

Μέλλει δεῖξαι ὅτι ἡ ἀκρασία ἡ τοῦ θυμοῦ, ἧττον κακόν ἐστι τῆς ἄκραι σίας τῶν ἐπιθυμιῶν, δι’ ἐπιχειρημάτων πολλῶν. ἓν μέν, ὅτι ὁ θυμὸς ἔοικε τῷ ἀκούοντι μὲν τοῦ λόγου, ἀλλ’ οὐκ ἀκριβῶς, ἀλλὰ παρακούοντι. ὥσπερ καὶ οἱ ὀξεῖς ὑπηρέται, οἳ πρὸ τοῦ ἐκπληρῶσαι τοῦ δεσπότου τὸν λόγον, ὃν μέλλει εἰπεῖν, ἤτοι τὸ πρόσταγμα, ὃ μέλλει κελεῦσαι, εὐθὺς ἐκθέουσιν, ἵνα τὸ προσταχθὲν ποιήσωσιν, εἶτα ἁμαρτάνουσι τῆς πράξεως, ἤτοι εἶτα οὐ καλῶς τὸ προσταχθὲν ἐνεργοῦσι διὰ τὸ μὴ ἐξ ὁλοκλήρου ἀκοῦσαι, ὅπερ ὁ δεσπότης αὐτοῖς προσέταξεν, ἀλλὰ παρακοῦσαι. καὶ οἱ κύνες ὑλακτοῦσιν, εἰ κτύπον τινὰ ἀκούσωσι, μὴ νοήσαντες <πρῶτον>, εἰ ὁ προσιὼν φίλος ᾖ εἴτε ἐχθρός. οὕτω καὶ ὁ θυμὸς μὲν ἀπὸ τοῦ λόγου, ὅτι ὁ δεῖνα ἐμοίχευσεν, οὐκ ἀκοῦσαι δὲ ἐμμείνας τὸ πρόσταγμα, εἴτε δεῖ τιμωρῆσαι αὐτὸν εἴτε μή, ὁρμᾷ πρὸς τὸ τιμωρῆσαι αὐτὸν διὰ τὸ θερμὸν τῆς φύσεως. ὁ μὲν γὰρ λόγος ἢ ἡ φαντασία, ἤτοι ἡ διάνοια αὐτοῦ, ἐδήλωσε τῷ θυμῷ, ὅτι τὸ πραχθὲν ὕβρις, ἤτοι μοιχεία ἦν, ἢ ὀλιγωρία, ἤτοι καταφρόνησις, οὗτος δὲ μὴ ἐμμείνας ἀκοῦσαι, εἰ δεῖ καὶ τιμωρῆσαι αὐτὸν τὸν μοιχεύσαντα, ὥσπερ συλλογισάμενος ὅτι ὁ δεῖνα ἐμοίχευσε. τῷ δὲ τοιούτῳ, ἤτοι τῷ μοιχεύσαντι δεῖ πολεμεῖν, ἤτοι τιμωρεῖν δεῖ τὸν μοιχεύσαντα ἢ τὸν καταφρονήσαντα εὐθὺς χαλεπαίνει καὶ ὁρμᾷ πρὸς τιμωρίαν. ἡ δ’ ἐπιθυμία ὁρμᾷ εὐθὺς πρὸς ἀπόλαυσιν τοῦ ὀρεκτοῦ, εἰ μόνον εἴπῃ ὁ λόγος ὁ διεφθαρμένος ἢ ἡ αἴσθησις, ὅτι τόδε ἡδύ ἐστιν, ὥστε ἐπεὶ ὁ θυμὸς ἀκολουθεῖ τῷ λόγῳ τῷ ὀρθῷ. εἶπε δὲ τὸ πώς, ἵνα δείξῃ, ὅτι πῇ μὲν ἀκούει αὐτοῦ, πῇ δὲ παρακούει διὰ τὴν ἄγαν ὀξύτητα μὴ ἐμμένων ἐξ ὁλοκλήρου ἀκοῦσαι τὸ | πρόσταγμα, ἡ δ’ ἐπιθυμία τῷ ὀρθῷ οὐδ’ ὅλως ἀκολουθεῖ, ἀλλὰ τῷ [*](125v) διεφθαρμένῳ, λοιπὸν ἄρα αἰσχίων ἐστὶ μᾶλλον ὁ ἐπιθυμία ἀκρατὴς ἢ ὁ ἀκρατὴς θυμοῦ, διότι ὁ μὲν θυμοῦ ἀκρατὴς ἡττᾶται ὑπὸ τοῦ λόγου πὼς. προσέθηκε δὲ τὸ πὼς, ἵνα δείξῃ, ὡς οὐκ ἐξ ὁλοκλήρου ἡττᾶται <ἀλλὰ κατά τι, ὅς, ἤιοι ὁ ἀκρατὴς ἐπιθυμίας, ὑπὸ τῆς ἐπιθυμίας ἡττᾶται>, ἑλκούσης αὐτὸν οὐχ ὑπὸ τοῦ λόγου.

Ἕτερον ἐπιχείρημα δεικνύον, ὅτι ὁ θυμός ἐστι φυσικός, ὅτι δέ ἐστι φυ- σικὸς δῆλον, διότι καὶ κατὰ γενεὰς ἐπακολουθεῖ. εἰ γὰρ ὁ ἐμὸς πατὴρ θυ- μώδης, καὶ ἐγὼ θυμώδης ἔσομαι καὶ ὁ ἐμὸς υἱὸς καὶ τοῦ ἐμοῦ υἱοῦ ὁ [*](2 ὅτι Β: τι a 10 τοῦ δεσπότου a: τὸν δεσπότην Β ὃν a: ὃ Β 13 πράξεως Ba et Arist. codd. Mb Οb: προστάξεως Arist. vulg. 15 ἀκούσωσι a: ἀκούσουσι Β 16 πρῶτον a: om. Β 17 ἀκοῦσαι a: ἀκούσας B 18 τιμωρῆσαι Β: τιμωρεῖν a 21 ἦν a: ἦ Β 24 ἡ τὸν Β: ἤτοι τὸν a 34 ἀλλὰ—ἡττᾶται (35) a: om. Β 36 ὅτι δὲ a: ὅτε δὲ Β 37 ἐπακολουθεῖ Β: ἐπακολουθῆ a)

υἱὸς καὶ δι’ ὅλης διέλθοι τῆς γενεᾶς τὸ φυσικὸν τοῦτο πάθος, ἤτοι ὁ [*](125v) θυμός. ἡ δὲ ἐπιθυμία οὐκ ἔστι φυσική. ἔτι ταῖς φυσικαῖς ὀρέξεσι συγγνώμη ἀκολουθεῖ ἐπεὶ καὶ ταῖς ἐπιθυμίαις ταῖς τοιούταις μᾶλ- λον ὅσαι εἰσὶ κοιναί, ἤτοι τὸ ἐσθίειν τὸν πεινῶντα καὶ εἰ διψᾶ̣ τις καὶ ἐπιθυμεῖ πιεῖν· αἱ τοιαῦται γὰρ ἐπιθυμίαι κοιναὶ πᾶσι τοῖς ἀνθρώποις καὶ φυσικαί. πᾶς γὰρ ἄνθρωπος πεινῶν ἐπιθυμεῖ φαγεῖν καὶ διψῶν ἐπι- θυμεῖ πιεῖν. καὶ ἐφ’ ὅσον κοιναί, ἤτοι τὸ μὴ ὑπὲρ κόρον ἐπιθυμεῖν δι’ ὅλης τῆς ἡμέρας ἐσθίειν καὶ πίνειν. ἡ γὰρ τοιαύτη ἐπιθυμία ἡ ὑπερ- βολική, ἤτοι ἡ ὑπὲρ κόρον ψεκτή ἐστιν, οὐ συγγνωμονική. ταῖς τοιαύταις οὖν ἐπιθυμίαις κοιναῖς ταῖς μὴ καθ’ ὑπερβολὴν ἐπακολουθεῖ συγγνώμη. εἰ γάρ τις ἴδῃ τινὰ πεινῶντα ζητοῦντα φαγεῖν καὶ ὀργιζόμενον διὰ τοῦτο, οὐκ ἄν αὐτὸν ψέξει, ἀλλὰ συγγνωμονήσει. οἶδε γὰρ ἀκριβῶς, ὡς ἡ φύσις αὐτὸν καταναγκάζει φαγεῖν, ὁ δὲ θυμὸς καὶ ἡ χαλεπότης φυσικωτέρα ἐστὶ τῶν ἐπιθυμιῶν τῶν καθ’ ὑπερβολὴν καὶ τῶν μὴ ἀναγκαίων, ἤτοι τῆς ἐπιθυμίας τῶν χρημάτων καὶ νίκης, οἷον εἴ τις ἐπιθυμεῖ ὑπερβο- λικῶς κερδαίνειν ἢ νικᾶν. οἷόν τις ἔτυψε τὸν ἑαυτοῦ πατέρα, ἑλκόμενος δὲ εἰς τὸ δικαστήριον ἔλεγε “καὶ οὗτος ὁ ἐμὸς πατὴρ τὸν ἑαυτοῦ πατέρα ἔτυψε καὶ ὁ πατὴρ τοῦ πατρός μου τὸν ἑαυτοῦ πατέρα καὶ οὗτος ὁ ἐμὸς υἱὸς ἐμὲ τύψει, ὅταν ἀνδρωθῇ. συγγενὴς γὰρ ἡμῖν ὁ θυμός.’’ ταῦτα δὲ ἔλεγε, δεικνύων ὅτι ὁ θυμὸς αὐτοῖς φυσικῶς ἕπεται καὶ κατὰ διαδοχὴν τοῦ γένους καὶ διὰ τοῦτο ζητῶν συγγνώμην, καὶ πάλιν εἵλκετό τις ὑπὸ τοῦ υἱοῦ κατὰ βίαν, εἶτα καταντήσας πρὸς τὰς θύρας ἐκέλευσε τὸν ἑαυτοῦ υἱὸν παύεσθαι, ὅταν πρὸς ταῖς θύραις ἐγγίσῃ, ἐπεὶ καὶ ἐγὼ τὸν ἐμὸν πατέρα ἑλκύσας ἐνταῦθα, ἤτοι ἐπὶ τῶν θυρῶν τοῦ δικαστηρίου γενόμενος, αὐτὸν ἀπέλυσα.

Τρίτον ἐπιχείρημα, ὅτι ἀδικώτεροί εἰσιν οἱ ἐπίβουλοι. ὁ μὲν θυμώ- δης οὐκ ἐπίβουλός ἐστιν, οὐδὲ ὁ θυμὸς ἐπίβουλός ἐστιν ἤτοι λάθρα χωρῶν κατὰ τοῦ ἀδικήσαντος, ἀλλὰ φανερός ἐστιν. φανερῶς γὰρ χωρεῖ κατ’ αὐ- τοῦ. ἡ δ’ ἐπιθυμία ἐπίβουλός ἐστιν. λάθρα γὰρ καὶ μετὰ δόλου ἐπεισβάλλει τῷ ὀρεκτῷ. εἰ γάρ τις ἐπιθυμεῖ συνδυασθῆναι κόρῃ τινί, οὐ φανερῶς καὶ εὐθὺς αὐτὴν μοιχεύει, ἀλλὰ βουλεύεται πῶς ἄν μοιχεύσῃ αὐτὴν λάθρα, καὶ οὐκ ἄν τις νοήσῃ αὐτόν, ὡς καὶ Ὅμηρος τὴν Ἀφροδίτην δολοπλόκον ὀνομάζει. ἡ γὰρ Ἀφροδίτη ἐπιθυμία ἐστίν, ἡ δ’ ἐπιθυμία οὐ φανερῶς ἐπεισέρχεται τῷ ὀρεκτῷ, ἀλλὰ μετὰ δόλου καὶ λάθρα, καὶ ὁ κεστὸς ἱμὰς πάρφασις, ἤτοι ἀπάτη ἐστίν, ἥτις ἔκλεψε καὶ τὸν νοῦν τῶν φρονίμων. καὶ ἐνταῦθα γὰρ κλοπὴν εἰπὼν τὴν λαθραίαν ἀπάτην ἐδήλωσεν, ὥστ’ ἐπεὶ ὁ θυμὸς οὐκ ἔστιν ἐπίβουλος, ἡ δ᾿ ἐπιθυμία ἐπίβουλός ἐστιν. οἱ δ’ ἐπίβουλοί [*](1 διέλθοι Β: διέλθῃ a τοῦτο πάθος Β: τοῦτο τὸ πάθος a 3 ἀκολουθεῖ Β: ἀκολουθῇ a 5 πιεῖν corr. ex ποιεῖν Β: πιεῖν a 7 ὅσον corr. ex ὅσων Β: ὅσον a ὑπὲρ Β: ἔχουσα a 9 ἡ ὑπὲρ Β: ὑπερέχουσα a συγγνωμονικὴ a: συγγνωμονητέα Β 10 κοιναῖς Β: om. a 14 τῶν μὴ Β: τὸν μὴ a 19 τύψει Β: τύψοι a 21 ζητῶν Β: ζητεῖ a 32 idem error qui Heliodori p. 146.38)

εἰσιν, ἤτοι οἱ λάθρα βλάπτοντες καὶ κρύφα, ἀδικώτεροι τοῦ φανερῶς βλάπτοντος. [*](125v) ἴσως γάρ τις ἐκφύγῃ τὸν ἐπιχειροῦντα βλάψαι αὐτὸν φανερῶς. λοιπὸν ἄρα καὶ ἡ ἀκρασία τῆς ἐπιθυμίας ἀδικωτέρα καὶ αἰσχίων ἐστὶ τῆς ἀκρασίας τῆς ἐπὶ τὸν θυμόν, καὶ ἔστιν ἡ ἀκρασία τῆς ἐπιθυμίας ἁπλῶς ἀκρασία καὶ κακία πὼς. προσέθηκε δὲ τὸ πὼς, ἵν δείξῃ, ὅτι ὅσον πρὸς τὴν ἀκρασίαν τὴν περὶ τὸν θυμόν ἐστιν ἡ ἀκρασία τῆς ἐπιθυμίας ἀπλῶς ἀκρασία καὶ κακία καὶ αἰσχροτέρα καὶ ἀδικωτέρα ὑπάρχουσα, ὅσον δὲ πρὸς τὴν ἁπλῶς ἀκρασίαν καὶ κακίαν συγκρινομένη, ἡ περὶ τὴν ἐπι- θυμίαν ἀκρασία μερική ἐστι καὶ καθ’ ὁμοιότητα λεγομένη οὐδὲ ἀπλῶς κακία ἐστιν. αὕτη <γὰρ> ἡ περὶ ἐπιθυμίαν ἀκρασία, ἀλλὰ μερικὴ καὶ κακίᾳ τῇ ἀπλῶς ἐγγίζουσα. ὕβριν ἐνταῦθα τὴν μοιχείαν νοητέον. |

Τέταρτον ἐπιχείρημα. ἔτι οὐδεὶς ὑβρίζει, ἤτοι μοιχεύει, λυπούμενος. [*](126r) πᾶς γὰρ ὁ μετὰ θυμοῦ καὶ ὀργῆς τι ποιῶν, λυπούμενος ποιεῖ. ἡ γὰρ ὀργὴ ὄρεξις ἀντιλυπήσεως ἐστιν, ὁ δ’ ὑβρίζων, ἤτοι μοιχεύων, μεθ’ ἡδονῆς μοιχεύει διὰ τὸ ἐπιθυμεῖν αὐτῆς. εἰ οὖν ταῦτά εἰσιν ἀδικώτερα τὰ πάθη, οἷς δέον μᾶλλον ὀργίζεσθαι, λοιπὸν ἄρα καὶ ἡ δι’ ἐπιθυμίαν ἀκρασία ἀδικωτέρα ἐστιν. εἰ γάρ τινα ἴδωμεν ἀκρατευόμενον δι’ ἐπιθυμίαν ὑπερβολικὴν χρημάτων καὶ κέρδους καὶ ἀφροδισίων, μᾶλλον ὀργιζόμεθα κατ’ αὐτοῦ καὶ φερόμεθα παρὸ εἰ ἴδωμέν τινα ὑπερβολικῶς θυμούμενον· θυμοῦται γὰρ διὰ τὸ ἀδικηθῆναι· οὐ γάρ ἐστιν ὕβρις ἤτοι μοιχεία καὶ συνδυασμὸς ἐν θυμῷ, ἤτοι μετὰ θυμοῦ γενόμενος· καὶ ὅτι ἡ ἐγκράτεια καὶ ἡ ἀκρασία περὶ τὰς σωματικὰς ἡδονάς, ἤτοι περὶ τὰς ἐν ἀφῇ ἡδονὰς καταγίνεται.

Αὐτῶν δὲ τούτων τῶν σωματικῶν ἡδονῶν τὰς διαφορὰς δεῖ λαβεῖν. Μέλλει γὰρ ἰδεῖν τὰς διαφορὰς τῶν σωματικῶν ἡδονῶν καὶ θέλει εἰπεῖν περὶ ποίας ἡδονὰς καταγίνεται ἡ σωφροσύνη ἡ ἀκολασία ἡ καρτερία. τούτων οὖν τῶν σωματικῶν ἡδονῶν αἱ μέν εἰσιν ἀνθρωπικαὶ καὶ φυσικαὶ ἐν τῷ γένει, ἤτοι τῷ ὑποκειμένῳ, καὶ ἐν τῷ μεγέθει, ἤτοι ἐν τῷ μὴ ὑπερβάλλειν, οἷον ἀνθρωπικὴ ἡδονή ἐστι τὸ ἐσθίειν ἄρτον καὶ γυναικὶ συνδυάζεσθαι, ἀλλ’ εἰ μὴ ὑπὲρ κόρον καὶ ὑπερβολικῶς ἐσθίει, τότε λέγεται ἀνθρωπική, εἰ δ’ ὑπερβολικῶς καὶ ὑπὲρ κόρον, θηριωδία μᾶλλον ἢ ἡδονὴ οὐκ ἀνθρωπική. αἱ δὲ τῶν ἡδονῶν εἰσι θηριώδεις, οἷον τὸ ἐσθίειν κρέατα ἀνθρώπων, αἱ δέ εἰσι τῶν ἡδονῶν διαπηρώσεις. ἀπὸ δὲ τούτων τῶν ἡδονῶν ἡ σωφροσύνη καὶ ἡ ἀκολασία περὶ τὰς πρώτας μόνον ἡδονὰς καταγίνεται, ἤτοι περὶ τὰς ἀνθρωπικὰς ἡδονάς, ἤτοι περὶ τὰ ἀνθρωπικὰ ἀφροδίσια. διὸ καὶ τὰ θηρία οὔτε σώφρονα οὔτε ἀκόλαστα λέ- γομεν εἶναι, ἀλλὰ μεταφορικῶς καὶ καθ’ ὁμοιότητα λέγομεν ταὐτὰ καὶ σώφρονα καὶ ἀκόλαστα. καὶ εἴ τινι ὅλως ἕτερον γένος τῶν ζῴων διαφέρει ἑτέρου, ἤτοι ἐν ὕβρει ἤτοι ἐν ὀχείᾳ· οἷον οἱ ἵπποι διαφέρουσι [*](2 ἐκφύγῃ scripsi: ἐκφυγῆς Β: ἐκφύγει a 5 πὼς prius Β: om. a 6 ἡ ἀκρασία Β: τίς ἀκρασία a 10 γὰρ a: om. Β 17 ἀντιλυπήσεως Β: ἀντιλυπούσης a 19 εἰ Β: om. a 21 γενόμενος Β: γινόμενος a 24 Αὐτῶν—λαβεῖν B: om. a 30 ἐσθίει Β: ἐσθίεις a)

τῶν ἄνων ζῴων ἐν τῷ εἶναι ὀχευτικοὶ μᾶλλον τῶν ἄλλων, ἢ ἐν τῷ εἶναι [*](126r) σινάμωρα, ἤτοι βλαπτικά, ὡς οἱ λέοντες, ὡς οἱ λύκοι, ἢ ἐν τῷ εἶναι παμ- φάγα. κατὰ γοῦν τὰς διαφορὰς ταύτας, καθ’ ἃς ἀλλήλοις τὰ ζῷα δια- φέρουσι, τὰ μὲν λέγομεν ἀκόλαστα ὡς τοὺς ἵππους, τὰ δὲ σώφρονα. εἶτα λέγει καὶ τὴν αἰτίαν, δι’ ἣν τὰ ζῷα οὔτε ἀκόλαστα οὔτε σώφρονα λέγεται κυρίως καὶ φησίν, ὅτ·ι ὁ μὲν σώφρων προαιρούμενος ποιεῖ τὰ σώφρονα καὶ λογισμὸν ἔχει, ἤτοι καὶ τὸν λόγον ἔχει ἐρρωμένον· ὁμοίως δὲ καὶ ὁ ἀκόλαστος προαιρούμενος ἀκολασταίνει, ἔχει δὲ καὶ τὸν λόγον, ἀλλὰ διε- φθαρμένον. τὰ δὲ θηρία οὔτε προαίρεσιν ἔχει οὔτε λογισμόν, ἤτοι οὔτε τὸν λόγον, ἀλλ’ ἐξέστηκε τῆς φύσεως οὐ τοῦτό φησιν, ὅτι ἔξω τῆς φύσεως τοῦ ἀλόγου ἐγένοντο καὶ λογικὴν φύσιν ἔλαβον, ἀλλ’ ὅτι τὰ θηρία ἐοίκασι τοῖς ἐξεστηκόσι τῆς φύσεως, ἤτοι τοῖς μαινομένοις. ὡς γὰρ οἱ μαινόμενοι προαίρεσιν οὐκ ἔχουσιν ἀλλ’ ἀπροαιρέτως δρῶσιν ὃ ἂν δρῶσιν οὔτε λόγον ἔχουσι τῶν γὰρ μαινομένων καὶ ὁ λογισμὸς καὶ ὁ λόγος διέφθαρται), οὕτω καὶ τὰ θηρία οὔτε λογισμὸν οὔτε προαίρεσιν ἔχου· σιν. ἄνευ λογισμοῦ γὰρ καὶ βουλῆς καὶ διανοίας τὰ θηρία εἰσίν. ἡ δὲ θηριότης ἡ ἐν τοῖς θηρίοις οὖσα ἔλαττον κακόν ἐστι τῆς κακίας. φοβερω- τέρα δέ ἐστι ἡ θηριότης.

Εἶτα λέγει καὶ τὴν αἰτίαν, πῶς ἡ θηριότης ἔλαττον κακόν ἐστι τῆς κακίας καί φησι, διότι οὐκ ἐν τοῖς θηρίοις ἔνι μὲν τὸ βέλτιστον, ἤτοι ὁ λόγος, διέφθαρται δέ, ἤτοι ἐστὶ διεφθαρμένος, ὡς καὶ ὁ ἄνθρωπος ὁ ἀκόλαστος ἔχει μὲν τὸν λόγον, ἀλλ’ ἔχει αὐτὸν διεφθαρμένον. ἀλλ’ οὐδ’ ὅλως ἔχουσι τὰ θηρία λόγον ἀλλὰ πάντα διέφθαρται. εἶτα φησίν, ὅτι οὐδὲ δεῖ συγκρίνειν ὅλως τὴν θηριότητα πρὸς τὴν κακίαν, ὡς οὐδὲ τὸ ἄψυχον πρὸς τὸ ἔμψυχον· ἀσύμβλητα γάρ εἰσι ταῦτα. εἰ γάρ τις θηριότητα πρὸς τὴν κακίαν συμβάλλει, ταὐτὸν καὶ ὅμοιόν ἐστι καὶ εἰ ἔμψυχον συγκρίνει πρὸς ἄψυχον, πότερον, ἤτοι ποῖόν ἐστι, κάκιον, ἡ δικαιοσύνη, ἄψυχος οὖσα καὶ ἕξις, ἢ ὁ δίκαιος ἔμψυχος ὤν. δείκνυσιν ὅτι ἡ τῶν θηρίων φαυλότης, ἤτοι θηριότης τῶν θηρίων, τῶν μὴ ἐχόντων ἀρχήν, ὦ ἤτοι νοῦν ὁ γὰρ νοῦς ἀρχὴ πάντων) ἀσινεστέρα ἐστι τῆς κακίας τῶν ἀνθρώπων τῷ λόγῳ καὶ νοὶ διοικουμένων. ὁ μὲν γὰρ ἄνθρωπος μετὰ σκέψεως καὶ βουλῆς ἐπιχειρεῖ βλάψαι τινά, τὸ δὲ θηρίον ἀπερισκέπτως πρὸς βλάβην ἐπι|χειρεῖ, καὶ διὰ τοῦτο ἀβλαβέστερόν ἐστι. τὸ συγκρίνειν [*](126ν) οὖν θηριότητα πρὸς κακίαν παραπλήσιόν ἐστιν, εἴ τις συγκρίνει ἄψυχον, ἤτοι ἀδικίαν, πρὸς ἔμψυχον, ἤτοι ἄδικον. ἡ γὰρ σύγκρισις ὁμοίων ὀφείλει εἶναι, ἕξεως πρὸς ἕξιν, καὶ ἑκτοῦ πρὸς ἑκτόν. οὐ γάρ τις νοῦν ἔχων τὴν ἕξιν ἄψυχον οὖσαν συγκρίνοι πρὸς τὸ ἑκτὸν ἔμψυχον ὄν. ἐμψύχου σύγκρισις πρὸς ἔμψυχον ὀφείλει εἶναι καὶ ἀψύχου πρὸς ἄψυχον. ἔστι γὰρ ὡς ὖ ἑκάτερον, ἤτοι ἡ ἀδικία καὶ ὁ ἄδικος, κάκιον ἑκατέρου, ἤτοι ἀλλήλων· ἐπεὶ οὖν ὁ ἄδικος βλαπτικός ἐστι καὶ κακὸς διὰ τὸ μετέχειν τῆς ἀδικίας, πολλῷ μᾶλλόν ἐστι κακιώτερον, ἤτοι φαυλότερον, ἡ ἀδικία. εἰ γὰρ τὸ προσσινάμορα [*](2 Β: σινώμοῤῥα a 26 συμβάλλει R: συμβάλλῃ a 27 συγκρίνει a: συγκρίνῃ B 33 βλάβην Β: βλάβη a 37 ἔμψυχον a: ἔμψυχα Β 38. 39 ὡς ante ἑκάτερον Diels: ὡς post ἀλλήλων Βa Comment. Arist. XX Eustratius in Ethica. 28)

εγγίζον τῷ πυρὶ θερμαίνεται, πολλῷ μᾶλλον ἔσται τὸ πῦρ θερμότερον. [*](126v) ᾗ δὲ πάλιν ἡ ἀδικία πρᾶγμα ἄψυχόν ἐστι, καὶ διὰ τὸ ἄψυχον εἶναι μηδὲ δυνάμενον βλάψαι τινὰ αὐτὸ καθ’ αὑτὸ θεωρούμενον, ὁ δὲ ἄδικος δύνα. τᾶι βλάπτειν, λοιπὸν ἄρα ὁ ἄδικος φαυλότερον τῆς ἀδικίας ἐστίν. ὥστε ἡ ἀδικία ἐστὶ μὲν ὡς φαυλοτέρα, ἔστι δ’ ὡς † φαῦλον οὔκουν. μυριοπλάσιον γὰρ κακόν, καθὸ τὸ μὲν ἄλογόν ἐστι καὶ μὴ δυνάμενον βουλεύεσθαι, τὸ δὲ λογικὸν καὶ βουλευτικόν.

Περὶ δὲ τὰς δι’ ἁφῆς ἡδονὰς καὶ γεύσεως, περὶ ἃς ἡ σω- φροσύνη διωρίσθη καταγίνεσθαι, ἔστι μέν τινας οὕτως ἔχειν πρὸς τὰς ἐπιθυμίας τὰς τοιαύτας, ὥστε καὶ ἡττᾶσθαι ὑπὸ τῶν ἐπιθυμιῶν, ὧν οἱ πολλοὶ κρείττους εἰσὶ καὶ οὐχ ἡττῶνται, οἷον εἴ τις ἐπιθυμεῖ οἶνον πιεῖν, δύντι κρατῆσαι τῆς ἐπιθυμίς ταύτης, κἄν χυδαῖος ἡ, εἰσὶ δέ τινες, οἳ ἡττῶνται καὶ ὑπὸ τῶν ἐπιθυμιῶν, ὧν οἱ πολλοὶ κρείττους εἰσίν, εἰσὶ δέ τινες οἳ κρατοῦσι καὶ τῶν ἰσχυρῶν ἐπιθυμιῶν, ἤτοι τῶν ἀφροδισίων, ὧν ἡττῶνται οἱ πολλοί. ἡττῶνται γὰρ ὑπὸ τῶν ἀφροδισίων μὴ δυ- νάμενοι διακρῖναι, ὅτι ἡ μοιχεία κακόν ἐστιν. ἀπὸ τούτων τῶν τε κρατούντων ὧν οἱ πολλοὶ ἥττους εἰσὶ καὶ τῶν μὴ κρατούντων, ὧν οἱ πολλοὶ οὐχ ἥττους εἰσίν, ὁ μὲν περὶ ἡδονάς, ἤτοι ὁ ἡττώμενος ὑπὸ τῶν ἐπιθυμιῶν, ὧν οἱ πολλοὶ οὐχ ἡττῶνται, ἀκρατής ἐστιν, ὁ δὲ κρατῶν ὧν οἱ πολλοὶ ἡττῶνται, ἐγκρατής· ὁ δὲ περὶ λύπας, ἤτοι ἡττώμενος ὑπὸ τῶν λυπῶν, ὧν οἱ πολλοὶ οὐχ ἡττῶνται, μωκός ἐστι. τὸ οὖν ἀπολέσαι φίλους ἴσως λύπην ἐπάγει τινί· ταύτης δὲ τῆς λύπης καὶ ὁ τυχὼν δύναται κρατῆσαι. ὁ οὖν ἡττώμενος τοιαύτης λύπης μαλακός ἐστιν. οὐχ ὅτι δὲ καὶ ἡ ἀκρασία καὶ ἡ ἐγκράτεια οὐ περὶ λύπας καταγίνεται, διὰ τοῦτο εἶπεν, εἰδὼς ὅτι ὁ μαλακὸς περὶ λύπας καταγίνεται. καταγίνεται γὰρ καὶ ἡ ἀκρασία καὶ ἡ ἐγκράτεια καὶ περὶ λύπας, ἀλλὰ μᾶλλον περὶ ἡδονὰς καταγίνεται. τῆ γὰρ ἀπουσίᾳ τῶν ἡδονῶν οὐ λυπεῖται ὁ ἐγκρατής. ὁμοίως δὲ καὶ ὁ μαλακὸς καὶ περὶ ἡδονὰς καταγίνεται, ἀλλὰ μᾶλλον περὶ λύπας καταγίνεται. τῆς γὰρ ἐπιθυμίας καὶ τῆς τυχούσης ἀπούσης λυπεῖται ὁ μαλακός, οἷον εἰ ἐπιθυμεῖ οἶνον Πράμνιον πιεῖν καὶ τὴν ἐπιθυμίαν οὐ δύναται πληρῶσαι, λυπεῖται σφόδρα ὁ μαλακὸς καὶ τὴν ζωὴν ἀπολέγεται. ταύτης δὲ τῆς λύπης τῆς ἐπιγινομένης ἐκ τοῦ μὴ δύνασθαι πιεῖν οἶνον Πράμνιον οἱ πολλοὶ κρείττους εἰσίν. ὁ δὲ κρατῶν τῆς λύπης, ἧς οἱ πολλοὶ κρείττους οὔκ εἰσι, λέγεται καρτερικός, οἷον εἴ τις περιπεσὼν μεγάλῳ κινδύνῳ φέρει γενναίως καὶ οὐ λυπεῖται, ἀλλὰ τῆς λύπης τῆς ἐκ τοῦ μεγάλως πειράζε- σθαι ἐπιγινομένης αὐτῷ περιγίνεται καὶ κρατεῖ ἧς οἱ πολλοὶ ἡττῶνται. αἱ δὲ ἕξεις τῶν πολλῶν μεταξύ εἰσιν, ἤτοι μεσότητές εἰσιν. ἐπεὶ δ’ ἡ μεσότης ἀρετή ἐστι, διὰ τοῦτο εἶπεν ὅτι εἰ καὶ μεσότης ἐστίν, ἀλλ’ οὖν πρὸς τὸ χεῖρον ῥέπει. μεσότητας γὰρ λέγει τὰς ἕξεις τῶν πολλῶν, ὡς μέσας οὔσας τῶν τε μαλακῶν καὶ καρτερικῶν. οἱ γὰρ πολλοὶ ἡττῶνται μὲν ὑπὸ [*](5 φαυλοτέπα Β: φαυλότερον a 6 βουλεύσασθαι Β: βουλεύεσθαι a 12 πιεῖν scripsi: ποιεῖν Ba 18 ἡδονάς Β: ἡδύ a 32 τοῦ Β: τούτων a 36 αὐτῷ scripsi: αὐ- τοῖς Β: αὐτὸ a περιγίνεται Β: περιγίνονται a κρατεῖ a: κρατοῦσι Β)

τῶν λυπῶν, ὧν ὁ καρτερικὸς κρείττων ἐστί, κρατοῦσι δὲ τῶν λυπῶν, ὧν [*](126v) ὁ μαλακὸς ἡττᾶται, καὶ πάλιν κρατοῦσι τῶν ἡδονῶν οἱ πολλοί, ὧν ὁ ἀκρατὴς ἡττᾶται, ἡττῶνται δὲ τῶν ἡδονῶν, ὧν ὁ ἐγκρατὴς κρείττων ἐστίν. εἰ οὖν οἱ πολλοὶ μεταξύ εἰσι τῶν ἀκρατῶν καὶ ἐγκρατῶν, ἀλλ’ οὖν πρὸς τὰς χείρους ἡδονὰς ῥέπουσιν.

Ἐπεὶ δέ τινες τῶν ἡδονῶν ἀναγκαῖαι μέχρι τινός τὸ γὰρ φαγεῖν ὦ ἄχρι τοὐ πληρῶσι τὴν γαστέρα ἀναγκαῖόν ἐστι, τὸ δὲ ὑπὲρ κόρον καὶ ὑπερ- βολικῶς δι’ ὅλης ἡμέρας ἐσθίειν ἀναγκαῖον οὐκ ἔστιν), αἱ δὲ τῶν ἡδονῶν, οἷον τὸ ἥδεσθαι τιμᾶσθαι πλουτεῖν ἀναγκαῖον οὐκ ἔστι, καὶ ἐν ταῖς ἡδοωαῖς ταῖς ἀναγκαίαις καὶ ταῖς μὴ ἀναγκαίαις οὔτε αἱ ὑπερβολαί εἰσιν ἀναγκαῖαι οὔτε αἱ ἐλλείψεις. τὸ γὰρ μηδ’ ὅλως ἥδεσθαι ψεκτόν ἐστι, τὸ δὲ ὑπερβολικῶς ἥδεσθαι καὶ πίνειν καὶ ἐσθίειν καὶ πλουτεῖν περιττόν ἐστι καὶ οὐκ | ἀναγκαῖον. ὁμοίως δὲ ἔχει καὶ περὶ τὰς ἐπιθυμίας καὶ λύπας· ὁ [*](127r) μὲν διώκων, ἤτοι ἐπιζητῶν, τὰς ὑπερβολὰς τῶν ἡδέων, ἤιοι τὸ ὑπερβολικῶς ἥδεσθαι, ἢ καθ’ ὑπερβολάς, ἤτοι ἢ ζητεῖν τὰς ἰσχυροτάτας καὶ μεγάλας τῶν ἡδονῶν καὶ ἐπιθυμιῶν, ἤτοι τὰ ἀφροδίσια, ἢ κἄν μικραί εἰσιν αἱ ἡδοναί, οἷον τὸ πλουτεῖν, τὸ τιμᾶσθαι αἱρούμενος τὸ ὑπερβάλλειν ἔχειν ἐν ταύταις, ἤτοι τὸ ὑπερβολικῶς ἥδεσθαι ἢ ζητῶν ταύτας τὰς ἡδονὰς διὰ προαίρεσιν, ἤτοι μετὰ προαιρέσεως καὶ οὐκ ἀπροαιρέτως καὶ δι’ αὐτάς, ἤτοι αὐτὰς καθ’ αὑτὰς ἀγαπᾶν τὰς ἡδονὰς τὰς τοιαύτας καὶ μὴ δι’ ἕτερον ἀποβαῖνον, ἀκόλαστόν ἐστιν. εἰ γὰρ ἀγαπᾷ μοιχεύειν διὰ τὸ κερδαίνειν, οὐκ ἀκόλαστος ῥηθῇ οὗτος ἀλλὰ φιλοχρήματος. ὁμοίως καὶ εἰ μοιχεύει γυναῖκα τυράννου τις δι’ ἕτερον ἀποβαῖνον, ἤτοι διὰ σω- τηρίαν τῆς πόλεως, ἵν’ ἰσχύσῃ διὰ τούτου καταβαλεῖν τὸν τύραννον, οὐκ ἀκόλαστος οὗτος ῥηθῇ. ἀνάγκη γὰρ τὸν ἀκόλαστον τὸν μετὰ προαιρέσεως ζητοῦντα τὰς ἡδονὰς μὴ εἶναι μεταμελητικόν, ὥστε εἶναι καὶ ἀνίατον τὸν ἀκόλαστον. ὄπισθεν μὲν ἔλεγεν, ὅτι ὁ ἀκόλαστός ἐστιν εὐιατότερος τοῦ ἀκρα- τοῦς· ἔλεγε δὲ τοῦτο, οὐχ ὅτι καὶ αὐτὸς τοῦτο δοξάζει ἀλλ’ ὡς δόξα ὂν ἑτέρων τινῶν. ἡ δόξα δὲ τοῦ Ἀριστοτέλους ἐστὶ τοῦτο, ὅτι ὁ ἀκρατής ἐστι μᾶλλον εὐιατότερος τοὐ ἀκολάστου, ἅτε καὶ τὸν λόγον ἔχων ἐρρωμένον, ὁ δ’ ἀκόλαστος ἀνίατός ἐστιν. ὁ δ’ ἐλλείπων, ἤτοι ὁ μηδ’ ὅλως θέλων ἥδεσθαι, ἐστὶν ἠλίθιος, ὃς ἀντίκειται τῷ ἀκολάστῳ. ὁμοίως δὲ ἀκόλαστός ἐστι καὶ ὁ φεύγων τὰς λύπας τὰς ἐπιγινομένας αὐτῷ τῇ ἀπουσίᾳ τῆς ἡδονῆς, ἀλλὰ φεύγει αὐτὰς μὴ ἀπροαιρέτως διὰ τὸ ἡττᾶσθαι τῶν ἰσχυρῶν ἐπιθυμιῶν καὶ ἡδονῶν καὶ διὰ τοῦτο μὴ ἐώμενος λυπεῖσθαι, ἀλλὰ διὰ προ- αίρεσιν, ἤτοι μετὰ προαιρέσεως.

Τὦν δὲ μὴ προαιρουμένων, ἤτοι τῶν δ’ ἀπροαιρέτως ἡττωμένῶν ὁ μέν, ἤγουν ὁ ἀκρατής, ἄγεται, ἤτοι ἡττᾶται ὑπὸ τῆς ἡδονῆς καὶ ἕλκεται ὑπ’ αὐτῆς ἀπροαιρέτως, ὁ δέ, ἤτοι ὁ μαλακός, ἄγεται ἀπροαιρέτως ὑπὸ τῆς λύπης τῆς τυχούσης καὶ ἧς οἱ πολλοὶ κρατοῦσι, διὰ τὸ [*](17 αἱρούμενος a: αἱρούμενον Β 18 ζητῶν Β: ζητεῖν a 20 αὐτὰς Β αὑτάς Arist.): αὐτῶν a 24 καταβαλεῖν Β: καταβαλλεῖν a 27 ὄπισθεν] c. 3 p. 1146a 33 28 δόξα a: δόξαν B)

μηδ’ ὅλως αἱρεῖσθαι λυπεῖσθαι ἐν τῷ τὴν ἐπιθυμίαν ἀπεῖναι, ἀλλ’ ἀεὶ θέλειν [*](127r) ἥδεσθαι καὶ τὴν ἐπεισελθοῦσαν αὐτοῖς ἐπιθυμίαν ἐκπληροῦν. ὥστε διαφέρουσιν ἀλλήλων ὅ τε ἀκρατὴς καὶ ἀκόλαστος. ὁ μὲν γὰρ ἀκό- λαστος μετὰ προαιρέσεως ζητεῖ τὴν ἡδονήν, ὁ δ’ ἀκρατὴς ἀπροαιρέτως. παντὶ δὲ δοκεῖ χείρων εἶναι ὁ ἀκόλαστος, ὃς καὶ μὴ ἐπιθυμῶν ἢ ἠρέμα, ἤτοι ἢ καὶ μικρῶς ἐπιθυμῶν, πράττει τὰ αἰσχρὰ καὶ τοῖς ἀφρο- δισίοις ἀεὶ προσκυλίεται παρὸ ὁ ἀκρατής, ὃς σφόδρα ἐπιθυμῶν ἡττᾶται τῆς ἡδονῆς καὶ χείρων ἐστίν, ὃς καὶ μὴ ὀργιζόμενος τύπτει τινά, παρὸ εἰ τύπτει ὀργιζόμενος. εἰ γάρ τις καὶ μὴ ὀργιζόμενος τύπτει, ἐν τῷ πάθει ὤν, ἤτοι εἰ ὀργισθείη, τί ἄν ποιήσῃ; εἰ οὖν καὶ μὴ ἐπιθυμῶν ὁ ἀκόλαστος μοιχεύει, εἰ ὑπὸ σφοδρᾶς ἡδονῆς κολάζεται, τί ἄν ποιήσῃ; τῶν δὲ λεχθέντων τὸ μὲν μαλακίας εἶδός ἐστιν ἤτοι μαλακός ἐστιν ὁ ἡττώμενος ὑπὸ τῶν λυπῶν, ὧν οἱ πολλοὶ οὐχ ἡττῶνται, ὁ δέ, ὁ ἡττώμενος ὑπὸ τῶν ἡδονῶν, ὧν οἱ πολλοὶ ἡττῶνται, ἀκρατής ἐστι. τὸ γὰρ καρτερεῖν ἐστιν ἐν τῷ ἀντέχειν, ἤτοι ἐν τῷ μὴ ἐνδιδόναι, ἤτοι μὴ ἡττᾶσθαι ὑπὸ τῶν σφοδρῶν λυπῶν, ὧν οἱ πολλοὶ ἡττῶνται. ἡ δ᾿ ἐγκράτειά ἐστιν ἐν τῷ κρατεῖν τῶν ἡδονῶν, ὧν οἱ πολλοὶ ἡττῶνται. ἕτερον δέ ἐστι τὸ ἀντέχειν καὶ κρατεῖν. ὁ γὰρ ἀντέχων καὶ μὴ ἐνδιδοὺς οὐκ ἤδη καὶ κρατεῖ, κρεῖττον δὲ τοῦ ἀντέχειν τὸ κρατεῖν, ὥστε καὶ ἡ ἐγκράτεια αἱρετωτέρα ἐστὶ τῆς καρτερίας καὶ μᾶλλον ἀγαθόν ἐστιν. ὁ δ’ ἐλλείπων, ἤτοι ὁ ἡττώμενος ὑπὸ τῶν λυπῶν, πρὸς ἃς οἱ πολλοὶ διϊσχυρίζονται καὶ ἀντιτείνουσι καὶ δύνανται κρατεῖν αὐτῶν, μαλακός ἐστιν. ἡ τρυφὴ μαλακία ἐστιν. ὃς ἕλκει, ἤτοι σύρει, τὸ ἱμάτιον αὑτοῦ κάτω ἐν τῇ γῇ καὶ ὀκνεῖ ἀνασῦραι αὐτό, ἵνα μὴ πονήσῃ, ἤτοι <ἤτοι ἐνεργήσῃ> καὶ προξενίσῃ αὑτῷ τὴν λύπην τὴν γινομένη αὐτῷ ἀπὸ τοῦ αἴρειν, ἤτοι τοῦ σύρειν, καὶ μιμούμενος τὸν κάμνοντα, ἤτοι τὸν νοσοῦντα, ὃς οὐ δύναται ἀνασῦραι τὸ αὑτοῦ ἱμάτιον, ἀλλ’ ἀδυνατεῖ καὶ τὴν χεῖρα κινῆσαι, καὶ ἀθλίῳ, ἤτοι νοσοῦντι, ὅμοιος ὤν, οὐκ οἴεται ἄθλιος εἶναι, ἤτοι νοσῶν. οὐδὲ γὰρ ἄν τις ἡττᾶται ὑπὸ ἰσχυρῶν καὶ μεγάλων ἡδονῶν, θαυμαστός ἐστιν οὐδ’ ἀκρατὴς λέγεται ἀλλὰ συγγνωμονικός, οὐδ’ ἂν ἡττᾶται ὑπὸ λυπῶν μεγάλων θαυμαστός ἐστιν οὐδὲ μαλακὸς λέγεται ἀλλὰ συγγνωμονικός ἐστιν, εἰ ἀντιτείνων πρὸς τὰς μεγάλας λύπας ὕστερον ἡττηθῇ ὑπ’ αὐτῶν. |

Ὁ Θεοδέκτης τραγικὸς ἦν, καὶ παράγει τὴν χεῖρα δεδηγμένον τὸν [*](I27v) Φιλοκτήτην ὑπὸ ὄφεως, καὶ μέχρι μὲν πολλοῦ ἀντέτεινε πρὸς τὰς λύπας καὶ τοὺς πόνους, ὕστερον δὲ ἡττήθη καὶ ἐβόα ‘κόψατε τὴν ἐμὴν χεῖρα’. οὗτος οὖν οὐ ῥηθήσεται μαλακός, διότι ἡττήθη ὑπὸ τῶν λυπῶν μεγάλαι [*](1. 2 θέλειν Β: θέλει a 5 χείρων Aristoteles: χεῖρον Ba 7 προσκυλίεται Β: προκωλύεται a 8 καὶ μὴ Ba et Arist. codd. Kb Nb: καὶ εἰ μὴ Arist. vulg. 8. 9 παρὸ εἰ Β: ἡ καὶ παρὸ τίς a 10 ὀργισθείη a: ὀργισθῇ Β 13 ὁ alterum Β: om. a 14 καρτερεῖν a et Aristoteles: κρατοῦν Β 15 ἐστιν] ᾖ a: ἦν Β 17 ἀντέχειν scripsi: ἀντέχον Ba 20 ἀγα- θὸν Β: ἀγαθὴ a 24 ἤτοι ἐνεργήσῃ a: om. Β 25 τοῦ σύρειν Β: ἀπὸ τοῦ σύρειν a 27 νοσοῦντι Β: τῷ νοσοῦντι a 28 ἄν τις Β: εἴ τις a 33 θεόδεκτος Ba δεδη- γμένον Β: δεδηγμένην a 35 cf. Nauck FTG p. 803 2 36 ῥηθήσεται a: ῥηθῆ Β)

γὰρ ἦσαν αὗται), ἀλλὰ συγγνωμονικός ἐστι. καὶ ὁ Καρκῖνος τραγικὸς ἦν, [*](127v) ὁ δὲ Κερκύων εἶχε θυγατέρα τὴν Ἀλόπην. μαθὼν δὲ ὅτι ἐμοιχεύθη ἡ αὐτοῦ θυγάτηρ Ἀλόπη ἠρώτησεν αὐτήν, τίς ἦν ὁ μοιχεύσας, λέγων εἴ μοι τοῦτον εἴποις, οὐδ’ ὅλως ἂν λυπηθῇς. εἶτα εἰπούσης τῆς Ἀλόπης τὸν αὐτὴν μοιχεύσαντα, οὐκέτι ὁ Κερκύων ὑπὸ τῆς λύπης ἔφερε ζῆν, ἀλλὰ καὶ τὸ ζῆν ἀπελέγετο. οἷον καὶ ὁ Κερκύων, ὁ ὑπὸ τοῦ Καρκίνου παρα- γόμενος, ἡττηθεὶς ὑπὸ τῶν λυπῶν οὐ μαλακὸς ῥηθῇ. ὥσπερ καὶ ὁ πει- ρώμενος κατέχειν τὸν γέλωτα, εἶτα ἀθρόον ἐκκαγχάζει, οὕτως καὶ ὁ Κερκύων μέχρι μὲν πολλοῦ πρὸς τὴν λύπην ἀντέτεινεν, εἶτα ἡττήθη. καὶ ὁ Ξενόφαντος ἐπειρᾶτο κατέχειν τὸν γέλωτα, ἀθρόον δ’ ἐκάγχασεν. ἢ πρὸς τὸ ἄνω ἀποδοτέον, ὅτι καὶ ὁ Ξενόφαντος ὑπὸ ὄφεως δηχθεὶς τὴν ζωὴν ἐμίσει καὶ τὴν λύπην οὐκ ἔφερεν, ἢ τὸν γεγῶτα πειρώμενος κατέχειν ἀθρόον ἐκάγχασεν. ἁλλ’ εἴ τις πρὸς ἃς λύπας οἱ πολλοὶ δύνανται ἀντεχειν, υπο τούτων ἥτταται καὶ μὴ δύναται ἀντέχειν, ἢ διὰ φύσιν γένους, ἤτοι διὰ γυναικείαν ἀσθένειαν, ἢ διὰ φύσιν γένους, ἤτοι εἰ μὴ πολλάκις ᾖ ἐκ γενετῆς συντεθραμμένος ταῖς ἡδοναῖς, οἷον οἱ βασιλεῖς τῶν Περσῶν ἔχουσι τὴν μαλακίαν καὶ μαλακοί εἰσι διὰ τὸ γένος. βάρβαροι γὰρ ὄντες ἀεὶ πρὸς ἡδονὰς ἐγκυλίονται καὶ οὐ ταῖς λύπαις εἰθισμένοι εἰσί, καὶ διὰ τοῦτο, εἰ μικρὰ λύπη ἐπιπέσῃ αὐτοῖς, ἡττῶνται ὑπ’ αὐτῆς. ὁ οὗν ἡττώμενος ὑπὸ τῶν οὐδαμινῶν λυπῶν μὴ διὰ φύσιν τοῦ γένους ἢ διὰ νόσον, μαλακός ἐστιν. εἶτα ἑρμηνεύει τὸ δι’ ἁ φύσιν τοῦ γένους, ὡς τὸ θῆλυ, ἀσθενὲς ὂν διὰ τὴν φύσιν, πρὸς τ’ ἄρρεν διέστηκε. παιδιώδης δὲ λέγεται ὁ παιδιαῖς χαίρων, ἤτοι ὁ παίζειν ἀεὶ θέλων. ἡ γὰρ παιδιὰ ἄνεσίς ἐστιν, ἡ δ’ ἄνεσις ἀνάπαυσις, ὁ δὲ μαλακὸς ἀναπαύσει χαίρει καὶ ἡδονῇ ἀλλ’ οὐ λυπεῖται, παιδιώδης δέ ἐστιν, ὃς ὑπερβάλλει πρὸς ταύτας, ἤτοι ὑπερβαλλόντως χρᾶται τῇ ἀναπαύσει· λοιπὸν ἄρα ὁ παιδιώδης μαλακός ἐστιν. ἐπιδιαιρεῖ δὲ τὴν ἀκρασίαν εἰς τὴν προπέτειαν καὶ εἰς τὴν ἀσθένειαν. καὶ οἱ μέν, ἤτοι οἱ ἀσθενεῖς βουλεύονται μὲν ὡς κακόν ἐστι τὸ μοιχεύειν, οὐκ ἐμμένουσι δὲ οἷς ἐβουλεύσαντο ἀλλὰ μοιχεύουσιν ἡδὺ δοκεῖ οὖν αὐτὸ διὰ τὸ πάθος, ἤτοι ἡττωμένῳ ὑπὸ τοῦ πάθους, ἤτοι ὑπὸ τῆς ἐπιθυμίας, καὶ λέγονται οὗτοι ἀκρατεῖς), οἱ δέ, ἤτοι οἱ προπετεῖς, οὐ βουλεύονται, εἰ τόδε ἀγαθόν ἐστιν ἢ κακὸν ἀλλ’ εὐθὺς ἡττῶνται ὑπὸ τοῦ πάθους, ἤτοι τῆς ἐπιθυμίας, καὶ λέγονται οὗτοι ἀκρατεῖς προπετεῖς. τινὲς εὐθὺς τῷ προσψαυσθῆναι γαργαλίζονται, εἰ δὲ ποιήσουσι τρῖψιν εἰς τὸ μέρος τοῦ σώματος πρῶτον, ἔνθα γαργαλίζονται, εἶτα γαργαλίσει τις αὐτό, ἔνθα τὴν τρῖψιν ἐποίησαν, οὐ γαργαλίζονται. νῦν μέλλει † δοῦναι, ἤτοι, οὐ πᾶς ὁ προβουλευσάμενος ἡττᾶται. τινὲς γὰρ προαισθανόμενοι, ἤτοι προβουλευσάμενοι καὶ ἰδόντες ὅτι τόδε κακόν, οὐχ ἡττῶνται ὑπὸ τοῦ [*](1 Καρκῖνος] cf. Nauck FTG p. 797 2 2 ἀλόπην corr. ex ἁλωτὴν Β 4 λυπηθῇς Paris. 1854: λυπηθῶ Ka 8 ἐκκαγχάζει scripsi: ἐγκαγχάζει Ba 14 ἢ a: corr. ex μὴ Β 18 οὐ ante ταῖς Β: om. a, post λύπαις poiiens οὐκ 23 παίζειν] παίζων Ba 21) ἡδὺ a: ἡδονὴ Β 30 ἡττωμένῳ Β: ἡττώμενοι a 31 τῷ Dials: τοῦ Ba 36 ἀποδοῦναι ὅτι οὐ πᾶς Dipls 37 προαισθανόμενοι Ba et Arist. K b Mb: προαισθόμενοι Arist. vulg.) πάθους, κἄν τε ἡδὺ ᾖ κἄν τε λυπηρόν. ὥσπερ καὶ οἱ προγαργαλίσθέντες, [*](127r) ἤτοι οἱ τρῖψιν πρῶτον ποιήσαντες, οὐ γαργαλίζοντι. μαλιστα δὲ οἱ ὀξεῖς καὶ μελαγχολικοὶ ἀκρατεῖς εἰσι κατὰ τὴν προπετῆ ἀκρασίαν, ἤτοι ἀκρατεῖς προπετεῖς. οἱ μὲν γάρ, ἤτοι οἱ ὀξεῖς διὰ τὸ ταχὺ τῆς φύσεως, οἱ δὲ διὰ τὸ σφοδρὸν τοῦ πάθους, ἤτοι τῆς μελαγχολίας, οὐκ ἀναμένουσι τὸν λόγον, ἤτοι βουλεύσασθαι καὶ παρου- σιάσαι τὸν λόγον καὶ κρῖναι διὰ τὸ ἀκολουθεῖν τῇ φαντασίᾳ. ἡνίκα γὰρ ἴσχωσί τι ἡδύ, εὐθὺς ῥέπουσι πρὸς τοῦτο καὶ ἡττῶνται ὑπ’ αὐτοῦ. πᾶς δὲ ὁ ἀκόλαστος οὐκ ἔστι μεταμελητικός. διὸ οὐχ οὕτως ἔχει, ὥσπερ ἠπορήσαμεν πρῶτον, ὅτι εὐιατότερος ἦν ὁ ἀκόλαστος πρὸ ὁ ἀκρατής, [*](128r) ἀλλ’ ὁ μέν, ἤτοι ὁ ἀκόλαστος, ἀνίατός ἐστιν, ὁ δέ, ἤτοι ὁ ἀκρατὴς ἰατός. ἔοικε δὲ ἡ μὲν μοχθηρία, ἤτοι ἡ ἀκολασία, ἀπὸ τῶν #003E; τῷ ὑδέρῳ καὶ τῇ φθίσει, καὶ ὥσπερ εἰ νοσεῖ τις ὕδερον ἢ φθίσιν, οὐ σήμερον μὲν ἔχει τὸν ὕδερον καὶ τὴν φθίσιν, αὔριον δ’ οὔ, ἀλλὰ συνεχῶς εἰσιν, ἤτοι ἀδιαλείπτως, καὶ ἀεὶ τῷ νοσοῦντι ὑπάρχει τάδε τὰ νοσήματα, οὕτω καὶ ἡ ἀκολασία συνεχής, ἤτοι ἀδιάλειπτος καὶ ἀεὶ τῷ ἀκολάστῳ προσυπάρχει. διεφθαρμένον γὰρ ἀεὶ τὸν λόγον ἔχει, καὶ ἀεὶ τὸ ἀγαθὸν κακὸν αὐτῷ δοκεῖ. ἡ δὲ ἀκρασία ἔοικεν ἀπὸ τῶν νοσημάτων τοῖς ἐπιληπτικοῖς νοσήμασιν· ὡς γὰρ ἡ ἐπίληψις οὐ συνεχής, ἤτοι οὐ διηνεκὴς καὶ ἀδιάλειπτος ὑπάρχει τῷ ἔχοντι ταύτην, ἀλλὰ ἢ κατὰ δύο ἡμέρας αὐτῷ ἡ ἐπίληψις ἔρχεται ἢ τρὶς τῆς ἡμέρας καὶ οὐχὶ ἀεί, οὕτω καὶ ἥδε ἡ πονηρία, ἤτοι ἡ ἀκρασία, οὐ συνεχής ἐστιν, ἤτοι οὐκ ἀεὶ ὑπάρχει τῷ ἀκρατεῖ. οὐ γὰρ ἀεὶ τῷ πάθει ἐγκυλίεται ἀλλὰ μέχρι οὗ ὑπὸ τῆς ἐπιθυμίας κρατεῖται. καὶ ὅλως ἡ ἀκρασία ἕτερόν ἐστι τῆς κακίας, ἤτοι τῆς ἀκολασίας. καὶ ἡ μὲν κακία, ἤτοι ἡ ἀκολασία, λανθάνει ἑαυτήν· οὐ γινώσκει γὰρ ὅτι τὸ μοιχεύειν κακόν ἐστιν <ἀλλ᾿ ὡς ἀγαθὸν αὐτὸ οἴεται, ἡ δὲ ἀκρασία οὐ θάνει, ἤτοι οὐκ ἀγνοεῖ, ὅτι τὸ μοιχεύειν κακόν ἐστιν.> εἰπὼν ὅτι τῶν ἀκρατῶν οἱ μέν εἰσι προπετεῖς, οἱ δὲ ἀσθενεῖς, δείκνυσιν ὅτι οἱ ἐκστατικοί, ἤιοι οἱ ἀκρατεῖς προπετεῖς, κρείττους εἰσὶν ἧπερ οἱ ἀκρατεῖς ἀσθενεῖς, οἳ τὸν λόγον μὲν ἔχουσι καὶ βουλεύονται, οὐκ ἐμ- μένουσι δ’ οἷς ἐβουλεύσαντο. φαίνονται γὰρ οἱ ἀσθενεῖς ἀκρατεῖς ὅτι ἐπεὶ ἄδειαν ἔχει. ὥστε καὶ προβουλεύεσυαι] ὑπὸ ἀσθενῶν ἡδονῶν πολε- μοῦνται, καὶ διὰ τοῦτο ἄδειαν ἔχει,] ὥστε καὶ προβουλεύεσθαι, οἱ δὲ προπετεῖς ἀκρατεῖς φαίνονται, ὅτι ὑπὸ ἰσχυρῶν καὶ μεγάλων ἡδονῶν πολεμοῦνται, καὶ διὰ τοῦτο οὐδ’ ἄδειαν ἔχουσιν,], ὥστε μὴ προβουλεύεσθαι, ἀλλ’ εὐθὺς ὑπὸ τῆς σφοδρότητος τῆς ἡδονῆς περιέλκονται, ὥστε χείρους οἱ ἀσθενεῖς ἀκρατεῖς τῶν προπετῶν ἀκρατῶν, εἴπερ καὶ ὑπ’ ἀσθενῶν [*](1. 2 προγαργαλισθέντες Β et Arist. Lb Μb: προγαργαλίσαντες a et Arist. vulg. 12 ἔοικε δὲ B: ἔοικε γὰρ a νοσημάτων a: om. Β 14 τὸν Β: τὸ a 15 ὑπάρχει Β: προσυπάρχει a 20 post αὐτῷ add. ὡς οἱ δαιμονιάριοι a: om. Β 26 ἀλλ’ ὡς—κακὸν ᾖ (27) a: om. Β 29 προπετεῖς Β: προπετῶν a ἥπερ] εἴπερ Ba 31 ὅτι post γὰρ Ba: ego transposui post ἀκρατεῖς 32 ἐπεὶ—προβουλεύεσθαι Ba: ego seclusi 33 καὶ—ἔχει Ba: seclusi 35 καὶ—ἔχουσιν Ba: seclusi μὴ scripsi: καὶ Ba 37 ὐπ’ Β: ὑπὸ τῶν a) ἡδονῶν πολεμούμενοι καὶ βουλευόμενοι ἡττῶνται. τοῖς γὰρ προπετέσι [*](128r) συγγνώμη μᾶλλόν ἐστι διὰ τὸ <ὑπὸ> ἰσχυρῶν παθῶν πολεμεῖσθαι. οἱ ἀσθενεῖς ἀκρατεῖς ὑπὸ ἐλάττονος πάθους ἡττῶνται καὶ οὐκ ἀπροβού- λευτοι ἡττῶνται ὡς καὶ ἕτεροι ἤτοι οἱ προπετεῖς ἀκρατεῖς, ἀλλὰ πολλὰ βουλευσάμενοι· οἱ δὲ προπετεῖς οὐ δύνανται προβουλεύσασθαι· ὁ γὰρ ἀσθενὴς νῆς ἀκρατής, ἐπεὶ ὑπὸ ἐλαττόνων καὶ ἀνισχύρων ἡδονῶν ἡττᾶται, ὅμοιός ἐστι τοῖς μεθύουσιν συντόμως ὑπὸ ὀλίγου οἴνου, πρὸ ὡς οἱ πολλοί. οἱ γὰρ πολλοὶ πολὺν οἶνον πιόντες μεθύουσιν. ὅτι μὲν ἡ ἀκρασία κακία, ἤτοι ἀκολασία ἐστί, φανερόν, ἀλλ’ οὐ πάντῃ ἡ ἀκρασία ταὐτὸν καὶ ἴση ἐστι τῇ ἀκολασία, ἀλλὰ πῇ, καθὸ ἡττῶνται ὑπὸ τῶν ἡδονῶν καὶ περὶ τὰ αὐτὰ ὑποκείμενα, ἤτοι τὰ ἀφροδίσια καταγίνονται, ἀλλὰ διαφέρουσι. τὸ μὲν γάρ, ἤτοι ἡ ἀκρασία, παρὰ προαίρεσίν ἐστιν οὐ προαιρεῖται γάρ), τὸ δέ, ἤτοι ἡ ἀκολασία, κτὰ προαίρεσιν, ἤτοι προαιρεῖται. οὐ μὴν ἡ ἀκρα- σία ἑτέρα ἐστὶ τῆς ἀκολασίας, ἀλλ’ ὁμοία τῇ ἀκολασίᾳ κατὰ τὰς πράξεις. ἄμφω γὰρ ταῖς ἡδοναῖς ἐγκυλίονται. ὁ Δημόδοκος Μιλήσιος Λέριος ἦν τὸ γένος· πολλὰ δ’ ἀποσκώπτων τοὺς Μιλησίους ἔλεγεν, ὅτι οἱ Μιλήσιοι ἀσύ- νετοι μὲν οὔκ εἰσι, δρῶσι δὲ τὰ τῶν ἀσυνέτων, καὶ οἱ ἀκρατεῖς ἄδικοι μὲν οὔκ εἰσιν, ἤτοι ἀκόλαστοι, ἀδικοῦσι δέ, ἤτοι βλάπτουσι καὶ δρῶσι τὰ τῶν ἀκολάστων. Ἑπεὶ δὲ ὁ μέν, ἤτοι ὁ ἀκρατής, διώκει, ἤτοι ἐπιζητεῖ τὰς σωματικὰς ἡδονὰς ὑπερβολικῶς καὶ παρὰ τὸν ὀρθὸν λόγον μὴ διὰ τὸ πέπεισθι, ἤτοι οὐ πειθόμενος ὅτι καλόν ἐστι τὸ μοιχεύειν οὐδὲ προαι- ρούμενος ἀλλ’ ἀπροαιρέτως, ὁ δέ, ἤτοι ὁ ἀκόλαστος, πέπεισται, ἤτοι προαιρεῖται μοιχεύειν ἀεί, καὶ οἴεται καλὸν εἶναι τὸ μοιχεύειν, διὰ τὸ εἶναι τοιοῦτος διεφθαρμένος κατὰ τὸν λόγον καὶ ἀεὶ ζητῶν τὰς σωματικὰς ἡδο- νάς, ἐκεῖνος μὲν ὁ ἀκρατής, ἐπεὶ ἀπροαιρέτως μοιχεύει μεταπειστὸς, ἤτοι ἰατός, οὗτος | δ’ ἀκόλαστος, ἐπεὶ προαιρούμενος ζητεῖ τὰς ἡδονάς, [*](128v) οὔ, ἤτοι ἀνίατός ἐστιν. ἡ γὰρ ἀρετὴ καὶ ἡ μοχθηρία, ἤτοι ἡ κακία, ἡ μέν, ἤτοι ἡ κακία, φθείρει τὴν ἀρχὴν τὴν τελικήν. εἰ γὰρ ἔστι τις ἀκόλαστος, οὐ δύναται ὑποθεῖναι τέλος ἀγαθόν, ἤτοι ὅτι δεῖ τῶν ἡδονῶν ἀπ·έχεσθαι, ἀλλὰ διεφθαρμένος ὢν καὶ τέλος διεφθαρμένον ὑποτίθησιν, ὅτι καλόν ἐστι τῆς ἡδονῆς ἔχεσθαι. ἡ δέ, ἤτοι ἡ ἀρετή, σώζει καὶ συντηρεῖ καὶ τὸ τέλος ἀγαθόν. εἰ γὰρ ἔστι τις σώφρων, ὑποτίθησι καὶ τέλος ἀγαθόν. ἐν ταῖς πράξεσιν ἀρχή ἐστι τὸ οὗ ἕνεκα, ἤτοι τὸ τέλος. ὥσπερ ἐν τοῖς μαθηματικοῖς ἀρχί εἰσιν. αἱ γὰρ θέσεις, οἷον ὅτι σημεῖόν ἐστι, οὗ μέρος οὐδέν, ἢ γραμμή ἐστι μῆκος ἀπλατές. οὐκ ἔστι δὲ ἐκεῖ ἐπὶ τῶν μαθηματικῶν λόγος, ἤτοι συλλογισμὸς τῶν ἀρχῶν καὶ ἀπόδειξις ἀλλ’ ἀναποδείκτως ἀξιοῖ τὸν αὐτοῦ μαθητὴν ταύτην δέξασθαι. οὕτω καὶ ἐν· [*](2 ὑπὸ ἰσχυρῶν a: ἰσχυρῶν Β 8 πολὺν Β: πολλὴν a πιόντες Β: πίνον- τες a 10 ἡττῶνται Β: ἡττῶναι a 15 Λέριος] χαίριος Β: λάρος a 26 μετάπειστος Β et Arist. codd. pr. kb Nb: εὐμετάπειστος a et Arist. vulg. 29 ἡ μὶν ἤτοι ἡ κακία Β: om. a 32 τῆς Β: τὸ a 35 ante ἀρχί add. ὑποθέσεις a: om. Β) ταῦθα ἐπὶ τῶν πράξεων οὐκ ἔστιν ἀποδείξει γνῶναι τὸ τέλειον ἀλλ’ ἡ [*](128v) ἀρετή, ἤτοι ἡ φυσικὴ ἢ ἡ ἐθιστή, ἤτοι ἡ ἠθικὴ ὀρθοδοξεῖ, ἤτοι 10 ὀρθῶς ἐφευρίσκει τὴν ἀρχήν, ἤτοι τὸ τέλος καὶ οὐ πλανᾶται. εἰ γὰρ φύσει βλέπει τις πρὸς τὸ σωφρονεῖν, ὑποτίθησι καὶ τὸ τέλος ἀγαθόν. εἰ σώφρων μέν ἐστι τοιοῦτος, ἤτοι ὁ ἠδόμενος> οἷς δεῖ καὶ ὅτε δεῖ. λαστος δὲ ὁ ἐναντίος αὐτῷ, ἤτοι ὁ ἀντικείμενος. ἔστι δέ τις οἷον ὁ ἀκρατὴς ἐκστατικός, ἤτοι ἡττώμενος διὰ πάθος, ἤτοι ὑπὸ τοῦ πάθους παρὰ τὸν ὀρθὸν λόγον. ὅντινα τὸν ἀκρατῆ κρατεῖ, ἤτοι νικᾷ, τὸ πάθος, ἤτοι ἡ ἐπιθυμία, ὡς μὴ πράττειν κατὰ τὸν ὀρθὸν λόγον· οὐ κρατεῖ δὲ αὐτὸν ἡ ἐπιθυμία οὕτως ὥστε καὶ εἶναι τοιοῦτον, ἤτοι πε- πεισμένον, ἤτοι προαιρούμενον καὶ διώκειν τὰς σωματικὰς ἡδονὰς ἀνέδην ἀλλ’ ἀπροαιρέτως. ὁ οὖν ἀκρατὴς οὐ φαῦλος, ἤτοι οὐ κακός ἐστιν ἁπλῶς, ἐπεὶ τὸν λόγον ἔχει ἐρρωμένον, ἀλλὰ πῇ ἐστι φαῦλος, καθὸ ἡττᾶται. ὁ δὲ κακὸς οὐκ ἔχει τὸν λόγον ἐρρωμένον. ἐπὶ τοῦ ἀκρατοῦς γὰρ σώζεται τὸ βέλτιστον, ἤτοι ἡ ἀρχή, ἤτοι τὸ τῇς ψυχῆς βέλτιστον, ἤτοι ὁ λόγος, ὁ νοῦς. ὁ γὰρ ἀκρατὴς ἐρρωμένον ἔχει τὸν λόγον, ὁ ἄλλος δέ, ἤτοι ὁ ἐγκρατής, ὃς ἐμμένει, τῷ ὀρθῷ δηλονότι λόγῳ, καὶ οὐκ ἐξίσταται, ἤτοι οὐχ ἡττᾶται ὑπὸ τῆς ἐπιθυμίας, ἐναντίος ἐστὶ τῷ ἀκρατεῖ. φανερὸν οὖν ὅτι <ἠ μέν, ἤτοι ἡ> ἐγκράτεια, ἕξις σπουδαία, ἤτοι ἀγαθή ἐστιν, ἤτοι ἡ ἀκρασία, φαύλη ἐστὶν ἕξις.

Ἐπειδήπερ ὄπισθεν εἶπεν, ὅτι τινὲς δοξάζουσιν, ὅτι ἐγκρατής ἐστιν ὁ ἐμμένων τῇ δόξῃ καὶ ἀκρατὴς ὁ ἐκσιατικὸς τῆς δόξης, νῦν ἀπορεῖ, πότερον ἐγκρατής ἐστιν ὁ ἐμμένων ὁποιῳοῦν λόγῳ, ἤτοι ὁποιᾳοῦν δόξῃ ἐμμένων ἤτοι καὶ ἀγαθῇ καὶ κακῇ, ἢ ὁ μήτε τῇ κακῇ μήτε τῇ ὀρθῇ, ἤτοι τῇ ἀγαθῇ δόξῃ. καὶ ἀρά γε ἀκρατής ἐστιν ὁ μὴ ἐμμένων ὁποιᾳοῦν προαιρέσει, ἤτοι μήτε τῇ ἀγαθῇ δόξῃ μήτε τῇ κακῇ, ἢ ἀκρατής ἐστιν ὁ μὴ ἐμμένων τῷ ψευδεῖ λόγῳ, ἤτοι τῇ φαύλῃ δόξῃ, καὶ τῇ προαιρέσει τῇ μὴ ὀρθῇ, ἤτοι τῇ φαύλῃ; λύσις· ἢ κατὰ συμβεβηκὸς καὶ οὐ κυρίως ῥη- θήσεται ἐγκρατὴς ὁ μὴ ἐμμένων ὁποιᾳοὐν δόξῃ, καὶ τῇ ἀγαθῇ καὶ τῇ 30 κακῇ, καὶ κατὰ συμβεβηκὸς ῥηθήσεται ἀκρατὴς ὁ μὴ ἐμμένων ὁποιαοῦν δόξῃ, μήτε τῇ ἀγαθῇ δόξῃ μήτε τῇ φαύλῃ. καθ’ αὑτὸ δέ, ἤτοι κυρίως δέ, ἐγκρατής ἐστιν ὁ μὴ ἐμμένων τῷ ἀληθεῖ λόγῳ, ἤτοι τῇ ἀγαθῇ δόξῃ. ὁ μέν, ἤτοι ὁ κυρίως‘ ἐγκρατὴς ἐμμένει τῇ ἀληθεῖ, ἤτοι τῇ ἀγα- θῇ, δόξῃ. εἰ γάρ τις ᾖ φιλόγλυκυς, ἢ διώκει, ἤτοι ζητεῖ καὶ ἀγαπᾷ τοδί, ἤτοι τὸν γλυκὺν οἶνον, διὰ τοδί, ἤτοι διὰ τὸ γλυκύ, καθ’ αὑτὸ μὲν καὶ κυρίως καὶ πρώτως διώκει, ἤτοι ζητεῖ τοῦτο, ἤτοι τὸ γλυκύ. κατὰ συμβεβηκὸς δὲ αἱρεῖται καὶ τὸ πρότερον, ἤτοι τὸν οἶνον. διότι γὰρ [*](1 ἐπὶ Β: om. a 3 τέλος Β: τέλειον a εἰ γὰρ—ἡδόμενος (5) a: om. B 10 ἤτοι prius Β bis 15 τὸ τῆς ψυχῆς Β: τὸ τέλος. ἤτοι, τὸ a 17 τῶ ὀρθῶ δηλονότι λόγω B: ὃ δοκεῖ τῷ λόγῳ a 18 ἐναντίος B: ἐναντίως a οὖν B: μέν a 19 ἡ μὲν, ἤτοι ἡ a: lacuna 10 fere litterarum B 21 ἐπειδήπερ a: ἐπεὶ ὡς B (: ἐπεὶ εἴπερ ὡς Vat. 1621) ὄπισθεν] c. 2 p. 1145b 10 23 πότερον Β: ὅτι πότερον a ὁποιῳοῦν Β et Aristoteles: ὁποσῳοῦν a 24 μήτε τῆ κακὴ μήτε B: ἐμμένων a)

τῷ οἴνῳ συμβέβηκε γλυκὺ εἶναι, διὰ τοῦτο τὸν οἶνον ἀγαπᾶ. οὕτω καὶ ὁ ἐγκρατὴς κυρίως τῇ ἀγαθῇ δόξῃ ἐμμένει. εἰ δέ που φαύλην δόξαν ἔχων ἐμμένει ταύτῃ, οὐχ ὡς φαύλῃ ἐμμένει ταύτῃ. ἀλλ’ ὡς ἀγαθῇ· οἴεται γὰρ τὴν φαύλην δόξαν ἀγαθὴν εἶναι, ὥστε κυρίως τῇ ἀγαθῇ δόξῃ ἐμμένει. ἐπεὶ δὲ πολλάκις συμβέβηκε ταύτην φαύλην εἶναι, κατὰ συμβε- βηκὸς ἐμμένει καὶ τῇ φαύλῃ, καὶ πάλιν ἀκρατής ἐστι κυρίως ὁ μὴ ἐμμένων τῇ ἀγαθῇ δόξῃ. εἰ δέ που πολλάκις φαύλην δόξαν ἔχων οὐκ ἐμμένει αὐ- τῇ, οὐχ ὡς φαύλῃ οὐκ ἐμμένει αὐτῇ ἀλλ’ ὡς ἀγαθῇ. οἴεται γὰρ αὐτὴν ἀγαθὴν εἶναι, ὥστε κυρίως καὶ ὁ ἀκρατὴς οὐκ ἐμμένει τῇ ἀγαθῇ δόξῃ. εἰ δέ που πάλιν συμβέβηκεν αὐτῇ φαύλῃ εἶναι, κατὰ συμβεβηκὸς οὐκ ἐμμένει αὐτῇ. κυρίως δὲ ὁ ἐγκρατὴς καὶ τῇ φαύλῃ δόξῃ οὐχ ὡς φαύλῃ ἐμμένει ἀλλ’ ὡς ἀγαθῇ. |

Εἶτα ἑρμηνεύει τί ἐστι τὸ καθ’ αὑτό. τὸ δὲ καθ’ αὑτό ἐστι τὸ [*](129r) ἁπλῶς, ἤτοι τὸ κυρίως. ὥστε ὁποιᾳοῦν δόξῃ ἐμμένων, καὶ τῇ ἀγαθῇ καὶ τῇ φαύλῃ, ὥς, ἤτοι κατὰ συμβεβηκός ἐστιν ὁ ἐγκρατής. ὁμοίως δὲ καὶ ὁ μὴ ἐμμένων. ὁποιᾳοῦν δόξῃ ἀκρατὴς λέγεται, ὥς, ἤιοι κατὰ συμβεβηκός, ἁπλῶς δέ, ἤτοι κυρίως δὲ ἐγκρατής ἐστιν ὁ τῇ ἀληθεῖ, ἤτοι τῇ ἀγαθῇ δόξῃ ἐμμένων, καὶ ἀκρατὴς κυρίως ὁ μὴ ἐμμένων τῇ ἀγαθῇ δόξῃ. εἰσὶ δέ τινες, οἳ τῇ οἰκείᾳ δόξῃ ἐμμένοντες καὶ οὐδ’ ὅλως πείθονται μεταπεσεῖν ταύτης, οἳ καὶ λέγονται ἰσχυρογνώμονες, ὡς διϊσχυριζόμενοι ἐμμένειν τῇ οἰκείᾳ δόξῃ καὶ μὴ μεταπίπτειν αὐτῆς. ἐπεὶ δὲ καὶ ὁ ἐγκρατὴς ἐμμένει τῆ δόξῃ τῇ οἰκείᾳ, ἐμμένει δὲ καὶ ὁ ἰσχυρογνώμων τῆ οἰκείᾳ, κατ’ αὐτὸ τοῦτο ὁμοιότητά τινα ἔχουσιν ὅ τε ἐγκρατὴς καὶ ἰσχυρογνώμων, εἰσὶ δὲ καὶ ἕτεροι, ἤτοι διαφέρουσι δὲ ἀλλήλων κατὰ πολύ. ὁ μὲν γάρ, ἤτοι ὁ ἐγκρατής, διὰ πάθος καὶ ἐπιθυμίαν, ἤτοι τῆς δόξης, ἣν ἔχει περὶ τὰ πάθη, ὅτι δεῖ ἀπέχεσθαι τῶν παθῶν καὶ τῶν αἰσχρῶν ἐπιθυμιῶν, ταύτῃ οὐ μεταβάλλει, ἤτοι οὐ μεταπίπτει, ἐπεὶ ὁ ἐγκρατής, εἰ δόξαν ἔχει περί τινων ἄλλων πραγμάτων φαύλων, εἰ τύχῃ ὑπὸ φρονίμου παραι- νούμενος, εὔπειστος γίνεται αὐτῷ παραινοῦντι τὰ συμφέροντα, ὁ δὲ ἰσχυρογνώμων ὑπὸ λόγου οὐ πείθεται, ὑπὸ δὲ τῶν ἐπιθυμιῶν ἄγεται καὶ τῶν ἡδονῶν. ὁ ἐγκρατὴς δὲ ὑπὸ ἐπιθυμιῶν οὐκ ἄγεται. ὑπὸ δὲ λόγου εὔπειστός ἐστιν. οἱ ἰδιογνώμονες, ἤτοι οἱ ἐμμένοντες τῇ οἰκείᾳ γνώμῃ καὶ οἱ ἀμαθεῖς καὶ ἄγροικοι, ἤτοι οἱ χωρῖται, οὗτοι γὰρ ἀπαίδευτοι ὄντες πείθονται λόγῳ τινί, οἱ μέν, ὅτι οἱ ἰσχυρογνώμονές εἰσιν ἰδιογνώμονες, δι’ ἡδονὰς καὶ λύπας. χαίρουσι γάρ, εἰ μὴ μεταπείθονται, καὶ λυποῦνται, εἰ ἄκυροί εἰσιν οἱ λόγοι αὐτῶν. θέλουσι γὰρ τοὺς λόγους αὐτῶν, καὶ εἴ τι ἁπλῶς εἴπωσιν, ὥσπερ ψηφίσματα καὶ νόμους κρατεῖν, καὶ εἰ ἡμέρας οὔσης εἴπῃ, ὅτι νύξ ἐστιν, οὐ βούλεταί τινα ἀντιπεσεῖν αὐτῷ. ἐπεὶ οὗν οἱ ἰσχυρογνώμονός ἡττῶνται ὑπὸ τῶν παθῶν καὶ τῶν ἡδονῶν τῶν αἰσχρῶν, μᾶλλον ἐοίκασι τῷ ἀκρατεῖ. [*](1 συμβέβηκε τῷ οἴνῳ a 2 που Β: πω a 7 τῆ ἀγθῆ bis Β 10 φαύλη Β: φαύλην a 28 τύχῃ corr. ex τύχοι a 35 ἡδονὰς καὶ λύπας B: ἡδονὴν καὶ λύπην a (et Aristoteles))

εἰσὶ δέ τινες οἳ τοῖς δόξασιν αὐτοῖς οὐκ ἐμμένουσιν οὐ δι’ [*](129r) τὸν Φιλοκτήτην, οὐκ ἐνέμεινε τῇ δόξῃ, οὗτός ἐστιν ἀκρατής. ἔστι δέ τις χαίρων τοῖς σωματικοῖς πάθεσιν ἧττον παρ’ ὃ δεῖ, καὶ οὐδὲ οὗτος ἐμμένει τῷ λόγῳ προστάσσοντι ἀπέχεσθαι τῶν ἡδονῶν, ὁ τοιοῦτος δὲ ἀνώνυ- μός ἐστιν. διαφέρει δὲ τοῦ ἀκρατοῦς, διότι ὁ μὲν ἀκρατὴς κατὰ πολὺ ἡττᾶται τῶν σωματικῶν ἡδονῶν, ἤτοι τῶν αἰσχρῶν, οὗτος δὲ ὁ ἀνώνυμος μι- κρόν τι ὑπὸ τούτων ἡττᾶται τῶν αἰσχρῶν ἡδονῶν. τούτου δὲ τοῦ ἀνω- νύμου καὶ τοῦ ἀκρατοῦς μέσος ἐστὶν ὁ ἐγκρατής· ὥστε καὶ ἡ ἐγκράτεια μεσότης ἐστὶ δύο κακιῶν. ὁ μὲν γὰρ ἀκρατὴς οὐκ ἐμμένει τῷ λόγῳ διὰ τὸ μᾶλλον ἡττᾶσθαι ὑπὸ τῶν αἰσχρῶν ἡδονῶν, οὗτος δὲ ὁ ἀνώνυμος οὐκ ἐμμένει τῷ λόγῳ διὰ τὸ ἧττον, ἤτοι μικρόν τι, ἡττᾶσθαι ὑπὸ τῶν αἰσχρῶν ἡδονῶν, ὁ δὲ ἐγκρατὴς ἐμμένει τῷ ὀρθῷ λόγῳ καὶ οὐ μεταβάλλει, ἤτοι οὐχ ἡττᾶται ὑπὸ τῶν αἰσχρῶν ἡδονῶν δι’ ἕτερόν τι, ἤτοι ὑπὸ ἄλλου τινός, ἀλλὰ διὰ τὸ εἶναι τὴν ἑτέραν ἀνώνυμον καὶ ἐν ἀλίγοις ἲς θεωρεῖσθαι, ὥσπερ ἡ ἠλιθιότης οὐ δυνατὸν γὰρ εἶναί τινα ἠλίθιον) ἡ ἀκρασία ἐστὶ μᾶλλον ἐναντία τῇ ἐγκρατείᾳ παρὸ ἡ ἀνώνυμος ἕξις. εἶπεν ὄπισθεν ὅτι δοξάζουσί τινες, ὅτι ὁ ἐγκρατὴς καὶ ὁ σώφρων ταὐτόν ἐστιν. ἐπεὶ δὲ καθ’ ὁμοιότητα πολλὰ λέγεται, λοιπὸν καὶ ἡ ἐγκράτεια καὶ ἡ σωφροσύνη ὁμοιότητά τινα ἔχουσι, καὶ λέγεται καὶ ὁ ἐγκρατὴς σώφρων καθ’ ὁμοιότητά τινα. καὶ γὰρ καὶ ὁ ἐγκρατὴς οὐδὲν ποιεῖ, ἤτοι πράττει παρὰ τὸν ὀρθὸν λό’ γον ἡττώμενος ὑπὸ τῶν σωματικῶν [*](129ν) ἡδονῶν οὐδ’ ὅλως γὰρ ἡττᾶται ὑπὸ τῶν σωματικῶν ἡδονῶν), ἀλλὰ τῷ ὀρθῷ λόγῳ ἐμμένει, καὶ ὁ σώφρων οὐδὲν πράττει παρὰ τὸν ὀρθὸν <λογισμόν. ἀλλ’ ὁ μέν, ἤτοι ὁ ἐγκρατής, ἔχων φαύλας ἐμμένει τῷ ὀρθῷ λόγῳ καὶ κρατεῖ αὐτῶν, ὁ δέ, ἤτοι ὁ σώφρων, οὐκ ἔχων φαύλας ἐπιθυμίας ἐμμένει τῷ ὀρθῷ λόγῳ. καὶ ὁ μέν, ἤτοι ὁ σώφρων δυνατός ἐστι μὴ ὅλως ἥδεσθαι παρὰ τὸν ὀρθὸν λόγον. οὐ γὰρ ὅλως πολεμεῖται ὑπὸ αἰσχρῶν ἡδονῶν. ὁ δέ, ἤτοι ὁ ἐγκρατής, δυνατός ἐστι ἥδεσθαι 30 παρὰ τὸν ὀρθὸν λόγον·> ἔχει γὰρ ἡδονὰς φαύλας ἀλλὰ δύναται μὴ ἄγεσθαι, ἤτοι μὴ ἡττᾶσθαι ὑπὸ αἰσχρῶν ἀλλὰ κρατεῖν. πάλιν εἶπεν ὄπισθεν, ὅτι τινὲς δοξάζουσιν, ὅτι ταὐτόν ἐστιν ὁ ἀκρατὴς καὶ ὁ ἀκόλαστος. τοῦτο οὖν ἐπαναλαβὼν δείκνυσιν, ὅτι ὁ ἀκρατὴς καὶ ὁ ἀκόλαστος καὶ ταυτοὶ μέν εἰσι καὶ ἕτεροι· ᾗ μὲν ἀμφότεροι τὰ σωματικὰ ἡδέα διώκουσιν, ἤτοι ζητοῦσιν, εἰσὶν αὑτοί, ἕτεροι δέ, καθὸ ὁ μέν, ἤτοι ὁ ἀκόλαστος, προαιρεῖται καὶ οἴεται δεῖν ζητεῖν τὰς αἰσχρὰς <ἡδονάς, ὁ δέ, ὁ ἀκρατὴς οὐ προαιρεῖται οὐδ’ οἴεται δεῖν ζητεῖν τὰς αἰσχράς> ἀπροαιρέτως ἡττᾶται ὑπὸ τῶν ἡδονῶν τῶν αἰσχρῶν. πάλιν ὄπισθεν εἶἀπατῆσαι [*](2 a: ἀπαιτῆσαι Β 12 τῶ λόγω Β: τῷ ὀρθῷ λόγῳ a 18 ὄπισθεν] c. 2 p. 1145b 14 25 λογισμόν—λόγον (30) a: om. Β, lacunam indicans vocabulo λείπει 32 ὄπισθεν] c. 2 p. 1145b 16 ὁ ἀκόλαστος Β et Arist. vulg.: ἀκόλαστος a et Arist. cod. Kb 34 ταυτοὶ Β: ταὐτὸν a 35 αὐτοί scripsi: αὐτοί Ba 36 ἡδονάς — αἰσχράς (37) a; om. Β 38 ὄπισθεν] c. 2 p. 1145b 17) πεν, ὅτι δοξάζουσί τινες ταὐτὸν εἶναι τὸν ἀκρατῆ καὶ τὸν φρόνιμον. ἀναἀνάγκης [*](129v) καὶ σπουδαῖος, ἤτοι ἔχειν πάσας τὰς ἀρετάς, ὡς ὄπισθεν εἴπομεν, ἡ δ’ ἀκρασία κακία ἐστί, λοιπὸν ἀδύνατον τὸν αὐτὸν εἶναι καὶ φρόνιμον καὶ ἀκρατῆ. ἔτι ὁ φρόνιμος οὐ λέγεται φρόνιμος μόνον ἐν τῷ εἰδέναι τὰ ἀγαθὰ καὶ τὰ συμφέροντα, ἀλλὰ καὶ ἐν τῷ εἶναι πρακτικός, ἤτοι ἐν τῷ πράττειν τὰ ἀγαθά, ὁ δ’ ἀκρατὴς οὐ πρακτικός ἐστι τῶν ἀγαθῶν, ὧν πρακτικός ἐστιν ὁ φρόνιμος, ἀλλὰ τῶν κακῶν.

Γινὲς δὲ λέγουσι καὶ τὸν δεινὸν φρόνιμον. οὐδὲν οὖν κωλύει τὸν δεινὸν ἀκρατῆ εἶναι. δοκοῦσι γὰρ δεινοί τινες φρόνιμοι εἶναι, ἀκρατεῖς δὲ λέγονται οἱ φρόνιμοι διὰ τὸ διαφέρειν τὴν δεινότητα τῆς φρονήσεως μικρόν τι, ὡς καὶ πρότερον εἴπομεν. κατὰ μὲν τὸν λόγον, ἤτοι τὸν ὁρισμόν, ἐγγύς ἐστιν ἡ φρόνησις καὶ ἡ δεινότης καὶ ὁμοιότητά τινα ἔχουσι. καὶ ἡ δεινότης γὰρ ἕξις ἐστὶν ἐφευρετικὴ τῶν πρὸς τὸ τέλος· διαφέρουσι δὲ κατὰ τἠν προαίρεσιν. τοῦ μὲν γὰρ φρονίμου ἡ προαίρεσις ἀγαθὴ καὶ ἀεὶ προαιρεῖται τὰ πρὸς τὸ τέλος τὸ ἀγαθὸν ἄγοντα, τοῦ δὲ δεινοῦ ἡ προ- αίρεσίς ἐστιν φαύλη. προαιρεῖται γὰρ τὰ πρὸς τὸ τέλος φαῦλον ἄγοντα. καὶ πάλιν ὄπισθεν εἶπεν, ὅτι τινὲς δοξάζουσιν, ὅτι ὁ ἀκρατὴς οὐδ’ ὅλως ἡττᾶται ὑπὸ τῶν αἰσχρῶν ἡδονῶν. εἰ γὰρ τὸν ὀρθὸν λόγον ἔχει ὁ ἀκρατὴς ἐρρωμένον, λοιπὸν πῶς ἐστιν δυνατὸν αὐτὸν παρὰ τὸν ὀρθὸν λόγον τι διαπράξασθαι. λύει οὖν καὶ ταῦτα καί φησιν, ὅτι ἡττᾶται ὁ ἀκρατὴς οὐχ ὡς εἰδώς, ἤτοι ὡς ἔχων τὸν ὀρθὸν λόγον καὶ τὴν ἐπιστήμην, καὶ θεω- ρῶν, ἤτοι ἐνεργῶν κατ’ αὐτήν, ἀλλ’ ὡς καθεύδων. ὥσπερ γὰρ ὁ καθεύ- δων ἔχει μὲν τὴν ἐπιστήμην καὶ τὴν ἕξιν, ἤτοι τῆς γραμματικῆς ἢ ἄλλης τινὸς τέχνης κωλύεται δὲ ὑπὸ τοῦ ὕπνου ἐνεργεῖν, οὕτω καὶ ὁ ἀκρατὴς ἔχει μὲν τὸν ὀρθὸν λόγον, κωλύεται δὲ ὑπὸ τῶν παθῶν ἐνεργεῖν κατ’ αὐτόν, καὶ ἑκὼν μὲν πράττει τὸ κακὸν >καὶ οὐ ἄγνοιάν τινα. γὰρ οἶδεν ὃν ποιεῖ, πονηρὸς δὲ οὐκ ἄν ῥηθήσεται. πονηρὸς γάρ ἐστιν καὶ κακός, οὗ καὶ ἡ προαίρεσις φαύλη ἐστίν, ἡ δὲ προαίρεσις τοῦ ἀκρατοῦς ἐπιεικής, ἤτοι ἀγαθή ἐστιν· ἀπροαιρέτως γὰρ πράττει τὸ κακόν>. οὖν ἡ προαίρεσις αὐτοῦ ἀγαθή ἐστι, ἐξ ὁλοκλήρου οὐκ ἄν ῥηθήσεται πο- νηρὸς ἀλλ’ ἡμιπόνηρος, καὶ οὐκ ἄδικός ἐστιν ὁ ἀκρατής. ὁ γὰρ ἄδικος βλαπτικός ἐστιν καὶ ἐπίβουλος, ὁ δὲ ἀκρατὴς ἐπίβουλος οὐκ ἔστιν οὐδὲ βλαπτικός. οὐδένα γὰρ βλάπτει οὐδὲ ἀδικεῖ.

Ἑπεὶ δὲ ὁ ἀκρατὴς ἢ προπετής ἐστιν ἢ ἀσθενής ὁ μὲν γὰρ αὐτῶν, ἤτοι ὁ ἀσθενὴς καὶ ἀκρατής, οὐκ ἐμμένει οἷς ἂν βούληται, ὁ δὲ μελαγχο- λικός ἤτοι ὁ προπετὴς ἀκρατής, οὐδὲ ὅλως βούλεται, ἀλλ’ ὑπὸ τοῦ πάθους καὶ τῶν ἡδονῶν συναρπάζεται, καὶ ἔοικε μὲν οὗτος πόλει, ἣ ψηφίζεται | μὲν ἀγαθὰ καὶ νόμους ἔχει ἀγαθούς, οὐ χρῆται δὲ τούτοις ἀλλὰ πονῇ· [*](130r) [*](3 ὄπισθεν] ad Z 13 p. 1144a 36 6 πρακτικός Β: πρακτικὸν a 9 κωλύει Β: κωλύει καὶ a 12 πρότερον] ad Z 13 p. 28 18 ὄπισθεν] c. 2 p. 1145b 21 27 καὶ οὐ—τὸ κακόν (30) a: oiu. Β 36 βούληται B: βού- λεται a)

ροῖς, ὡσπερεὶ ὁ Ἀναξανδρίδης ὁ ποιητὴς ἀποσκώπτων πόλιν τινά, ἣ νόμους μὲν ἀγαθοὺς εἶχεν, οὐκ ἐχρῆτο δὲ αὐτοῖς, εἶπεν ‘ἡ πόλις, ᾗ οὐδὲν μέλει τῶν νόμων τῶν ἀγαθῶν, ἠβούλετο νόμους ἔχειν ἀγαθοὺς καὶ ψη- φίσματα ἀγαθὰ ψηφίζεσθαι.’ ὁ γὰρ ἀκρατὴς ἔχει μὲν τὸν λόγον ὀρθόν, οὐ πράττει δὲ ἃ ὁ λόγος προστάττει, ἀλλὰ τἀναντία. ὁ δὲ πονηρός, ἤτοι ὁ ἀκόλαστος, ἔοικε πόλει, ἣ χρᾶται μὲν νόμοις ἀλλὰ πονηροῖς. ἔστι δὲ ἡ ἀκρασία καὶ ἡ ἐγκράτεια περὶ τὸ ὑπερβάλλον τῆς τῶν πολλῶν ἕξεως. ὁ μὲν γάρ, ἤτοι ὁ ἐγκρατής, ἐμμένει τῷ λόγῳ καὶ κρατεῖ μᾶλλον τῆς τῶν πολλῶν δυνάμεως ἤτοι ἕξεως τούτων γὰρ τῶν ἡδονῶν κρατεῖ, ὧν <οἱ> πολλοὶ ἡττῶνται), ὁ δέ, ἤτοι, ὁ ἀκρατὴς ἐμμένει τῷ λόγῳ ἀλλ’ ἡττᾶται ὑπὸ τῶν ἡδονῶν, ὧν οἱ πολλοί κρείττους εἰσὶ καὶ οὐχ ἡττῶνται. εὐιατοτέρα δέ ἐστιν ἀπὸ τῶν ἀκρασιῶν ἡ προπετὴς ἀκρασία, ἣν οἱ μελαγχολικοὶ νοσοῦσι, τῶν ἀσθενῶν ἀκρατῶν, τῶν βουλευσαμένων μέν, μὴἐμμένοντων δὲ οἷς ἐβουλεύσαντο. εἰ γὰρ οἱ ἀκρατεῖς καὶ οἱ προπετεῖς ἐπεὶ ἀπροβουλεύτως συναρπάζονται τοῖς πάθεσιν, εἰ προβουλεύσαιντο, οὐκ ἄν ἡττηθῶσιν ὑπὸ τῶν παθῶν, οἱ δ’ ἀσθενεῖς καὶ ἀκρατεῖς, εἰ καὶ προβουλεύονται, ἀλλ’ οὖν ἡττῶνται, καὶ ταῦτα ὑπὸ μικρῶν τινων ἡδονῶν. καὶ τῶν ἀκρατῶν οἱ μέν εἰσι φυσικοί, ἤτοι ἐκ φύσεως ἀκρατεῖς, ὥσπερ εἰσὶν οἱ θηριώδεις, οἱ μετὰ ἀρρένων συνδυαζόμενοι, οἱ δέ εἰσιν ἀκρατεῖς ἑαυτοὺς ταῖς αἰσχραῖς ἡδοναῖς ἐθίσαντες, καὶ οἱ δι’ ἐθισμοῦ ἀκρατεῖς εὐιατότεροί εἰσι τῶν ἐκ φύσεως ἀκρατῶν, οἳ καὶ θηριώδεις εἰσίν. ὥσπερ Εὔηνος ὁ ποιητὴς εἶπεν, ὅτι τὸ ἔθος πολυ- χρόνιος μελέτη ἐστιν, αὕτη δὲ ἡ μελέτη τελευτῶσα, ἤτοι εἰς τέλος ἐλθοῦσα, φύσις γίνεται. εἰ οὖν τὸ ἔθος μετὰ τοῦτό ἐστιν δυσμετακίνητον, διότι φύσει ἔοικε, πολλῷ μᾶλλον ἡ φύσις ἔστι δυσμετακινητοτέρα.

Τοὗ δὲ φιλοσοφοῦντος τὴν πολιτικήν, ἤτοι τοῦ πολιτικοῦ ἀνδρός, ἔστιν καὶ τὸ θεωρῆσαι περὶ ἡδονῆς καὶ λύπης, εἴτε ἀγαθόν ἐστιν ἡ ἡδονὴ εἴτε οὔ. οὗτος γὰρ ὁ πολιτικὸς ἀρχιτέκτων ἐστίν, ἀρχιτέκτων δὲ λέ- γεται, ὃς προστάσσει περὶ πάντων. καὶ ὁ πολιτικὸς ἀνὴρ προστάσσει, τοὺς μὲν τῶν νέων δεῖ γενέσθαι μουσικούς, ὡς ἐπιτηδείους ὄντας πρὸς αὐτήν, τοὺς δὲ στρατιώτας, καὶ ἁπλῶς ἀρχιτέκτων ἐστὶν καὶ θεωρητικὸς παντὸς τέλους ὁ πολιτικὸς καὶ τοῦ στρατηγικοῦ τέλους, ὅπερ ἐστὶν ἡ νίκη, καὶ τοῦ μουσικοῦ τέλους, ὅπερ ἐστὶν τὸ ἐναρμόνιον λέγειν· εἶτα καὶ προσ- τάσσει, τίνας τῶν νέων δεῖ μετέρχεσθαι τοῦτο τὸ τέλος καὶ τί δεῖ ποιεῖν, ὥστε πρὸς τοῦτο τὸ τέλος καταντῆσαι, πρὸς ὅπερ τὸ τέλος ἀποβλέποντες ἕκαστον ὧν ποιοῦμεν, τὸ μὲν ὅπερ οὐ συντείνει καὶ ἄγει πρὸς αὐτὸ τὸ τέλος, λέγομεν εἶναι ἁπλῶς κακόν, τὸ δέ, ὃ συντείνει καὶ ἄγει πρὸς αὐτὸ [*](1 ὡσπερεὶ Β: ὥσπερ a Ἀναξανδρίδης] frg. inc. 16 Mein. 67 Kock 3 μέλει B: μέλλει a 4 λόγον ὀρθόν Β: ὀρθὸν λόγον a 7 δὲ ἡ ἀκρασία καὶ ἡ ἐγκράτεια Ba et Arist. cod. Lb: δ’ ἀγκρασία καὶ ἐγκράτεια Arist. vulg. 8 πολλῶν scripsi ex Aristotele: πόλεων Ba 10 οἱ πολλοὶ a: πολλοὶ B 14 βουλευσαμένων Ba et Arist. codd. Kb Mb: βου- λευομένων Arist. vulg. 14. 15 εἰ γὰρ Β: εἰ μὲν γὰρ a 19. 20 συνδυαζόμενοι Β: συνουσιαζόμενοι a 22 ὥσπερ Β: ὥσπερ καὶ a Εὔηνος] frg. 9 Bergk 25 ἔοικε Β: ἔνια a 3 1 αὐτήν Β: αὐτὸ a 36 τὸ μὲν—κακόν (36) bis Β)

τὸ τέλος, λέγομεν εἶναι ἁπλῶς ἀγαθόν. ἐπεὶ οὖν ὁ πολιτικὸς περὶ πάντῶν "[*](130r) ζητεῖ, λοιπὸν οἰκεῖόν ἐστιν αὐτῷ καὶ τὸ σκοπῆσαι, εἴτε ἀγαθόν ἐστιν ἡ ἡδονὴ εἴτε οὔ, ἄλλως τε καὶ ἀναγκαῖόν ἐστι περὶ αὐτῶν, ἤτοι περὶ ἡδονῆς διαλαβεῖν καὶ λύπης. ἐπεὶ γὰρ ἡ διδασκαλία ἡμῶν περὶ ἀρετῶν καὶ κακιῶν ἐστιν ἠθικῶν, πᾶσα δὲ ἀρετὴ καὶ κακία ἠθικὴ περὶ ἡδονὰς καὶ λύπας καταγίνεται καὶ τὴν εὑ δαιμονίαν οἱ πλεῖστοι λέγουσιν εἶναι ἐνέργειαν ψυχῆς μεθ’ ἡδονῆς, καὶ μέρος τῆς εὐδαιμονίας τὴν ἡδονὴν λέγουσιν εἶναι. διὸ καὶ τὸν εὐδαίμονα ὠνομάκασι μακάριον ἀπὸ τοῦ χαίρειν, ἤτοι ἥδεσθαι ἐν ὅλῳ τῷ βίῳ. διὰ τοῦτο οὗν ἀναγκαῖόν ἐστιν περὶ ἡδονῆς καὶ λύπης διαλαβεῖν. μέλλων δὲ περὶ ἡδονῆς εἰπεῖν, πρῶτον λέγει τί ἐδόξασεν ἕκαστος αὐτῶν τῶν παλαιῶν περὶ αὐτῆς καὶ ἰσχυροποιεῖ τὰς δόξας αὐτῶν, εἶτα καὶ ἀνατρέπει αὐτάς. τινὲς μὲν ἐδόξασαν, ὅτι οὐ- δεμία ἐστὶν ἡδονὴ ἀγαθὸν οὔτε καθ’ αὑτὸ οὔτε κατὰ συμβεβηκός. οὐ γ ἂρ ἡ ἡδονὴ καὶ τὸ ἀγαθὸν ταὐτόν ἐστιν. οὐ γὰρ ἀντιστρέφει, εἴ τι ἀγαθὸν ἡδονὴ καὶ εἴ τι ἡδονὴ ἀγαθόν. ἄλλοι δὲ δοξάζουσιν ὅτι ἔνιαι, ἤτοι τινὲς μὲν ἡδοναί εἰσιν ἀγαθαί αἱ δὲ πλείονες τῶν ἡδονῶν φαῦλαί εἰσιν. τρίτην δόξαν τινὲς ἐδόξασαν, ὅτι εἰ καὶ πᾶσαι αἱ ἡδοναί εἰσιν ἀγαθαί, ὅμως οὐκ ἐνδέχεται εἶναι τὴν ἡδονὴν τὸ ἄριστον, ἤτοι τὸ τελικώτατον τέλος. ἦσαν γάρ τινες, ὧν εἷς ἦν καὶ ὁ Φιλόξενος, οἳ τὴν ἡδονὴν ἐπρέ- σβευον καὶ ἔλεγον εἶναι τέλος τελικώτατον καὶ τὸ κυρίως ἀγαθόν, οὗ πάντα ao ἐφίεται.

Εἰπὼν πρῶτον τὰς δόξας τῶν .παλαιῶν νῦν καὶ κατασκευάσαι ταύτας πειρᾶται, ὡς δυνατόν. οἱ μὲν οὖν λέγοντες, ὅτι ὅλως οὐδεμία ἡδονὴ ἀγα- θόν ἐστιν, κατεσκεύαζον τοῦτο οὕτως. ὅτι πᾶσα ἡδοlνή ἐστι γένεσις [*](130v) εἰς φύσιν αἰσθητήν, ἡ δὲ γένεσις ἀτελές, τὸ δὲ ἀτελὲς οὐκ ἀγαθόν. οὐδεμία ἄρα ἡδονὴ ἀγαθόν. οὐδεμία γένεσις συγγενής ἐστιν καὶ ὁμοία τοῖς τέλεσιν, ἡ γὰρ γένεσις κίνησίς τίς ἐστιν ἄγουσα τὸ ἀτελὲς εἰς τελειότητα καὶ τὸ μὴ ὂν εἰς τὸ ὄν. πᾶν γὰρ τὸ γινόμενον ᾗ γίνεται ἀτελές ἐστιν, τὸ δὲ τέλειον τετελειωμένον ἐστίν. πῶς οὖν ἡ γένεσις ἀτελὴς οὖσα ἔσται ὁμοία τῷ τέλει τετελειωμένῳ ὄντι; οἷον ἡ οἰκοδόμησις, γένεσίς τις οὖσα (κίνησις γάρ ἐστιν πρὸς τὸ τέλος καταντῆσαι σπεύδουσα), οὐκ ἔσται ὁμοία τῷ τέλει αὐτῷ, ἤτοι τῇ οἰκίᾳ. τὸ δὲ γένεσις εἰς φύσιν αἰσθητήν, τοῦτο δη- λοὶ, ὅτι ἡ ἡδονὴ γένεσις, ἤτοι ἀναπλήρωσίς ἐστιν εἰς φύσιν, ἤτοι τῆς ἐν· δείας τῆς φύσεως. ἡ γὰρ ἡδονὴ ἀναπληροῖ, ᾗ ἐλλείπεται καὶ ἐνδεῖ ἡ φύσις, οἷον. εἴ τις πεινᾶ, οὗτος ἐλλείπεται τροφῆς καὶ ἐπιθυῳῖ τραφῆναι, ἡ ἡδονὴ δὲ ἀναπληροῖ, ᾗ ἐνδεῖ ἡ φύσις, καὶ πληροῖ ταύτην τροφῶν. τὸ δὲ αἰσθητὴν κεῖται, διότι ὁ πεινῶν καὶ φαγὼν καὶ χορτάσας αἰσθάνεται, ὅτι ἐχόρτασεν, ἢ προσέθηκε τὸ αἰσθητὴν πρὸς ἀντιδιαστολὴν τῶν πέψε- πέψεων, καὶ ἡ πέψις γὰρ κίνησίς ἐστιν. ἀλλοίωσις γάρ ἐστιν τῶν βρωμάτων, ἀλλὰ οὐκ αἰσθάνεταί τις, ὅτε ἡ πέψις γίνεται. ὁμοίως δὲ καὶ αἱ ἐκκρίσεις [*](7 ἡδονὴν u: ἀρετὴν Β 25 αἰσθητήν Ba: αἰσθητὴ Aristoteles 27 τελειότητα Β: τὸ τίλειον a 34 et 3G ἡ Β: οὖ a 37 αἰσθητὴν scrips! : αἰσθητὸν Ba 38 ασωΛν Β: αἰσθητόν a)

τῶν διαχωρημάτων κινήσεις εἰσὶν εἰς φύσιν, ἀλλ’ οὐκ αἰσθηταί. οὐ γάρ [*](130v) τις αἰσθάνεται, ὅταν αἱ ἐκκρίσεις γίνωνται. ὅλως μὲν οὐδεμία ἡδονὴ ἀγαθή ἐστιν· αἱ γὰρ ἡδοναὶ γενέσεις εἰσίν, ἡ δὲ γένεσις ἀτελής ἐστιν.

Ἄλλο ἐπιχείρημα δεικνύον, ὅτι ἡ ἡδονὴ ἀγαθὸν οὐκ ἔστι. συλλογίζεται ἐν δευτέρῳ σχήματι, ὁ σώφρων φεύγει τὰς ἡδονάς, οὐδὲν δὲ ὃ <μὴ> ὑπὸ τοῦ σώφρονος διώκεται ἀγαθόν, ἡ ἡδονὴ ἄρα οὐκ ἔστιν ἕτερον ἐπιχείρημα ἐν δευτέρῳ σχήματι καὶ τοῦτο, τὸ ἄλυπον οὐκ ἔστιν ἡδύ, ἤτοι ὁ φρόνιμος τὴν ἡδονὴν μισεῖ, οὐδὲν δὲ ὃ μισεῖ ὁ φρόνιμος ἀγα- θόν ἐστιν, οὐκ ἔστιν ἄρα ἡ ἡδονὴ ἀγαθόν. ἔτι αἱ ἡδοναὶ ἐμποδιστικαί εἰσι τῆς φρονήσεως, οὐδὲν δὲ ἐμποδιστικὸν τῇς φρονήσεως ἀγαθόν, ἡ ἡδονὴ ἄρα οὐκ ἔστιν ἀγαθόν. ὅσον γάρ τις χαίρει μᾶλλον τῇ τῶν ἀφροδισίων ἡδονῇ, τοσοῦτον κωλύεται τοῦ φρονεῖν. οὐδεὶς γὰρ ἐν αὐτῇ, ἤτοι τῇ τῶν ἀφροδισίων ἡδονῇ ὢν δυνηθῇ νοῆσαί τι. ἕτερον ἐπιχείρημα· πᾶν ἀγαθὸν ἔργον ἐστὶν τέχνης τινός. ἡ γὰρ ὑγίεια ἔργον ἐστὶν τῆς ἰατρικῆς καὶ τὸ ὀρθογραφεῖν ἀγαθὸν ὂν ἔργον ἐστὶν τῆς γραμματικῆς, οὐδεμιᾶς δὲ ἡδονῆς τέχνη ἐστίν· οὐκ ἄρα ἡ ἡδονὴ ἀγαθόν ἐστιν. καὶ τοῦτο ἐν δευτέρῳ σχήματι. ἔτι τὰ θηρία καὶ τὰ παιδία διώκει, ἤτοι ζητεῖ, τὰς σωματι- κὰς ἡδονάς,, ἤτοι τὸ ὑπὲρ μέτρον ἐσθίειν καὶ πίνειν καὶ ἀφροδισιάζειν. οὐδὲν δὲ τὸ ὑπὸ τῶν παιδίων καὶ θηρίων ἀνοήτων ὄντων, διωκόμενον ἤτοι ζητούμενον ἀγαθόν ἐστιν. ἡ ἡδονὴ ἄρα οὐκ ἔστιν ἀγαθόν. τοὺ δὲ μὴ πάσας τὰς ἡδονὰς εἶναι σπουδαίας, ἤτοι ἀγαθάς, αἴτιον εἶναί τινες ἐδόξαζον τὸ εἶναι καί τινας αἰσχρὰς ἡδονάς ἤτοι ἐδό- ξαζόν τινες, ὅτι ἐπεί εἰσιν αἰσχραὶ ἡδοναὶ καὶ ὀνειδιζόμεναι, οἷον αἱ τῶν κιναίδων ἡδοναί, καὶ ἐπεί εἰσιν ἡδοναὶ βλαβεραί, οἷον τὰ ἄμετρα σιτία καὶ ἀφροδίσια εἰσὶ γάρ τινα ἡδέα νοσοῦντι· ἴσως γὰρ τῷ καχεκτοῦντι ἡδὺ δόξειε τὸ φαγεῖν βόειον κρέας, ἀλλὰ τοῦτο βλαβερόν ἐστιν αὐτῷ), ἐπεὶ οὖν εἰσιν αἱ] ἡδοναὶ βλαβεραὶ καὶ αἰσχραί, λοιπὸν πᾶσαι αἱ ἡδοναὶ οὔκ εἰσι σπουδαῖαι, ἤτοι ἀγαθαί, ἤτοι οὐδεμία λοιπὸν ἡδονὴ ἀγαθόν ἐστιν. πάλιν ἐδόξαζόν τινες, ὅτι οὐκ ἔστιν ἡδονὴ τὸ ἄριστον, ἤτοι τὸ τελικώτατον τέλος, διότι οὐδὲ τέλος ἁπλῶς, καὶ ὃ οὐκ ἔστιν ἁπλῶς τέλος, πῶς ἄν εἴη τέλος τελικώτατον; ἡ γὰρ ἡδονὴ γένεσίς ἐστιν. ἡ δὲ γένεσις τέλος οὐκ ἔστιν ἄλλ’ ἀτελής ἐστιν. τὰ μὲν λεγόμενα, ἤτοι δοξαζόμενα, περὶ τῆς ἡδονῆς ταῦτά εἰσιν.

Ὅτι δὲ διὰ ταῦτα, ἤτοι διὰ τούτων ὧν δοξάζουσιν, οὐ συμβαίνει τὴν ἡδονὴν μὴ εἶναι ἀγαθὸν μηδὲ τὸ ἄριστον ἀλλὰ τὸ ἐναντίον δει- κνύεται, ὅτι καὶ τὸ ἀγαθόν ἐστι καὶ τὸ ἄριστον, ἐκ τῶνδε ὧν μέλλομεν εἰπεῖν ἔσται δῆλον. καὶ πρῶτον μὲν ἀνατρέπει τὴν δόξαν τὴν λέγουσαν, ὅτι οὐδεμία ἡδονὴ ἀγαθόν, εἰ ἡδονὴ γένεσίς ἐστιν, ἡ δὲ γένεσις ἀτελής, τὸ δὲ ἀτελὲς οὐκ ἀγαθόν. δείκνυσι γὰρ ὅτι τῶν ἡδονῶν αἱ μέν εἰσι κυρίως ἀγαθαί, αἱ δὲ φαινόμεναι, αἳ οὐδὲ κυρίως εἰσὶν ἀγαθαί, ἀλλὰ τῇ δοκήσει. [*](6 μὴ a: om. Β 8 post ἡδὺ fenestra 40 fere litteraruiu capax Β 14 τέχνης Β: τέχνη a 25 ἀφροδίσια Β: ἀφροδίσιά εἰσι a 27 αἱ ante ἡδοναὶ cancellavi)

ἐκ γοῦν τοῦ δεῖξαι, ὅτι εἰσὶν ἡδοναὶ κυρίως ἀγαθαί, λοιπὸν ἀνατρέπεται [*](447v) καὶ ἡ δόξα τοῦ λέγοντος, ὅτι οὐδεμία ἡδονὴ ἀγαθόν· φησὶ γοῦν· ἐπεὶ τὸ ἀγαθόν ἐστιν διττόν, τὸ μέν ἐστιν κυρίως ἀγαθὸν ὡς ἡ ἀρετή, ἤτοι ἡ σωφροσύνη καὶ ἡ δικαιοσύνη καὶ αἱ αὐτῶν ἐνέργειαι, τὸ δέ ἐστιν τινὶ ἀγαθὸν 5 καὶ φαινόμενον ἀγαθόν. ἁπλῶς δὲ ἀγαθὸν οὐκ ἔστιν οἷον ἀμέτρως τὸ ἀφροδισιάζειν φαινόμενον ἀγαθόν ἐστιν, καὶ τινὶ ἀγαθόν, τῷ ἀκολάστῳ, [*](131r) ἀπλῶς δὲ οὐκ ἔστιν ἀγαθόν. καὶ αἱ φύσεις καὶ ἕξεις ἀκολουθή- σουσι τούτοις, ἤτοι τῷ ἁπλῶς ἀγαθῷ καὶ τῷ τινὶ ἀγαθῷ. εἰσὶ γὰρ καὶ ἀπλῶς καὶ κυρίως φύσεις καὶ ἕξεις, οἷαί εἰσιν αἱ τῶν ἐρρωμένων καὶ ἀγαθῶν ἀνδρῶν, αἳ καὶ πρὸς τὸ ἀγαθὸν ῥέπουσιν· εἰσὶ δὲ καὶ ἕξεις καὶ φύσεις τοιαίδε, ἤτοι θηριώδεις ἢ νοσώδεις, αἳ οὐδὲ ἁπλῶς ἕξεις καὶ φύσεις λέγονται ἀλλὰ μετὰ προσθήκης καὶ προσδιορισμοῦ θηριώδεις φύσεις καὶ ἕξεις καὶ νοσώδεις. ταὐτόν ἐστιν κίνησις καὶ γένεσις. καὶ ἡ γένεσις γὰρ κινεῖται πρὸς τόδε τὸ ὀρεκτὸν καὶ κίνησίς τίς ἐστιν, καὶ αἱ κινήσεις οὖν καὶ αἱ γενέσεις ἀκολουθήσουσι τούτοις, ἤτοι τῷ ἀπλῶς ἀγαθῷ καὶ τῶ τινὶ ἀγαθῷ. τῶν γὰρ κινήσεων καὶ ἕξεων αἱ μέν εἰσιν ἁπλῶς ἀγαθαὶ καὶ ἐρρωμέναι καὶ κατὰ φύσιν· αἱ γὰρ κινήσεις τῶν ὑγιαινόντων κατὰ φύσιν. ὁμοίως δὲ καὶ τῶν ἀγαθῶν ἀνδρῶν αἱ κινήσεις κατὰ φύσιν εἰσί· κινοῦνται γὰρ οἱ ἀγαθοὶ πρὸς τὸ πρώτως ὀρεκτόν· εἰσὶ δὲ καὶ κινήσεις καὶ γενέσεις τοιαίδε, ἤτοι νοσώδεις ἢ θηριώδεις, αἳ καὶ παρὰ φύσιν, οἷον κινεῖταί τις πρὸς τὸ πιεῖν αἷμα. τὸ μὲν ἁπλῶς ἀγαθὸν ἀκολουθεῖ τῇ ἀπλῶς φύσει καὶ ἕξει καὶ τῇ ἁπλῶς κινήσει καὶ γενέσει. ὁ γὰρ φύσιν ἔχων καὶ ἕξιν ἀπλῶς, ἤτοι ἀγαθήν, κινεῖται καὶ πρὸς τὸ ἁπλῶς ἀγαθόν, τὸ δὲ τινὶ ἀγαθὸν ἀκολουθεῖ τῇ τοιᾷδε φύσει καὶ ἕξει καὶ τῇ τοιᾷδε κινήσει. τῷ γὰρ ἔχοντι φύσιν θηριώδη καὶ ἕξιν καὶ κίνησιν ἢ νοσώδη οὐ ζητεῖται τὸ κυρίως ἀγαθὸν ἀλλὰ τὸ τινὶ ἀγαθόν, ἤτοι τὸ φαινόμενον· ὥστε ἐκ τούτου ἐδείχθη, ὅτι τῶν ἡδονῶν αἱ μέν εἰσιν ἀπλῶς, ἤτοι κυρίως, ἀγαθαί, αἱ δέ εἰσι φαινόμεναι ἀγαθαὶ καὶ τινὶ ἀγαθαί. ὁμοίως δὲ καὶ τῶν φαύλων ἡδονῶν αἱ μέν εἰσιν ἁπλῶς φαῦλαι, τινὶ δὲ οὔκ εἰσι φαῦλαι ἀλλ’ αἱρεταί, οἷον ἡ τοῦ μοιχεύειν ἡδονὴ ἀπλῶς φαύλη ἐστίν, τινὶ δέ, ἤτοι τῷ ἀκολάστῳ, οὐ δοκεῖ φαύλη αὕτη ἡ ἡδονὴ ἀλλ’ αἱρετὴ ἀεί. ἔνιαι δὲ ἡδοναὶ φαῦλαι, οἷον τὸ ὑπὲρ μέτρον ἐσθίειν οὐδὲ τῷδε, ἤτοι τινί εἰσιν αἱρεταὶ ἀεὶ ἀλλὰ ποτέ, ἤτοι ὅταν πεινᾶ, καὶ ὀλίγον χρόνον, μέχρις οὗ χορτάσει. αὐταὶ δὲ καθ’ αὑτὰς αἱρεταὶ οὔκ εἰσιν, ἀλλὰ διότι πεινᾶ, διὰ τοῦτο φαίνονται αὐτῷ αἱρετὰ τὰ ἄμετρα σιτία. ἢ καὶ οὕτως, αἱρεταὶ δὲ οὔκ εἰσιν αὗται ἀεί, ἀλλὰ μέχρις οὗ πεινᾶ, αἱ δέ, αἵ εἰσιν ἐκ λύπης. οἷον τῷ Αἴαντι ἡδὺ ἐδόκει τὸ ἑαυτὸν σφαγιάσαι καὶ ὅσαι εἰσὶν ἕνεκεν ἰατρείας, οἷον αἱ ἡδοναὶ τῶν καμνόντων οὐδὲ ἡδοναί εἰσιν ἀλλὰ φαίνονται μὲν ὅτι εἰσὶν ἡδοναί, οὐκ εἰσὶ δέ. ἡδοναὶ δὲ τῶν καμνόντων ἕνεκεν ἰατρείας εἰσίν, οἷον αἱ τῶν ψωριώντων. ἡδονὴ γὰρ τῷ ψωριῶντι δοκεῖ, τὸ εἰσελθεῖν εἰς καχλάζον θερμόν, ὅπερ οὐκ ἔστιν ἡδονὴ ἀλλὰ θάἀγαον [*](2 Β: ἀγαθὸν, ἦ ἀγαθόν a 7 ἔξεις Ba et Arist. cod. Kb: αἱ ἕξεις Arist. vulg.) νατος. ἀσπάζεται δὲ τοῦτο ὁ ψωριῶν ἕνεκεν ἰατρείας. ὕλη γάρ τις μοχθηρὰ [*](131r) καὶ δριμεῖα τῷ ψωριῶντί ἐστιν, ἥτις καὶ αὐτῷ ἐνοχλεῖ, τὸ δὲ κα- χλάζον θερμὸν δραστήριον ὂν ἀποκρούει τὴν δριμεύουσαν ὕλην καὶ οὕτως ἄνεσίν τινα λαμβάνει ὁ νοσῶν. αὐτῷ μὲν οὖν ἡδὺ δοκεῖ τὸ τοιοῦτο, καίτοι μὴ ἡδὺ ὄν, τῷ δὲ ὑγιαίνοντι θάνατός ἐστιν τὸ εἰσελθεῖν εἰς καχλάζον θερμόν.

Ἐνταῦθα ἐπιχειρεῖ δεῖξαι, ὅτι καὶ οἱ λέγοντες τὴν ἡδονήν, ὅτι ἐστὶ γένεσις εἰς φύσιν αἰσθητήν, κακῶς ὁρίζονται ταύτην. ἐπεὶ γὰρ τοῦ ἀγα- θοῦ τὸ μὲν ἕξις ἐστίν, οἷον ἡ ἀρετή ἐστιν ἀγαθόν, ἀλλ’ ὡς ἕξις, τὸ δὲ ἐνέργεια, οἷον ἡ ἐνέργεια τῆς ἀρετῆς, ἤτοι τὸ τὰ δίκαια πράττειν ἢ τὰ σώφρονά ἐστιν ἀγαθόν, ἀλλ’ ὡς ἐνέργειαι ἀποπληροῦσι τὴν φυσικὴν ἕξιν, ἤτοι ἀποπληρώσεις τοῦ ἐνδοθέντος καὶ ἐλλείποντος τῆς φυσικῆς ἕξεως, οὔκ εἰσι κυρίως ἡδεῖαι, ἤτοι ἡδοναί, <ἀλλὰ κατὰ συμβεβηκὸς ἤτοι ἡδοναί.> οὐ γὰρ αὐτὴ ἡ πλήρωσις τοῦ ἐλλείποντος τῆς ἕξεως ἐστιν ἡδονή, ἀλλὰ τῇ γενέσει, ἤτοι τῇ ἀναπληρώσει, ἕπεται καὶ ἡ ἡδονή. εἰ γάρ τις πεινᾶ καὶ φαγεῖ καὶ χορτάζει, τότε ἕπεται αὐτῷ ἡδονή. οὐχ ἡ αὐτὴ δὲ ἡ γένεσις, ἤτοι ἡ ἀποπλήρωσις, ἤτοι ἡ κίνησις καθ’ ἣν κινεῖται πρὸς τὸ πληρῶσαι τὴν γαστέρα βρωμάτων ἐν ἐνδείᾳ οὖσαν βρωμάτων, ἐστὶν ἡδονή, ἀλλὰ μετὰ τὴν ἀποπλήρωσιν τῆς γαστρὸς ἐν ἐπιθυμίᾳ <τῆς> ὑπολύπου φύσεως καὶ ἕξεως. εἰ γάρ τις πεινᾶ καὶ τὴν φύσιν ἐν ἐνδείᾳ οὖσαν βρωμάτων, λυπεῖται ἅμα ὡς πεινῶν καὶ ἔπι· θυμεῖ πληρῶσαι βρωμάτων τὴν αὑτοῦ γαστέρα. γράφεται καὶ ὑπολοί- που, τὸ λοὶ δίφθογγον, ἤτοι τῆς λοιπαζομένης φύσεως καὶ ἐν ἐνδείᾳ οὔσης βρωμάτων. εἰ γάρ τις ἔχει τὴν αὑτοῦ φύσιν καὶ ἕξιν λοιπαζομένην ἤτοι ἐν ἐνδείᾳ οὖσαν βρωμάτων, ἐπιθυμεῖ πληρῶσαι αὐτήν. ἔστιν οὖν ἡ ἐνέργεια αὕτη, ἤτοι ἡ ἀναπλήρωσις, ἐν οἷς ἐστιν καὶ ἡ ἐπιθυμία τῆς ὑπολύπου φύσεως.

Ἐπεὶ δέ εἰσιν ἡδοναὶ ἄνευ ἐπιθυμίας καὶ λύπης, οἷον αἱ ἐνέργειαι αἱ ἀπὸ τοῦ θεωρεῖν, ἤτοι νοεῖν, ἐπιγίνονται ἡμῖν μὴ τῆς φύσεως τι ἐνσεούσης καὶ διὰ τοῦτο λυπουμένοις καὶ ἐπιθυμοῦσιν ἀναπληρω|θῆναι. εἰ [*](131v) γὰρ ἀναθεωρῶ, ὅτι τοῦ τριγώνου αἱ τρεῖς γωνίαι δυσὶν ὀρθαῖς ἶσαί εἰσιν, ἡδονή, ἀλλ’ οὐ προηγησαμένης λύπης τινὸς ἢ ἐπιθυμίας διὰ τὸ ἐλλιπῆ εἶναι τὴν φύσιν. τὶ γὰρ ἡ φύσις ἐνδεῖ, ἵνα καὶ λύπη γένηται καὶ ἐπι- θυμία· ὥστε ἐπεί εἰσιν ἡδοναὶ ἄνευ λύπης καὶ ἐπιθυμίας γινόμεναι διὰ τὸ μὴ ἐνδεῖν τι τὴν φύσιν, λοιπὸν κακῶς ἔχει ὁ ὁρισμὸς ὁ λέγων, ὅτι ἡδονή ἐστιν γένεσις εἰς φύσιν αἰσθητήν. πολλαὶ γάρ εἰσιν ἡδοναὶ ἄνευ γενέκαὶ [*](2 alterum Β: om. a αὐτῷ a: αὐτὴ Β 11 ἐνέργειαι ἀποπληροῦσαι Β: ἐνέργεια ἀπο- πληροῦσα a 12 ἀποπληρώσεις B: ἀποπληρούσης a 13 ἀλλὰ—ἡδοναί (14) a: om. B 16 φαγεῖ] φάγῃ Β: φάγει a χορτάζει a: χορτάσει Β 20 τῆς a: om. Β ὑπολύπου rubro mutatum in ὑπολοίπου Β (cf. codil. Arist.): ὐπολείπης που a 23 λοιπαζομένης a: λειπαζομένης Β; similiter 24 20. 27 ὑπολύπου Β: ὑπολοίπου a 29. 30 ἐνδεούσης Ba et Arist. cod. Κb: ἐνδεοῦς οὔσης Arist. vulg. 32 ἡδονὴ a: ἡδο- ναὶ Β ἐλλιπῆ B: ἐλλειπῶς a)

σεως εἰς φύσιν, ἤτοι ἀναπληρώσεως τῆς φύσεως ἐνδεούσης, οἷαί εἰσιν αἱ [*](131v) ἀπὸ τοῦ νοεῖν ἡδοναί. ὁ δὲ ὁρισμὸς πάντα τὰ ὑπὸ τὸ ὁριστὸν ὀφείλει συμπεριλαμβάνειν. σὴ μεῖον δὲ ὅτι οὐκ ἔστιν ἡ ἡδονὴ γένεσις εἰς φύσιν, ἤτοι ἀναπλήρωσις τῆς φύσεως, διότι οὐ τῷ αὐτῷ ἡδεῖ χαίρουσι πάντες καὶ ἀναπληρουμένης τῆς φύσεως, ἤτοι καὶ εἴ τις πεῖνά καὶ μέλλει ἀναπληρῶσαι τὴν ἑαυτοῦ γαστέρα ἐνδεῆ οὖσαν βρωμάτων, καὶ καθεστη- κυίας, ἤτοι καὶ εἴ τίς ἐστιν καθεστηκώς, ἤτοι κεχορτασμένος. ἀλλὰ τῆς φύσεως καθεστηκυίας οὔσης, ἤτοι κεχορτασμένης, ἤτοι εἰ ἔστι τις κεχορ- τασμένος, χαίρει τοῖς ἁπλῶς, ἤτοι κυρίως, ἡδέσιν, ἤγουν τῷ πιεῖν οἶνον Χιώτην καὶ φαγεῖν ἄρτον σητάνιον. ἀναπληρουμένης δέ, ἤγουν ἐνδεοῦς δὲ οὕσης βρωμάτων τῆς φύσεως, ἤτοι εἰ δέ τις πεινᾷ, χαίρει καὶ τοῖς ἐναντίοις. ἡδέα γὰρ αὐτῷ δοκοῦσι τότε τὰ πικρὰ καὶ ὁ ὀξίνης οἶνος, καὶ ἁπλῶς ὁ πεινῶν καὶ τὸ παρατυχὸν ἡδὺ νομίζει, ἃ οὐδ’ ὅλως τις φαγεῖν θελήσαι κεχορτασμένος ὤν· ἅτινα, ἤτοι τὰ πικρὰ καὶ τὰ ὀξίνα, οὔτε φύσει ἡδέα οὔτε ἁπλῶς, ἤτοι κυρίως. ὡς γὰρ τὰ κυρίως ἡδέα διεστήκασι τῶν τοιούτων, τῶν δοκούντων ἡδέων τῷ πεινῶντι καὶ δι- ψῶντι, ἤτοι τῶν πικρῶν καὶ ὀξίνων, οὕτω καὶ αἱ ἡδοναὶ αἱ ἀπὸ τούτων τῶν τε κυρίως ἡδέων καὶ τῶν δοκούντων γινόμεναι διεστηκυῖαί εἰσιν, καίτοι, εἰ ἡδονὴ γένεσίς ἐστιν εἰς φύσιν αἰσθητήν, ἔδει τὸ αὐτὸ ἡδὺ εἶναι 20 καὶ ἐν τῶ πεινῶντι καὶ ἐν τῷ κεχορτασμένῳ. δέδεικται οὖν ὅτι οἱ ὁρι- ζόμενοι τὴν ἡδονήν, ὅτι γένεσίς ἐστιν εἰς φύσιν αἰσθητήν, κακῶς ὁρίζονται.

Πάλιν ἐνταῦθα ἀνατρέπει τὴν δόξαν τῶν λεγόντων, ὅτι οὐκ ἔστιν ἡ ἡδονὴ τὸ ἄριστον, καί φησιν, ὅτι οὐκ ἐξ ἀνάγκης ἕτερόν τι βέλτιον τῆς 25 ἡδονῆς, ὥσπερ τινές φασιν. ὅτι δὲ γενέσεις λέγουσι τὰς ἡδονὰς οὐδὲ πᾶσαι αἱ ἡδοναί εἰσι μετὰ γενέσεως, ἤτοι ἑτέρων τινῶν πρῶτον γινομένων, ἀλλὰ χρωμένων, ἤτοι ἅμα τῷ ἐνεργεῖν συνέπεται καὶ ἡ ἡδονή. ἡ γὰρ ἡδονὴ ἐνέργειά ἐστιν, καὶ εἴ τις ἐνεργεῖ ἀμέμπτως, εὐθὺς καὶ ἥδεται, καὶ οὐ πασῶν τῶν ἐνεργειῶν ἐστι καὶ τὸ τέλος ἕτερον, ἀλλὰ τῶν ἐνεργειῶν τῶν ἀγομένων εἰς τελείωσιν φύσεως ἢ τῶν ἀναπληρούντων φύ- σιν τινὰ ἐν ἐνδείᾳ οὖσαν, ἤτοι τῶν τελειοποιουσῶν φύσιν τινά, ἐκείνων ἐστὶν καὶ τὸ τέλος ἕτερον τῶν ἐνεργειῶν. ἡ γὰρ ἰατρικὴ ἀναπλήρωσίς ἐστιν, οὗ ἡ φύσις ἐλλείπεται, καὶ εὐθὺς καὶ τὸ τέλος αὐτῆς, οἷον ἡ ὑγίεια, ἕτερόν ἐστιν τῶν ἐνεργειῶν αὐτῆς. καὶ διὰ τοῦτο οὐ καλῶς ἔχει τὸ φάναι, ὅτι ἡ ἡδονή ἐστι γένεσις εἰς φύσιν αἰσθητήν, ἀλλὰ μᾶλλον οὕτω δεῖ ὁρίσασθαι αὐτήν, ὅτι ἡ ἡδονή <ἐστιν> ἐνέργεια τῆς κατὰ φύσιν ἕξεως ἀνεμπό- διστος. εἰ γάρ τις ἔχει ἕξιν τινὰ κατὰ φύσιν οὖσαν οἷον σωφροσύνην ἢ ὑγίειαν, καὶ ἐνεργεῖ κατὰ ταύτην ἀνεμποδίστως, εὐφραίνεται. ἡ δὲ σωφροἤτοι [*](4 Β: εἴ τι a 6. 7 καθεστηκυίας Aristoteles: καθεστηκυῖαν Βa 10 σητάνιον Β: σιτάνιον a 11 ἐνδεοῦς δὲ οὔσης Β: ἐνδέως ἐνδεούσης a 14 θελήσαι Β: θελήσαιτο a 19 καίτοι Vat. 1621: καί τι Ba εἰ Β: ἡ a 25 λέγουσι] λέγωσι a: λέγω B 2(). 21 γινομένων Β et Aristoteles: γενομένων a 33 αὐτῆς a: αὐτὴ Β 36 ἐστιν] ἦ a: 0111. Β)

σύνῃ καὶ ὑγίεια, ἐπεὶ ἀγαθαί εἰσι, λοιπὸν καὶ κατὰ φύσιν εἰσίν. <πᾶν γὰρ [*](131ν) τὸ κατὰ φύσιν ἀγαθόν. ὥστε ἡ ἀνεμπόδιστος ἐνέργεια ἡ ἐφ’ ἑκάστῃ ἕξει ἡδονή ἐστιν.> εἰ γάρ τις ὁποιανοῦν ἔχων ἕξιν ἢ ῥητορικὴν ἢ γραμ- ματικὴν ἢ δικαιοσύνην καὶ ἐνεργεῖ κατὰ ταύτην ἀνεμποδίστως, ἥδεται. ἐπὶ δὲ τῶν ἕξεων αἱ αὐταί εἰσιν ἐνέργειαι καὶ τέλη. τοῦ γὰρ σώ- φρονος τὸ αὐτό ἐστιν καὶ ἐνέργεια καὶ τέλος. ἐπεὶ δὲ ἡδονὴ τὸ αὐτό ἐστιν καὶ ἐνέργεια καὶ τέλος, ὁ γὰρ θεωρῶν, ὅτι τοῦ τριγώνου αἱ τρεῖς γωνίαι, ἅμα ἐνεργεῖ καὶ ἥδεται, ὥστε ἐπεὶ καὶ τέλος ἐστίν, λοιπὸν οἱ λέγοντες, ὅτι οὐκ ἔστι τέλος ἡ ἡδονὴ καὶ διὰ τοῦτο οὐδὲ τὸ ἄριστον, κακὸν λέγουσιν. εἶτα λέγει καὶ πῶς ἐδόξασαν τὴν ἡδονὴν ὅτι ἐστὶ γένεσις. καί φησιν ὅτι ἐπεὶ ἡ ἐνέργεια κυρίως ἀγαθόν ἐστιν, ᾤοντο δὲ τὴν ἐνέργειαν καὶ τὴν γένε- σιν ταὐτὸν εἶναι, τιμῶντες τὴν ἡδονὴν καὶ δεικνύοντες, ὅτι ἐστὶν ἡ ἡδονὴ τὸ κυρίως ἀγαθόν, ἔλεγον αὐτὴν γένεσιν εἶναι. δοκεῖ δὲ ἡ ἡδονή, ὅτι ἐστὶ γένεσις, διὰ τὸ καὶ δοκεῖν αὐτοῖς, ὅτι ἐστὶ κυρίως ἀγαθὸν ἡ ἡδονή. ἔστι δὲ ἡ ἐνέργεια ἕτερον τῆς γενέσεως. ἕτερον γάρ ἐστιν ἡ ἐνέργεια ἑκάστης ἕξεως καὶ ἡ γένεσις, ἤτοι ἡ κίνησις καθ’ ἣν κινεῖταί τις πρὸς τὸ ὀρεκτὸν ἢ πρὸς τέλος τι. ἡ γὰρ ἐνέργειά ἐστιν τὸ ποιοῦν τὴν γένεσιν παν- τὸς πράγματος, ἤτοι τὸ αἴτιον τοῦ γίνεσθαι πᾶν πρᾶγμα. πάλιν ἐπεὶ ἐδό- ξαζόν τινες, ὅτι ἐπεί εἰσί τινα ἡδέα βλαβερὰ καὶ αἰσχρά, λοιπὸν καὶ [*](132r) πᾶσα ἡδονὴ φαύλη ἐστίν, ἐπιχειρεῖ ἀνατρέψαι καὶ ταύτην τὴν δόξαν καί φησιν, ὅτι ἐὰν ὦσι πάσαι αἱ ἡδοναὶ φαῦλαι, διότι εἰσί τινα ἡδέα νοσώδη καὶ βλαβερὰ καὶ αἰσχρά, τὸ αὐτὸ συμβήσεται καὶ ἐπὶ τῶν ὑγιεινῶν, ὅτι ἔσονται πάντα τὰ ὑγιεινὰ φαῦλα καὶ παρεμποδιστικὰ πρὸς χρηματι- σμόν, ἤτοι πρὸς πλοῦτον· οἷον εἴ τις ἀρρωστεῖ, ὑγιεινόν ἐστιν, ἤτοι τὸ ποίη. τικὸν ὑγιείας τὸ διδόναι τοῖς ἰατροῖς καὶ ἐξωνεῖσθαι πάντα τὰ πρὸς ὑγίειαν συμβαλλόμενα, ἀλλὰ κενωτικόν ἐστιν τοῦ πλούτου αὐτοῦ. ταύτῃ οὖν, ἤτοι κατὰ τοῦτον τὸν λόγον καὶ κατὰ τοῦτο, ἄμφω, ἤτοι πᾶσαι αἱ ἡδοναὶ καὶ πάντα τὰ ὑγιεινά εἰσι φαῦλα. ἀλλ’ οὐ φαῦλά εἰσιν· ὡμολόγηται γὰρ πᾶσιν, ὅτι εἰσὶν ἡδοναί τινες ἀγαθαὶ καὶ ὑγιεινά εἰσιν ἀγαθά. κατὰ τοῦτον τὸν λόγον ἐπεὶ καὶ τὸ θεωρεῖν, ἤτοι τὸ νοεῖν καὶ ἀναγινώσκειν, βλάπτει πρὸς ὑγίειαν ποτέ, λοιπὸν ἔσται ἁπλῶς τὸ θεωρεῖν φαῦλον.

τοῦτο δὲ ἄτοπον, ὅτι ἡ νόησις θεωρημάτων τινῶν ὑψηλῶν ἐστι φαύλη. εἰ γάρ τις ἀρρωστῶν θεωρεῖ, ἤτοι ἀναγινώσκει καὶ νοεῖν ἐπιχειρεῖ θεωρήματα ὑψηλά, ἐμποδίζεται μᾶλλον πρὸς τὸ ὑγιᾶναι καὶ ἐπιτείνεται ἡ αὐτοῦ ἀρρωστία. διὸ καὶ οἱ ἰατροὶ παρακελεύονται τοὺς ἀρρώστους μὴ ἀναγινωσκειν. Πάλιν ἐπεὶ ἐδόξαζόν τινες, ὡς καὶ ὄπισθεν εἴρηκεν, ὅτι ἐμποδιστικαί εἰσιν τῆς φρονήσεως καὶ διὰ τοῦτο οὔκ εἰσιν ἀγαθαί, ἀνατρέπει ταύπᾶν [*](1 γὰρ—ἡσονή ἐστιν (3) a: om. Β 6 δὲ Β: om. a 18 ἤτοι τὸ αἴτιον bis Β 23. 24 χρηματισμόν Β et Aristoteles: τὸν χρηματισμόν a 24 πλοῦτον Β: τὸν πλοῦτον a ἀρρωστεῖ a: εὐρωστεῖ Β 26 αὐτοῦ Β: αὐτῷ a 28 ὡμολόγηται a: ὡμολόγηνται Β 29 ὑγιεινά Β: ὑγιεινὰ τινὰ a 37 ὄπισθεν] c. 12 p. 1152b 16 38 post εἰσὶν add. αἱ ἡδοναὶ a: om. Β)

τὴν τὴν δόξαν καί φησιν, ὅτι οὔτε τῆ φρονήσει οὔτε ἄλλῃ τινὶ ἕξει εἰσὶν [*](132r) ἐμποδιστικαὶ αἱ ἡδοναί, αἱ ἐφ’ ἑκάστῃ ἕξει γινόμεναι. ἡ γὰρ ἡδονὴ ἡ γινομένη τῷ φρονίμῳ ἐν τῷ ἐφευρίσκειν τὰ πρὸς τὸ τέλος ἄγοντα οὐκ ἐμποδίζει τὴν αὐτοῦ φρόνησιν πρὸς τὸ ἐφευρίσκειν ταῦτα, ἀλλὰ μᾶλλον ἐπιτείνει αὐτήν, οὐδὲ ἡ ἡδονὴ ἡ ἐπιγινομένη τῷ σώφρονι ἐκ τοῦ πράττειν τὰ σώφρονα ἐμποδίζει αὐτὸν πρὸς τὸ πράττειν τὰ σώφρονα ἀλλὰ μᾶλλον παροτρύνει. ἀλλὰ μᾶλλόν εἰσιν ἐμποδιστικαὶ ἑκάστης ἕξεως αἱ ἀλλότριαι ἡδοναί, ἤτοι αἱ σωματικαὶ ἡδοναί. ἡ γὰρ ἡδονὴ ἡ ἐκ τοῦ μοιχεύειν ἀλλοτρία ἐστὶν τοῦ σώφρονος καὶ τοῦ φρονίμου καὶ οὐχὶ οἰκεία. οὐ γὰρ τοιαύτῃ ἡδονῇ χαίρει ὁ σώφρων ἢ ὁ φρόνιμος ἀλλὰ τῇ ἐκ τοῦ ἐνεργεῖν τὰ σώφρονα. διὸ ὁ σώφρων εἰ χαίρει τῇ ἀφροδισιαστικῇ ἡδονῇ ἢ ὁ φρόνιμος, ἐμποδίζεται τοῦ ἐνεργεῖν, ἤτοι ὡς σώφρων ἢ ὡς φρόνιμος, ἐπεὶ αἱ ἡδοναὶ αἱ ἐπιγινόμεναί τινι ἐκ τοῦ θεωρεῖν, ἤτοι νοεῖν ἤτοι μανθάνειν θεώρημά τι ὑψηλόν, μᾶλλον ποιοῦσι προθυμότερον πρὸς τὸ μανθάνειν καὶ οὐκ ἐμποδίζουσιν ἢ ἀνακόπτουσιν αὐτὸν τῆς προθυμίας. εἰ δὲ ὁ μανθάνων χαίρει ἀλλοτρίᾳ ἡδονῇ, ἤτοι σωματικῇ, τῇ ἐκ τῶν ἀφροδισίων, ἐμπο- δίζεται καὶ οὐκέτι δύναται νοῆσαί τι.

Πἀλιν ἐδόξαζόν τινες, ὅτι ἐπεὶ τῆς ἡδονῆς τέχνη οὐκ ἔστιν, λοιπὸν οὐκ ἔστιν ἡδονὴ ἀγαθόν. λύει καὶ ταύτην τὴν δόξαν πρῶτον μὲν κατὰ ἔνστασιν, εἶτα κατὰ ἀντιπαράστασιν. εὐλόγως οὐδεμιᾶς ἡδονῆς τέχνη ἐστίν, ἡ γὰρ ἡδονὴ ἐνέργειά ἐστιν, ὡς δέδεικται, οὐδεμιᾶς δὲ ἐνεργείας ἐστὶν τέχνη. αἱ γὰρ τέχναι τῶν δυνάμεων, ἤτοι τῶν ἕξεων εἰσιν, οὐ τῶν ἐνεργειῶν, αἱ δὲ ἐνέργαί εἰσι τῶν ἕξεων. εἶτα καὶ κατὰ ἔνστασιν λύει καὶ φησίν, ὅτι καὶ τῆς ἡδονῆς τέχνη ἐστίν· ἡ γὰρ μυρεψικὴ καὶ ἡ ὀψοποιητικὴ τέχναι εἰσὶ τῆς ἡδονῆς καὶ ποιητικαὶ ταύτης. καὶ ἐπεί ἐστι τέχνη αὐτῆς, λοιπὸν ἡ ἡδονὴ ἀγαθόν ἐστιν. πάλιν ἐδόξαζόν τινες, ὅτι ἐπεὶ τὸ ἡδὺ μισεῖ ὁ σώφρων καὶ ἐπεὶ ὁ φρόνιμος τὸ ἄλυπον διώκει, ἤτοι ζητεῖ, καὶ ἐπεὶ τὰ θηρία καὶ τὰ παιδία τὴν ἡδονὴν ζητοῦσι, λοιπὸν ἡ ἡδονὴ οὐκ ἔστιν ἀγα- θόν. πειρᾶται λῦσαι καὶ τὰς τοιαύτας πάσας δόξας ἐν τῷ αὐτῷ, ἤιοι δι’ ἑνὸς ἐπιχειρήματος, καί φησιν, ὅτι ἐπεὶ εἴπομεν, ὅτι πᾶσαι αἱ ἡδοναὶ αἱ ’) ἐκ τῶν ἐνεργειῶν, αἱ μέν εἰσι τῶν ἀρετῶν ἡδοναὶ πῶς ἀγαθαί, ἤτοι ἁπλῶς καὶ κυρίως, αἱ δέ εἰσι πῶς οὐκ ἀγαθαί, ἤτοι ἁπλῶς μὲν καὶ κυρίως ἀγα- θαὶ οὔκ εἰσιν, οἷον αἱ σωματικαί, ἀλλὰ τισίν εἰσιν ἀγαθαὶ καὶ φαινόμεναι ἀγαθαί, τὰ παιδία καὶ τὰ θηρία διώκουσιν, ἤτοι ζητοῦσι, καὶ ὁ σώφρων μισεῖ τὰς τοιαύτας ἡδονάς, τὰς μετ’ ἐπιθυμίας καὶ λύπης γινομένας, ἤτοι τὰς σωματικάς, καὶ οὔκ εἰσι κυρίως ἀγαθαὶ ἀλλὰ φαινόμεναι, καὶ ὁ φρό- νιμος τὰς σωματικὰς ἡδονὰς οὐ ζητεῖ, αἵ εἰσι φαινόμεναι ἀγαθαί, ἀλλὰ ζητεῖ τὴν ἀλυπίαν τούτων. ὁ γὰρ φρόνιμος τῇ ἀπουσίᾳ τῶν σωματικῶν [*](4 αὐτοῦ Β: ἑαυτοῦ a 5 ἐπιγινομένη a: ἐπιγενομένη Β 7 ἀλλὰ μᾶλλον Β: μᾶλλον δὲ a 1 1 ἀφροδισιαστικῆ Β: ἀφροδισικῇ a 12 ἤτοι scripsi: ἔτι Ba ὡς σώφρων Β: ὁ σώφρων a ὡς φρόνιμος scripsi: ὁ φρόνιμος Ba 13 μανθάνειν a: μανθάνει Β 18 ἔστιν] ᾖ a: ἢν B 20 ἀντιπαράστασιν Β: ἀντιπαράταξιν a 21 δέδεικται] p. 1153a 10 27 φρόνιμος a: σώφρων Β 28 τὴν ἡδονὴν Β: τὸ ἡδὺ a 29 αὐτῷ] αὐτὸ Ba 3.8 ἀλυπίαν a: ἄλυπον Β)

ἡδονῶν βούλεται μὴ λυπεῖσθαι, ἤτοι οὐ λυπεῖται. σωματατικαί εἰσιν ἡδοναὶ τὰ ἀφροδίσια, τὰ ἄμετρα σιτία καὶ ποτά. αὗται γὰρ αἱ σωματικαὶ ἡδοναὶ τοιαῦταί εἰσιν, ἤτοι’ ἐπιθυμίας καὶ λύπης γίνονται. εἰ γάρ τις πεινᾶ, λυπεῖται διὰ τὸ τὴν γαστέρα εἶναι ἐν ἐνδείᾳ βρωμάτων καὶ ἐπιθυμεῖ ἐμπλῆσαι αὐτήν. ὁμοίως δὲ καὶ ὁ ἀκόλαστος λυπεῖται ἐν τῇ ἀπουσίᾳ τῶν ἀφροδισίων καὶ ἐπιθυμεῖ αὐτῶν καὶ τὰς ὑπερβολὰς τούτων τῶν σωματικῶν ἡδονῶν, ἤτοι τὸ ἀμέτρως καὶ ὑπερβολικῶς ἀφροδισιάζειν καὶ πίνειν καὶ ἐσθίειν καθὼς ὁ ἀκόλαστος ἀκόλαστος λέγεται, † ἐν ᾧ ζη- τοῦσι τὰ παιδία καὶ τὰ θηρία, ἃ μισεῖ ὁ σώφρων καὶ ὁ φρόνιμος. ὁ γὰρ ἀκόλαστος ἀκόλαστος λέγεται ἐν τῷ ζητεῖν τὰς ὑπερβολὰς τῶν σωματικῶν ἡδονῶν. διὸ ὁ σώφρων φεύγει ταύτας, ἤτοι τὰς σωματικὰς ἡδονάς, αἳ οὔκ εἰσι κυρίως ἀγαθαί. εἰσὶ δὲ καὶ οἰκεῖαι τῷ σώφρονι, αἳ αὐτῷ ἐπιγίνονται ἐκ τῶν ἐνεργειῶν τῆς ἕξεως, ἤτοι τῆς σωφροσύνης, καὶ αὗται αἱ ἐκ τῶν ἐνεργειῶν τῶν ἀρετῶν γινόμεναί εἰσι κυρίως ἀγαθαί. τῷ γὰρ δικαίῳ ἡδονὴ γίνεται ἐκ τοῦ τὰ δίκαια πράττειν καὶ τῷ ἀνδρείῳ ἐκ τοῦ τὰ ἀνδρεῖα καὶ τῷ σώφρονι ἐκ τοῦ πράττειν τὰ σώφρονα ἡδονὴ γίνεται.

Ἀλλὰ μὴν ὡμολόγηται ὅτι καὶ ἡ λύπη κακόν ἐστιν καὶ φευκτόν. ἡ μὲν γὰρ ἡ λύπη ἐστὶν ἁπλῶς κακόν, οἷον εἰ λυπεῖταί τις ἐν τῇ ἀπουσίᾳ τῶν ἀφροδισίων, ἡ τοιαύτη λύπη ἐστὶν ἀπλῶς <κακόν>, ἡ δὲ οὐκ ἔστιν ἁπλῶς κακόν, ἀλλὰ πῇ κακὸν καὶ φευκτόν, ἤτοι καθὸ ἐμποδιστική, οἷον εἴ τις νοῆσαι πειρᾶται θεώρημά τι, ἐν οἷς δὲ σπουδάζει νοῆσαι αὐτὸ ἀκοῦσαι, ὅτι ὁ παῖς ἢ ὁ φίλος αὐτοῦ ἀπέθανε καὶ λυπηθῇ καὶ τῇ λύπῃ συσχεθεὶς μὴ δυνηθῇ θεωρῆσαι τὸ θεώρημα ἐν τῷ θολωθῆναι τὸ λογιστικὸν αὐτοῦ ὑπὸ τῆς λύπης, ἡ τοιαύτη λύπη, ἡ ἐπὶ τῇ τελευτῇ τοῦ παιδός, ἀπλῶς μὲν κακὴ οὐκ ἔστιν, ἀλλὰ πῇ ἐστι κακή, καθὸ ἐνεμπόδισεν αὐτὸν νοῆσαι τὸ θεώρημα. εἰ οὖν ἡ λύπη κακὸν καὶ φευκτόν, τῷ δὲ φευκτῷ καθὸ φευ- κτόν ἐστιν καὶ κακόν, ἐναντίον ἐστὶν τὸ ἀγαθόν, λείπεται ἄρα τὴν ἡδονὴν ἀγαθὸν εἶναι. ἐπὶ γὰρ τῶν ἀμέσων ἐναντίων ἐὰν θάτερον τὸ τῶν ἐναν- τίων κακόν ἐστιν, θάτερον ἔσται ἀγαθόν. ἐνδέχεται γὰρ εἶναι καὶ κακόν, οἷον ἀνδρεία δειλία καὶ θρασύτης. ἀντίκειται γὰρ τῇ δειλίᾳ καὶ ἡ ἀνδρεία καὶ ἡ θρασύτης. ἔνστασις τοῦ Σπευσίππου. ἔλεγεν ὁ Σπεύσιππος, ὅτι ὡς τὸ μεῖζον ἀντίκειται τῷ ἐλάττονι καὶ τῷ ἴσῳ, καὶ τὰ μὲν ἄκρα, ἤτοι τὸ μεῖ- ζον καὶ τὸ ἔλαττον, ἐστὶν κακά, τὸ δὲ μέσον, ἤτοι τὸ ἴσον ἀγαθόν ἐστιν, οὕτως καὶ ἡ ἡδονὴ ἀντίκειται τῇ ἀλυπίᾳ καὶ τῇ λύπῃ, καὶ τὰ μὲν ἄκρα, ἤτοι ἡ λύπη καὶ ἡ ἡδονή, εἰσὶ κακά, τὸ δὲ μέσον, ἤτοι ἡ ἀλυπία, ἀγαθόν ἐστιν. ὡς γὰρ ὁ Σπεύσιππος ἔλυεν, ὅτι καὶ ἡ ἡδονὴ καὶ ἡ λύπη κακόν ἐστιν, ἡ δὲ ἀλυπία ἀγαθόν, οὐ συμβαίνει ἡ λύσις, ὅτι οὐχ ὡμολόγηται τοῦτο πᾶσι. πάντες γὰρ ὁμολογοῦσι τὴν ἡδονὴν ἀγαθὸν εἶναι, καὶ οὐδεὶς ἂν φαίη τὴν ἡδονὴν εἶναι ὅπερ κακόν, ἤτοι ὡς ἐν γένει ἀνάγεσθαι τῷ κακῷ, [*](1 εἰσὶν Β: δὲ εἰσὶν a 15 ἡδονὴ a: ἡδὺ Β γίνεται Β: om. a 19 κακόν a: om. Β 21 αὐτὸ Β: αὐτὸν a 23 θεωρῆσαι Β: νοῆσαι a 25 τῆ ἦ B: τῆ a 33 κακά a: κακὸν Β 36 ἔλυεν Β et Aristoteles: ἔλεγεν a 37 ἀλυπία rubro corr. ex λύπη Β)

καὶ εἶδος τοῦ κακοῦ τὴν ἡδονὴν εἶναι, ἤτοι εἶναι κακὸν τὴν ἡδονὴν οὐδεὶς [*](132v) ὁμολογεῖ.

Πάλιν εἶπεν ὄπισθεν ὅτι τινὲς ἐδόξαζον, ὅτι ἐπεί εἰσί τινες ἡδοναὶ φαῦλαι, λοιπὸν οὐκ ἔστιν ἡδονὴ τὸ ἄριστον. λύει οὖν καὶ ταύτην τὴν δόξαν καί φησι, οὐδὲν κωλύει τινὰ ἡδονὴν εἶναι τὸ ἄριστον, ἐπεί εἰσί τινες ἡδοναὶ φαῦλαι, ὥσπερ οὐδὲν κωλύει εἶναί τινα ἐπιστήμην ἄριστον, ἤτοι τὴν φιλοσοφίαν, ἐπεί εἰσί τινες ἐπιστῆμαι φαῦλαι. ἐπιστήμας καταχρηστικῶς τὰς βαναύσους ἐνταῦθα ἔλαβεν, οἷον τὴν φαρμακευτικὴν ἐπι- στήμην καὶ τὴν ὀρχηστικὴν καὶ τὴν σκυτοτομικήν. ἴσως δὲ καὶ ἀναγκαῖόν ἐστιν εἶναί τινα ἡδονὴν αἱρετωτάτην καὶ ἀρίστην, εἴπερ εἰσὶν ἑκά- στης ἕξεως, ἤτοι ἀρετῆς, ἐνέργειαι ἀνεμπόδιστοι, καὶ ἐάν ἐστιν εὐδαιμονία πασῶν τῶν ἕξεων, ἤτοι τῶν ἀρετῶν, ἤτοι κἄν τε ἡ εὐδαιμονία συνίστηται ἐκ πασῶν τῶν ἐνεργειῶν τῶν ἀρετῶν, εἴτε εὐδαιμονία ἐστὶν ἡ ἐνέργειά τινος αὐτῶν, ἤτοι μιᾶς τινος ἀρετῆς. ὡς γὰρ ἔμπροσθέν φησιν, ὅτι ὁ θεωρητικός ἐστιν εὐδαίμων. φησὶ γὰρ ἐν τῷ δεκάτῳ, ὅτι ἐκ μόνης τῆς θεωρίας ὁ εὐδαίμων συνίσταται, ἂν ἡ θεωρία ᾖ ἀνεμπόδιστος, ἤτοι ἄν θεωρῇ καὶ νοῇ ἀνεμποδίστως. τοῦτο δέ, ἤτοι ἡ ἀνεμπόδιστος ἐνέρ- γει, ἐστὶν ἡ ἡδονή. ἐπεὶ οὖν ἡ ἡδονὴ ἐνέργειά ἐστιν ἀνεμπόδιστος, εἰσὶ δὲ ἐνέργειαι ἀνεμπόδιστοι ἑκάστης ἕξεως, ἤτοι ἀρετῆς, κἄν τε ἡ εὐδαιμονία ᾖ ἐκ πασῶν τῶν ἐνεργειῶν τῶν ἀρετῶν συνισταμένη, κἄν τε ἡ εὐδαιμονία ἐξ ἐνεργειῶν μιᾶς τινος ἕξεως, ἤτοι τῆς θεωρητικῆς, ὥστε εἰ ἡ εὐ- δαιμονία συνίσταται ἐκ τῶν ἐνεργειῶν πασῶν τῶν ἀρετῶν ἢ ἐκ τῶν ἐνεργειῶν μιᾶς τινος ἕξεως, καὶ ἔστιν ἡ εὐδαιμονία ἐνέργεια ἀνεμπόδι- στος, ἔστι δὲ καὶ ἡ ἡδονὴ ἐνέργεια πασῶν τῶν ἀρετῶν, λοιπὸν ἔστι τις ἡδονὴ ἀρίστη, ἡ εὐδαιμονία καὶ ἡ ἐνέργεια αὐτῆς. ὥστε εἴη ἄν τις, ἤτοι ὥστε καὶ εἰ δώσομεν τὰς πολλάς, ἤτοι τὰς πλείονας ἡδονὰς φαύλας εἶναι, ἀλλ’ οὖν ἔστι τις ἡδο|νὴ τὸ ἄριστον, ἤτοι ἡ εὐδαιμονία καὶ [*](133r) ἡ ἐνέργει αὐτῆς. καὶ ἐπεὶ ἡ ἡδονή ἐστιν ἐνέργεια ἀνεμπόδιστος, συνίσταται δὲ καὶ ἡ εὐδαιμονία ἐκ τῶν ἐνεργειῶν ἢ πασῶν τῶν ἀρετῶν ἢ μιᾶς ἀρετῆς, διὰ τοῦτο καὶ τὸν εὐδαίμονα βίον πάντες οἴονται εἶναι ἡδύν· καὶ εὐλόγως τὴν ἡδονὴν συμπλέκουσι τῇ εὐδαιμονίᾳ, ὡς ἑτέραν μὲν οὖσαν τὴν ἡδονὴν τῆς εὐδαιμονίας, συμπαραμιγνύουσι δὲ ταύτην αὐτῇ. προσέ- θηκε δὲ τὸ εὐλόγως εἰκότως. εἰ γὰρ εὐδαιμονία ἐστὶν τῶν τελείων, λοιπὸν καὶ ἐνέργειά ἐστιν ἀνεμπόδιστος. ἔστι δὲ καὶ ἡ ἡδονὴ ἐνέργεια ἀνεμπόδιστος, ὥστε εὐλόγως τὴν ἡδονὴν συμπλέκουσι τῇ εὐδαιμονία. ἔστιν οὖν ἡ εὐδαιμονία τέλος, καὶ εἰ τέλος ἐστίν, λοιπὸν καὶ ἀνεμπόδιστός ἐστιν ἐνέργει. οὐδεμία γὰρ ἐνέργεια ἐμποδιζομένη τέλος ἐστίν. ὁρίζονται δὲ καὶ τὴν εὐδαιμονίαν ἐνέργειαν ψυχῆς εἷναι μεθ’ ἡδονῆς ἐν τελείῳ βίῳ. ἐπεὶ οὖν ἡ εὐδαιμονία ἐνέργεια ἀνεμπόδιστός ἐστιν, διὰ τοῦτο προσδεῖται [*](3 ὄπισθεν] c. 13 p. 1153a 17 6 ἄριστον Β: ἀρίστην a 8 ἐνταῦθα aute καταχρηστικῶς ponit a 12. 13 συνίστηται Β: συνίσταται a 14 ἔμπροσθεν] c. 13 p. 1153a 1 15 ἐν τῷ δεκάτῳ] c. 8 p. 1178b 7 sqq. 17 ἤτοι a: ἡ Β 25 αὐτῆς a: αὐτὸ Β εἵη ἄν τις a et Aristoteles: καὶ εἰ τύχη Β 32 συμπαραμιγνύουσι scripsi: συμπαραμίγνυσι Ba)

καὶ τῶν ἐν σώματι ἀγαθῶν. τὸ δὲ καὶ ἀντὶ τοῦ ἤτοι· ἤτοι τῶν ἐκτός, [*](133r) ὅπως μὴ ταῦτα, ἤτοι τὰ ἐκτὸς ἀγαθά, ἀπόντα παρεμποδίζωσι τὴν ἐνέργειαν τοῦ εὐδαίμονος. εἰ γάρ τις ἔχει ἁπάσας τὰς ἀρετάς, οὐκ ἔχει δὲ καὶ τὰ ἐκτὸς ἀγαθά, πλοῦτον δόξαν, οὗτος οὐκ ἄν δυνήσεται οὕτως ἀνεμποδίστως ἐνεργεῖν κατὰ τὰς ἀρετάς, ἀλλὰ καὶ ἄδικά τινα διαπράξεται, ὡς ἄν πλοῦτον συλλέξῃ ἢ ἄλλο τι τῶν ἀναγκαίων. μὴ ἀνεμποδίστως δὲ ἐνεργῶν οὐδὲ εὐδαίμων οὗτος ῥηθήσεται.

Οἱ δὲ λέγοντες τὸν τροχιζόμενον, ἤτοι τὸν κατὰ τροχοῦ φερόμενον ὑπὸ τῶν πειρασμῶν, ἤτοι τὸν ἀτυχοῦντα καὶ δυστυχίαις μυρίαις περι- πίπτοντα εὐδαίμονα, κἂν ἀγαθὸς ᾖ, ἤτοι κἄν ἁπάσας ἔχῃ τὰς ἀρε- τάς, ἢ ἑκόντες, ἤτοι ἢ γινώσκοντες, ὅτι οὐκ ἔστιν οὗτος εὐδαίμων, κρύπτοντες τὴν ἀλήθειαν, οὐδὲν λέγουσιν, ἤτοι ψεύδονται εὐδαίμονα τὸν τοιοῦτον ὀνομάζοντες, ἢ ἄκοντες, ἤτοι ἀγνοοῦντες τίς ἐστι ὁ κυρίως εὐ- δαίμων. ἐπεὶ καὶ ὄπισθεν ἐν τῷ πρώτῳ τοῦτο ἐπεσημήνατο εἰπὼν ‘ὁ δὲ Πριαμικαῖς δυστυχίαις περιπεσὼν κἂν πάσας ἔχῃ τὰς ἀρετὰς οὐκ εὐδαίμων ἐστίν.’ ἐπεὶ δὲ ὁ εὐδαίμων προσδεῖται τῆς τύχης, ἤτοι τῶν τυχη- ρῶν ἀγαθῶν, πλούτου δόξης, δοκοῦσί τινες ταὐτὸν εἶναι τὴν εὐτυχίαν τῇ εὐδαιμονίᾳ, ἐπεὶ αὐτὴ ἡ εὐτυχία ἐὰν ὑπερβολική τις ᾖ ἐμποδίζει τὸν εὐδαίμονα ὥστε κατὰ τὰς ἀρετὰς ἐνεργεῖν. εἰ γάρ τις ὑπερβολικὴν δυνα- στείαν ἔχων ἢ πλοῦτον, ὑπερόπτης ἴσως τῶν εὐτελῶν καταφαίνεται, καὶ τῶνδε μὲν καταδυναστεύων, τούσδε δὲ καὶ ἀδικῶν. ὥστε ἡ ὑπερβολικὴ εὐτυχία ἐμποδίζει μᾶλλον τὸν εὐδαίμονα εἰς τὸ κατὰ ἀρετὴν ἐνεργεῖν. λοιπὸν οὐ δεῖ τὸν εὐδαίμονα ὑπερβολικὴν εὐτυχίαν ζητεῖν, καὶ ἴσως οὐ δίκαιόν ἐστιν τὴν ὑπερβολικὴν εὐτυχίαν εὐδαιμονίαν κατονομάζειν, εἴπερ ἐμποδιστικῂ τῆς εὐδαιμονίας ἐστίν. ἡ γὰρ ὑπερβολικὴ εὐτυχία φαύλη ἐστί. καὶ γὰρ ὅρος αὐτῆς τῆς εὐτυχίας πρὸς τὴν εὐδαιμονίαν ἐστίν. εἰ γὰρ συντελεῖ καὶ ὠφέλιμός ἐστι πρὸς τὴν εὐδαιμονίαν, τότε εὐτυχία ὀνο- μασθήσεται καὶ ἐπαινετὴ ἔσται, εἰ δ’ οὐ συντελεῖ, ἅτε ὑπερβολική τις οὖσα, ὖ· οὐδ’ εὐτυχία ὀνομασθήσεται οὕτε μὴ ἐπαινετὴ ἔσται. ἐπεὶ ἔλεγόν τινες, ὅτι ἐπεὶ αἱ ἡδοναὶ παρὰ τῶν θηρίων καὶ παιδίων διώκονται, ἤτοι ζητοῦνται, διὰ τοῦτο οὔκ εἰσιν ἀγαθαί, φησὶν οὗτος, ὅτι διὰ τοῦτο μᾶλλόν εἰσιν ἀγαθαί, διότι ὑπὸ τῶν θηρίων καὶ παίδων ζητοῦνται. σημεῖον γὰρ τοῦ εἶναι αὐτήν, ἤτοι τὴν ἡδονήν, ἄριστόν πὼς, ἤτοι ἀγαθὸν αὐτὸ τοῦτό ἐστιν τὸ ὑπὸ τῶν παιδίων καὶ θηρίων ζητεῖσθαι. οὗ γὰρ πάντα ἐφίεται, ἀγαθόν, τῆς δὲ ἡδονῆς ἐπεὶ πάντα ἐφίεται καὶ οἱ παῖ· ’δες καὶ τὰ θηρία, λοιπὸν ἀγαθόν ἐστιν ἡ ἡδονή. φησὶ γάρ ‘οὐ πάμπαν ἀπόλλυται φήμη, ἣν πολλοὶ λαοί᾿. καὶ ταύτην οὖν τὴν ἡδονήν, οἱονεὶ [*](2 καὶ addidi: om. Ba o μὴ B: καὶ a παρεμποδίζωσι Β: παρεμποδίζουσι a 5 οὗτος Β: om. a δυνήσεται a: δυνήσηται Β οὕτως Β: οὗτος a 15 πρώτῳ a: ἄλφα Β] c. 11 p. 1101a 8 16 ἔχῃ Β: ἔχοι a 18 εὐτυχία rubro corn ex εὐδαιμονία Β 22 τῶνδε Β: τούςδε a 28 πρὸς Β: εἰς a 31 et 35 παιδίων Β: παίδων a 35 οὖ a: εἰ Β 36 ἐφίεται (alterum) a: ἐφίενται Β 37 φησὶ] cf. Hesiondi opp. 763 38 φημίζωσι a: om. Β)

πάντες φημίζουσιν ἀγαθὸν εἶναι ἐκ τοῦ ζητεῖσθαι ὑπὸ πάντων, ἤτοι θηρίων [*](133r) καὶ παίδων. ἀλλ᾿ ἐπεὶ οὐχ ἡ αὐτή ἐστιν, ἤτοι ἀλλ’ ἐπεὶ οὐκ ἔστι μία φύσις καὶ ἕξις ἡ ἀρίστη, ἀλλ’ εἰσὶ πολλαὶ φύσεις καὶ ἕξεις ἔστι γὰρ φύσις καὶ ἕξις θηριώδης καὶ ἔστι φύσις καὶ ἕξις νοσώδης), διὰ τοῦτο οὐδεμία ἡδονή ἐστιν ἐν πᾶσιν οὐδὲ τὴν αὐτὴν | διώκουσιν ἡδονὴν πάντες. ἄλλο [*](133v) γὰρ ἄλλῳ ἡδὺ δοκεῖ, τῷ μὲν φύσιν ἔξιν ἔχοντι θηριώδη ἡδὺ δοκεῖ τὸ αἵματα πίνειν, τῷ δὲ νοσερὰν φύσιν ἔχοντι ἕτερον ἡδὺ δοκεῖ. τέως δὲ πάντες ἡδονὴν ζητοῦσιν, εἴτε κυρίως ἡδονὴν εἴτε τὴν φαινομένην. ἴσως δὲ καὶ ζητοῦσιν οὐχὶ τὴν ἀρίστην ἡδονήν, ἣν καὶ οἴονται ἀγαθὴν εἶναι καὶ φαῖεν, ἀλλὰ τὴν αὐτὴν ἧττον σωματικήν, ἤτοι τὰ ὑπέρμετρα σιτία καὶ ποτά. τινὲς γάρ εἰσιν οἳ γινώσκουσιν ἀρίστην μὲν ἡδονὴν εἶναι τὴν ἐκ τῆς ἀρετῆς ἐνέργειαν, ἤτοι τὴν ἐκ τῆς σωφροσύνης καὶ δικαιοσύνης, μὴ δυνάμενοι δὲ πρὸς ταῦτα ἀνάγεσθαι καὶ τῇ θείᾳ ἡδονῇ χαίρειν καὶ ἄκον- τες τῇ σωματικῇ ἡδονῇ χαίρουσιν. εἶτα δείκνυσι καὶ πῶς τινες ἔχουσι θείαν ἡδονήν, καί φησιν, ὅτι πάντες καὶ τὰ ἄλογα ζῷα φυσικῶς ἔχουσί τι θεῖον ἐν ἑαυτοῖς ἐπάρμενον ἡ θείαν τινὰ ἔλλαμψιν, καὶ γινώσκουσι μὲν ἡδὺ ἄριστον εἶναι τὴν ἐκ τῆς ἀρετῆς ἐνέργειαν, μὴ δυνάμενοι δὲ ταύτῃ τῇ θείᾳ ἡδονῇ ἥδεσθαι, τῇ σωματικῇ ἡδονῇ ἐμμένουσί τε καὶ χαίρουσι. καὶ κυρίως μὲν ἡδοναί εἰσιν αἱ ἐκ τῶν ἀρετῶν ἐνέργειαι, αἱ δὲ σωματικαὶ ἡδοναὶ οὐδὲ κυρίως ἡδοναί εἰσιν ἀλλὰ φαινόμεναι. εἰλήφασι δὲ αὗται αἱ σωματικαὶ ἡδοναὶ τὴν κληρονομίαν τοῦ ὀνόματος, ἤτοι τὸ λέγεσθαι μόναι αὗται ἡδοναὶ καὶ κυρίως ἡδονὰς οἴεσθαι ταύτας εἶναι, διότι οἱ πλεί- ονες πρὸς τὰς σωματικὰς μᾶλλον ῥέπουσι καὶ ὅτι τούτων πάντες μετέχειν βούλονται διὰ τὸ μὴ δύνασθαι ταῖς θείαις ἡδοναῖς ἥδεσθαι, καὶ ὅτι οἱ πολλοὶ ταύτας μόνον οἴονται εἶναι ἡδονὰς τὰς σωματικάς, εἰ καὶ ἄλλη δὲ ἔστιν ἡδονὴ θειοτέρα, οὐδ’ ὅλως ἐπίστανται. φανερὸν δὲ τοῦτό ἐστιν πρὸς τοὺς λέγοντας τὴν ἡδονὴν μήτε ἀγαθόν εἶναι μήτε λυπηρόν. καί φησιν, ὅτι εἰ μὴ ἡδονὴ καὶ ἐνέργεια αὐτῆς ἀγαθόν ἐστιν, οὐκ ἔσται λοιπὸν τὸν εὐδαίμονα ἡδέως ζῆν. εἰ γὰρ μὴ ἀγαθὸν ἡδονή ἐστιν, οὐδ’ ὅλως αὐτὴν ἐπιζητήσει ὁ εὐδαίμων. τίνος γὰρ χάριν ἐπικτήσασθαι σπουδάσει; ἡ γὰρ εὐδαιμονία ἐκ μόνων τῶν ἀγαθῶν πάντων συνίσταται καὶ οὐκ ἔχει παραμιξίαν τινὰ μὴ ἀγαθοῦ, εἴπερ μὴ ἡδονή, ἤτοι ἐπεὶ οὖν ἡ ἡδονὴ οὔτε ἀγαθόν ἐστιν οὔτε κακόν, λοιπὸν ἡ λύπη οὔτε κακόν ἐστι οὔτε ἀγαθόν· ὡς γὰρ ἔχει τὸ ἕτερον τῶν ἐναντίων, καὶ τὸ ἕτερον οὕτως ἕξει. εἰ οὖν οὔτε κακὸν οὔτε ἀγαθὸν ἡ λύπη, λοιπὸν ἐνδέχεται τὸν εὐδαίμονα λυπηρῶς ζῆν. τοῦτο δὲ ἄτοπον, μεθ’ ἡδονῆς γὰρ ἡ εὐδαιμονία, ὥστε εἰ μήτε κακὸν ἡ λύπη μήτε ἀγαθόν ἐστιν, διὰ τί ὁ εὐδαίμων φεύγει ταύτην; καὶ ἐὰν οὐκ ὦσιν αἱ ἐνέργειαι αὐτοῦ τοῦ σπουδαίου, ἤτοι τοὐ εὐδαίμονος, ἡδεῖαι, οὐδὲ ὁ βίος αὐτοῦ λοιπὸν ἡδίων ἔσται. [*](1 πάντες a: πάντα Β 7 τῷ a: τὸ Β οὐχὶ Β: οὗτοι a 16 ἡ B: καὶ a 26 τοῦτο a: ταῦτα Β 28 αὐτῆς a: αὐτοῦ Β 30 ἐπιζητήσει Β: ἐπιζήτη a 32 ἡδονή (priore loco) Β et Aristoteles: ἡδονὴν a 33 ἡ λύπη Β: τῇ λύπῃ a 37 ταύτην a: ταῦτα Β) νῶν. ἔλεγον γάρ τινες, ὅτι ἐὰν εἰσί τινες ἡδοναί, οἷον αἱ ἐκ τῶν ἐνεργειῶν τῶν ἀρετῶν αἱρεταὶ καὶ ἀγαθαὶ ἀλλ’ οὐχὶ αἰ σωματικαί, ἤτοι τὰ ἄμετρα σιτία καὶ ποτά, ἡδοναί εἰσιν ἀγαθαὶ οὐδὲ αἱ τῶν ἀφροδισίων, περὶ ἃς ἀκόλαστος καταγίνεται, διὰ τί αἱ λύπαι αἱ ταύταις ἐναντίαι εἰσὶ μοχθηραὶ καὶ κακαὶ καὶ οὐχὶ ἀγαθαί; τὸ γὰρ ἀγαθόν ἐστιν ἐναντίον τῷ κακῷ. ἐὰν αἱ σωματικαὶ ἡδοναὶ ὦσι κακαί, λείπεται ἄρα τὸ ἐναντίον, ἤτοι τὰς λύπας ἀγαθὸν εἶναι. λύσις· ὅτι αἱ σωματικαὶ ἡδοναὶ οὔκ εἰσι κακαί ἀλλ’ οὐδὲ κυρίως ἀγαθαί, ἀλλ’ οὕτως εἰσὶν ἀγαθαί, ὡς μὴ κακαὶ καὶ ὡς ἀναγκαῖαι, καὶ ὅτι ἐν χρείᾳ τούτων ἐσμέν. τὸ γὰρ ἐσθίειν καὶ πίνειν ἀναγκαῖόν ἐστιν ἡμῖν ὡς χρειῶδες καὶ τὸ ἀφροδισιάζειν· τὸ γὰρ μὴ κακὸν ἀγαθόν ἐστιν. ἑτέρα λύσις, ἥτις καὶ κρείττων· ἢ εἰσὶν αἱ σωματι- καὶ ἡδοναὶ ἀγαθαὶ μέχρι τινός. τὸ γὰρ ἐσθίειν καὶ πίνειν καὶ ἀφροδισιάζειν ἀγαθὸν μέχρι τοὐ συμμέτρως ταῦτα ποιεῖν, τὸ δὲ ὑπερβολικῶς καὶ ἀμέτρως φαῦλον. τῶν μὲν ἐξεῶν καὶ κινήσεων, ὅσων οὐκ ἔστιν ὑπερ- βολή, οἷον τῆς ἕξεως τῆς θεωρητικῆς ὑπερβολὴ οὐκ ἔστιν ὅσον γάρ τις ὑπερβολικῶς νοεῖ, τοσοῦτον ἐπαινεῖται), οὐδὲ τῆς ἡδονῆς τῆς ἐκ τοῦ θεωρεῖν καὶ νοεῖν γινομένης ὑπερβολή ἐστιν. ὑπερβολὴ γὰρ τῆς θεωρητικῆς ἕξεως οὐκ ἔστιν. ἡ καὶ οὕτως· τῶν δὲ ἕξεων καὶ κινήσεων, ὅσων οὐκ ἔστιν ἡ ὑπερβολὴ ψεκτή, οἷον τῆς ἕξεως τῆς θεωρητικῆς, ἡ ὑπερβολὴ οὐκ ἔστι ψεκτή ὅσον γάρ τις ὑπερβολικῶς νοεῖ, τοσοῦτον ἐπαινεῖται), οὐδὲ ἡ ὑπερβολὴ τῆς ἡδονῆς, τῆς γινομένης ἐκ τοῦ θεωρεῖν, ἤτοι νοεῖν ὑπερβολι- κῶς ἐστι ψεκτή, ὅσων δὲ ἕξεων ἐστιν ὑπερβολή, οἷον τῆς θρεπτικῆς ἕξεως ἐστιν ὑπερβολή τοῦ γὰρ πίνειν καὶ ἐσθίειν ὑπερβολή ἐστιν), καὶ τῆς ἡδονῆς τῆς ἐκ τούτων, ἤτοι τοῦ ἐσθίειν καὶ πίνειν, ἐστὶ ὑπερβολή. ἢ καὶ οὕτως· ὅσων δὲ ἕξεων ὑπερβολή ἐστι ψεκτή, καὶ ἡ ἐκ τῆς τούτων ἡδονῆς ὑπερβολὴ ψεκτή ἐστιν. ἔστι δὲ ὑπερβολὴ τῶν σωματικῶν ἡδονῶν, ἤτοι τῶν ἀγαθῶν, ἤτοι ἀκόλαστος] καὶ ὁ ἀκόλαστος λέγεται φαῦλος ἐν τῷ διώκειν, ἤτοι ζητεῖν, τὰς ὑπερβολὰς τούτων, ἤτοι τῶν σωματικῶν ἀγαθῶν, τὸ ἀμέτρως πίνειν καὶ ἐσθίειν ὑπερβολικῶς δι’ ὅλης τῆς ἡμέρας καὶ ἀφρο- δισιάζειν ὑπερβολικῶς, ἀλλ’ οὐχὶ λέγεται φαῦλος ἐν τῷ ζητεῖν τὰς ἀναγκαίας [*](134r) ἡδονάς. ἀναγκαῖαι δέ εἰσι τὰ σύμμετρα ποτὰ καὶ σιτία. ὅσον γὰρ πρὸς τὸ πληρῶσαι τὴν γαστέρα, ἐν ἐνδείᾳ οὖσαν βρωμάτων, ἀναγκαῖόν ἐστιν ἀγαθὸν τὸ πίνειν καὶ ἐσθίεν, μετὰ δὲ τὸ πληρῶσαι αὐτήν, ἤτοι χορτάσαι, ἡ ὑπερβολὴ καὶ τὸ ἔτι πίνειν καὶ ἐσθίειν κακόν ἐστιν. πάντες γὰρ χαίρουσιν ὄψοις καὶ οἴνοις καὶ ἀφ’ ῥόδ’ ἴσ’ ἴοις πὼς, ἤτοι ὑπερβολικῶς καὶ ἀμέτρως, οὐχ ὡς δεῖ, κἂν ἡ ἡδονὴ αὐτῶν φαύλη ἐνομίζετο. τὸ γὰρ συμμέτρως ἥδεσθαι καὶ πίνειν καὶ ἀφροδισιάζειν ἀγαθόν ἐστιν. ἡ μὲν οὖν ὑπερβολικὴ ἡδονὴ φαύλη ἐστίν, ἡ δὲ σύμμετρος ἐπαινετή. ἐπὶ δὲ τῆς λύπης τὸ ἐναντίον συμβαίνει. οὐ γὰρ μόνον τὴν ὑπερβολικὴν λύπην φεύγομεν ἀλλὰ καὶ τὸ ὅλως μικρόν τι λυπεῖσθαι φεύγομεν. οὐ γάρ ἐστι [*](1 τέ Β: τίς a οὐχ a: οὐχὶ Β 17 νοεῖ a: κινεῖ Β 28 ἤτοι ἀκόλαστος Ba; ego cancellavi, fort, post φαῦλος collocanda 29 ἀγαθῶν Β: ἡδονῶν a) λύπη, ἤτις ἐπιγίνεται <τῷ διώκοντι>, ἤτοι τῷ ζητοῦντι τὴν ὑπερβολὴν τῆς ἡδονῆς. εἰ γὰρ μικρόν τι ἀποστῇ τῶν ἡδέων ὁ ἀκόλαστος, εὐθὺς λυπεῖται, ὥστε καὶ ἡ μικρὰ λύπη ἐναντία ἐστὶν τῇ ὑπερβολικῇ ἡδονῇ.

ἐπεὶ δὲ οὐ μόνον δεῖ τὸ ἀληθὲς εἰπεῖν, ἤτοι ὅτι αἱ σωματικαὶ ἡδοναὶ οὔκ εἰσιν ἀγαθαί, ἀλλὰ καὶ τὴν αἰτίαν εἰπεῖν τοῦ ψεύδους, ἤτοι πῶς πλανῶνται καὶ οἴονται ταύτας ἀγαθὰς <εἶναι. τοῦτο γάρ, ἤτοι τὸ εἰπεῖν πόθεν ἐπλανήθησαν ταύτας ἀγαθὰς> δοξάζειν, συμβάλλεται πρὸς τὸ πιστῶσαι καὶ βεβαιῶσαι, ὅτι οὔκ εἰσιν αἰ σωματικαὶ ἡδοναὶ ἀγαθαί. ὅταν γὰρ εὔλογον φανῇ τὸ αἴτιον, δι’ ὃ φαίνονται μὲν ἀληθές, ἤτοι φαίνοντι αἱ σωματικαὶ ἡδοναὶ ἀληθές, ἤτοι ἀγαθαί, οὐκ ὂν ἀληθές, ἤτοι καὶ ταῦτα μὴ οὖσαι ἀγαθαί, ποιεῖν μᾶλλον καὶ πιστεύειν, ἤτοι βε- βαιοῦν τὴν ἀλήθειαν, ἤτοι οὔκ εἰσιν αἱ σωματικαὶ ἡδοναὶ ἀγαθαί. ὥστε λεκτέον διὰ τί φαίνονται αἱ σωματικαὶ ἡδοναὶ αἱρεταί, ἤτοι ἀγαθαὶ καὶ ταῦτα μὴ οὖσαι ἀγαθαί. πρώτη αἰτία· ἐπεὶ ἡ ἡδονὴ ἐκ- κρούει τὴν λύπην καὶ ἀποδιώκει, τούτου χάριν φαίνονται αἱ σωματικαὶ ἡδοναὶ ἀγαθαί. εἰ γάρ τις λυπεῖται διὰ τὸ πεινᾶν ἢ διὰ τὴν ἀπουσίαν τῶν ἀφροδισίων καὶ φάγῃ καὶ χορτάσῃ ἢ συνουσιάσεται, ἡ ἡδονὴ ἡ ἀπὸ τοῦ χορτάσαι καὶ ἡ ἀπὸ τοῦ συνουσιασμοῦ ἐκκρούει τὴν λύπην τὴν ἐκ τοῦ πεινᾶν καὶ μὴ συνουσιάζεσθαι. καὶ διώκουσιν, ἤτοι ζητοῦσι, τὴν ἡδονὴν ὑπερβολικὴν καὶ ὅλως τὴν σωματικὴν ἡδονὴν ζητοῦσι τὴν ὑπερ- βάλλουσαν διὰ τὰς ὑπερβολικὰς λύπας, τὰς ἐκ τοῦ πεινᾶν καὶ μὴ συνου- σιάζειν, οὖσαν τὴν ὑπερβολικὴν ἡδονὴν τὴν σωματικὴν ἰατρικὴν καὶ ἐκ- κρουστικὴν τῶν ὑπερβολικῶν λυπῶν. αἱ ἰατρεῖαι δέ, ἤτοι αἱ ἀναπληρώσεις τῆς γαστρὸς ἐν ἐνδείᾳ οὔσης τῶν βρωμάτων, σφοδραὶ γίνονται καὶ ὑπερβολικαί, καὶ διὰ τοῦτο τὴν λύπην τὴν ὑπερβολικήν, τὴν ἐκ τοῦ πει- νᾶν, ἐκκρούουσιν. διὸ καὶ διώκουσι ταύτας τὰς ὑπερβολικὰς ἀναπληρώσεις τῆς γαστρὸς διὰ τὸ φαίνεσθαι καὶ ἀναγκαῖαι εἶναι περὶ τὸ ἐναντίον, ἤτοι κατὰ τὸν καιρὸν τὸν αὐτόν, ἐν ᾧ καὶ τὸ ἐναντίον, ἤτοι ἡ ὑπερβολικὴ λύπη, ἣ ἐκ τοῦ πεινᾶν ἐστιν. αὕτη γὰρ ἡ ὑπερβολικὴ ἡδονή, ἡ ἐκ τῆς ὑπερ- βολικῆς ἀναπληρώσεως τῆς γαστρός, ἐκκρούει τὴν ὑπερβολικὴν λύπην, τὴν ἐκ τοῦ πεινᾶν. εἰ γὰρ ὑπερβολικῶς πεινᾶ τις, φάγῃ δὲ ὀλίγον τι, οὐκ ἂν τὴν ἐκ τῆς πείνης τῆς ὑπερβολικῆς λύπην ἐκδιώκει. δοκεῖ δὲ ἡ ἡδονὴ μὴ εἶναι σπουδαῖον, ἤτοι ἀγαθὸν διὰ δύο ταῦτα, ὡς εἴρηται, διότι αἱ μὲν τῶν ἡδονῶν εἰσι πράξεις καὶ ἐνέργειαι φαύλης φύσεως, ἢ ἐκ γε- νετῆς οὔσης φαύλης, ὥσπερ ἡ φύσις τῶν θηρίων καὶ τῶν θηριωδῶν ἀνθρώπων φαύλη ἐκ γενετῆς ἐστιν, ἢ οὐκ ἔστιν μὲν ἐκ γενετῆς φαύλη ἡ φύσις ἀλλὰ δι’ ἐθισμοῦ τοῦ πρὸς τὰ κακά, οἷαί εἰσι αἱ φύσεις τῶν φαύλων ἀνθρώπων καὶ ἀπαιδεύτων καὶ ἐθισθέντων πράττειν παιδόθεν τὰ [*](1 ὑπερβολικὴ λύπη ἐναντίον Β: ὑπερβολὴ τῆς λύπης ἐναντία a 2 τῷ διώκοντι a: om. Β 7 εἶναι — ἀγαθὰς (8) a: om. Β 18 φάγῃ καὶ χορτάσῃ Β: φάγει καὶ χορτάσει a 19 συνουσιασμοῦ Β: συνουσιάσει a 34 σπουδαῖον Β: σπουδαῖα a 35 πράξεις καὶ ἐνεργεῖαι Β: πράξεως καὶ ἐνεργείας a 36 φύσις Diels: φύσεως Ba)

αἴσχιστα. ἡδοναὶ οὖν εἰσι τῶν ἐκ φύσεως φαύλων, ἤτοι τῶν θηριωδῶν ἀνθρώπων [*](134r) καὶ τῶν δι’ ἐθισμοῦ φαύλων τὸ ἐσθίειν ὠμὰ κρέατα καὶ ἃ εἴρηκεν ὄπισθεν. αἱ δὲ τῶν ἡδονῶν εἰσιν ἰατρεῖαι, ἤτοι ἀναπληρώσεις φύσεως, ἤτοι λίαν καὶ] ἐνδεοῦς ἤτοι ἐλλιποῦς, οἷον ἰατρεῖαι, ἤτοι αἱ ἀναπληρώσεις τῆς γαστρὸς τῆς ἐνδεοῦς βρωμάτων ἡδοναί εἰσιν, αἱ δὲ τῶν ἡδονῶν γίνονται τελειουμένων τινῶν ἐπιθυμημάτων ἢ πληρουμένων τῶν ἐνθυμήσεων καὶ ἐπιθυμιῶν. θυμιῶν. εἰ γὰρ ἐνθυμοῦμαι καὶ ἐπιθυμῶ ἀφροδισιάσαι καὶ πληρώσω τὴν ἐπιθυμίαν τε καὶ ἐνθύμησιν, ἥδομαι. ὥστε αἱ σωματικαὶ ἡδοναὶ διὰ τοῦτο κυρίως μὲν σπουδαῖαι, ἤτοι ἀγαθαί, οὐ ῥηθήσονται, ἀλλὰ κτὰ συμβεβηκός. |

Ἕτι διώκονται, ἤτοι ζητοῦνται, αἱ σωματικαὶ ἡδοναὶ διὰ τὸ σφοδραὶ [*](134v) Εἶναι, ἤτοι ὑπερβολικαὶ καὶ ἄμετροι, ὑπὸ τῶν μὴ δυναμένων χαίρειν ἄλλαις τισὶ πράξεσι. τινὲς γὰρ μὴ δυνάμενοι πράττειν τι, ἵνα μὴ ἀργοὶ ὦσι καὶ κάθηνται, δι’ ὅλης τῆς ἡμέρας ἐσθίειν καὶ πίνειν καὶ ἀφρο- δισιάζειν βούλονται καὶ αὐτοὶ ἑαυτοῖς δίψας παρασκευάζουσι. βουλόμενοι γὰρ πίνειν δι’ ὅλης τῆς ἡμέρας ἐσθίουσιν ἁλμυρά τινα, ἵνα ἐκδιψότεροι οὕτω γίνωνται. ὅταν οὖν αἱ ἡδοναὶ αἱ σωματικαὶ ὦσιν ἀβλαβεῖς ἀβλα- βεῖς δέ εἰσιν, εἰ σύμμετροί εἰσι) καὶ συμμέτρως τις πίνειν καὶ ἐσθίειν ἥδεται, τότε αἱ σωματικαὶ ἡδοναί εἰσιν ἀνεπιτίμητοι, ἤτοι οὐ ψεκταί, ὅταν δὲ βλαβεραὶ ὦσι βλαβεραὶ δέ εἰσιν, ὅταν ἀσύμμετροί εἰσιν), ἤτοι ὅταν ὑπερβολικῶς #x003E; πίνειν καὶ ἐσθίειν ἥδεται, τότε φαῦλαι καὶ ψεκταί εἰσι. τινὲς οὖν ζητοῦσι τὰς ὑπερβολικὰς ἡδονὰς τὰς σωματικάς, ἐπεὶ οὐκ ἔχου- σιν ἕτερά τινα ἡδέα, ἐφ’ οἷς ἂν ἥδωνται. διὰ τοῦτο, ἤτοι φαῦλοι ὄντες καὶ χυδαῖοι καὶ μὴ δυνάμενοι νοῆσαι τὴν κυρίως ἡδονήν, ζητοῦσι τὰς σωματικὰς ἡδονάς. καὶ πολλοῖς δοκεῖ λυπηρὸν τὸ μὴ ἔχειν ἕτερόν τι ἡδύ, ἐφ’ ᾧ ἄν ἡσθῶσιν. ὁ γὰρ ἄνθρωπος μοχθῶν ἀεὶ δέεται ἡδονῆς τινος καὶ ἀναπαύσεως. εἰ δὲ μὴ ἔχει ἡδονήν τινα, ἐν ᾗ ἂν εὐφρ ἀνθῇ, εὐθὺς λυπεῖται καὶ ἀδημονεῖ. λυπηρὸν δοκεῖ διὰ τὴν φύσιν, ἤτοι διὰ τὸ ἔχειν φύσιν πολύμοχθον. ἀεὶ γὰρ τὸ ζῷον πονεῖ, καὶ οἱ φυσικοὶ λόγοι μαρτυροῦσι τὸ ἀεὶ πονεῖν τὸ ζῷον, φάσκοντες λυπηρὸν εἶναι τὸ ἀεὶ τὴν ὁρατικὴν δύναμιν ὁρᾶν καὶ ἐνεργεῖν καὶ τὴν ἀκουστικὴν δύναμιν ἀεὶ ἀκουειν. πόνον γὰρ καὶ λύπην ἐμποιεῖ τῷ ζῴῳ τὸ ἀεὶ ὁρᾶν καὶ ἀκούειν οὐκ αἰσθανόμεθα δὲ τοῦ πόνου καὶ τῆς λύπης τῆς ἐπιγινομένης ἡμῖν ἐκ τοῦ τὴν ὁρατικὴν δύναμιν καὶ ἀκουστικὴν ἀεὶ ἐνεργεῖν, διότι συνήθεις ἐσμὲν τῷ τοιούτῳ πόνῳ καὶ μόχθῳ. ὁμοίως δὲ καὶ οἱ ἄνθρωποι ἐν νεότητι ὄντες ἀγαπῶσι τὰς σωματικὰς ἡδονὰς τὰς ὑπερβολικὰς διὰ τὸ αὐξηθῆναι συντόμως βούλεσθαι. βούλονται γὰρ ἐσθίειν καὶ πίνειν δι’ ὅλης τῆς ἡμέρας, ἵνα σὰρξ αὐτοῖς πλείων προστεθῇ καὶ συντομώτερον αὐξηθῶσι καὶ ἰσχυροὶ γένωνται. ὥσπερ καὶ οἱ οἰνωμένοι διάκεινται. ἐκδιψότεροι γὰρ γίνονται καὶ διακαεῖς ἀφ’ ὅτου μᾶλλον μεθύσουσι. καὶ ἡ νεότης ἡδύ, ἤτοι περὶ ἡδονὰς μᾶλλόν ἐστιν ἐπιρρεπὴς καὶ ἐμπαθῶς διάκειται.

[*](3 ὄπισθεν] c. 6 p. 1148 b 22 sqq. 4 καὶ Β: om. a 15 ἐκδιψότεροι B: διψότεροι a 16 γίνωνται Β: γίνονται a ὅταν a: ὅτε Β αἱ ἡδοναὶ αἱ σωματικαὶ B: αἰ σωματικαὶ ἡδοναὶ a 20 τις a: om. Β 39 μεθύσουσι B: μεθύσωσι a)

οἱ δὲ μελαγχολικοὶ κτὰ τὴν φύσιν ἀεὶ δέονται ἰατρείας, [*](134v) ἤτοι ἀναπληρώσεως. ἔχουσι γὰρ τὴν χολὴν θερμοτάτην οὖσαν συντόμως καταναλίσκουσαν τὰ ἐν τῇ γαστρὶ βρώματα. καὶ ἵνα μὴ τῆς γαστρὸς κενωθείσης διακαύσῃ πάντα ἐντόσθια ἡ χολὴ ἡ μέλαινα διὰ τὸ μὴ ἔχειν ἕτερόν τι καταναλίσκειν, διὰ τοῦτο δέεται ἀεὶ ὁ μελαγχολικὸς ἰατρεύειν, ἤτοι ἀναπληροῦν βρωμάτων τὴν γαστέρα αὐτοῦ. καὶ γὰρ τὸ σῶμα τῶν μελγχολικῶν ἀεί ἐστι δακνόμενον, ἤτοι ὀδυνώμενον καὶ ἐκκαιόμενον διὰ τὴν κρᾶσιν. ἡ γὰρ κρᾶσις αὐτῶν τοιαύτη ἐστὶν θερμὴ καὶ μελαγ- χολική, καὶ ἀεὶ ἐν ὀρέξει εἰσὶ σφοδρᾷ, ἤτοι καὶ ὀρέγονται δι’ ὅλης 10 τῆς ἡμέρας ἐσθίειν καὶ πίνειν πολλά. ἡ ἡδονὴ οὖν ἐὰν ᾖ ἰσχυρά, ἤτοι ὑπερβολική, ἐξελαύνει καὶ τὴν λύπην, ἥτις ἐστὶν ἐναντία, ἤτοι ὑπερβολική, καὶ τὴν τυχοῦσαν, ἤτοι τὴν ὑπερβολικήν. καὶ γίνονται ἀκόλαστοι καὶ φαῦλοι διὰ ταῦτα, ἤτοι> διὰ τὰς ἀμέτρους ἡδονάς. αἱ ἡδοναὶ αἱ ἀπὸ τοῦ νοεῖν καὶ θεωρεῖν γινόμεναι ἄνευ λύπης εἰσὶ καὶ ὐπερβολὴν οὐκ ἔχουσιν. ὅσον γάρ τις ὑπερβολικῶς νοεῖ, τοσοῦτον μᾶλλον ἐπαινεῖται ὑπερβολαὶ γὰρ ἐπὶ τῶν διανοητικῶν ἀρετῶν οὔκ εἰσιν. ἢ καὶ οὕτως· αἱ δ’ ἄνευ λύπης, ἤτοι αἱ θεωρητικαὶ ἡδοναί, αἳ γίνονται ἄνευ λύπης, ὑπερβολὴν οὐκ ἔχουσιν. αἱ γὰρ σωματικαὶ ἡδοναὶ μετὰ λύπης καὶ ἐπιθυμίας γίνονται. εἰ γάρ τις πεινᾶ, λυπεῖται πρῶτον καὶ ἐπιθυμεῖ φαγεῖν, καὶ οὕτω γίνεται ἡδονὴ αὐτῷ, ἐκ τοὐ ἀναπληρῶσαι τὴν γαστέρα βρωμάτων. ἡ ἡδονὴ ἡ ἐκ τοῦ νοεῖν ἄνευ λύπης ·ἐστὶν ἐπιγινομένη· οὐ γὰρ λυπεῖται πρῶτον ἡ θεωρητική, εἶτα ἥδεται. αὗται δὲ αἱ ἡδοναί, αἳ ὑπερβολὰς οὐκ ἔχουσι, #x003E; ψεκταί εἰσιν, αἱ οὖσαι ἀπὸ τῶν φύσει ἡδέων, ἤτοι κυρίως ἡδέων, καἰ μὴ κατὰ συμβεβηκός. κυρίως γὰρ ἡδονὴ ἐστὶν ἡ ἐκ τοῦ θεωρεῖν. κατὰ συμβεβηκὸς ἡδέα φησὶ τὰ ἰατρεύοντα, ἤτοι τὰς ἀναπληρώσεις φύσεως ἐνδεοῦς, ἤτοι τὰς σωματικὰς ἡδο- νάς. διὰ τοῦτο γὰρ ἡδὺ δοκεῖ εἶναι τὸ ἐσθίειν καὶ πίνειν, διότι ἐν τούτοις συμβαίνει τῷ πίνειν καὶ ἐσθίειν ἰατρεύεσθαι, ἤτοι πληροῦσθαι βρω- μάτων τὴν γαστέρα, τοῦ ὑπὸ μέρος ὑγιοῦς, ἤτοι τῆς θρεπτικῆς δυνάμεως, πράττοντός τι, ἤτοι ἐρρωμένης οὔσης. εἰ μὴ γὰρ ἔρρωται ἡ θρεπτική, οὐκ ἄν δυνηθῇ τὸ ζῷον φαγεῖν ἢ πιεῖν καὶ ἐνεργῆσαί τι. τὸ δὲ ὑπο- μένοντος εἶπε, διότι πάντων τῶν αἰσθητηρίων τοῦ ζῴου ἐκλελοιπότων, [*](135r) ἤτοι κἀν ἡ αἰσθητικὴ δύναμις ἐκλείψῃ κἂν ἡ ὁρατικὴ κἄν πᾶσαι αἱ αἰσθητικαὶ δυνάμεις ἐκλείψωσι, μόνη δὲ ἡ θρεπτικὴ δύναμις καταλειφθῆ, ζῇ τὸ ζῷον τρεφόμενον μόνον, κἂν καὶ τὰ ἄλλα ἀναισθητῇ. καὶ ὅτι εἰ μέλλει φθαρῆναι, πᾶσαι μὲν αἱ δυνάμεις τῆς ψυχῆς πρῶτον ἀπόλλυνται, ἡ ἀλλοιωτικὴ ἡ αἰσθητικὴ ἡ ἀποκριτική, μόνη δὲ ἡ θρεπτικὴ καταλειφθεῖσα τελευταία ἀπόλλυται καὶ αὐτή. ὥστε καὶ οὔκ εἰσι κυρίως ἡδέα τὸ πίνειν τὸ ἐσθίειν, ἀλλὰ διὰ τὴν ἀποπλήρωσιν τῆς γαστρός, διὰ τοῦτο ἡδέα δοκοῦσι, φύσει δέ, ἤτοι κυρίως, ἡδέα εἰσὶν αἱ ἐνέργειαι τῆς θεωρητικῆς ἕξεως καὶ αἱ τῶν ἀρετῶν ἐνέργειαι.

[*](4 κενωθείσης a: κενωθεῖσα B 12. 13 καὶ—ἤτοι a: lac. Β 23 οὐ a: om. B 25 φησὶ B: φασὶ a)

οὐκ ἀεὶ δέ ἐστιν ἡμῖν τὸ αὐτὸ ἡδὺ ἀλλὰ ἄλλα καὶ ἄλλα δοκοῦσιν [*](135r) ἡδέα ἡμῖν, ἐπεὶ καὶ ἡ φύσις ἡμῶν οὐκ ἔστιν ἁπλῆ. οὐ γὰρ ἐκ ψυχῆς μόνον ἐσμὲν ἀλλὰ ἐνεῖναί τι καὶ ἕτερον, ἤτοι ἀλλ’ ἔστι τι καὶ ἕτερον, ἐξ οὗ συνιστάμεθα, ἤτοι τὸ σῶμα καθ’ ὃ καὶ φθαρτοί ἐσμεν. καὶ ἐπεὶ σύνθετοί ἐσμεν ἐκ ψυχῆς καὶ σώματος, οὐχ ἁπλοῖ δέ, οὐ τῷ αὐτῷ ἡδεῖ χαίρει ἡ ψυχὴ καὶ τὸ σῶμα, ἀλλὰ ἄλλῳ μὲν ἡδεῖ χαίρει ἡ ψυχή, ἄλλῳ δὲ τὸ σῶμα> ὥστε ἂν τὸ ἕτερον, ἤτοι ἡ ψυχή, πράττῃ, ἤτοι ἐνεργῇ καὶ ἥδηται τῇ ἀπὸ τοῦ νοεῖν ἐνεργείᾳ, τοῦτο παρὰ φύσιν ἐστίν, οὐχ ἡδύ ἐστι τῇ ἑτέρα φύσει, ἤτοι ᾧ γὰρ ἡδεῖ χαίρει ἡ ψυχή, τοῦτο οὐκ ἔστιν ἡδὺ τῷ σώματι ἀλλὰ λυπηρόν. ὅταν δὲ ἰσάζῃ καὶ οἷς ἥδεται ἡ ψυχή, τούτοις ἥδεται καὶ τὸ σῶμα καὶ ἥδεται μὲν καὶ τὸ σῶμα οἷς δὴ καὶ ἡ ψυχὴ ἥδεται, τότε ὃ ἡδύ ἐστι τῇ ψυχῇ, τοῦτο πρασσόμενον καὶ ἐνεργούμενον παρὰ τῆς ψυχῆς οὔτε λυπηρὸν δοκεῖ τῷ σώματι οὔτε ἡδύ.

Ἐπεὶ ἐὰν ἔχῃ τις ἁπλῆν φύσιν, οἷον οἱ ἄγγελοι καὶ ὁ θεὸς ἁπλῆς φύσεως εἰσι, καὶ διὰ τοῦτο ἡ ἁπλῆ πρᾶξις, ἤτοι ἡ ἁπλῆ ἐνέργεια, ἡδίστη ἐστίν, ἤτοι τῷ αὐτῷ ἡδεῖ χαίρουσιν. ὁ γὰρ ἁπλῆς φύσεως ὢν τῇ ἐκ τοῦ νοεῖν ἡδονῇ ἀεὶ χαίρει καὶ οὐκ ἄλλῃ τινί. τὸ γὰρ αὐτὸ ἡδύ ἐστιν αὐτῇ. διὸ καὶ ὁ θεὸς ἁπλῆς φύσεως ὢν ἀεὶ μιᾷ ἡδονῇ χαίρει, τῇ ἁπλῇ. ἡδονὴ δέ ἐστιν αὐτῷ τὸ πρὸς αὑτὸν στρέφεσθαι καὶ ἑαυτὸν νοεῖν. ἴσως δέ τις ἔν· στάσιν ἔφερεν. εἰ ὁ θεὸς ἀκίνητος, ἡ δὲ ἡδονὴ κίνησίς τίς ἐστιν ἡ γὰρ ἡδονὴ ἐνέργεια, ἡ δὲ ἐνέργεια κίνησις), πῶς φὴς τὸν θεὸν ἥδεσθαι; εἰ γὰρ ἥδεται, καὶ κινεῖται, ὅπερ ἄτοπόν ἐστιν. λύσις τῆς ἐνστάσεως· ὅτι ἡ <ἡδονὴ> οὐκ ἔστιν ἐνέργεια τῆς κινήσεως μόνον ἀλλὰ καὶ τῆς καὶ ἡ ἡδονὴ μᾶλλον ἐν ἠρεμίᾳ θεωρεῖται παρὸ ἐν κινήσει· μέχρι γὰρ κινεῖται ὁ νοῦς πρὸς τὸ νοῆσαί τι, οὐχ ἥδεται, ἐπεὶ τότε μᾶλλον ἔχει ταραχήν>, ὅταν κινῆται, ὅταν δὲ νοήσῃ ὃ μέλλει νοῆσαι καὶ ἐρευνῆσαι, τότε μᾶλλον ἥδεται, ὥστε ἡ ἡδονὴ <ἡ ἡδονὴ ἐν> ἠρεμίᾳ μᾶλλον #x003E; ἐν ἀκινησία θεωρεῖται.

ἴσως δὲ πάλιν ἄν εἶπέ τις, εἰ ἡ μεταβολὴ πάντων ἡδονή ἐστιν, ὁ δὲ θεὸς οὐ μεταβάλλεται, πῶς ἥδεται; λύσις· ὅτι τοῦτο εἴρηκεν ὁ ποιητὴς διὰ τὴν πονηράν φύσιν. ἡ γὰρ μεταβολὴ πάντων γλυκεία ἐστὶν διὰ πονη- ρίαν τινά, ἤτοι διὰ τὴν πονηρὰν φύσιν ἐρρήθη τῷ ποιητῇ. ἡδὺ γὰρ δο- κεῖ τῷ πονηρῷ ἀνθρώπῳ τὸ μεταβάλλεσθαι καὶ μεταπίπτειν ἀπὸ τοῦδε εἰς τόδε. ὥσπερ γὰρ ὁ πονηρὸς ἄνθρωπος μεταβάλλεται καὶ μεταπίπτει ἀπὸ τοῦδε εἰς τόδε, οὕτω καὶ ἡ φύσις ἡ δεομένη μεταβολῆς καὶ ᾗ ἡδὺ δοκεῖ τὸ καθ’ ἑκάστην μεταπίπτειν καὶ μεταβάλλεσθαι, πονηρά ἐστιν. οὐ γὰρ ἡ ἁπλὴ φύσις, οἵα ἡ τοῦ θεοῦ ἐστιν, καὶ ἐπιεικής, ἤτοι ἀγαθή, ἡδὺ νομίζει τὸ μεταβάλλεσθαι καὶ μεταπίπτειν ἀπὸ τοῦδε εἰς τόδε. καὶ ἡ φύσις γὰρ τῶν ἀγαθῶν καὶ ἐναρέτων ἀνθρώπων ἑδραία ἐστὶν καὶ 50 ἀμετακίνητος, ὥσπερ καὶ ἡ ἁπλῆ φύσις. ἀκίνητον γὰρ τὸ καλόν.

[*](2 ἡδέα ἡμῖν Β: ἡμῖν ἡδέα a 5 ἡδεῖ] ἡδὺ Ba 6 ἀλλὰ—σῶμα (7) a: om. B ἡδεῖ Vat. 1621: ἡδὺ a 7 ἐνεργῆ B: ἐνεργεῖ a 8 ἥδηται] ἥδεται Ba 14 ἔχῃ] ἔχει Ba 23 ἡδονὴ a: lac. B 25.26 οὐχ—ταραχὴν a: lac. Β 27 ἡ ἡδονὴ ἐν a: lac. Β καὶ a: om. B 29 ὁ ποιητής] Euripid. Orest. 234 35 καὶ Β: ἐν a 37 μεταπίπτειν καὶ μεταβάλλεσθαι a)

[*](145r)

Ὁτι μὲν ἡ φιλία μόριόν ἐστιν οὐ τῆς ὅλης δικαιοσύνης, τῆς ὡς νομιμότητος, ἀλλὰ τῆς ἐν μέρει, ἥτις ἦν τοῦ ἴσου διανεμητική, οὐ παντάπασιν ἄδηλόν ἐστιν. ἥ τε γὰρ τοιαύτη δικαιοσύνη, ὡς δέδεικται ἐν τῷ πέμπτῳ βιβλίῳ τῆς παρούσης πραγματείας, ἰσότητός ἐστι διανεμητική, καὶ ἡ φιλία τοῖς φίλοις ἰσότητα παρέχει· ἰσότητα γὰρ εἶναι ἀνάγκη, εἰ μέλλει σώζεσθαι ἡ φιλία. εἰ γὰρ ὅσον ὁ πένης τὸν πλούσιον φιλεῖ καὶ τιμᾷ, ἀναλόγως τοσοῦτον ἀντιλαμβάνει, ὧν ὁ πλούσιος εὐπορεῖ, σώζεται ἡ φιλία, εἰ δ’ οὔ, διαλύεται· καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων ὁμοίως, ὡς μαθησόμεθα τὰς λέξεις ἐπισκεπτόμενοι. ὅτι μὲν οὖν μόριόν ἐστι τῆς ἐν μέρει δικαιοσύνης, οὐκ ἄδηλον. ὅτι δὲ οὐδ’ ὡς γένος κατηγορεῖται ἡ φιλία τῶν μερικωτέρων, ἀλλ’ ἔστι τῶν ὡς ἀφ’ ἑνὸς καὶ πρὸς ἓν λεγομένων, διώρισται τῷ Ἀριστοτέλει ἐν τῷ δευτέρῳ τῶν Μεγάλων Ἠθικῶν, ὥστε εἴ που ἐν τῷ παρόντι βιβλίῳ εἴδη λέγει φιλίας, μεταχρηστικῶς τῷ τῶν εἰδῶν ὀνόματι χρῆται. ὅτι δὲ καὶ τρία ἐστὶ τὰ μέρη ἢ τὰ εἴδη λεγέσθω γὰρ εἴδη φιλίας) δέδεικται ἐν τῷ πρὸ τούτου βιβλίῳ. τριῶν γὰρ ὄντων τῶν φιλητῶν, δι’ ἃ φιλοῦμεν οἱ ἄνθρωποι, ἀγαθοῦ ἡδέος χρησίμου, τρεῖς ἀνάγκη καὶ τὰς φιλίας εἶναι. ὁ γὰρ φιλῶν τινα ἢ ὡς ἀγαθὸν φιλεῖ, οἷον σοφὸν ἢ σώφρονα ἢ ἀνδρεῖον ἢ δίκαιον ἢ διὰ πάντα ταῦτα, ἢ ὡς ἡδύν τοιοῦτος δὲ ὁ εὐτράπελος καὶ ἡ ἐρωμένη), ἢ ὡς χρήσιμον. χρήσιμος δὲ λέγεται, δι’ οὗ γίνεται ἀγαθόν τι. εἰσὶ δὲ διὰ τὸ χρήσιμον φίλοι μάλιστα οἱ ἀγοραῖοι. ἔστι δὲ τὸ μὲν ἀγαθὸν καὶ ἡδὺ φιλητὰ ὡς τέλη, τὸ δὲ χρήσιμον ὡς εἰς τέλος τι συντελοῦν. περὶ τούτων δὴ τῶν μερῶν ἢ εἰδῶν τῆς φιλίας καὶ ἁπλῶς [*](1.2 ἐξήγησις—ἠθικῶν Β: ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΥ ΝΙΚΑΙΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΕΞΗΓΗΣΙΣ ΕΙΣ ΤΟΝ ENNATON ΤΩΝ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ ΗΘΙΚΩΝ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΩΝ a 3 ὅτι μὲν Β: ὅτι οὐ μόνον a οὐ Β2: om. a 4 ἀλλὰ Β: ἀλλὰ καὶ a 4. 5 παντάπασιν Β: παντάσιν a 0. ἐν τῷ πέμπτῳ βιβλίῳ] c. 5 10 οὐ a: οὖν Β 14 ἐν τῷ δευτέρῳ τῶν Μεγάλων Ἠθικῶν] c. 11 p. 1209a 22 15 βιβλίῳ a: om. Β μεταχρηστικῶς—εἴδη φιλίας (16) Vat. 320 Laurent. 81, o Paris. 1927: om. Ba 17 πρὸ τούτου Vat. 320 Lament. 81, 3 Paris. 1927: παρόντι Ba 20 ἡδὺν a: ἡδὺ Β)

περὶ φιλίας εἰπὼν ἐν τῷ πρὸ τούτου βιβλίῳ, τίς τέ ἐστι καὶ ἐν τίσι καὶ [*](145r) περί τι, τίς τε, ὅτι ἀρετή τις ἢ μετ’ ἀρετῆς καὶ γὰρ καὶ ἡ φιλία περὶ πράξεις καὶ πάθη ἐστὶν ὥσπερ καὶ ἡ ἀρετή· εἰσὶ γὰρ πράξεις φιλικαί, καὶ αὐτὸ δὲ τὸ φιλεῖν πάθος ἐστίν), ἐν τίσι δέ, ὅτι καὶ ἐν τοῖς ὁμοίοις καὶ ἐν τοῖς ἀνομοίοις ἡ μὲν γὰρ πρώτη καὶ κυρίως φιλία ἐν τοῖς ὁμοίοις, ἐν γὰρ τοῖς σπουδαίοις καὶ ἀγαθοῖς. φιλοῦσι γὰρ οὗτοι ἀλλήλους, ᾗ ἀγαθοὶ καὶ ᾗ σπουδαῖοι καὶ ᾗ ὅμοιοί εἰσιν. αἱ δὲ λοιπαὶ ἥ τε διὰ τὸ χρήσιμον καὶ ἡδὺ ἐν τοῖς ἀνομοίοις), περὶ τί δὲ ὅτι περὶ τὸ ἀγαθὸν καὶ καὶ τὸ ἡδὺ καὶ τὸ χρήσιμον. ταῦτα δὴ εἰπὼν ἐν ἐκείνῳ τῷ βιβλίῳ καὶ ἕτερα πολλὰ τοῖς περὶ φιλίας ὄντα λόγοις οἰκεῖα ἐν τούτῳ τῷ βιβλίῳ ἐνάτῳ ὄντι τὰ λείποντα τοῖς περὶ φιλίας ἐκτίθεται.

[*](p. 1163b 32)

’Ev ἀπάσαις δὲ ταῖς ἀνομοειδέσι φιλίαις τὸ ἀνάλογον ἰσάζει καὶ σώζει τὴν φιλίαν, καθάπερ εἴρηται.

Ἀναμιμνήσκει τῶν ἐν τῷ πρὸ τούτου βιβλίῳ εἰρημένων καὶ δεδειγμένων· ἔδειξε γὰρ ὅτι τὸ ἀνάλογον σώζει τὰς ἀνομοειδεῖς φιλίας· ὁμοειδεῖς δὲ φιλίαι εἰσίν, ὡς εἴρηται, αἱ τῶν ἀγαθῶν, αἱ δ’ ἄλλαι πᾶσαι ἀνομο- ειδεῖς· ὅμοιοι γὰρ καὶ ἴσοι ἀριθμῷ καὶ δυνάμει οἱ ἀγαθοί. ὅσα γὰρ καὶ οἷα ἀγαθὰ ἐν θατέρῳ, καὶ τῷ λοιπῷ ἐνθεωρεῖται καὶ διὰ τοῦτο καὶ ἐν ἀλλήλοις εἰσίν, ὡς ὁ μέγας Βασίλειος ἐν τῷ θεολόγῳ κἀκεῖνος ἐν τῷ μεγάλῳ Βασιλείῳ, καὶ οὐδέτερος οὐδετέρου πλέον ἔχειν ἀξιοῖ ἀλλὰ τὸ ἴσον. καὶ ἔστιν ἐν τοῖς τοιούτοις ἡ κατὰ πάντα ἰσότης φιλότης. ἡ δὲ τοῦ πατρὸς πρὸς υἱὸν φιλότης ἢ τοῦ υἱοῦ πρὸς πατέρα οὐχ ὁμοία οὐδ’ ἴση ἁπλῶς, ὅτι μηδ’ ὁ πατὴρ ἴσος τῷ υἱῷ ἐφ’ ἡμῶν δὲ τοῦτο θεώρει·) ἢ οὗτος τῷ πατρί. διὸ τὴν τούτων φιλίαν σώζει τὸ ἀνάλογον. δεῖ γὰρ ὅσον ὁ πατὴρ ὑπερέχει τοῦ υἱοῦ, τοσοῦτον ὑπερέχειν καὶ τὴν τοῦ υἱοῦ πρὸς τὸν πατέρα φι- λίαν τῆς τοῦ πατρὸς πρὸς τὸν υἱόν· ὥσιε ἐν τούτοις σώζει τὴν φιλίαν τὸ κατ’ ἀναλογίαν τὴν γεωμετρικὴν ἴσον· ὅπερ οὐκ ἔστιν ἐν ἰσότητι ποσοῦ, ὡς διὰ πλειόνων δέδεικται ἐν τῷ πέμπτῳ βιβλίῳ, ἀλλ’ ἐν λόγων ὁμοιότητι. ὅτι δὲ οὐ μόνον φιλίαι πρὸς ὁμογενεῖς γίνονται ἀλλὰ καὶ πρὸς ἀνομοίους, δέδεικται ἐν τῷ πρὸ τούτου βιβλίῳ. φιλεῖ γὰρ ὁ φαῦλος τὸν σπουδαῖον ἀνόμοιον ὄντα διὰ τὴν ἔνδειαν τῆς ἀρετῆς· οἰόμενος γὰρ παρ’ αὐ|τοῦ [*](145v) τὴν ἀρετὴν κτήσασθαι φίλος γίνεται τῷ σπουδαίῳ. ἀλλὰ καὶ ὁ πένης τῶ πλουσίῳ· διὰ γὰρ τὴν ἔνδειαν ὧν ὁ πλούσιος εὐπορεῖ φίλος ἐστί. καὶ ἀπλῶς καθὸ προσδεῖται ἕτερος ἑτέρου, κατὰ τοῦτο φιλοῦσιν. ἐν ἀπάσαις [*](5 ἡ μὲν γὰρ—ὁμοίοις Vat. 320: οm. Ba 6 ἀλλήλους Β: ἀλλήλοις a 8 περὶ a: om. Β 12 ἁπάσαις Ba et Arist. codd. Lb Ob: πάσαις Arist. vulg. rhesis usque ad τούτῳ μετρεῖται (p. 1164a 2) a πρὸ τούτου a: πρὸ τουτ’ Β 18 θατέρω Β: θατέροις a 18. 11) ἐν ἀλλήλοις Β: ἀλλήλοις a 23 ἐφ’ ἡμῶν δὲ τοῦτο θεώρει Ba: om. Vat. 320 25.26 φιλίαν B: φιλία a 28 ἐν τῷ πέμπτῳ βιβλίῳ] c. 7 p. 1131 b 12 30 ἐν τῷ πρὸ τούτου βιβλίῳ] Θ 8 p. 1 1 58 b 5 34 προσδεῖται Β: προδεῖται a)

οὖν ταῖς ἀνομοειδέσι φιλίαις τὸ ἀνάλογον σώζει, ὥσπερ καὶ τὴν πολιτικὴν κοινωνίαν· ὡς γὰρ ἐκείνη σώζεται, ὅταν ἡ ἐναλλαγὴ ἀνάλογος γίνηται, οὕτω καὶ ἡ φιλία. εἰ γὰρ ἀναλόγως ὁ εὐτράπελος τῇ ἡδονῇ, ἦν ηὔφρανε τὸν ἡσθέντα, λήψεταί τι ὧν χρήζει, συμμένει ἡ φιλία· εἰ δὲ μή, διαλύεται. ὁμοίως καὶ ἡ τῆς ἐρωμένης πρὸς τὸν ἐραστήν. ἐνταῦθα μὲν οὖν πεπόρισται κοινὸν μέτρον, τὸ νόμισμα. ὅπως δὲ μέτρον γίνεται τὸ νόμισμα, εἴρηται μὲν ἐν τῷ πέμπτῳ βιβλίῳ διὰ πλειόνων· ῥητέον δὲ καὶ νῦν συντόμως. ἔστω δὴ οἰκία ἔργον τοῦ οἰκοδόμου, ἐφ’ ᾧ ᾱ, δέκα δὲ νομίσματα, ἐφ’ ᾧ β, κλίνη ἐφ’ ᾧ γ, ἔργον τοῦ τέκτονος ἑνὸς ἀξία. ἐπεὶ οὖν τιμᾶται πάντα νομίσματι, ἔστω ἡ οἰκία νομισμάτων πέντε ἀξία, ἡ δὲ κλίνη νομίσματος ἑνός. τῷ γοῦν νομίσματι γνωριοῦμεν πόσαι κλῖναι εἰσὶν ἀντάξιαι τῇ οἰκίᾳ. πέντε γὰρ νομισμάτων οὕσης ἀξίας τῆς οἰκίας τῆς ἐφ’ ᾧ ἆ, ἥμισυ δηλονότι ἐστὶ τῶν δέκα νομισμάτων τῶν ἐφ’ ᾦ τὸ β, τῆς δ’ αὖ κλίνης ἑνὸς οὔσης νομίσματος δηλονότι, τῶν μὲν δέκα νομισμάτων δέκατόν ἐστι, τῆς δ’ οἰκίας πέντε οὔσης, νομισμάτων πέμπτον. ἐπεὶ οὖν ἡ κλίνη νομίσματος ἑνός ἐστιν ἀξία, αἱ πέντε δηλονότι κλῖναι πέντε νομισμάτων εἰσὶν ἄξιαι. εἰσὶ δὲ τὰ πέντε νομίσματα ἥμισυ τῶν δέκα νομισμάτων, ἦν δὲ καὶ ἡ οἰκία ἥμισυ τῶν δέκα νομισμάτων, τὰ δ’ αὐτοῦ ἡμίση ἴσα ἀλλήλοις εἰσίν. ἴσαι ἄρα αἱ πέντε κλῖναι τῇ οἰκίᾳ· τοῦτο δὲ εὕρηται διὰ τῶν δέκα νομισμάτων μέσων τεθέντων τῆς οἰκίας καὶ τῆς κλίνης, ὥστε ἢ πέντε κλίνας λήψεται ὁ οἰκοδόμος καὶ δώσει τὴν οἰκίαν ἢ πέντε νομίσματα. ἐπὶ πάντων δὲ τῶν τοιούτων ὅταν ἀγνοῆται πόσον ὑπερέχει ἢ ἐλλείπει τὸ τοῦ ἑτέρου πρὸς τὸ ἕτερον ἔργον, ἢ εἰ μὴ ἐλλείπει ἢ ὑπερέχει ἀλλ’ ἰσάζει, τῷ νομίσματι χρώμεθα ὡς μέτρῳ, ὡς καὶ τῷ πήχει πόσου μεγέθους ἢ τῷ ποδί. τὸ δέ τι τὸ προκείμενόν ἐστι καὶ ἐπὶ τοῦ σωροῦ τῷ μεδίμνῳ καὶ ἐπὶ τῶν βαρέων, τῇ μνᾷ, καὶ ἐπὶ τῷ ἀριθμῷ τῆς μονάδος. μένει τοίνυν ἡ φιλία καὶ τούτων, ὅταν τὸ ἀνάλογον γένηται καὶ ἴση ἡ ἀνταλλαγή, καὶ τῶν ἄλλων ἁπάντων ὅσοι τὰ οἰκεῖα ἔργα πρὸς ἀλλήλους ἀνταλλάττονται· εἰ δὲ μή, διαλύονται.

[*](p. 1164a3)

’Ev δὲ τῇ ἐρωτικῇ ἐνίοτε μὲν ὁ ἐραστὴς ἐγκαλεῖ.

Οἱ μὲν διὰ τὸ χρήσιμον φιλοῦντες ἦσαν δὲ ὁ τέκτων καὶ ὁ καὶ ὁ σκυτεὺς καὶ ὁ οἰκοδόμος ἀναλόγως, ὡς εἴρηται, ἀλλήλους ἀντευποι- οῦντες καὶ ὠφελοῦντες) οὐκ ἀπεικότως ἀξιοῦσιν ἐπίσης ἀντιφιλεῖσθαι. ὁ γὰρ τὰ ἴσα καὶ τὰ ὅμοια ἀντευποιῶν οἷς πέπονθε δίκαιός ἐστι φιλεῖσθαι [*](7 μὲν Β: om. a ἐν τῷ πέμπτῳ βιβλίῳ] c. 8 p. 1133a 19 9 νομίσματος post τέκτονος add. a: om. 10 νομίσματι scripsi: νομίσματα Ba 11 γοῦν Β: δὴ a 16 νομίσματος scripsi ex Vat. 320: νομίσματα Ba 20 δὲ B: om. a μέσων B: μέσον a 21 δώσει Β: δῶσι a 22 πόσον B: τόσον a 24 μέτρω B: μέτρον a 25 τὸ δέ τι τὸ] ’s ταὐτὸ (vol τοῦτο) δὲ τὸ 26. 27 τῶ ἀριθμῶ τῆς μονάδος B: ἀριθμοῦ τῇ μονάδι a 30 rhesis usque ad αἱ φιλίας (p. 1164a 12) a, tum repetit ἐν δέ τῇ—ἐγκαλεῖ)

ὡς φιλεῖ. εἰ δ’ ὁ μὲν δι’ ἄλλο τι φιλεῖ, ὁ δὲ δι’ ἕτερον, ἐν οἷς οὐκ ἐνδέχεται [*](145v) τὸ κατὰ ἀναλογίαν ἴσον γενέσθαι, γελοῖόν ἐστι τὸ ἀξιοῦν ἐπίσης ἀντιφιλεῖσθαι, ὡς ἐπὶ τοῦ ἐραστοῦ καὶ τῆς ἐρωμένης ἔχει. οὐ γὰρ τὸ αὐτὸ τούτοις ἐστὶ φιλητὸν ὡς τοῖς εἰρημένοις τὸ χρήσιμον, ἀλλὰ τῷ μὲν ἐραστῇ φιλητόν ἐστι τὸ εἶδος, τῇ δ’ ἐρωμένῃ τὰ χρήματα· ἐν οἷς παγχά- λεπόν ἐστι τὴν κατ’ ἀναλογίαν ἰσότητα θηρᾶσθαι. ἃ μὲν οὖν μέλλει λέ- γειν διὰ τῶν προκειμένων, ταῦτά ἐστι. τὰ δ’ αὐτῶν τῶν λέξεων εἰσιν· ἐνίοτε μὲν ὁ ἐραστὴς ἐγκαλεῖ, ὅτι οὐκ ἐπίσης ἀντιφιλεῖται, οὐδὲν ἔχων εἰ ἔτυχε φιλητόν, τουτέστι μήτε χρήσιμος ὢν μήτ’ ἄλλως ἡδύς· χρήσιμος μὲν γὰρ οὐκ ἔστι τῷ ἐρωμένῳ ἢ τῇ ἐρωμένῃ, εἰ τὰ χρήματα ἐπιλέλοιπεν αὐτὸν δι’ ἃ ἐφιλεῖτο· οὐχ ἡδὺς δέ, εἰ γεγήρακεν. ἔστι γὰρ ὅτε καὶ τῶν χρημάτων ἔτι σωζομένων διὰ τὸ γῆρας ἀηδεῖς εἰσι τοῖς ἐρωμένοις ἢ ταῖς ἐρωμέναις. ὁτὲ μὲν οὖν, ὡς εἴρηται, ὁ ἐραστὴς ἐγκα- λεῖ, ὁτὲ δὲ ὁ παμβέβηλος ἐρώμενος, ὅτι πρὸ τῆς ἀσελγεστάτης μίξεως πάντα ὅσα βούλεται ποιήσειν αὐτῷ ἐπαγγελλόμενος ὁ ἐραστὴς οὐδὲν ἐκείνων ἐπιτελεῖ. ὥστε συμβαίνει διὰ τὰ τοιαῦτα ἐγκλήματα καὶ τῆς φιλίας διάλυσις, τουτέστι διὰ τὸ ἀπολείπειν τὸν μὲν ἐραστὴν τὰ χρήματα, ἐνίοτε δὲ καὶ τὴν ἀκμήν, τὸν δ’ ἐρώμενον τὸ κάλλος. οὐ γὰρ αὑτούς, φησίν, ἐφίλουν ὡς οἱ σπουδαῖοι, ἀλλὰ τὰ ὑπάρχοντα αὐτοῖς· ταῦτα δ’ ἦσαν τὸ κάλλος καὶ τὰ χρήματα, οὐ μόνιμα ὄντα, ὧν ἀπολειπόντων ἀνάγκη συναπολείπειν καὶ τὴν φιλίαν. ἡ δὲ τῶν σπουδαίων φιλία διὰ τὴν ἀρετὴν αὐτῶν οὖσα ἀμετάπτωτός ἐστιν, ὅτι καὶ ἡ ἀρετὴ δι’ ἣν ἀλλήλων φίλοι εἰσὶ βεβαιότατόν τι χρῆμα καθέστηκε καὶ μονιμώτατον. καὶ ἕως ἄν ὦσιν ἡδεῖς ἀλλήλοις φίλοι εἰσίν, ὅτι καθ’ ἑκάστην αὐτοῖς τὸ ψυχικὸν κάλλος, οὗπερ ἐρῶσιν, ἀναθάλλει τε καὶ ἀνηβᾷ καὶ ὡραιότερον γίνεται· καὶ οὐχ ἡδεῖς μόνον ἀλλὰ καὶ χρήσιμοι, ὅτι καὶ ἡ ἀρετὴ τῶν χρησιμωτάτων· κάλλιστον γὰρ καὶ ἥδιστον καὶ χρησιμώτατον ἡ ἀρετή.

Εἰπὼν δὲ ὅτι αἱ διὰ τὸ ἡδὺ καὶ χρήσιμον φιλίαι οὐ μόνιμοί εἰσιν, [*](146r) ἐπήγαγεν, ἡ δὲ τῶν ἠθῶν καθ’ αὑτὴν οὖσα. λέγει δὲ ἤθη τὰς ἀρετάς. ἡ διὰ τὰ ἤθη φιλία καθ’ αὑτὴν καὶ κυρίως οὖσα μόνιμός ἐστιν. δύναται τὰ καθ’ αὑτὴν οὖσα εἰρῆσθαι ἀντὶ τοῦ δι’ αὐτὰς καὶ οὐ διὰ τὰ αὐτῶν. διαφέρονται δὲ καὶ ὅταν ἕτερα γένηται αὐτοῖς καὶ μὴ ὧν ὀρέγονται. τινὲς τὸν Ἀλέξανδρον λέγουσιν εἶναι τὸν ἐπαγγειλάμενον τῷ κιθαρῳδῷ ὅσῳ ἂν ἄμεινον μελῳδήσειε, τοσούτῳ πλείονα δώσειν, τινὲς δ’ οὐ τὸν Ἀλέξανδρον, ἀφορῶντες εἰς τὴν τοῦ βασιλέως μεγαλοπρέπειαν καὶ τὴν περὶ τὰς εὐεργεσίας ἐκείνου ἑτοιμότητα, ἀλλ’ ἕτερόν τινα. ἡμῖν δὲ τὸν ἐπαγγειλλάμενον μαθεῖν ὅστις ἦν, οὐ διὰ σπουδῆς ἐστιν. ἃ δὲ λέγει διὰ τούτων ἐστὶν ὅτι ὁ κιθαρῳδὸς σπουδαιότερον ᾄσας, εἶτα τὰ ὑπε- σχημένα ζητῶν λαβεῖν, ὁ ἐπαγγειλάμενος ‘ἔχεις’ ἔφησε ‘πάντα᾿. τοῦ δὲ κιθαρῳδοῦ ἐπανερομένου ‘πῶς ἔχω μηδὲν λαβών’; ὁ ἐπαγγειλάμενος ἀπε- [*](28 rhesis inde ab ἡ δὲ τῶν (p. 1164a 12) usque ad ταῦτα δώσει (p. 1164a 22) a: om. Β 29 ἠθῶν Β et Aristoteles: ἠθικῶν a 32 γένηται Ba: γίγνηται Aristoteles 33 ἐπαγγει- λάμενον B: ἐπαγγελλόμενον a 39 ἔφησε Β: ἔφη a 40 μηδὲν Β: μηδέν τι a)

κρίνατο ‘οἷς με σὺ ηὔφρανας λόγοις, τοῖς αὐτοῖς κἀγώ σε· ὁποιαοῦν δέδωκας τοιαῦτα καὶ ἔλαβες καὶ ἀκοὴν τέρψας τὴν ἀκοὴν ἠυφράνθης’. διαφέρονται δἑ, φησὶν ὁ Ἀριστοτέλης, καὶ ὅταν ἕτερα γένηται αὐτοῖς καὶ μὴ ὧν ὀρέγονται, ὡς ἐπὶ τοῦ κιθαρῳδοῦ· εἰ μὲν τῆς δι’ ἀκοῆς ἡδονῆς ὁ κιθαρῳδὸς ἐδεῖτο, ὥσπερ καὶ ὁ ἐπαγγειλάμενος, οὐδ’ ἄν ἦν ἔγκλημα οὐδὲ διαφορά τις, εἰ δ’ ὁ μὲν κιθαρῳδὸς κέρδους, ὁ δὲ τέρψεως, καὶ ὁ μὲν ἔχει τὴν τέρψιν, ὁ δὲ κιθαρίσας οὐκ ἔχει τὸ κέρδος, εἰκότως ὁ ἐπαγγειλάμενος ἐγκαλεῖται. ὧν γὰρ χρῄζομεν ἅπαντες, τούτοις προσέ- χοντες καὶ εἰς ταῦτα ἀποβλέποντες ἃ ἔχομεν διδόαμεν. χρῄζων γάρ τις ἱματίου εἰς τὸ ἱμάτιον ὃ οὐκ ἔχει ἀποβλέπων δίδωσιν ὃ ἔχει, οἷον τὸ νόμισμα ἢ ἄλλο τι. τὰ μὲν δὴ λεγόμενα τοιαῦτά ἐστιν, ἐν δὲ τῇ λέξει τῇ τὰ αὐτὰ δίδωσι τὸ τὰ αὐτὰ ταὐτόν ἐστι τῷ ἃ ἔχει δίδωσι. τὴν ἀξίαν δὲ ποτέρου τάξαι ἐστί, τοῦ προϊεμένου ἢ τοῦ προλαβόντος; οὐχ ὁμοίως ἅπασαι αἱ ἀνταλλαγαὶ γίνονται, ἀλλ’ ἡ μὲν τῶν ἀγοραίων 15 ἐπὶ ῥητοῖς καὶ ἀπὸ χειρῶν εἰς χεῖρας λαμβάνοντες διδόασιν, ἦι δὲ τῶν ἐλευθεριωτέρων εἰς χρόνον καθ’ ὁμολογίαν μέντοι, οὐ μὴν ῥητήν, οἷον δέκα ἢ εἴκοσι ἤ τινα ἄλλον ἀριθμόν. εἰ γὰρ τοῦτ’ ἦν, οὐδὲν ἄν διέφερε τῆς ἀγοραίας καὶ ἀνελευθέρου ἀνταλλαγῆς τῆς ἐπὶ ὡρισμένων ἀριθμῶν τιμηματι γινομένης.

Τοιαύτης οὖν οὔσης τῆς δευτέρας ἀνταλλαγῆς, ἐρωτᾷ, τίνος ἐστὶ τὸ τάξαι τὴν ἀξίαν. οἷον δέδωκέ τις νόμισμά τινι ἢ ἄλλο τι ἀφ’ ὧν ἐπιγέ- γονε τῷ δανεισαμένῳ κέρδος καὶ ὠφέλειά τις, τίνα δεῖ, φησίν, ἐν τούτοις τὴν ἀντωφέλειαν τάξαι καὶ ὁρίσαι τὸν δανείσαντα, εἰ μέλλει μένειν ἡ φι- λία; πότερον, φησί, τὸν δανείσαντα χρὴ λέγειν ὅτι ‘ἁρμόζει σοι, ὦ ἀφειλέτα, τοσάδε μοι δοῦναι, ἐπεὶ τοσάδε διὰ τῶν ἐμῶν νομισμάτων ὠφέλησαι’, ἢ τὸν δανεισάμενον δέον ἐστὶν ἀπιδεῖν πρὸς τὴν ὠφέλειαν, ἣν ἀπώνατο καὶ τάξαι τὴν ἀντευποιΐαν. ζητεῖ δὲ τοῦτο εἰς τὰ λεγόμενα πολλάκις πρὸς ἀλλήλους ἀπιδών. ἔστι γὰρ πολλάκις ἀκοῦσαι τοὺς ὀφειλέτας καὶ διὰ τοῦ ὀφλήματος εὖ παθόντας πρὸς τοὺς δεδανεικότας λέγοντας μηδέν τι μέγα παρ’ αὐτῶν λαβεῖν ἀλλὰ μικρά, (5) ἄν ἔλαβον εἴπερ ἐβούλοντο καὶ παρ’ ἄλλου του τυχόντος διὰ τὴν σμικρότητα καὶ εὐτέλειαν τοῦ δάνους, καὶ ὅτι ὅπερ ἐκ τοῦ δάνους προσεκέρδησα, μηδαμινόν τί ἐστι καὶ συλλήβδην τὸ μηδέν, τῶν δ’ αὖ δεδανεικότων ἀπ’ ἐναντίας ἀντιλεγόντων τὰ μέγιστα δεδανεικέναι, εἰ καὶ μὴ ἁπλῶς μέγιστα, ἀλλ’ οὖν τὰ ἑαυτοῖς καὶ μέγιστα καὶ ἀναγκαῖα καὶ ἃ παρ’ ἄλλου οὐκ ἄν ἔλαβον, κἄν μύρια ἐπὶ μυρίοις [*](1 εὔφρανας Β λόγοις Β: λόγοις. λόγοις γὰρ a 3 γένηται Ba et Arist. cod. K b: γίγνηται Arist. vulg. 10 ἱματίου Β: ἰμάτιον a 1 1 δὲ τῆ λέξει Β: τῇ λέξει δὲ a 12 τὰ αὐτὰ Ba et Arist. cod. O b: ταῦτα Arist. vulg. 13 ποτέρου Β: πρότερον a 14 ἡ a: ἡ Β 15 ἀπὸ χειρῶν Β: ἀποχεῖρας a 16 μὴν Β: μὲν a 18 ἀνελευθέρου Β: ἀνελευθερίου a 20 rhesis inde a τὴν ἀξίαν δὲ (p. 11 1164a 22) usque ad δ’ανδρὶ (p. 1164a 27) a 24 δανείσαντα Β: δανείζοντα a σοι Β: σε a 25 ὠφέλησαι Β: ὠφελῆσθαι a 28 πολλάκις καὶ ἀκοῦσαι a 30 ἁ a: οm. Β ἄν ἔλαβον Β: ἔλαβεν ἄν a ἐβούλοντο Β: ἐβούλετο a 32 μηδαμινόν Β: μηδμινάς a 35 ἔλαβον Β: ἔλαβες a)

τος τὸ ὁ γὰρ προιέμενος ἔοικεν ἐπιτρέπειν ἐκείνῳ. ἔστι δὲ ἐλλι- πὴς ἡ λέξις, καὶ δεῖ προσυπακούειν τὸ ‘ἢ τοῦ προλαβόντος’. καὶ εἴη ἄν τὸ πλῆρες τοιοῦτον, ἢ τοῦ προλαβόντος ἐστὶ τὸ τάττειν· ὁ γὰρ προιέμενος ἔοικεν ἐπιτρέπειν ἐκείνῳ.> λέγει δὲ προλαβόντα τὸν ὀφειλέτην· γὰρ αὐτὸς λαμβάνει, εἶθ’ οὕτως ὁ δανείσας τὸν προλαβόντα φησὶ δεῖν τάττειν. ὃ δὴ καὶ Πρωταγόραν τὸν σοφιστὴν λέγουσι ποιεῖν. ἑκάστου γὰρ τῶν προσιόντων λέγοντος ‘ὦ Πρωταγόρα, πόσου με διδάξεις;’ ἀπεκρίνατο ‘φοιτῶν παρ’ ἐμοὶ μάνθανε, κἀπειδὰν μάθης ὅσων ἄν ἄξια τιμήσῃς ἃ μεμάθηκας τοιαῦτα λήψομαι’. καὶ ἐλάμβανε τοσαῦτα νομίσματα, ὁπό- σων ἄν ἐτίμησεν ὁ μεμαθηκώς, ὅπερ ἐστὶν ὁ προλαβών. προεδίδου γὰρ ὁ Πρωταγόρας, προελάμβανε δὲ ὁ μανθάνων, ὃς δέ, ὁ μανθάνων, ἔταττε τὴν ἀξίαν. καθάπερ τοίνυν ὁ Πρωταγόρας ἐπέτρεπε τῷ μαθητῇ τιμᾶν καὶ τάττειν τὴν ἀξίαν ὧν μεμάθηκεν, οὕτω καὶ ἐπὶ τῶν δανείων καὶ τῶν ὅλως εἰς ὠφέλειαν τοῦ λαμβάνοντος διδομένων ἔοικεν ὁ προϊέμενος ἐπι- τρέπειν τῷ προλαβόντι τιμᾶν τὴν ὠφέλειαν καὶ ἀντευποιεῖν ἀναλόγως. ἐν τοῖς τοιούτοις ἀρέσκει τὸ ‘μοσθὸς δ’ ἀνδρί.’ τοιούτους ἢ τοὺς μὴ λαμβάνοντας πρὶν ἄν διδάξαιεν εἶπεν ἢ τοὺς | προιεμένους ἢ τάχα καὶ [*](146v) ἀμφοτέρους. ἔστι δὲ τὸ μισθὸς ἀνδρὶ ἀπὸ τοῦ Ἡσιόδου· ‘μισθὸς δ’ ἀνδρὶ ἄρκιος εἴη’ φησὶν ἐκεῖνος. ὃ δὲ λέγει τοιοῦτόν τί ἐστι· δεῖ τὸν ἄνδρα μισθὸν λαμβάνειν δέοντα καὶ ἀνάλογον τῷ ἔργῳ ὃ εἰργάσατο ἢ τῇ πε- πραγμένῃ παρ’ αὐτοῦ πράξει. ἐν τοῖς τοιούτοις φησίν. λέγοι δ’ ἄν τοιαῦτα τὰ ἔργα καὶ τἀς πράξεις, οἷα ἀρέσκει τισὶ καὶ ζητοῦσι ἀνάλογον τῆς εὐποιίας. οὐκ εἶπε δὲ πᾶσιν ἀρέσκειν ἀλλ’ ἐνίοις, εἰς τὴν ἀγοραίων ἀπιδὼν 25 ἀπληστίαν. οἱ γὰρ τοιοῦτοι πολλαπλασίως ἐπιζητοῦσιν εὖ παθεῖν ὧν ἐποί- ησαν, ἀλλ’ οὐ τὸ ἴσον.

[*](p. 1164a27)

Οἱ δὲ προλαβόντες τὸ ἀργύριον, εἶτα μηθὲν τες ὧν ἔφασαν.

Οἱ μὲν ἄνευ ὁμολογίας ὡρισμένης προλαβόντες, ἔπειτα μὴ ἀναλόγως ὧν ὠφέληνται ἀντευποιοῦτες, οὐ πάνυ τι ἐν ἐγκλήμασίν εἰσιν· οἱ δὲ με- τρήσαντες καὶ τάξαντες τὴν εὐποιίαν, εἶτα μὴ ποιήσαντες μηδὲν ὧν ἐπηγ- γείλαντο διὰ τὰς τῶν ἐπαγγελιῶν ὑπερβολὰς δικαίως ἐγκαλοῦνται. ταῦτα δὲ ποιοῦσιν οἱ σοφισταί· διδάξειν γὰρ εἰ τοσόνδε χρυσὸν λήψονται δοαβεβαιοῦνται καὶ πολλὰ καὶ μεγάλα καὶ δαιμόνια καὶ θαύματος ἐπέκεινα. οὐδὲν δὲ τοιοῦτον λαβόντες ὅσον ἐπιζητοῦσιν ἀργύριον διδάσκουσιν, ὅτι μηδ’ ἴσασι· τοιοῦτον γὰρ τὸ τῶν σοφιστῶν φῦλον, ἀμαθέστατον δοξομα- νέστατον φιλοχρηματώτατον. ἐπαγγέλλονται δὲ τοιαῦτα, ὅτι οὐδεὶς οὐδ’ [*](2 ἔστι—ἐκείνῳ (5) a: om. Β 3 λέξις Vat. 320: τάξις a τὸ scripsi: τοῦ a 10 τοσαῦτα Β: τοιαῦτα a 14 δανείων Β: δανειζομένων a 16 τιμᾶν Β: τιμῆς a 17 post τοιούτοις Arist. praebet δ’ ἐνίοις 19 ‘Πσιόδου] Op. 370 24 ἀρέσκειν Β: ἀρέσκει a 27 rhesis usque ad ἀλλ’ ἐπί τινι (p. 1164 b 7) a)

ὀβολὸν αὐτοῖς προθύμως παρέσχεν, εἴπερ ὁμολογεῖν ἤθελον, ἃ διδάσκειν [*](146v) ἠπίσταντο. ἐν δέκα γὰρ καὶ τρισὶ τρόποις ἡ ξύμπασα πεῖρα ἢ ἐμπειρία τούτων ἐστένωται ὁμωνυμίᾳ ἀμφιβολίᾳ συνθέσει διαιρέσει προσῳδίᾳ σχή- ματι λέξεως καὶ λοιποῖς ἑπτά, καὶ εἴρηνται πάντες ἐν τοῖς Σοφιστικοῖς ἐλέγχοις τῷ Ἀριστοτέλει καὶ ἐμοὶ ἐν ταῖς <εἰς> ἐκείνους γραφείσαις μοι σχολαῖς. ἀλλ’ οὗτοι μὲν εἰκότως τὰ ἐπηγγελμένα μὴ πληροῦντες εἰς εὐ- θύν‘ας ἕλκονται. ἐν οἷς δὲ μὴ γίνεται διομολογία τῆς ὑπουργίας λέγει δ’ ὑπουργίαν τὴν εὐτοιΐαν, ἣν δέδρακεν ὁ προδεδωκὼς πρὸς τὸν προλαβόντα) οἱ μὲν δι’ ἑαυτοὺς προιέμενοι, τουτέστι οἱ διὰ τὰ αὑτῶν ἤθη καὶ τὰς ἀρετὰς καὶ τὸ σπουδαῖον εἶναι προιέμενοι καὶ προδιδόντες, ἀνέγκλητοί εἰσιν οὐδ’ ἐγκλήματα κατ’ ἀλλήλων φέρουσιν οὐδέτεροι, οὔθ’ οἱ προλαβόντες οὔθ’ οἱ προδόντες οὐ γὰρ εἰς κέρδος ἤ τι τοιοῦτον ὁρῶντες προίενται ἢ προλαμβάνουσιν, ἀλλ’ εἰς μόνον τὸ καλόν. ἡ γὰρ κατ’ ἀρετὴν φιλία πρὸς μόνον τὸ καλὸν νεύουσα δρᾷ καὶ πάσχει, εἰς μηδὲν δ’ ἄλλο, καὶ ἔοικεν ἐπὶ τῆς τοιαύτης φιλίας, λέγω δὴ τῆς τῶν σπου- δαίων, τὴν ἀντευποιΐαν μετρεῖν καὶ τάττειν οὐχ ὁ προλαβὼν καὶ εὖ παθὼν ἀλλ’ ὁ δράσας καὶ προδούς. δεῖ γὰρ τὸν εὖ παθόντα ἐκεῖνο ἀντευποιεῖν, εἰς ὃ δράσας βλέπων εὖ πεποίηκεν, εἰς τὸ φιλεῖσθαι δὲ καθαρῶς καὶ ἀκιβδήλως βλέπων, εὗ δέδρακεν ὁ σπουδαῖος, ὥστε δεῖ τὴν πρὸς αὐτὸν φιλίαν καθαρὰν καὶ ἀκίβδηλον διατηρεῖν, κὰν δέηταί τινος ὁ προϊέμενος, εὐπορεῖ δὲ τούτου ὁ προλαβών, προθύμως ἡ τοῦ δράσαντος προαίρεσις. ἀλλὰ καὶ τοῖς φιλοσοφίας κοὶ νὼ νιν. ὁ διδάσκαλος καὶ ὁ καθηγεμὼν μέ- τρον εἶναι ἔοικε τῆς ἀντευποιΐας· οὐ γὰρ χρήμασι μετρεῖται ἦι τοῦ διδά- ξαντος εὐεργεσία καὶ εὐποιία. τιμὴ γὰρ ἰσόρροπος τοῖς ἐκ φιλοσοφίας καλλίστοις οὐδ’ ἄν γένοιτό ποτε, <ἀλλὰ δεῖ καὶ ἐνταῦθα πρὸς τοὺς καθη- γεμόνας τιμὴν ἔχειν κἄν του δέωνται ἐπαρκεῖν τοὺς μεμαθηκότας εἰ δύ- νανται ὡς τάχιστα.>

[*](p. 1164b6)

Μῆ τοιαύτης δὲ οὕσης τῆς δόσεως ἀλλ’ ἐπί τινι.

Τῆς μὲν δόσεως οὔσης δι’ ἑαυτοὺς μέτρον ἐστίν, ὡς εἴρηται, ἡ τοῦ προιεμένου προαίρεσις· μὴ οὔσης δὲ τοιαύτης ἀλλ’ ἐπί τινι, τουτέστι δι’ ἀντίδοσιν καὶ ἀντευποιίαν τὴν διὰ χρημάτων τοῦτο γάρ ἐστιν ἡ δι’ ὁμολογίας), τοιαύτη, φησίν, ἔστω ἡ ἀντευποιία, ὥστε δοκεῖν καὶ τῷ προιε- μένῳ καὶ προευεργετηκότι καὶ τῷ προλαβόντι καὶ προευεργετηθέντι κατ’ ἀξίαν εἶναι, καὶ μηδέτερον λέγειν, μήτε τὸν προ·ιέμενον τοῦ δέοντος ὡς ἔλαττον ἔλαβε μήτε τὸν εὖ πεπονθότα ὡς πλέον τοῦ προσήκοντος ἐδεδώἐστένωτο [*](3 Β: ἐστένετο a ὁμωνυμία ἀμφιβολία Β: ὁμωνύμῳ, ἀμφιβόλῳ a 4. 5 Σοφιστικοῖς ἐλέγχοις] 4 p. 166a 22 sqq. 5 εἰς ἐκείνους scripsi: ἐκείνους a: ἀκείνου Β 6 post ἐπηγγελμένα add. μεγάλα a 7 διομολογία Aristoteles: δι’ ὁμολογίας Ba Kj εὐπαθῶν a: εὖ παθόντα Β 20 ἀλλὰ — τάχιστα (27) a: om. Β 26 του Vat. 320: που a 32 τοιαύτη Β: τοιαῦτα a 34 μηδέτερον λέγειν Β: δεύτερον λαβεῖν a)

κεἰ. εἰ δὲ μὴ συμβαίνει κατ’ ἀξίαν εἶναι, τουτέστι μήδ’ ἐνδεχόμενόν [*](146v) ἐστι κρῖναι τὸ κατ’ ἀξίαν πόσον ἐστί. τινὲς μὲν γὰρ καὶ τῶν προιεμένων καὶ τῶν προλαμβανόντων ἔκ τινος τριβῆς καὶ ἐμπειρίας δύ- νανται συνορᾶν τὸ κατ’ ἀξίαν καὶ λέγουσι πρὸς ἑαυτούς, ὁ μὲν προϊέμενος ‘οὐκ ἐζημίωμαι· τὸ κατ’ ἀξίαν γὰρ ἔλαβον·’ ὁμοίως καὶ ὁ λαβών, [*](147r) ὅτι ‘οὐκ ἐζημίωσα· τὸ δέον γὰρ καὶ τὸ ἀνάλογον δέδωκα.’ τινὲς μὲν οὖν καὶ τῶν εὖ ποιησάντων καὶ εὖ παθόντων τοιοῦτοί εἰσι, τινὲς δ’ ἄπειροι καὶ ἀνεννόητοι τοῦ κατ’ ἀξίαν· διὸ καὶ ἐγκλήματα φέρουσι κατ’ ἀλλήλων, τοῦ μὲν λέγοντος ὡς ἔλαττον τοῦ δέοντος λαβόντος, τοῦ δὲ ὡς πλέον τῆς ἀξίας δεδωκότος. ἐπὶ τῶν τοιούτων, φησίν, ἀναγκαῖον τὸν προέχοντα τάττειν. λέγοι δ’ ἄν προέχοντα τὸν προιέμενον διὰ τὸ πρὸ τοῦ δοῦναι ἔχειν ὃ δέδωκε. τάξειε δ’ ἂν εἰ διδοὺς εἴποι ‘δίδωμί σοι ταδί, φέρε εἰ- πεῖν τὰ νομίσματα, ἐπὶ τόκῳ τοσῳδί.’ ὁμοίως καὶ ὁ διδάσκων τάξειεν εἰ λέγοι ‘εἱλόμην καὶ ἠθέλησα ἀντὶ τῆς μελλούσης σοι γενέσθαι ἡδονῆς, ἀφ’ ὧν μέλλεις μαθεῖν παρ’ ἐμοῦ, λαβεῖν ἀργύριον τοσόνδε’, καὶ δὴ καὶ ὁ κι- θαρῳδὸς λεγέτω ‘βούλομαι λαβεῖν τόδε τι ὑπὲρ τῆς ἀπὸ κιθαρίσεως ἡδονῆς καὶ τέρψεως.’ κατὰ τὰ αὐτὰ καὶ ἡ ἑταίρα ζητῶ λαβεῖν ὑπὲρ τῆς ἐκ τῆς ὁμιλίας χαράς τοσάδε τινά.’ ἢ λέγοι ἄν προέχοντα τὸν δεόμενον καὶ λαμβάνοντα ἀλλ’ οὐ τὸν προιέμενον. λέγει δὲ προέχοντα τὸν δεόμενον] τὸν τοιοῦτον ὡς πρώτως ὠφεληθέντα· ὠφεληθεὶς γὰρ καὶ προκερδήσας τὴν ἀντευποιίαν ἐπάγει πρὸς τὸν προιέμενον, καὶ εἴη ἂν ὁ] λέγων, ὅτι δεῖ τὸν προλαβόντα τάττειν καὶ ὁρίζειν τὴν ἀντίδοσιν, οἷον ὅτι ‘τόσα σοι μέλλω παρέχειν, ἐπεὶ ὅσα μέλλω ἀπὸ τῶν σῶν κερδαίνειν τοσαῦτα ἔσται.’ οὕτω δὴ καὶ τὸν ἐραστὴν καὶ τὸν μανθάνειν μέλλοντα καὶ τὸν ἀπὸ κιθαρῳδοῦ τερφθησόμενον τάττειν χρὴ τὴν ἀντίδοσιν, οἷον ὅτι ‘τοσάδε σοι μέλλω δοῦναι ὑπὲρ ὧν μαθήσομαι καὶ τοσάδε ὑπὲρ ὧν τερφθήσομαι.’ ἡ μὲν οὖν τῶν λεγομένων διάνοια αὕτη, τὰ δὲ κατὰ τὴν λέξιν. ἄν γὰρ ὅσον, οὗτός φησιν, ὁ προλαβὼν ὠφέληται τοσαῦτα ἀναλόγως λάβῃ ὁ προδεδωκώς, ἕξει τὴν ἀντίδοσιν ἀξίαν, οἷον εἰ εἴκοσι καὶ τέσσαρα νομίσματα κερδήσας δοίη τῷ δανείσαντι ὀκτώ, ἀξίαν τὴν ἀντευποιίαν πεποίηκε. δεῖ γὰρ καὶ ὑπὲρ τοῦ πόνου ὃν ὑπέστη καὶ τῆς δαπάνης ἣν ἐδαπάνησε λαβεῖν τὸ κατ’ ἀξίαν. εἰ γὰρ εἴκοσι τέσσαρα κερδήσας τὰ δέκα καὶ δύο δοίη τῷ δεδα- νεικότι, ζημιωθήσεται πάντως. τοῦτο καὶ ἐπὶ τῆς ἐρωμένης συμβαίνει καὶ ἐπὶ τοῦ μεμαθηκότος καὶ τοὐ κιθαρῳδοῦ, ἂν ἀνθ’ ὅσου τὴν ἡδονὴν εἵλοντο, ὁ μὲν ἰὴν ἀπὸ τῆς ὁμιλίας, ὁ δὲ τὴν ἀπὸ τῆς κιθαρῳδίας, ὁ δὲ τὴν ἀπὸ τῆς μαθήσεως τοσοῦτον ἀντιλάβοι ἡ ἐρωμένη ὁ κιθαρῳδὸς ὁ διδάσκαλος, ἔσται ἡ ἀντίδοσις ἀξία. καὶ γὰρ ἐπὶ τῶν ὠνίων οὕτω γίνεται· ὁ γὰρ ὠνούμενος καὶ ἐν τούτοις, ἀλλ’ οὐχ ὁ πωλῶν τάττει τὴν τοῦ ὠνίου τιμήν. ὁ γὰρ πιπράσκων πλέον ἀεὶ ἐπιζητεῖ τῆς ἀξίας, ὁ δ’ ὠνοῦ· [*](3 καὶ τῶν προλαβόντων inserit post προιεμένων a 5 ὁμοίως Β: ὁμοίως δὲ a 7 ἄπει· ροι Β: ἄποροι a 14 λέγοι B: λέγει a σοι Β: σου a ἀφ’ Β: ἐφ’ a IG λεγέτω coiT. ex λεγέσθω Β: λεγέσθω a βούλομαι γὰρ λαβεῖν a 19 τὸν δεόμενον Ba: οm. Vat. 320 21 ὁ λέγων Β: ὃ λέγει a 27 ὅσον Β: ὅσα a) μένος τοσοῦτον δίδωσιν ὅσον ἂν οἴηται γενέσθαι τὴν ἀπὸ τοῦ ὠνίου [*](147r) ὠφέλειαν.

[*](p. 1164b 13)

Ἐνιαχοῦ δ’ εἰσὶ νόμοι τῶν ἑκουσίων συμβολαίων δίκας μὴ εἶναι.

Τὸ ἑκουσίων πρόσκειται, ὅτι εἰσὶ καὶ ἀκούσια συμβόλαια· καὶ εἴρηται τίνα ταῦτά ἐστιν ἐν τῷ πέμπτῳ βιβλίῳ τῆς παρούσης πραγματείας. φαίνεται δὲ ἐκ τῶν προκειμένων ῥητῶν, ὅτι προέχοντα τὸν δεόμενον ἔλεγε καὶ λαμβάνοντα ἀπὸ τοῦ ἔχοντος καὶ προιεμένου. εἰπὼν δ’ ὅτι ἐπὶ τῶν μὴ δι’ ἑαυτοὺς καὶ τὸ ἑαυτῶν ἦθος ἀλλὰ δι’ ὠφέλειάν τινα τὰς ἀντιδόσεις ποιουμένων τὸν προέχοντα καὶ δεόμενον δεῖ τὴν ἀντίδοσιν τάττειν, ὅτι καλῶς τοῦτο διετάξατο, πιστοῦται ἀπὸ τοῦ ἔν τισι νόμους κεῖσθαι προστάτ- τοντας μὴ δικάζεσθαι τὸν προιέμενον μετὰ τοῦ προέχοντος, οἷον τὸν δα- νείσαντα μετὰ τοῦ δανεισαμένου, ἀλλὰ στέργειν καὶ ἀποδέχεσθαι ὃ ἂν ἀν- τιδοίη ὁ προέχων. ἐπεὶ γὰρ πιστεύσας δέδωκε δηλονότι κύριος τοῦ τάξαι καὶ ὁρίσαι τὴν ἀνιίδοσιν ποιῶν προήκατο καὶ προδέδωκεν· ᾧ οὖν πιστεύσας, ὅτι ἀξίαν τὴν ἀντίδοσιν ποιήσεται προίετο, τούτῳ λέγοντι ἀντάξιον πεποιηκέναι πιστευέτω καὶ μετ’ αὐτοῦ δίχα δικαστοῦ διαλυέσθω, ἀλλὰ κἂν μηδέν τι μηδ’ ὅλως δοίη μήτε τὸ δάνος μήτ’ ἀντωφέλειαν, λέγει δ᾿ ὡς ‘δέδωκα καὶ τὸ χρέος καὶ τὴν ὠφέλειαν αὐτοῦ᾿, μηδ’ οὕτω δικαζέσθω μετ’ αὐτοῦ ὁ δανείσας ἢ ὁ προιέμενος ἀλλὰ πιστευέτω ὡς δεδωκότι· ᾧ γὰρ δέδωκε τῷ πιστεύσαι, ὡς ἐπιεικής ἐστι καὶ οὐ μὴ ἀπαρνήσεται, τούτῳ καὶ νῦν ὡς τοιούτῳ ὄντι πιστευέτω. ἡ μὲν οὖν τῶν λεγομένων διά- νοια αὕτη ἂν εἴη· κατὰ δὲ τὴν λέξιν τὴν ᾧ γὰρ ἐπετράφθη θῆ τοῦτον οἴεται δικαιότερον τάξαι τὸ οἴεται περὶ τοῦ νόμου εἴρηται· οἴεται γὰρ ὁ νόμος ἢ ὁ νομοθέτης δικαιότερον εἶναι τὸν προέχοντα τάττειν καὶ μὴ τὸν δικαστήν, ὃ καὶ καθ’ ὥραν γινόμενον ὁρῶμεν· ἀκούομεν γὰρ πολ- λοὺς τῶν προιεμένων φάσκοντας πρὸς τοὺς προέχοντας ὡς ‘ἐγὼ μὲν δί- δωμί σοι, σὺ δὲ τὰ | καλὰ καὶ τὰ βέλτιστα γινώσκων τὸ κατ’ ἀξίαν ἀντιμέτρησον, [*](147v) μόνον οὐχὶ τοῦτο λέγων σοι προτρέπομαι ὁρίσαι καὶ τάξαι τὴν ἀντίδοσιν.’ τὰ πολλὰ γὰρ οὐ τοῦ ἴσου τιμῶσιν οἱ ἔχοντες καὶ οἱ βουλόμενοι λαβεῖν. καὶ τοῦτο ἐκ τῶν εἰωθότων ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον γίνεσθαι τυγχάνει· ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ γὰρ οἱ ἔχοντες ἅπερ ἔχουσιν πολλῆς φασι τιμῆς ἄξια εἶναι, κἀν μὴ μεγάλα ὦσιν. τοῦτο δὲ δρῶσιν ὁρῶντες πρὸς τὴν ἀπορίαν τῶν μὴ ἐχόντων καὶ χρῃζόντων λαβεῖν, καὶ διὰ τοῦτο καὶ μεγάλας ζητοῦσι τὰς ἀντιδόσεις. ὁποῖοι τυγχάνουσιν οἱ καθ’ ἡμᾶς τρισκατάρατοι τοκισταί· ἐπὶ <γὰρ> βραχέσι νομίσμασι καὶ [*](3 δ’ Β et Arist. cod. Μb: τ’ a et Arist. vulg. rhesis usque ad μὴ ἐνδέχηται (p. 1164b 27) 5 ἑκουσίων πρόσκειται B: ἑκούσιον πρόκειται a 6 ἐν τῴ πέμπτῳ βιβλίῳ] c. 5 p. 11 31. 13 11. 12 προτάττοντα a 12 δικάζεσθαι B: βιάζεσθαι a 14 κύριος scripsi: κύριον Ba 28. 29 ἀντιμέτρησον] ἀντιμέτρισον a: ἀντιμἐτρησε Β 29 τοῦτο Β: ταῦτα a 32 ἅπερ ἔχουσιν οἱ ἔχοντες a 36 γὰρ a: om. Β)

ὀλίγῳ χρόνῳ πολυαρίθμους ἀπαιτοῦσι τοὺς τόκους καὶ λαμβάνουσιν. ἀλλ’ [*](147v) σαυτὴν γίνεσθαι ὅσην ἂν τάξωσιν οἱ λαβόντες. αὐτοὶ γὰρ καὶ ἴσασι τὸ κέρδος καὶ τὴν προγεγονυῖαν ἐκ τοῦ δάνους ὠφέλειαν. ἐπειδὴ δὲ οἱ δανειζόμενοι ἀποροῦντες μεγάλα πολλάκις νομίζουσι διὰ τὴν ἔνδειαν ἃ λαμβάνουσι, λαβόντες δὲ καὶ ἐμπορευσάμενοι καὶ εὐπορήσαντες ἀγαθῇ τινι τύχῃ, μικρὰ καὶ εὐτελῆ δοκεῖ αὐτοῖς τὰ δάνεια, καὶ διὰ τοῦτο καὶ μικρὰς καὶ εὐτελεῖς τὰς ἀμοιβὰς ποιοῦνται, λέγει ὁ Ἀριστοτέλης τὴν ἁμαρτίαν ταύτην ἐπιδιορθούμενος μὴ δεῖν τοσούτου τὸν δανεισάμενον καὶ τὸν λαβόντα τιμᾶν, ὅσου νῦν εὐπορῶν ἄξιον εἶναι οἴεται, ἀλλ’ ὅσου νῦν] ἐτίμα πρό- τερον, ὅτε ἀπορῶν ἐτύγχανεν. ἄλλως γὰρ τιμῶμεν ἔχοντες τὸ πρᾶγμα καὶ ἄλλως χρῄζοντες, καὶ αὖ ἐν ταῖς χρείαις ἑτέρως σφόδρα δεόμενοι καὶ ἑτέρως ἡρέμα. ἀπορίαν δ’ ἔχει καὶ ταῦτα, πότερον δεῖ τῷ πατρὶ πάντα πείθεσθαι καὶ τὸ πείθεσθαι τῷ πατρὶ ἀμοιβὴ καὶ ἀντίδοσίς ἐστιν ὧν πεπόνθαμεν παρὰ τοῦ πατρὸς ἕκαστος. δεόντως οὖν ἐπεὶ περὶ ἀμοι- βῆς καὶ ἀνταμείψεως καὶ ἀντιδόσεως ὁ λόγος ἐστὶ τῷ φιλοσόφῳ, ἐπάγει ταῦτα. ὃ δὲ ζητεῖ τοιοῦτόν ἐστιν, ἀρά γε ἐπειδὴ ὀφείλομεν ἕκαστος τῷ οἰκείῳ πατρί προέχομεν γὰρ καὶ οἷον ἐλάβομέν τι παρ’ αὐτοῦ τὸ εἶναι καὶ ζῆν), δεῖ πάντα ὅσα κελεύσειε πείθεσθαι, κἄν νοσεῖν ἡμᾶς συμβαίη ἐκεῖνα ἐσθίειν καὶ πίνειν ἃ ὁ πατὴρ προστάξειε, καταφρονοῦντας τῶν ἰατρῶν. ὁμοίως κἄν ἐξουσίαν ἔχωμεν καὶ δυναστείαν χειροτονεῖν στρατηγούς, ὃν ὁ πατὴρ προστάξειε χειροτονήσομεν, ἀποπέμψαντες τὸν δυνάμενον στρατηγεῖν. ἀλλὰ καὶ δυοῖν, φησί, δεομένοιν, τοῦ μὲν ἑνὸς ὄντος φίλου, θατέρου δὲ οὐ φίλου μὲν σπουδαίου δὲ καὶ ἀγαθοῦ, τίνι ὑπηρητητέον καὶ δοτέον, ἀμφοῖν ἐπαρκέσαι μὴ δυναμένους, ἆρα τῷ φίλῳ ἢ τῷ σπουδαίῳ; τόν τε γὰρ φίλον παριδεῖν δεόμενον μὴ οὐ θεμιτόν ἐστι, τόν τε σπουδαῖον ἀπώσασθαι τῶν ἀλογωτάτων ἐστί. καὶ ἀρά γε εὐεργέτῃ δεομένῳ ἀντιχαρίσασθαι δεῖ ἢ ἑταίρῳ, ἐνδεοῦς ὄντος καὶ τοῦ ἑταίρου, μὴ δυναμένους δηλονότι καὶ ἐνταῦθα ἀμφοτέροις ἀνταποδιδόναι χάριν; ταῦτα ζητήσας ἐπάγει

[*](p. 1164b 27)

Ἀρά γε πάντα τὰ τοιαῦτα ἀκριβῶς μὲν διορίσαι οὐ ῥᾴδιον

σύμφωνα λέγων τοῖς ἐν τῷ πρώτῳ εἰρημένοις αὐτῷ τῆσδε τῆς πραγματείας. τῶν γὰρ ἀορίστων ὡρισμένας τὰς λύσεις καὶ τεταγμένας ἐπάγειν οὐχ ἐνδέχεται. εὐμετάπτωτα γὰρ τὰ γινόμενα καὶ εὐκύλιστα καὶ ἄλλοτε ἄλλως ἔχοντα· ἐνίοτε μὲν γὰρ τὰ αὐτὰ τῶν αὐτῶν ὁρᾶται μείζονα, [*](9 τοσούτου B et Arist. vulg.: τοσοῦτον a et Arist. cod. Kb 10 νῦν B: γοῦν a 12 αὖ Β: οὑν a 13 δεῖ om. a 16 ἐπάγει B: ἐπάγειν a 19 συμβαίη Β: συμβαίνει a 20 καταφρονοῦντα a 21 ἔχωμεν B: ἔχομεν a 24. 25 ἐπαρκέσαι ἀμφοῖν a δυναμένους Vat. 320: δυναμένου a: δυνάμενοι a 30 ἄρα γε B: ἀρ’ οὑν a et Aristoteles οὐ B et Arist.: om. a rhesis usque ad οὖν εἴρηται (p. 1165a 2) a 32 ἐν τῴ πρώτῳ] c. 1 p. 1094b 19)

ἐνίοτε δ᾿ ἐλάττονα, καὶ ποτὲ μὲν καλὰ καὶ συμφέροντα, ποτὲ δὲ φαῦλα [*](147v) καὶ ἀσύμφορα, καἰ ποτὲ μὲν ἀναγκαῖα, ποτὲ δ’ οὐ τοιαῦτα. τοσαύτης οὖν καὶ τοιαύτης περὶ τὰ τοιαῦτα τῆς διαφορᾶς οὔσης καὶ νῦν μὲν μᾶλλον ὄντος καλοῦ φίλῳ ὑπηρετῆσαι ἢ σπουδαίῳ, αὖθις δ’ ἔμπαλιν σπουδαίῳ ἢ φίλῳ, οὐ ῥᾴδιόν ἐστιν ἀκριβῶς διορίσαι καὶ ὡρισμένως ἀποφήνασθαι, οἷον ὅτι δεῖ τῷ φίλῳ ἀεὶ ὑπηρετεῖν, ἀμελεῖν δὲ τοῦ σπουδαίου, ἡ τὸν σπουδαῖον εὖ ποιεῖν, ἀποπέμπειν δὲ τὸν φίλον, ἀλλὰ δεῖ πρὸς τοὺς καιροὺς καὶ τὰς χρείας καὶ τὰς ἀνάγκας μεθαρμόζεσθαι. τοῦτο δέ, φησί, τέως ἐστὶ δῆλον, ὅτι οὐ πάντα τῷ αὐτῷ ἀποδοτέον, οἷον καὶ τιμὴν καὶ χρήματα καὶ τὰ ὅμοια, ἀλλὰ τῷ μὲν ταδί, τῷ δὲ ταδί, οἷον τῷ μὲν ἄπαιδι καὶ μονώτῃ μᾶλλον τιμήν, τῷ δὲ παῖδας ἔχοντι καὶ πολλῶν δεομένῳ μᾶλλον χρήματα, καὶ τῷ μᾶλλον ἀδικουμένῳ μᾶλλον βοηθητέον, ἧττον δὲ τῷ ἧττον· ἢν δέ ποτε συμβαίη πολλὰ γὰρ καὶ σχεδὸν ἀπεριήγητα τὰ συμπίπτοντα), τῷ μὲν μονώτῃ δοτέον χρήματα, τῷ δὲ παῖδας ἔχοντι μὴ δοτέον. καὶ τὰς εὐεργεσίας ἀνταποδοτέον ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ ἢ χαριστέον ἑταίρῳ, ἐνίοτε δὲ χαριστέον ἑταίρῳ, ἢ ἀνταποδοτέον τῷ εὐεργέτῃ; εἰ γὰρ ἐπὶ θάνατον ὁ ἑταῖρος ἕλκεται διὰ χρήματα, τούτῳ δεῖ χαρίσασθαι, ἢ τῷ εὐεργέτῃ ἐν οὐδενὶ κινδύνῳ καθεστηκότι; ἀλλὰ καὶ τὸ δάνειον μᾶλλον ἀποδοτέον τῷ δανείσαντι ἢ ἑταίρῳ χαριστέον, ἀλλ’ οὐδὲ τοῦτο ἀεί. οἷον ἐλήφθη ὁ Πολέμαρχος ὑπὸ πολεμίων· ἐξωνήσατο δ’ αὐτὸν Ἀντισθένης διὰ τῶν ἑαυ- τοῦ χρημάτων· μήπω δεδωκότος τοῦ Πολεμάρχου τὸ χρέος τῷ Ἀντισθένει συνέβη ληφθῆναι τοῖς αὐτοῦ πολεμίοις τόν τε Ἀντισθένην καὶ τὸν | τοῦ Πολεμάρχου πατέρα. τίνα οὖν ὁ Πολέμαρχος λυτρώσεται, εἰ μὴ 148r δύναται ἀμφοτέρους; πότερον τὸν πατέρα ἑαυτοῦ ἢ τὸν Ἀντισθένην τὸν ἐξωνησάμενον αὐτὸν ἀπὸ τῶν πολεμίων; δῆλον ὡς τὸν πατέρα ἢ τὸ χρέος ἀποδοῦναι λύτρον τοῦ Ἀντισθένους. δεῖ γὰρ καὶ ἑαυτοῦ τὸν πατέρα προ- τιμῆσαι, μήτοι δὴ τὸν λυτρωσάμενον Ἀντισθένην ἤ τινα ἄλλον, οἷον ἑταῖ- ρον ἢ φίλον. τὸν γὰρ αἴτιον ἡμῖν τοῦ εἷναι, ὅς ἐστιν ὁ πατήρ, χρὴ ὑπὲρ πάντας τιμᾶν καὶ ἀνταποδιδόναι. ἃ μὲν οὗν λέγει ταῦτά ἐστι, τὸ δὲ ἢ μὴ ἑαλωκότι ἀπαιτοῦντι δὲ τοιοῦτόν ἐστιν· ἆρά γε κἄν ἑάλω ὁ λυτρωσάμενος Ἀντισθένης κἄν μὴ ἑάλω, ἀπαιτῇ δὲ τὸ ὄφλημα, ἀποδοῦναι δεῖ τὸν Πολέμαρχον, καταφρονήσαντα τοῦ πατρός;

[*](p. 1165a 2)

Ὄπερ οὖν εἴρηται, καθόλου μὲν τὸ ὀφείλημα ἀποοτεον.

Τὸ καθόλου ἀντὶ τοῦ μᾶλλον εἴληπται ἢ ἀντὶ τοῦ ἁπλῶς μὲν καὶ ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον τὸ ὀφείλημα ἀποδοτέον. ἐὰν δ’ ὑπερτείνηται ἡ δόσις τῷ καλῷ, τουτέστιν εἰ δὲ κάλλιόν ἐστι καὶ ἀναγκαιότερον πρὸς ἄλλον καὶ [*](2 ποτὲ a: ὁτέ Β 4 ὑπηρετῆσαι Β: ὑπηρετεῖν a 8 δῆλον Β: ἄδηλον a 15 δὲ Β: δὲ καὶ a 19 χριστέον Vat. 320: χρηστέον Βa 29. 30 ἢ μὴ Β: ἢ καὶ μὴ a et Aristoteles 32 καταφρονήσαντα scripsi: καταφρονήσαντος Ba 33 rliesis usque ad ἁ εἰσιν (p. 1165a 14) a 35 μᾶλλον ante ἢ om. Ba et Arist. cod. Mb: ins. Arist. vulg. 36 ὑπερτείνηται Ba: ὑπερτείνῃ Aristoteles)

μὴ πρὸς τὸν δεδανεικότα τὴν δόσιν ποιήσασθαι, ἤ ἕνεκεν ἄλλου καὶ μὴ [*](148r) τούτου ἕνεκα, πρὸς ἐκεῖνον ἢ ἕνεκα ἐκείνου τὴν δόσιν ποιητέον, ἐῶντα ἐν τῷ παρόντι τὸν δανειστὴν ᾧ ὀφείλεται. ἐνίοτε γάρ, φησίν, οὐδέν ἐστιν ἴσον, ἤτοι δίκαιον, τὸν προὐπάρξαντα καὶ προευεργετήσαντα ἀμείψασθαι, ὅταν ὁ μὲν προυπάρξας σπουδαῖον εἰδὼς πρὸς ὃν τὴν εὐεργεσίαν ἐποιήσατο, εὐεργέτησεν, αὐτὸς δὲ μοχθηρὸς τυγχάνει ὁ εὐεργετήσας. εἰ γὰρ καὶ εὗ πεποίηκεν, ἀλλ’ οὖν ἀντίδοσιν πρὸς αὐτὸν οὐ δεῖ γενέσθαι. οὐ γάρ ἐστι θέμις ὕλην χορηγεῖν τῇ κακίᾳ, ἀλλὰ κἄν ψεύστης κἄν ἐπίορκος κἄν ἄδι- κός ἐστιν ὁ δανείσας, ὁ δὲ δανεισάμενος χρηστός, συμβῇ δ’ εὔπορον γενέσθαι τὸν χρηστόν, δεόμενον δὲ τὸν μοχθηρόν, οὐκ ἀντιδανειστέον, ὅτι λαβὼν ἀρνήσεται καὶ κατομόσεται λαβεῖν μηδέν τι. ὁ μὲν γὰρ φαῦλος δεδάνεικεν εἰδὼς ὅτι λήψεται πάντως τὸ δάνειον διὰ τὴν τοῦ δανεισαμένου ἐπιείκειαν, ὁ δ’ ἐλπίζων, μᾶλλον δ’ ἀκριβῶς εἰδώς, ὡς οὐ λήψεται τὸ δά- νειον, εἰκότως οὐκ ἀντιδανείσει. οὐ μὴν οὐδὲ διὰ τοῦτο ἐν τοῖς ἀγνώμοσι καὶ φαύλοις παρὰ τῶν εὐφρονούντων τετάξεται. εἴτε οὖν πονηρός ἐστι τῇ ἀληθείᾳ ὁ δανείσας εἴτε καὶ δοκεῖ, οὐκ ἀντιδανειστέον αὐτῷ. οὐδὲ γὰρ ἴσον τὸ ἀξίωμα, ἀλλὰ τὸν μὲν πονηρὸν δανείζειν ἐπιεικεῖ ἄξιον, τὸν δ’ ἐπιεικῆ τὰ ἴσα καὶ τὰ αὐτὰ πρὸς τὸν μοχθηρὸν ποιεῖν, οὐδεὶς ἂν ἀξιώσειε. συμφέρει γὰρ τὸν πονηρὸν μᾶλλον ἐνδεῆ εἶναι ἢ εὔπορον καὶ ὄργανα κακουργίας ἔχειν. ὅπερ οὖν πολλάκις εἶπε, οἱ περὶ τὰ πάθη καὶ τὰς πράξεις λόγοι ὁμοίως ἔχ’ οὐ σί’. πάθη λέγει θάρρη καὶ φόβους, ἐπιθυ- μίας ἀποστροφάς· πράξεις δὲ τὰ ἐκ τῶν ἐπιθυμιῶν καὶ λυπῶν καὶ θάρρους γινόμενα, οἷον λυπηθείς τις ἑαυτὸν ἀπέκτεινε, πάθος ἡ λύπη, πρᾶξίς τε τὸ διαχειρίσασθαι ἑαυτόν· καὶ ἡσθείς τις δέδωκε τῷ πένητι πρότερον μὴ διδούς, πάθος ἡ ἡδονή, πρᾶξις ἡ δόσις· καὶ ὀργισθεὶς ἔτυψέ τινα καὶ φο- βηθεὶς ἔρριψε τὴν ἀσπίδα, πάθος ἡ ὀργὴ καὶ ὁ φόβος, πρᾶξις ἡ μαστίγω- σις καὶ ἡ τῆς ἀσπίδος ἀποβολή. ἐπεὶ δὲ τὰ πάθη καὶ αἱ πράξεις περί τινάς εἰσιν, οἷον ἡ ὀργὴ περὶ τὸν ὀργίσαντα, ἤτοι περὶ τὸν αἴτιον γεγονότα τοῦ ὀργισθῆναι τὸν ὀργιζόμενον, καὶ ἡ λύπη περὶ τὸν λυπήσαντα καὶ ὁ φόβος περὶ τὰ φοβερά, ταῦτα δ’ ἀόριστα, καὶ οἱ περὶ ταῦτα λόγοι εἰσὶν ἀόριστοι. τῶν γὰρ φοβερῶν τινὰ μέν εἰσι σφόδρα φοβερά, ἄλλα δ’ ἧττον, ἕτερα δὲ ἠρέμα, ἕτερα δὲ δοκεῖ μέν, οὐκ ἔστι δέ. τοιούτων δ’ ὄντων οὐ δυνατόν ἐστιν ὡρισμένως εἰπεῖν, ὅτι τὰ μὲν σφόδρα φοβερὰ φοβητέον, τὰ δὲ μὴ τοιαῦτα οὐ φοβητέον. δεῖ γάρ τινων φοβερῶν καίπερ λίαν ὄντων καταφρονεῖν καὶ ἀποθανεῖν μᾶλλον ἢ φοβηθῆναι. δεῖ γὰρ θανεῖν ἢ ἀρνή- σασθαι τὸν θεόν ἢ εἰπεῖν ὅθεν ἂν ἡ πατρὶς καὶ ὅπως ἁλῷ τοῖς πολε- μίοις. ἀλλὰ καί τινα ἠρέμα ὄντα φοβερὰ δεῖ φοβηθῆναι, ὅταν αἰσχύνην φέρῃ τὸ μὴ φοβηθῆναι, καὶ ἐπί τινων μέχρι πολλοῦ ἀντιστῆναι, ἐπί τινων δὲ ἐπὶ βραχύ· καὶ ἐπὶ τῶν ἡδέων δὲ καὶ λυπηρῶν ὁμοίως οὐκ ἔστι δυοὐδέν [*](3 ἐστιν Ba: οὐδ’ ἔστιν Aristoteles 20 εἶπε Β: εἶπον a: εἴρηται Vat. 320 et Aristoteles 26 ἔῤῥιψε a: ἔριψε Β 27 περί Β: παρά a 28 περὶ scripsi: πρὸς Ba 30 περὶ prius scripsi: πρὸς Ba περὶ altenun Β: πρὸς a 34 λίαν Β: ὀλίγων a 37 ἀλλὰ καί Β: ἀλλ’ οὔ a) νατὸν ἀκριβῶς ὁρίσαι, ὅτι δεῖ ἐπὶ τοσοῦτον ἢ ὀργισθῆναι ἢ λυπηθῆναι. [*](148r) ὁμοίως ἔχουσι τὸ ὡρισμένον τοῖς περὶ ἅ εἰσιν. ἐπίσης γάρ εἰσιν αὐτοῖς ἀόριστοι ἢ δυσπερίληπτοι. |

[*](p. 1165a 14)

Ὅτι μὲν οὗν οὐ ταὐτὰ πᾶσιν δοτέον, οὐδὲ τῷ [*](148v) πατρὶ τὰ πάντα, καθάπερ οὐδὲ τῷ Διὶ θύεται, οὐκ ἄδηλον.

Ὥσπερ, φησίν, οὐ πάντα θύεται τῷ Διὶ ἦσαν γάρ τινα ἃ οὐ θεμιτὸν ἐδόκει τοῖς Ἕλλησι θύειν τῷ Διί· κύνας γὰρ καὶ ὄφεις καὶ ἄλλ’ ἄττα πολλὰ ἀνόσιον ἐδόκει θυσίαν προσφέρειν ἐρεῖν τῷ Διὶ πατρὶ καθ’ Ἕλληνας ὄντι ἀνδρῶν τε θεῶν τε), οὕτως οὐδὲ τῷ πατρὶ πάντα ἀποδοτέον. οὔτε γὰρ εἰ πρὸς ἄρνησιν ἡμᾶς ἐγκαλεῖται τοῦ ζῶντος θεοῦ, πεισόμεθα αὐτῷ οὔτε πατρίδα προδοῦναι ἀναγκάζοντι, ἀλλ’ ἐκεῖνα ἀποδώσομεν ἃ πατρὶ χρεὼν ἀπονέμειν, τιμήν, θεραπείαν σώματος, ἐπικουρίαν ἅπασαν ἄλλην. οὔτε οὖν τῷ πατρὶ πάντα ἀποδοτέον οὔτε τὰ αὐτὰ πᾶσιν ἀπονεμγτέον. οὐ γὰρ ὅσιον τὰ αὐτὰ ἀπονέμειν παισὶ καὶ ἐφήβοις καὶ ἀνδράσι καὶ γέρουσιν, ἢ σπουδαίοις καὶ φαύλοις, ἀλλ’ ἑκάστῳ τούτων τὸ προσῆκον. καὶ δείκνυσιν ἐπὶ παραδείγματος, τίσι τίνα ἀπονεμητέον. εἰς μὲν γὰρ τοὺς γάμους φησὶ δεῖν καλεῖν τοὺς συγγενεῖς, ὃ δὴ καὶ γινόμενον ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ βλέπομεν. τοὺς τοιούτους δὲ καὶ εἰς τὰ κήδη ἀκτέον κήδη δ’ εἰσὶ τὰ πρὸ τοῦ γάμου συναλλάγματα), τοῖς δὲ πατράσι τροφὴν χορηγεῖν ἕως ἂν ζῶμεν, ὅτι καὶ ἐπὶ τοσοῦτον ὀφείλομεν. ὡς γὰρ ἐπὶ δανείων μέχρις ἐκείνου ὀφείλομεν μέχρις ἂν τὸ δάνειον ἔχωμεν, οὕτω καὶ τοῖς πατράσιν, ἕω; ἂν ἐσμὲν ὀφείλομεν ἔχοντες παρ’ αὐτῶν καθάπερ τι δάνειον τὸ ζῆν καὶ εἶναι. καὶ κάλλιόν ἐστι, φησίν, ἡμῖν ἐπαρκεῖν τοῖς γονεῦσιν αἰτίοις οὖσιν ἡμῖν τοῦ εἷναι ἢ ἡμῖν ἑαυτοῖς. θεὸς γὰρ ἡμῶν καὶ ὁ πατήρ ἐστι. δεῖ δὲ τὸν θεὸν ἡμῶν ἐπίπροσθεν τίθεσθαι καὶ τῆς ἐκείνου τιμῆς φροντίζειν καὶ θεραπείας. τιμητέον οὖν τοὺς πατέρας ἴσα καὶ θεῷ, πλὴν οὐ πᾶσαν τιμὴν ἀπονεμη- τέον πατρὶ καὶ μητρί, ἀλλὰ τὴν ἑκάστῳ πρέπουσαν οὔτε πᾶσαν τὴν πρέπουσαν τῷ πατρὶ τιμὴν καὶ τῇ μητρὶ ἀπονέμειν χρὴ οὔτ’ αὗ τὴν τῇ μητρί τῷ πατρί, οὐδὲ τὴν τῷ σόφ’ ᾦ τῷ πατρὶ ἢ τῇ μητρί. πατρὶ μὲν γὰρ συνελθεῖν εἰς τὸ βαλανεῖον καὶ ἀποσμῆξαι καὶ τἄλλα τὰ εἰωθότα γίνεσθαι τοῖς λουο- μένοις ποιῆσαι καὶ πρέπει καὶ καλόν ἐστι, τῆ μητρὶ δ’ ἀπρεπὲς καὶ οὐ κόσμιον· τόν τε σοφὸν τιμᾶν ὡς μεγάλα καὶ θαυμαστὰ εἰδότα, τὸν πατέρα δὲ ὡς αἴτιον τοῦ ζῆν, τὸν πρεσβύτην δὲ ὑπαναστάσει καὶ προκαθεδρίᾳ. δεῖ γάρ σε θεασάμενον πρεσβύτην διιόντα εἰ τύχῃς καθήμενος ἐξαναστῆναι, ὅτι κοσμιώτερός ἐστι σοῦ. ἔστι δὲ κοσμιώτερος ὡς πρότερόν σου τῷ κόσδοτέον [*](5 Β: ἀποδοτέον a et Arist. 6 τὰ Β: om. 11 et Arist. rliesis usque ad οὕτω διοπιστέον (p. 1165a 35) a 11 ἐγκαλεῖται Β: ἐκκαλεῖται a 12 πατρίδα B: πατρίδι a 28 ἑκάστω a: ἐκάστου Β Vat. 320 seculus οὔτε πᾶσαν τὴν πρέπουσαν inserui, καὶ (post τιμὴν) delevi οὐτ’ ὖ τὴν pro οὐ ταύτην scripsi, τῷ πατρὶ adieci 32 πρέπει Β: πρέπον a 3.5 τύχης Β: τύχη a 36 πρότερον Β: πρότερος a)

’μῷ γνωρισθεὶς καὶ κατὰ τὴν ἐν τῷ κόσμῳ τάξιν ἑαυτὸν τάξας καὶ κοσμήσας. [*](148v) σὰς. οὗτοι γὰρ καὶ κυρίως εἰσὶ πρεσβῦται, ἀλλ’ οὐχ οἱ δίκην βοσκημάτων καὶ κατὰ τὸν Σαρδανάπαλον διαζῶντες. πρὸς δ’ αὖ ἀδελφοὺς καὶ ἑταίρους λέγει δ’ ἑταίρους τοὺς τῆς αὐτῆς μετασχόντας παιδείας καὶ τὰ αὐτὰ συμφιλοσοφήσαντας), φιλοσοφήσαντα), πρὸς δὴ τούτους ἔχειν δεῖ παρρησίαν καὶ πάντων κοι- νότητα. εἰ γὰρ κοινὰ <τὰ> τῶν ἀληθῶν φίλων, πῶς οὐχὶ καὶ τὰ τῶν ἀδελφῶν; ὥστε εἰ πάντα κοινά, παρρησιαστέον καὶ ἐπιτιμητέον καὶ διορ- θωτέον καὶ τὸν ἀδελφὸν καὶ τὸν ἑταῖρον, εἴ πῃ διαμαρτάνουσιν, εἰ δὲ μή, ἀνάγκη συναπολαύειν τῆς ἐκείνων μέμψεως, ὡς κοινωνοὺς ἐν πᾶσιν ἐκείνοις ὄντας. καὶ ἁπλῶς, φησί, πειρατέον πᾶσι τὸ οἰκεῖον ἀπονέμειν, λο- γιζομένους ὅτι ὅδε ἐστί μοι χρήσιμος εἰς τόδε καὶ δεῖ με τιμῆσαι καὶ θεραπεῦσαι διὰ ἀντιδόσεως ἀναλόγου, ὅδε δὲ σπουδαῖος καὶ τιμητέον αὐ- τὸν ἐπαίνοις καὶ ὑπαναστάσει καὶ μετ’ αἰδοῦς προπέμψαι, καὶ τῶν ἄλλων ἕκαστον τοῦ ἤθους ἀξίως, τοῦ ἐπιτηδεύματος, τοῦ βίου, τῶν ἔργων, τῶν ἐνεργειῶν. ταῦτα εἰπὼν ἐπιφέρει τὸ ποῖα ποίοις τῶν ὁμογενῶν χρὴ προσ- φέρειν εἰς τιμὴν ῥᾳδία ἡ κρίσις. λέγοι δ’ ἂν ὁμογενεῖς ἢ τοὺς συμφυ- λέτας ὁμογενεῖ γὰρ τῷ ῥήτορι Δημοσθένει πάντες οἱ Παιανιεῖς καὶ Ἀἰσχίνῃ οἱ Κολυττεῖς) ἢ πάντας ἁπλῶς τοὺς ἐν τῷ ἄστει καὶ ὁμοπολίτας. τῶν δὲ διαφερόντων, ἤτοι τῶν μὴ ὁμογενῶν, ἐργώδης ἡ κρίσις. οὐ μὴν διὰ τὸ ἐργῶδες ἀποστατέον, μᾶλλον δὲ πειρατέον κρίνειν τὸ ἑκάστοις οικειον.

[*](p. 1165a 36)

Ἔχει δ’ ἀπορίαν καὶ <περὶ> τοῦ διαλύεσθαι τὰς φι- λίας ἢ μὴ πρὸς τοὺς μὴ διαμένοντας.

Καὶ τὸ διαλύεσθαι τὰς φιλίας καὶ τὸ μὴ κακὸν ἐδόκει τοῖς τότε. εἰ γὰρ ἡ φιλία ἀγαθόν καὶ γὰρ ὁ φίλος ἀγαθόν), ἡ δὲ τοὺ ἀγαθοῦ ἀποβολὴ [*](149r) κακόν, ἡ τῆς φιλίας ἄρα διάλυσις καὶ ἀποβολὴ κακόν. πάλιν εἰ τὸ βιάζεσθαι τὸν μὴ θέλοντα φιλεῖν φίλον εἶναι κακόν ἐστι, καὶ τὸ μὴ διαλύεσθαι ἄρα τὴν φιλίαν κακόν ἐστιν. ἔχει οὖν, φησίν, ἀπορίαν, πότε- ρον διαλύειν χρὴ τὴν φιλίαν φιλεῖν βούλεται] καὶ ἀφίλους γίνεσθαι τοὺς πρότερον ὄντας φίλους, οἷον εἰ ὁ μὲν στέργει τὴν φιλίαν καὶ φιλεῖν βού- λεται, θάτερος δὲ μὴ βούλεται φιλεῖν ἀρά γε δεῖ καὶ τὸν στέργοντα καὶ θέλοντα ἀποσείεσθαι καὶ ἀπορρίπτειν ἐπίσης τῷ μὴ θέλοντι, ἢ δεῖ στέργειν θατέρου μὴ θέλοντος; καὶ ἀπορήσας λύει λέγων, ἢ πρὸς μὲν διὰ τὸ χρήσιμον καὶ ἡδὺ φιλοῦντας οὐδὲν ἄτοπον διαλύεσθαι μηκέτι ταῦτ’ ἔχοντας δι’ ἃ ἐφίλουν. εἰ γὰρ ὁ ἐραστὴς διὰ τὸ κάλλος ἐφίλει τὴν ἐρωμένην, ἀκαλλὴς δὲ νῦν ἐστι καὶ μηδέν τι τῶν ἡδόντων ἔχει, διαλυθῆναι τὴν φι- λίαν οὐκ ἄτοπόν ἐστιν. ὁμοίως εἰ τὸν ἐραστὴν ἐπιλείψει τὰ χρήματα, [*](3 διαζῶντες Β: διαζῶντα a 6 τὰ a: om. Β 8 εἰ πη Β: εἴπου a 15 ποίοις Β: ποῖος a 17. 18 Αἰσχίνῃ] immo Hyperidi 22 περὶ a et Arist.: om. Β 23 τοὺς Β: om. a rhesis usque ad ἡ κακουργία (p. 1165b 12) a 26 εἰ Β: εἰς a 29 διαλύειν Β: διαλύει a φιλεῖν βούλεται Ba: seclusi)

ὧν ἕνεκεν αὐτὸν ἐφίλει ἡ ἐρωμένη ἢ καὶ ἀμφοτέρους ἀμφότερα, τὴν μὲν [*](149r) τὸ εἶδος, τὸν δὲ ὁ πλοῦτος, λυθήσεται πάντως ἡ φιλία τῶν φιλητῶν ἀπόντων. τοῦτο δὴ συμβήσεται καὶ τοῖς διὰ τὸ χρήσιμον φιλοῦσιν· ἀλλὰ τὰς μὲν διὰ τὸ ἡδὺ καὶ χρήσιμον φιλίας οὐδὲν ἄτοπον ἀνεγκλήτως καὶ δίχα μέμψεως διαλύεσθαι. ἐκείνῳ δ’ ἂν τῷ μὴ ἐμμένοντι ἐγκαλέσειε ἀναγκαίως ὁ ἐμμένων, τῷ ἀγαπῶντι τὸν ἐμμένοντα ἢ διὰ τὸ ἡδὺ ἢ χρήσιμον, κρύπτοντι δὲ καὶ προσποιουμένῳ δι’ ἀρετὴν καὶ τὸ ἦθος φιλεῖν, ὥσπερ Λυσίας ὁ ῥήτωρ φιλῶν τὸν Φαῖδρον διὰ τὸ κάλλος αὐτοῦ προσεποιεῖτο ὡς εὐφυῆ καὶ εὐμαθῆ φιλεῖν· ἀποφοιτῶντι οὖν τῷ Λυσία καὶ διαλυομένῳ τὴν πρὸς τὸν Φαιδρὸν φιλίαν ἀπολιπόντος τὸν Φαιδρὸν τοῦ κάλλους, δικαίως ἂν ἐγκαλέσειεν ὁ Φαιδρὸς, ὡς διὰ τὸ κάλλος φιλοῦντι, προσποιουμένῳ δὲ διὰ τὸ εὐμαθὲς φιλεῖν. εἰπὼν δὲ ὅτι ἐγκαλέσειε δ’ ἄν τις, δηλονότι ὁ ἐμμένων τῷ φιλοῦντι διὰ τὸ ἡδὺ ἢ τὸ χρήσιμον, προσποιουμένῳ δὲ διὰ τὸ ἦθος φιλεῖν, διορίζεται πότε δεῖ ἑαυτῷ ἐγκαλεῖν καὶ πότε τῷ μὴ ἐμμένοντι καὶ λέγει, ὅταν μὲν διαψευσθῇ τις καὶ ὑπολάβῃ διὰ τὸ ἦθος φιλεῖσθαι μηδέν τι πράττοντος ὧν ποιοῦσιν οἱ διὰ τὸ ἦθος φιλοῦντες ἀλλὰ πᾶν τοὐ- ναντίον ἀναισχύντως ἁπτομένου ὧν οὐ δεῖ μελῶν καὶ ὡς οὐ δεῖ, οἷα ποι- εῖν εἰώθασιν οἱ τὰς ἀθέσμους πράξεις διώκοντες, ἢ τὰ αὐτοῦ ἐκδαπανῶν- τος ἢ ὑποκλέπτοντος ἢ εἰς ἑαυτὸν ἕλκοντος, οἷα δὴ πάλιν ποιοῦσιν οἱ διὰ τὸ χρήσιμον φιλοῦντες, ὅταν δὴ ταῦτα ὁρῶν οἴηται διὰ τὸ ἦθος φιλεῖ- σθαι, ἑαυτὸν αἰτιῷτ’ ἄν καὶ μὴ τὸν φιλοῦντα. ἐκεῖνος γὰρ ἐκ τῶν ἔργων ὧν ἔπραττε δῆλον ἐποίει μὴ διὰ τὸ ἦθος φιλεῖν ἀλλὰ τὸ ἡδὺ ἢ τὸ χρήσιμον. ὅταν δὲ φιλῇ μὲν διὰ τὸ ἡδὺ ἡ τὸ χρήσιμον, μηθὲν δέ τι δια- πράττηται ὧν ὁ εἰρημένος ἐποίει, διαλύῃ δὲ τὴν φιλίαν ὀψὲ καὶ μόλις διά τινων σημείων ἐκφήνας, ὅτι διὰ τὸ ἡδὺ ἢ τὸ χρήσιμον ἐφίλει, κἄν ἐπει- ρᾶτο κρύπτειν τὸ πάθος, τότε δὴ οὐχ ἑαυτῷ δεῖ ἐγκαλεῖν ἀλλ’ ἐκείνῳ ὡς. ἀπατεῶνι καὶ ὑποκρινομένῳ διὰ τὸ ἦθος φιλεῖν, φιλοῦντι δὲ μὴ δι’ αὐτὸ ἀλλὰ διὰ τὸ ἡδὺ ἢ τὸ χρήσιμον. ὁ μὲν γὰρ πρότερον οὐκ ἠπάτα· φανερὸς γὰρ ἦν οἷς ἐποίει διὰ τί ἐφίλει, οὗτος δ’ ἀπατῶν διετέλει καὶ δίκαιον ἐπιτιμᾶν, καὶ μᾶλλον, φησίν, ἐπιτιμᾶν, ἢ τοῖς τὸ νόμισμα κιβδηλεύουσιν, ὅσον περὶ τιμιώτερον ἡ κακουργία. ὅσον γάρ ἐστι φιλία τιμιωτέρα νομίσματος, τοσοῦτον καὶ ἡ περὶ ταύτην κακουργία χείρων τῆς περὶ τὸ νόμισμα. καὶ δηλονότι καθέστηκεν, ὅτι ἐξ ἀνάγκης ἕπονται δια- φοραὶ καὶ ἐγκλήματα πρὸς ἀλλήλους, ὅταν οὐκ εἰσὶν ὡς οἴονται, ὡς ἐπὶ τῶν εἰρημένων· ὁ μὲν γὰρ ᾤετο διὰ τὸ ἦθος φιλεῖσθαι, ὁ δὲ ἐφίλει οὐ δι’ αὐτὸ ἀλλ’ ὡς εἴρηται δι’ ἡδονὴν ἢ χρήματα.

[*](2.3 ἀπόντων B: ἀπάντων a 9 εὐφυᾶ Β 11 ἐγκαλέσειεν Vat. 320: om. Ba 12 εὐμαθὲς Β: εὐμαθῆ a 16. 17 τοὐναντίον Β: τοῦ ἐναντίον a 17 ἁπτομένου Vat. 320: ἁπτόμενον Ba 18. 19 ἐκδαπανῶντος Vat. 320: ἐκδαπανῶντα Ba 10 ὑποκλέπτοντος Vat. 320: ὑποκλέπτοντα Ba ἕλκοντος Vat. 320: ἕλκοντα Ba 20 οἴηται Β. οἴεται a 21 αἰτιῷτ’ ἄν Arist.: αἰτιῷτο B: αἰτοιῶται a 24 διαλύῃ scripsi: διαλύει Ba 26 οὐχ B: οὐχὶ a 27 φιλοῦντι Β: φιλοῦντα a 31 ὅσον Ba: ὅσῳ Aristoteles περὶ Β et Arist.: περὶ τὸ a)[*](p. 1165b 13)

Ἐὰν δ᾿ ἀποδέχηται ὡς ἀγαθόν, τὸ δὲ γένηται μοχθηρὸς [*](149r) καὶ δοκῇ, ἆρ’ ἔτι φιλητέον;

Τὸ καὶ δοκεῖ ταὐτόν ἐστι τῷ ἢ δοκεῖ· ὃ δὲ ζητεῖ τοιοῦτόν ἐστιν. ἐὰν οἱ φιλοῦντες ἀλλήλους ἦσαν ἀγαθοί, εἶτα συνέβη θάτερον γενέσθαι φαῦλον ἢ μὴ δοκεῖν δὲ φαῦλον γεγονέναι πολλοὶ γάρ τινες, μὴ ὄντες τοιοίδε τινές, οἷον φαῦλοι ἢ σπουδαῖοι, δοκοῦσιν εἶναι τοιοῦτοι), εἰ δὴ συμβήσεται τοῦτο, στέργει δ’ ὁ γεγονὼς ἢ δόξας πονηρὸς γεγονέναι τὴν φιλίαν, ἆρά γε δοκεῖ καὶ τὸν σπουδαῖον ἔτι στέργειν τὴν πρὸς αὐτὸν ἣν εἶχε φιλίαν ἢ διαλύσεται; ὃ μὲν οὖν ζητεῖ τοιοῦτόν ἐστι· λύει δὲ λέγων ἢ οὐ δυνατόν, τουτέστιν ἢ ἀδύνατον 10 τὸν σπουδαῖον φιλίως ἔχειν πρὸς τὸν πονηρόν; οὐδεὶς γὰρ φιλεῖ τὸ κακὸν οὐδ’ ὀρέγεται τοῦ κακοῦ, ἀλλὰ πᾶς τοῦ ἀγαθοῦ ἐπιθυμεῖ καὶ τούτου ὀρέγεται καὶ τοῦτο διώκει. καὶ γὰρ καὶ οἱ τὸ κακὸν διώκοντες καὶ φιλοῦντες οὐχ ὡς κακὸν ἀλλ’ ὡς ἀγαθὸν περιέπουσι καὶ ἀσπάζονται. οὐ φιλητέον οὖν τὸ πονηρόν· δεῖ γὰρ μὴ φιλοπόνηρον εἶναι μηδ’ ἐξομοιοῦσθαι φαύλῳ· ἀναγκαῖον δ’ ἐστὶν ἐξομοιοῦσθαι συζῶντα καὶ συνδιάγοντα μετὰ πονηροῦ. εἰ δὲ καὶ ἀληθὲς τὸ ὡς ἀεὶ ὁ θεὸς τὸν ὁμοῖον παρ’ ὁμοῖον ἄγει, πῶς οἷόν τε τἀναντία κακίαν καὶ ἀρετὴν φιλίαν εἶναι; εἰπὼν δ’ ὅτι τὸν ἔτι μένοντα σπουδαῖον οὐ δεῖ φιλεῖν τὸν ἐκ σπουδαίου εἰς φαυλότητα ἐκκυλι- σθέντα, ἐρωτᾷ ἆρ’ εὐθὺς καὶ ἅμα τῷ γενέσθαι | φαῦλον διαλύειν χρὴ 149v τὴν φιλίαν ἢ διατηρεῖν μέχρι πολλοῦ ἢ ὅλως τινός. καὶ ἐρωτήσας ἀπο- κρίνεται λέγων, ἢ οὐκ εὐθὺς διαλυτέον ἀλλὰ πειρᾶσθαι ἐπανορθοῦν καὶ ἐπάγειν ἀπὸ τῶν χειρόνων ἐπὶ τὰ βελτίονα. καὶ εἰ μὲν ἔχει ἐπανόρθωσιν, βοηθητέον μᾶλλον εἰς τὸ ἦθος καὶ τὸ γενέσθαι οἷος ἦν πρότερον ἀγαθὸν ἤπερ εἰς χρήματα ὅσῳ γὰρ βελτίων ἡ ἀρετὴ χρημάτων, τοσούτῳ μᾶλλον βοηθητέον εἰς τὴν κτῆσιν αὐτῆς καὶ ἀνάληψιν) ἢ εἰς τὴν οὐσίαν καὶ τὰ χρήματα καὶ ὅτι οἰκειότερον ἡ ἀρειὴ τῇ φιλίᾳ ἢ τὰ χρήματα. εἰ μὲν οὖν ἔχει ἐπανόρθωσιν, βοηθητέον, εἰ δ’ ἀνίατός ἐστι τὴν μοχθηρίαν, δια- λυτέον, μετὰ τὴν βοήθειαν δηλονότι. εἰπὼν δ’ ὅτι ἀνιάτως ἔχοντος δια- λυτέον τὴν φιλίαν, ὅτι μὴ πλημμελὴς ἡ τῆς λύσεως ἐστι προτροπή, ἐπήγαγε 30 δόξειε δ’ ἂν ὁ διαλυόμενος μηδὲν ἄτοπον ποιεῖν. οὐ γὰρ τῷ φαύλῳ φίλος ἦν ἀλλὰ τῷ σπουδαίῳ, ὥστε οὐχ ὃν ἐφίλει ἀποβάλλεται, οὐδ’ ᾧ φίλος ἦν τοῦτον ἀποστρέφεται, ἀλλ’ ὃν οὐκ ἐφίλει τοῦτον ἀποφεύγει.

[*](p. 1165b 23)

Εἰ δ’ ὁ μὲν διαμένοι, ὁ δ’ ἐπιεικέστερος γένοιτο καὶ πολὺ διαλλάττοι τῇ ἀρετῇ.

Εἰπὼν ὅτι διαλυτέον τὴν φιλίαν θατέρου τῶν φίλων φαύλου γεγονότος, [*](1 τὸ δὲ γένηται Ba: γένηται δὲ Arist. 2 rhesis usque ad ἀνασῶσαι ἀφίσταται (p. 1165b22) a 3 δοκεῖ Ba et Arist. cod. K b: δοκῇ Arist. vulg. 4 φαῦλον γενέσθαι a 5 δοκεῖν Β: δοκεῖ a 16 παρ’ Β: πρὸς a cf. Homer. Od. ρ 218 18 σπουδαίου Β: σπουδῆς a 20 τὴν φιλίαν χρὴ a 22 ἐπάγειν a: ἀπάγειν Β 23 ἀγαθὸν Β: ἀγαθὸς a 30 μηδὲν Ba: οὐδὲν a 33 rhesis usque ad διάλυσις γένηται (p. 1165b 36) a)

ἐπανερωτᾷ, ἐὰν ἀμφοτέρων ἐπιεικῶν ὄντων, ὁ μὲν διαμένοι οἷος ἦν, θάτερος [*](149v) ἐπὶ μέγιστον ἀρετῆς ἐπιδοίη καὶ πολλῷ ἐπιεικέστερος γένοιτο, ἆρα [*](21) ἐν τῇ τοιαύτῃ ἐπιδόσει χρήσεται, ὡς καὶ πρῴην φίλῳ τῷ μὴ ἐπιδεδωκότι ὁ οὕτω μέγα ἐπιδεδωκώς; καὶ ἐπανερωτήσας ἀποκρίνεται καὶ πρὸς τοῦτο, λέγων ἢ οὐκ ἐνδέχεται φίλον εἶναι τὸν οὕτως εἰς ὕψος ἀρετῆς ἐληλακότα τῷ κάτω που μείναντι. καὶ πιστοῦται τὸ μὴ ἐνδέχεσθαι τοὺς οὕτω πολὺ διαφέροντας φίλους εἶναι ἀπὸ τῆς τῶν παίδων φιλίας. δυοῖν γὰρ παίδοιν φίλοιν ὄντοιν, εἶτα ἀνδρωθέντοιν, ὁ μὲν μένοι παῖς τὴν διάνοιαν, ὁ δὲ οἷος κράτιστος, τουτέστιν ὁ δὲ κάλλιστος καὶ βέλτιστος καὶ πανάριστος, πῶς εἶεν οὗτοι φίλοι μήτε τοῖς αὐτοῖς χαίροντες μήτε τὰ αὐτὰ ἀποστρεφόμενοι καὶ μισοῦντες; οὐδὲ γὰρ περὶ ἀλλήλους ταῦθ’ ὑπάρχει αὐτοῖς, ἤτοι οὐδὲ γὰρ δυνατόν ἐστιν, ὃ δοκεῖ τῷ κρατίστῳ ἡδὺ ἢ λυπηρόν ἢ ὅλως φιλητὸν ἢ μισητὸν εἶναι, τοιοῦτον δοκεῖν καὶ τῷ παιδὶ τὴν διάνοιαν ὄντι. δίχα δὲ τοῦ ταὐτὰ αὐτοὺς φιλεῖν ἢ μισεῖν καὶ διώκειν καὶ φεύγειν συνεῖναι ἀλλήλοις καὶ συνδιημερεύειν καὶ συζῆν οὐχ οἷόν τε, χωρὶς δὲ τοῦ συζῆν φίλους εἶναι ἀδύνατον. εἰ δὲ ταῦθ’ οὕτως ἔχει, ἀδύνατόν ἐστι τοὺς οὕτω πολὺ διαφέροντας φίλους εἶναι. ἀλλὰ φίλοι μὲν οὐκ ἔσονται, φησίν. ἆρα οὐδ’ ἀλλοιοτέρως πρὸς τὸν τὴν διάνοιαν παῖδα ὁ κράτιστος ἕξει, ἀλλ’ ἐπίσης διακείσεται πρὸς αὐτὸν ὡς ἔχων τυγχάνει καὶ πρὸς τοὺς ὁμοίους αὐτῷ, οἷς οὐδέποτε φίλος ἐγεγόνει, καὶ πάντῃ πάντως ἀμνήμων ἔσται τῆς ποτε συνηθείας καὶ φιλίας; καὶ λέγει καὶ πρὸς τοῦτο, ὅτι οὐκ ἐπιληστέον πάντῃ ἀλλὰ μνημονευτέον ἐκείνης καὶ καθάπερ οἰόμεθα βέλτιον εἶναι φιλοις χαρίζεσθαι ἢ ὀθνείοις καὶ ζῴοις ἀλόγοις, οὕτω καὶ τοῖς γεγενημένοις ποτὲ φίλοις διὰ τὴν τότε φιλίαν ἀπονεμητέον τι, ἤτοι ὁποῖόν τι δεῖ διδόναι τῷ τὴν διάνοιαν ὄντι παιδί. ἐὰν δὲ μὴ δι’ ἀρετῆς ὑπερβολὴν ἡ τῆς φιλίας γέγονε διάλυσις ἀλλὰ διὰ μέγεθος τῆς θατέρου κακίας καὶ πονηρίας, δοτέον τι τῷ πονηρῷ. οὐ γὰρ δεῖ τὴν κακίαν, ὥσπερ εἴρηται, ἐνισχύειν χορηγοῦντας ὄργανα, παντὶ δὲ μᾶλλον τρόπῳ καθαίρειν καὶ ἄπρακτον ἀπεργάζεσθαι.

[*](p. 1166a 1)

Τὰ φιλικὰ δὲ πρὸς τοὺς φίλους καὶ οἷς αἱ φιλίαι ὁρί- ζοντι, ἔοικεν ἐκ τῶν πρὸς ἑαυτοὺς ἐληλυθέναι.

Εἰπὼν δὲ τὰ φιλικά, σαφηνίζων τίνα τὰ φιλικά, ἐπήγαγε καὶ οἶς αἱ φιλίαι ὁρίζονται. ἔστι δὲ τὸ ὁρίζονται ταὐτὸν τῷ γνώριμοι καὶ διάδηλοι γίνονται. ὅταν γὰρ ἴδωμέν τινα ὅτι ὅσα ἂν καὶ οἷα βούληται ἑαυτῷ παρεῖναι ἢ γενέσθαι, τοσαῦτα καὶ τοιαῦτα θέλει καὶ ἐπείγεται καὶ τῷδέ τινι προσγενέσθαι, φίλον ἐκεῖνον εἶναι πιστεύομεν τοῦδέ τινος. πόδιαμένοι [*](1 Β: διαμένει a 6 μείναντι Β: μένοντι a 12 ὑπάρχει Ba: ὑπάρξει Arist. 13 δοκεῖν B: δοκεῖ a 28 ὥσπερ εἴρηται] p. 172,8 30 πρὸς Ba: τὰ πρὸς Arist. vulg.: καὶ πρὸς Arist. cod. O b 31 ἑαυτοὺς B: ἑαυτὸν a et Arist. rhesis usque ad ἐπιεικεῖ ὑπάρχει (p. 1166a 11) 34 βούληται a: βούλεται Β 3(1 τοῦ δέ τινος Β: οεοντος a)

τὸν Ἀχιλλέα ὅσα καὶ οἷα εἶχε, τοσαῦτα ἔχειν καὶ τοιαῦτα καὶ τὸν Πάτροκλον; τὸν οὖν βουλόμενον καὶ σπουδάζοντα ἄλλου ἕνεκα τὰ ἀγαθὰ καὶ τῆς ἐκείνου ἕνεκα εὐπαθείας καὶ σωτηρίας, τὸν οὖν ταῦτα βουλόμενον φίλον εἶναι πιστεύομεν ἐκείνου, ᾦ ταῦτα παρεῖναι ἡ γενέσθαι βούλεται, τὸν δὲ βουλόμενον καὶ χαίροντα εἶναι τόνδε τινὰ καὶ ζῆν καὶ εὐτυχεῖν ἐπὶ | τῷ συντρυφᾶν καὶ συνήδεσθαι καὶ συναπολαύειν τῶν προσόντων [*](150r) καὶ ἐπιγινομένων ἀγαθῶν οὐ φίλον φαμὲν ἀλλὰ κόλακα καὶ ἐρασιχρήματον καὶ λαίμαργον καὶ εἴ τι ἄλλο τοιοῦτον. τὸ βούλεσθαι δέ, φησί, καὶ ζῆν αὐτοῦ ἕνεκα μάλιστα πεπόνθασιν αἱ μητέρες. φιλοῦσι γὰρ εἶναι καὶ ζῆν καὶ εὐτυχεῖν τοὺς παῖδας δι’ αὐτοὺς καὶ ἕνεκα αὐτῶν, μηδέν τι πρὸς αὑ- τὰς ὠφελοῦντας. ἀλλὰ καὶ τῶν φίλων, φησίν, οἱ προσκεκρουκότες, καίπερ μηδὲ συζῶντες μηδὲ συνδιημερεύοντες μηδὲ ἀλλήλοις συνόντες διὰ τὴν γεγονυῖαν διαφορὰν καὶ πρόσκρουσιν. καὶ οὗτοι καίτοι οὕτως ἔχοντες βούλονται ἀλλήλους καὶ ζῆν καὶ εὖ ἔχειν καὶ καλῶς διάγειν. αὕτη γάρ ἐστιν ἡ ἀληθὴς φιλία καὶ οἱ ὄντως φίλοι ἐκεῖνοι οἳ βούλονται τὰ ἀλλήλων ἀγαθὰ ἐκείνων ἕνεκα, κἄν μὴ συνῶσιν ἀλλήλοις. ὅ τε γὰρ Ἀχιλλεὺς ἐβούλετο παρεῖναι τῷ Πατρόκλῳ τὰ ἀγαθὰ τοῦ Πατρόκλου ἕνεκα καὶ ὁ Πάτροκλος τῷ Ἀχιλλεῖ τοῦ Ἀχιλλέως ἕνεκα. ταῦτα εἰπὼν λέγει, τινὲς μὲν φίλον λέγουσιν ἐκεῖνον εἶναι τὸν βουλόμενον καὶ πράττοντα τὰ ἀγαθὰ ἢ τὰ φαινόμενα ἀγαθὰ ἐκείνου ἕνεκα, ὃν λέγει φιλεῖν. ἔστι δὲ τὸν πράττοντα τὰ ἀγαθὰ ταὐτὸν τῷ πάντα ποιοῦντι καὶ πραγματευομένῳ, ὅπως παρῇ τὰ προσόντα, ἐπιγένηται δὲ τὰ ἀπόντα τῷ φίλω ἀγαθά. τινὲς μὲν τοὺς τοιούτους λέγουσιν εἶναι φίλους καὶ τούτοις ὁρίζονται τὴν φιλίαν, τινὲς δὲ φίλον λέγουσι τὸν συνδιάγοντα τῷ φιλου- μένῳ καὶ συνόντα καὶ τὰ αὐτὰ αἱρ·ούμενον ἐκείνῳ παρεῖναι ἃ καὶ ἑαυτῷ· τὰ αὐτὰ δηλονότι καὶ οὗτοι τοῖς εἰρημένοις λέγοντες. ἄλλοι δέ, φησί, φίλον λέγουσι τὸν συναλγοῦντα καὶ συγχαίροντα. τὸ συναλγεῖν δὲ καὶ συγχαίρειν πρὸς τοῖς εἰρημένοις ὑπάρχει μάλιστα ταῖς μητράσι. τούτοις δὴ πᾶσιν ἢ τισὶν ἢ τινὶ τούτων πάντες τὴν φιλίαν ὁρίζονται, τούτων δὲ ἕκαστον τῷ ἐπιεικεῖ ὑπάρχει, τουτέστι τῶ πράττοντι τὰ ἀγαθὰ τοῦ φίλου ἕνεκα, τὸ βούλεσθαι εἶναι καὶ ζῆν, κἄν μ·ηδὲν ἀπ’ αὐτοῦ ὠφελεῖσθαι μέλλῃ, τὸ συναλγεῖν καὶ συγχαίρειν, τὸ συνδιάγειν καὶ συνδιημερεύειν ἐθέλειν, πάντα ταῦτα τῷ ἐπιεικεῖ ὑπάρχει πρὸς ἑαυτόν. ὁ γὰρ ἐπιεικὴς φίλος ὢν ἑαυτῷ μάλιστα οὐ γὰρ πᾶς ἁπλῶς ἑαυτὸν φιλεῖ, ἀλλ’ ὁ τὸ λο- γιζόμενον ἑαυτῷ τρέφων, οἷς πέφυκε τρέφεσθαι) φιλῶν οὖν ἑαυτὸν ὁ ἐπι- εικὴς καὶ τὰ ἀγαθὰ ἑαυτοῦ ἕνεκα πράττει καὶ συνήδεται ἑαυτῷ τὰ καλὰ πράττων καὶ συναλγεῖ δέ, εἴ πῃ συμβαίη μηδέν τι δέον πρᾶξαι. ὅτι δὲ [*](2 τὸν Vat. 320: ὅταν Ba 3 τὸν οὖν Β: om. a 9 φησι B: φασι a 11. 12 αὐτὰς a: αὐτὸν Β 12 ὠφελοῦντας a: ὠφελοῦντα Β 14 καίτοι οὕτως rubro corr. ex καὶ τοιούτως Β: καὶ τοιούτως a 16 ἡ Β: om. a 19 λέγει geminat Β 21 ἀγαθὰ Ba: om. Arist. 22. 23 πραγματεουμένῳ a: πραγματεύομεν Β 32 εἶναι Β: καὶ εἶναι a 32. 33 κἀν— μέλλῃ Β: καὶ―μέλλει a 35 ἑαυτῶ Β: ἑαυτοῦ a 36 φιλῶν Vat. 320: φίλον Ba) μόνος ὁ σπουδαῖός ἐστιν ἑαυτῷ φίλος καὶ μόνος αὐτὸς ἑαυτὸν φιλεῖ καὶ [*](150r) μηδεὶς τῶν φαύλων φίλος ἐστὶν ἑαυτῷ ἀλλὰ μᾶλλον ἐχθρὸς καὶ πολέμιος, ἐκ τοιούτων ἄν τις πιστεύσειε. πάντες ἄνθρωποι ὁπηνίκα βουλόμεθα ἐν- δείξασθαι, ὅτι τόνδε τινὰ σφόδρα φιλοῦμεν, φαμέν, ὅτι μία ψυχὴ ἐγώ τε καὶ αὐτὸς ἐσμέν, ὥσπερ καὶ ὁ μέγας ἐν θεολογίᾳ εἶπε Γρηγόριος ἐν τῷ τοῦ μεγάλου Βασιλείου ἐπιταφίῳ ‘μία ψυχὴ ἐν δυσὶ σώμασιν.’ εἰ οὖν κυ- ρίως φίλοι εἰσὶν ὧν αἱ ψυχαὶ μία εἰσὶν τῷ τὰ αὐτὰ βούλεσθαι καὶ τὰ αὐτὰ καὶ θέλειν καὶ πράττειν καὶ μὴ κατά τι διαφέρεσθαι, εἰσὶ δὲ τῆς ψυχῆς μέρη τό τε λογιζόμενον καὶ τὸ ἄλογον, τότε ἔσται ἡ ψυχὴ μία καὶ οὐ πολυμερής, ὅταν συμφωνῶσι πρὸς ἄλληλα καὶ μὴ διαμάχωνται ὁ λόγος καὶ τὰ πάθη. οὗ δὴ τοιαύτη ἡ ψυχή, ἐκεῖνος φίλος ἑαυτῷ τυγχάνει καὶ φιλεῖν ἑαυτὸν εἰκότως ἂν λέγοιτο. τοιαύτη δέ ἐστι μόνου τοῦ σπουδαίου ἡ ψυχή. ὁ σπουδαῖος ἄρα μόνος φίλος ἑαυτῷ. οὑτωσὶ συνά- γεται· τοῦ σπουδαίου ἡ ψυχὴ μία, ὧν ἡ ψυχὴ μία, φίλοι ὁ σπουδαῖος ἄρα μόνος φίλος ἑαυτῷ. τούτῳ γὰρ μόνῳ τὰ τῆς ψυχῆς εὖ ἔχουσι μόρια, ὅτι μὴ στασιάζουσιν οὐδὲ διαμάχονται πρὸς ἄλληλα. εἰ οὖν φίλος ἑαυτοῦ, οὗ τὰ τῆς ψυχῆς μόρια συμφωνεῖ, ὧν ἄρα <τὰ> τῆς ψυχῆς σιάζει καὶ τῶνδε μὲν τόδε τὸ μέρος ὀρέγεται καὶ διώκει, τῶνδε δὲ τόδε, ἐκεῖνοι ἑαυτοὺς οὐ φιλοῦσι· τοιοῦτοι δὲ οἱ φαῦλοι, ὥστε ἑαυτοὺς οἱ φαῦλοι οὐ φιλοῦσιν οὐδὲ φίλοι ἑαυτοῖς εἰσι. μάχονται γὰρ αὐτοὶ πρὸς αὑτούς. δῆλον δὲ τοῦτο ἐπὶ τῶν ἀκρατῶν. ἅμα τε γὰρ πράττουσί τι τῶν καθ’ ἡδονὴν καὶ ἅμα μεταμέλονται καὶ κακίζουσιν ἑαυτούς. ὁμοίως καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων κακιῶν ὁ σαῦλος ἔχει· ἀεὶ γὰρ στασιάζει πρὸς ἑαυτὸν καὶ εναντιουται ἑαυτὼ.

Ἕκαστον δὴ τῶν εἰρημένων, ὥσπερ εἴρηται, τῷ ἐπιεικεῖ ὑπάρχει· οἱ δὲ λοιποί, φησίν, ᾗ ὑπολαμβάνουσιν ἐπιεικεῖς εἶναι, φιλοῦσιν ἀλλήλους καὶ βούλονται τὰ ἀγαθὰ τῶ φίλῳ ἐκείνου ἕνεκα καὶ τὰ ἄλλα ὅσα εἴρηται. καὶ ἔστι μέτρον πάντων καὶ κανὼν ὁ σπουδαῖος. τοὺς γὰρ φιλοῦντας καθάπερ ἑαυτὸν ὁ σπουδαῖος φίλους τίθεμεν. μέτρον ἄρα τῆς φιλίας ὁ σπουδαῖος. καὶ τὸν ὀργιζόμενον οὐχ ὡς ἔτυχεν ἀλλ’ ὡς ὁ σπουδαῖος πρᾷον λέγομεν. μέτρον ἄρα καὶ τοῦ πρᾴου καὶ τῆς πραότητος ὁ σπουδαῖος. καὶ τὸν φοβούμενον ἢ μὴ φοβούμενον ὅτε δεῖ καὶ ὡς δεῖ ἀνδρεῖον ἐπιφημίζομεν. μέτρον ἄρα καὶ τοῦ ἀνδρείου καὶ τῆς ἀνδρείας ὁ σπουδαῖος. καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων ἁπάντων δὴ μέτρον ποιούμεθα τὴν ἀρετὴν καὶ τὸν σπουδαῖον. ὡς γὰρ ὁ πῆχυς μέτρον γίνεται τῶν πήχεων, ὅτι μένει ὁ αὐτὸς καὶ οὐ μετα- βάλλει ἐπὶ τὸ μεῖζον ἢ τὸ ἔλαττον, καὶ ὁ μέδιμνος καὶ τὰ ἄλλα μέτρα, εἰ δὲ μετέβαλλον, οὐκ ἄν ἦσαν μέτρα. οὕτω καὶ ὁ σπουδαῖος μέτρον γί- νεται τῶν ἄλλων, ὅτι μένει ὁ αὐτὸς καὶ τῶν αὖ τῶν ἀεὶ ἐπιθυμεῖ καὶ [*](150v) [*](5 Γρηγόριος] or. XLIII c. 20 (Patrol. Gr. XXXVI 522 Migne) 7 τῶ Β: ἐν τῷ a 10 διαμάχωνται B: διαμάχονται a 16 οὖν B: δὴ a 17 τὰ a: om. Β 17. 18 ψυχῆς στασιάζει Β: ψυχῆς μόρια στασιάζει a 21 ἐπὶ Β: καὶ ἐπὶ a 25 rhesis τοῖς δὲ λοιποῖς usque ad τό εἶναι (p. 1166a —19) a 29 φίλους τίθεμεν Β: τίθεται a 30 καὶ τὸν ὀργιζόμενον―πρᾷονλέγομεν Vat. 320: om. Ba 36 τὸ ἔλαττον B: ἔλαττον a 37 μετέβαλλον Β: μετέβαλον a)

ὀρέγεται κατὰ πᾶσαν τὴν ψυχήν, τουτέστι κατὰ πάντα τὰ μόρια τῆς [*](150v) ψυχῆς. οὐ γὰρ ἄλλα μὲν βούλεται ὁ λόγος, ἄλλων δ’ ὀρέγεται τὸ ἄλογον ὡς ἐπὶ τῶν ἀκρατῶν, ἀλλὰ τῶν αὐτῶν, καὶ βούλεται ἑαυτῷ τὰ ἀγαθὰ καὶ πράττει. ἑαυτὸν φιλῶν ὁ σπουδαῖος τὰ ἀγαθὰ βούλεται ἑαυτῷ. οὐδεὶς γὰρ φίλος λέγω δὲ τὸν ἀληθῶς φίλον) τὰ φαῦλα βούλεται τῷ φίλῳ ἀλλὰ τὰ ἀγαθά, ὥστε καὶ ὁ σπουδαῖος, φίλος ὢν ἑαυτῷ, τὰ ἀγαθὰ βούλεται ἑαυτῷ παρεῖναι, καὶ πράττει, ὅπως τά τε ὄντα παρῇ καὶ τὰ μὴ ὄντα παρέσται. τοῦ γὰρ ἀγαθοῦ τὰ ἀγαθὰ διαπονεῖν, τουτέστιν ἐνεργεῖν καὶ πράττειν καὶ ἐνεργεῖν οὐ τοῦ ἀλόγου ἕνεκα ἀλλ’ ἑαυτοῦ ἕνεκα, ἤτοι ἕνεκα τοὐ λογιστικοῦ. ἑκάστῳ γὰρ ἡμῶν τὸ εἶναι καὶ ἡ οὐσία ἡμῶν τὸ λογιζόμενόν ἐστι καὶ οὐ τὸ ἄλογον τὸ γὰρ ἄλογον τοῖς κατὰ φύσιν ζῶσιν οἰκέτου τάξιν ἔχει) καὶ ζῆν βούλεται τὸ φρονοῦν, φησίν, ἡμῶν καὶ λογιζόμενον. τοῦτο γὰρ ἐδήλωσε διὰ τοῦ καὶ ζῆν βούλεται ἑαυτόν, καὶ μάλιστα τοῦτο ᾧ φρονεῖ. ἔστι δὲ καὶ τὸ ζῆν βούλεται τοῦτο ᾧ φρονεῖ ταὐτὸν τῷ καὶ πράττειν βούλεται τὰ τῷ φρονοῦντι συμφέροντα. τὸ γὰρ μὴ κατὰ φύσιν ζῶν ἀλλὰ ἀμέτροις πάθεσι καταντλούμενον καὶ διαλωβώμενον εἰς τὸν τῆς ἀνομοιότητος πόντον᾿ ἀποφέρεται καὶ τρόπον τι- νὰ εἰς ἀζωίαν καὶ τὸ μὴ ὄν. βούλεται δὲ ὁ σπουδαῖος εἶναι καὶ ζῆν, ἤτοι ἀγαθοεργεῖν, ὅτι ἀγαθὸν αὐτῷ τὸ εἶναι, τουτέστιν ὅτι τὸ εἶναι αὐτῷ ἐν τῷ τὰ ἀγαθὰ πράττειν ἐστί. βούλεται ἄρα ζῆν καὶ εἶναι, ἤτοι ἐνεργεῖν τὰ ἀγαθά· ἀγαθὸν ἄρα τῷ σπουδαίῳ τὸ εἶναι, ὅτι καὶ τὸ ἐνεργεῖσθαι τὰ ἀγαθὰ καὶ πράττεσθαι ἀγαθόν ἐστιν.

[*](p. 1166a 19)

Ἕκαστος δ’ ἑαυτῷ βούλεται τἀγαθά, γενόμενος δ’ ἄλλος οὐθεὶς αἱρεῖται πάντα ἔχειν ἐκεῖνο τὸ γενόμενον, ἐὰν ὁ ἀληθὴς ἄνθρωπος καὶ τὸ θεῖον τῶν ἐν ἡμῖν ψυχή ἐστι νοερά, ὡς αὐτὸς λέγει ἐν τῶ δεκάτῳ, τῷ ἐφεξῆς βιβλίῳ. λέγει γὰρ ἐν ἐκείνῳ αὐταῖς λέξεσι· ‘δόξειε γὰρ τοῦτο εἶναι ἕκαστος ἡμῶν· ἄτοπον οὖν εἴπερ μὴ τὸν αὑτοῦ βίον αἱρήσεταί τις ἀλλὰ τόν τινος ἄλλου’, λέγων τινὰ ἄλλον τὸ ἄλογον μέρος τοῦ ψυχῆς. καὶ πάλιν ἐφεξῆς, ‘τὸ γὰρ οἰκεῖον ἑκάστῳ τοῦτο εἶναι φύσει κράτιστον καὶ ἥδιστον ἑκάστῳ· καὶ τῷ ἀνθρώπῳ δὴ ὁ κατὰ νοῦν βίος, εἴπερ μάλιστα τοῦτο ἄνθρωπος.’ εἰ οὖν ἕκαστος, ὡς λέ- γομεν, τῶν ἀνθρώπων ἑαυτῷ βούλεται τὰ ἀγαθά, <ἄνθρωπος δέ ἐστι κυ- ρίως ὁ σπουδαῖος ἀλλ’ οὐχ ὡς ὁ Σαρδανάπαλος, ὁ σπουδαῖος ἄρα ἑαυτῷ βούλεται τὰ ἀγαθὰ> καὶ τὰ ὄντως ἀγαθά. ὁ γὰρ βουλόμενος παρεῖναι ἑαυτῷ πλοῦτον καὶ τὰ πρὸς τρυφὴν καὶ τὴν τοῦ σώματος ἄμετρον εὐπάἀληθῶς [*](5 a: ἀγαθῶς B 7 πράττει B: πράττειν a 8 τὰ ἀγαθὰ B: τὸ ἀγαθὸν a et Arist. 12 οἰκέτου Β: οὐκ ἔτι a 14 τοῦτο ὧ Arist.: τούτω ὧ B: τοῦτο ὃ a 17 πόντον suprascr. τόπον Β (cf. Plato Polit. p. 273 D): τόπον, πόντον a 19 αὐτῷ a: ἑαυτῶ Β 23 rhesis usque ad ταῦθ’ ὑπάρχει (p. 1166a 33) tum repetuntur Aristotelia ἕκαστος—γενόμενον a 25 τῶν Β: τὸ a 26 ἐν τῷ δεκάτῳ] c. 7 p. 1178a 2 29 ἐφεξῆς] p. 1178 a 5 32 ἄνθρωπος—βούλεται τὰ ἀγαθὰ (34) a: om. B)

θείαν οὐχὶ ἑαυτῷ ταῦτα βούλεται ἀλλὰ τῷ ἀλόγῳ, τῷ πολυκεφάλῳ θηρίῳ· [*](150v) ὁ δὲ πρᾶξιν καὶ θεωρίαν ἐπιδιώκων τὰ ἑαυτοῦ ἀγαθὰ μεταδιώκει, καὶ ἔστι τοῦτο μέγιστον καὶ κράτιστον τῶν ἀγαθῶν τὸ εἶναι, ὅπερ ἐστὶ τὸ σώζεσθαι τὸ λογιζόμενον ἡμῶν καθαρὸν καὶ ἀδιαλώβητον. οἱ γὰρ ἐμπα- θὼς ζῶντες οὐκ εἰσὶν ὅπερ εἰσίν, ἤτοι νοεραὶ ψυχαί, ἀλλ’ εἰσὶν ἐκεῖνο ὃ θεραπεύουσιν, ἄλογοί τινες λύκοι κάπροι καὶ ὄνοι καὶ τοιαῦτά τινα ζῷα. βούλεται οὖν ὁ σπουδαῖος τοῦτο τὸ ἀγαθὸν αὑτῷ παρεῖναι, λέγω δὴ τὸ εἶναι ὅπερ ἐστί. τίς γὰρ ἄν ἕλοιτο ἄλλος γενόμενος, οἷον θηρίον ἢ πτη- νόν ἢ Σαρδανάπαλος, ἔχειν τὰ ἀγαθά; οὐδεὶς ἂν ἕλοιτο. ὅτι σὺν τῷ ἑκά- ω ’στω ἄριστον καὶ βέλτιστον ὑπάρχειν καὶ εἶναι ἔστι καὶ διανέμειν καὶ σώζε- σθαι τὸ ἑαυτοῦ εἶδος καὶ τὸ τί ἦν εἶναι. καὶ ἀδύνατόν ἐστι μεταβολῆς γενομένης ἐκ τοῦ ἀνθρωπείου εἴδους εἰς ἕτερον εἶδος ὑπάρξαι αὐτῷ τὰ τοῦ σπουδαίου ἀγαθά. εἰ δὲ συγχωρήσειέ τις τοῦτο καὶ φῇ δυνατὸν εἶναι ἕψεσθαι τῷ εἴδει ἐκείνῳ, εἰς ὃ γέγονεν ἡ τοῦ ἀνθρωπείου ετᾔ̀ους μεταβο- λῆ, τὰ τοὐ σπουδαίου ἀγαθὰ ἕψεται μέν, ἀλλ’ οὐ πάντως καὶ ὡς ἀγαθά, ὅτι μηδὲ τὰ τοῦ ἀνθρώπου ἀγαθὰ καὶ ἵππῳ ἀγαθά ἐστιν, ὥσπερ οὐδὲ τὰ τῷ ἵππῳ ἀγαθὰ καὶ ἀνθρώπῳ ἐστὶν ἀγαθά. τοῦτο γὰρ ἐδήλωσε διὰ τοῦ ἔχει γὰρ καὶ νῦν ὁ θεὸς τὸ ἀγαθόν, ἀλλ’ ὢν ὅ τί ποτέ ἐστιν, ἤτοι θεὸς ὤν, εἰ δ’ ἄλλο τι γένοιτο, ἐκ τῆς φύσεως ἣν ἔχει, οὐθ’ ἕξει ὅπερ ἔχει νῦν ἀγαθόν, ἢ (st) καὶ δοίη τις ἕξειν, οὐχ ὡς ἀγαθὸν αὐτῷ παρέσται. ὅτι δὲ οὐ πᾶσι τὰ αὐτά ἐστιν ἀγαθὰ ἀλλὰ ἄλλοις ἄλλα, παντί που δῆλον. ἀγαθὸν μὲν γὰρ ἵππῳ τὸ μώνυχι εἶναι, τῷ δ’ ἀνθρώπῳ οὐκ ἀγαθόν. ἔμπαλιν δὲ ἀγαθὸν μὲν ἀνθρώπῳ τὸ πολυσχιδεῖ καὶ πενταδακτύ- λῳ εἶναι, ἀλλ’ ἵππῳ κάκιστον. καὶ ἁπλῶς οὐ πᾶσι τὰ αὐτὰ ἀγαθὰ τυγχάνει ἀλλὰ τῷ μὲν ταδί, τῷ δὲ ταδί. εἰπὼν δὲ ἕκαστον τὸ νοοῦν εἶναι, ἐπήγαγεν ἢ μάλιστα τοῦτο, ὅτι συντελεῖ καὶ μέγα συμβάλλεται καὶ τὸ ἄλογον ἡμῶν εἰς σύστασιν τοῦ ἰδίως παρὰ τοῖς Uεριπατητικοῖς λεγομέ- λεγομένου ποιοῦ. λέγουσι δὲ οὗτοι οἱ ἄνδρες ἰδίως ποιὸν τὸν ἐξ ἰδιοτήτων συνε- στηκότα ἄτομον, οἷον τὸν Σωκράτην, τὸν Πλάτωνα, ὧν ἰδιοτήτων τοῦ Σωκράτους τὸ ἄθροισμα οὐκ ἄν ἐπ’ ἄλλῳ ποτὲ γένοιτο· κοινῶς δὲ ποιὸν λέγουσι τὸν καθόλου ἄνθρωπον. συνδιάγειν δὲ αὑτῷ ὁ τοιοῦτος βούλετᾶι. [*](151r) ἡδέως γὰρ αὐτὸ ποιεῖ. εἰς ἑαυτὸν γὰρ ὁ σπουδαῖος ἐπιστρέφων καὶ φῶς ἐνορῶν σταθηρόν τε καὶ καθαρόν, ἡμμένον τῶν ἀρετῶν καὶ ὤ- γλην ἀπολάμπουσαν τῶν ἐπιστημῶν, ἐπιγηθεῖ καὶ ἀγάλλεται ἥ τε τῶν πε- πραγμένων αὐτῷ μνήμη καὶ αἰ τῶν μελλόντων ἐλπίδες τέρπουσί τε καὶ εὐφραίνουσι καὶ τῆς περὶ τὰ ἐκτὸς πτοίας καὶ συμπαθείας ἀπείργουσί τε καὶ ἑαυτῷ προσομιλεῖν καὶ τῇ τῶν ὄντων θεωρίᾳ προσμένειν ἀναπείθουσι συναλγεῖ τε ἑαυτῷ, εἴ τι δέον πρᾶξαι μὴ πέπραχε, συνήδεταί τε καὶ συγ- [*](1 τῷ πολυκεφάλῳ θηρίῳ] cf. Platon. Civit. IX p. 588 C 2 ἑαυτοῦ Β: ἑαυτῷ a μεταδιώκει B: ἐπιδιώκει a 9 Σαρδανάπαλος scripsi: Σαρδανάπαλον Ba 13 εἰ δὲ Β. εἰ δὲ καὶ a 19 θεὸςΒ: ὁ θεὸς a ἔχει scripsi: ἐστιν Bii 20 εἰ a: otu. Β 23. 24 πενταδάκτυλον a 20 εIναι si-iipsi: ἐστιν Ba 27. 28 λεγομένου Vat. 320: λεγόμενον Ba >’>C> πτοίας Β: ποίας a 38 τι a: τε Β) χαίρει ἐνεργῶν τὰ καλά, πάντῃ γάρ ἐστι, τουτέστιν ἀεὶ γὰρ καὶ πάν. [*](151r) τοτέ ἐστι αὐτῷ ἡδὺ μὲν τὸ ἀγαθόν, λυπηρὸν δὲ τὸ φαῦλον. καὶ ἔστιν ὡς εἰπεῖν ἁπλῶς ἀμεταμέλητος· οὐδεὶς γὰρ τὰ καλὰ πράττων ἐν μέτα. μελείᾳ γίνεται· ἀεὶ οὖν τὰ καλὰ πράττων ἀμεταμέλητός ἐστιν. εἰ δὲ μὴ ἀεί, ἀλλὰ ποτὲ πράττει καὶ τῶν φαύλων τι, τὰ μετριώτατα καὶ σχεδὸν μηδὲ φαῦλα δοκοῦντα πράξειεν ἄν. πρὸς μὲν οὖν ἑαυτὸν ἕκαστον τούτων ὑπάρχει τῷ ἐπιεικεῖ. λέγων ἕκαστον τὸ συνήδεσθαι, τὸ συναλγεῖν ἑαυτῷ, τὸ ἐλπίζειν ἀγαθά, τὸ χαίρειν ἐπὶ τοῖς πεπραγμένοις. εἰ δὲ ἕκαστον τούτων πρὸς ἑαυτὸν ὑπάρχει τῷ ἐπιεικεῖ, πρὸς δὲ τὸν φίλον ἔχει καὶ διάκειται ὥσπερ πρὸς ἑαυτόν ὁ γὰρ φιλῶν ἐστιν ἄλλος ὁ φιλούμενος), βουλή- σεται δηλονότι καὶ τῷ φίλῳ συνδιάγειν καὶ συνήδεσθαι καὶ συλλυπεῖσθαι. τούτου γὰρ δεῖ προσυπακούειν.

[*](p. 1166a 33)

Πρὸς αὑτὸν δὲ πότερον ἔστι φιλία ἢ οὐκ ἔστιν, ἀφείσθω.

Εἴρηται μικρὸν ἔμπροσθεν ἐν τῷ παρόντι βιβλίῳ, ὅπως οἷόν τέ ἐστι φιλίαν εἶναι πρὸς ἑαυτὸν καὶ οὐ δεῖ πάλιν λέγειν τὰ αὐτά. δόξειε δ’ ἄν, φησίν, εἶναι πρὸς ἑαυτὸν φιλίαν οὐχ ᾗ εἷς ἐστιν ὁ φιλῶν ἑαυτὸν ἀλλ’ ᾗ δύο, λέγων δύο τό τε λογικὸν ἡμῶν, ὅπερ καὶ ἐσμὲν κυρίως, καὶ τὸ ἄλογον. τὸ γὰρ ἀνθρώπειον εἶδος καὶ ὁ κυρίως ἄνθρωπος τὸ λογικόν ἐστι μέρος τῆς ψυχῆς καὶ οὐχὶ τὸ ἄλογον. ὅταν οὖν ταῦτα μὴ στασιά- ζῃ μηδὲ διαφέρηται ἀλλ’ ἕπηται τοῖς τοῦ νοῦ κινήμασι <καὶ θελήμασι> τὸ ἄλογον καὶ ἓν ὦσι τῇ συμφωνίᾳ τῇ γὰρ οὐσίᾳ καὶ τῇ φύσει δύο τυγ- χάνει ὄντε), ἔστι πρὸς ἑαυτὸν φιλία, ᾗ δύο ἐστὶν ὁ τοιοῦτος ἢ καθὸ πλείω δυοῖν. ἔστι γὰρ τοιοῦτον ὃ λέγει δυνάμει· εἰ μὲν εἰς δύο διέλῃς τὴν ψυχήν, τό τε λογιζόμενον καὶ τὸ ἄλογον ᾗ δύο, ἔσται πρὸς ἑαυτὸν φιλία, εἰ δὲ μὴ εἰς δύο ἀλλ’ εἰς τρία, λόγον καὶ θυμὸν καὶ ἐπιθυμίαν, οὒχ ᾗ δύο ἀλλ’ ᾗ πλείω δυοῖν, τουτέστιν ἀλλ’ ᾗ τρία, ἔσται πρὸς ἑαυτὸν φιλία. φέρεται καὶ ἄλλη γραφή, ἔχουσα οὕτω· δόξειε δ’ ἄν ταύτῃ εἶναι φι- λία ᾗ οὐκ ἔστι δύο, τὰ αὐτὰ καὶ διὰ τῆς γραφῆς ταύτης λέγων. εἰ γὰρ καὶ δύο ἐστὶ τὸ λογικὸν καὶ τὸ ἄλογον, ἀλλ’ οὖν φιλία τότε ἐστὶ πρὸς ἑαυτόν, ὅταν ταῦτα ἓν ὦσι. τοῦτό τε οὖν οὕτως ἔχει καὶ ὅτι ἡ πρὸς τὸν φίλον τοῦ φιλοῦντος ὑπερβάλλουσα φιλία ὁμοία ἐστὶ τῇ πρὸς ἑαυτὸν τὸν φιλοῦντα. ὁ γὰρ φιλῶν τινα ὡς ἑαυτὸν ὑπερβαλλόντως φιλεῖ· φαίνεται δὴ τὰ εἰρημένα καὶ τοῖς πολλοῖς ὑπάρχειν. εἰρημένα λέγει τὸ βούλεσθαι τὸν σπουδαῖον ζῆν καὶ σώζεσθαι, τὸ συνδιάγειν αὑτῷ, τὸ συνή- δεσθαι, τὸ συλλυπεῖσθαι, τὸ πρὸς τὸν φίλον ἔχειν ὡς πρὸς ἑαυτόν. ταῦτα [*](1 πάντη Ba et Arist. cod. O b: πάντοτε Arist. vulg. 12 τούτου Ba: an τοῦτο? 13 ἐστιν ἢ οὐκ ἔστι φιλία a et Aristoteles rhesis usque ad μετέχουσιν αὐτῶν (p. 1166b 4) a 17 φιλίαν Β: φίλος a 21 καὶ θελήμασι a: om. Β 23 ὄντε B: οὔτε a 25 et 27 φι- λία Β: φίλος a 29 ἧ οὐκ ἔστι Β et inter libros Arist. M b: ἡ οὐκέτι a 34 δὴ Ba: δὲ Aristoteles πολλοῖς Β et Aristoteles: λοιποῖς a)

οὖν. φησί, καὶ δοκεῖ καὶ τοῖς πολλοῖς ὑπάρχειν. λέγει δὲ πολλοὺς τοὺς κατ’ αἴσθησιν ζῶντας καὶ τὸν ἐν ἑαυτοῖς δῆμον, τὸ πολυκέφαλον, ὥς φησι Πλάτων’, θρέμμα τὴν ἐπιθυμίαν καὶ τὸ λεοντῶδες τὸν θυμὸν πιαίνοντας καὶ τὸν λόγον τοῖς πάθεσιν ὑποστρωννύντας καὶ δουλεύειν ἀντὶ τοῦ ἄρχειν παρασκευάζοντας τῷ συμπεποδίσθαι ταῖς ἀπὸ τῶν αἰσθήσεων ἀπάταις. καὶ σκόπει τὴν Ἀριστοτέλους ἀκρίβειαν, ὅπως οὐκ εἶπεν ἁπλῶς οὑτωσί, ὅτι τὰ ὑπάρχοντα τῷ σπουδαίῳ καὶ τοῖς πολλοῖς ὑπάρχει, ἀλλὰ μετὰ τῆς τοῦ φαίνεσθαι προσθήκης, ὡς εἰ ἔλεγεν ἀληθῶς μὲν αὐτοῖς ταῦτα οὐδαμῶς ὑπάρχει, δοκήσει δέ τινι καὶ φαντασίᾳ. οὐδὲ γὰρ πᾶν τὸ δοκοῦν ἢ φαινόμενον ἀληθές ἐστι. δοκεῖ μὲν γὰρ τοῖς πολλοῖς πλοῦτος καὶ ἀνδρεία αἱρετώτερα καὶ βελτίω εἶναι σοφίας καὶ φρονήσεως, ἀλλ’ οὐκ ἔστι τοῦτο. καὶ ὁ ἥλιος φαίνεται μὲν ποδιαῖος, πολλαπλασίων ὢν τῆς γῆς. δοκοῦσιν οὖν οἱ πολλοὶ ἑαυτοὺς φιλεῖν καὶ βούλεσθαι καὶ ἑαυτοὺς ζῆν καὶ τοὺς ἑαυτῶν φίλους καὶ ἑαυτοῖς συνδιάγειν καὶ τοῖς φίλοις. οὐ μὴν ἀληθές ἐστι τοῦτο· οὐ γὰρ ἑαυτοῖς τοῦθ’ ὑπάρχει ἀλλὰ τῷ ἀλόγῳ. ὃ γὰρ περιέπουσι καὶ ὃ τρέφουσι καὶ πιαίνουσιν, ἐκεῖνο καὶ δοκοῦσιν εἶναι. εὖ παθεῖν δὲ σπεύδουσι τὸ ἐν αὑτοῖς ἄλογον, τὸ ἄλογον ἄρα οἴονται εἶναι τὸν ἄνθρωπον καὶ οὐ τὸν λόγον. εἰ γὰρ τὸν λόγον ἐτίθεντο τὸ ἀνθρώ- πειον εἶδος εἶναι, τοῦτον ἄν ἄρχειν καὶ δεσπόζειν ἔσπευδον καὶ τρέφειν τῇ τῶν ὄντων θεωρίᾳ. εἰπὼν δὲ φαίνεται δὲ τὰ εἰρημένα καὶ τοῖς πολλοῖς ὑπάρχειν τὴν τοῦ φαίνεσθαι ὑπάρχειν αἰτίαν ἐπήγαγεν εἰπὼν ἆρ’ οὖν ᾗ ἀρέσκουσιν ἑαυτοῖς καὶ ὑπολαμβάνουσιν ἐπιεικεῖς εἶναι, ταύτῃ μετέχουσιν αὐτῶν; ὃ δὲ λέγει τοιοῦτον ἄν εἴη· ὁ μὲν ἄλλων ἐπιθυμῶν ἄλλα δὲ βουλόμενος δῆλός ἐστιν ὡς οὐκ ἀρέσκεται ἑαυτῷ ὁ δὲ τῶν αὐτῶν ὀρεγόμενος καὶ τὰ αὐτὰ θέλων καὶ βουλόμενος ἑαυ- τῷ ἀρέσκει. τοιοῦτοι δὲ οἱ πολλοί. ἀρέσκουσι γὰρ ἑαυτοῖς διὰ τὸ τῶν αὐτῶν ἐπιθυμεῖν καὶ τὰ αὐτὰ βούλεσθαι. καὶ γὰρ τοῦτο καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων ὁρῶμεν γινόμενον. ὅσοι μὲν γὰρ τῶν αὐτῶν ὀρέγονται καὶ τὰ αὐ- τὰ βούλονται καὶ θέλουσιν, ἀρέσκουσιν ἀλλήλοις· ἀπαρέσκονται δὲ καὶ διαφέρονται, ὅταν ὁ μὲν τῶνδε ἐπιθυμῇ καὶ τάδε βούληται, ὁ δὲ | ἄλλων [*](151v) καὶ ἄλλα καὶ μὴ τῶν αὐτῶν μηδὲ τὰ αὐτά. ἐπεὶ δὲ οἱ σπουδαῖοι ἑαυ- τοῖς ἀρέσκουσιν, ὑπολαμβάνουσιν οἱ πολλοὶ σπουδαῖοι εἶναι, ὅτι ἀρέσκονται ἑαυτοῖς, διχῶς ἁμαρτάνοντες· πρῶτον μὲν γὰρ οὐχ ἑαυτοῖς ἀρέσκονται οὐ γάρ ἐστιν ὁ ἄνθρωπος τὸ ἄλογον, ᾧ τὰ ἀρεστὰ πράττουσιν, ἀλλ’ ὁ λόγος), ἔπειτα ὅτι μὴ ἀληθῶς ἀντιστρέφουσιν. ὁ μὲν γὰρ σπουδαῖος ἀρέσκει ἑαυ- τῷ, ὅτι τὰ ἀρέσκοντα τῷ λόγῳ πράττει. οὐ μὴν καὶ ὁ δοκῶν ἀρέσκειν ἑαυτῷ σπουδαῖός ἐστιν. οἱ μὲν οὖν σπουδαῖοι ἀρέσκουσιν ἑαυτοῖς, ἀλλὰ ὅτι τὰ ὄντως ἀγαθὰ πρόσεστιν αὐτοῖς, οἱ δὲ φαῦλοι οὐ τῷ ἀληθῶς ἔχειν [*](3 Πλάτων] Civit. ΙΧ p. 589 B sqq. τὸν θυμὸν Β: τῶν θυμῶν a 5 τῶ Β: τὸ a 6 σκόπει B: σκοπὸν a 12 ὁ ἥλιος―ποδιαῖος] cf. Ind. Arist. p. 607a 49 et Heliodor. paraphr. Ethic. p. 117,7 13 καὶ ἑαυτοὺς B: ἑαυτοὺς a 16 καὶ δοκοῦσιν Β: δοκοῦσιν a 29 αὐτῶν Β: ἑαυτῶν a 30 ὁ μὲν Β: μέν a ἐπιθυμῇ Β: ἐπιθυμεῖ a βούληται Β: βούλεται a 31 δὲ Β: οὖν a) δὲ φαύλους οὐ τοὺς ἀνοσιουργοὺς καὶ παντάπασι κακίστους ἀλλὰ τοὺς διὰ τὴν τῶν ὄντως ἀγαθῶν ἄγνοιαν πρὸς τὴν τῶν κακῶν ὡς ἀγαθῶν ἀν- τοχὴν φερομένους καὶ ἐκ τούτου ἀγαθοὺς ἑαυτοὺς εἶναι πιστεύοντας. ἃ μὲν οὖν βούλεται λέγειν ταῦτ’ ἄν εἴη. τὸ γὰρ ταύτῃ μετέχουσιν ἀγαθῶν ἢ τοῦτο σημαίνοι ἄν, καθ’ ὃ δοκοῦσιν ἑαυτοὺς ἀγαθοὺς εἶναι, κατὰ τοῦτο καὶ ὑπολαμβάνουσι μετέχειν τῶν ἀγαθῶν, λέγων ἀγαθὰ τὸ φιλεῖν καὶ ἑαυτοὺς καὶ τοὺς φίλους, τὸ βούλεσθαι συνεῖναι ἑαυτοῖς, τὸ συνήδεσθαι, τὸ συλλυπεῖσθαι. ἢ οὖν τοῦτο λέγοι ἄν διὰ τοῦ ταύτῃ μετέχουσι τῶν ἀγαθῶν ἢ ὅτι δοκοῦσι τοῖς πρὸς αὐτοὺς βλέπουσι. δοκοῦσι γὰρ οἱ ἀφορῶντες εἰς αὐτούς, ὅτι ἐν μετοχῇ τῶν εἰρημένων ἀγαθῶν τυγ- χάνουσιν.

[*](p. 1166b 5)

Ἐπειδὴ τῶν γε κομιδῇ φαύλων καὶ ἀνοσιουργῶν οὐθενὶ ταῦθ’ ὑπάρχει.

Τοῖς μὲν οὖν εἰρημένοις εἰ καὶ μὴ ὑπάρχει, ὅμως δοκεῖ ὑπάρχειν τὸ φιλεῖν καὶ ἑαυτοὺς καὶ τοὺς φίλους καὶ τὸ συνδιάγειν καὶ συνήδεσθαι καὶ συλλυπεῖσθαι καὶ τὸ ἑαυτοῖς ἀρέσκειν, τοῖς δὲ φαύλοις καὶ ἀνοσιουργοῖς οὗτοι δέ εἰσιν οἱ αἵματα ἀδελφῶν καὶ συγγενῶν ἐκχέοντες καὶ ἱερὰ συλῶν- τες, ἀθέσμους τε γάμους γαμοῦντες καὶ ἡδοναῖς ἀλλοκότοις καὶ αἰσχοτάταις ἑαυτοὺς καταρρυπαίνοντες) τούτοις οὐ δοκεῖ ὑπάρχειν τὰ εἰρημένα ἀγαθά. οἱ γὰρ ἑαυτοὺς ἐξάγειν βουλόμενοι καὶ ἐν ἁπάσῃ ἀηδίᾳ ὄντες καὶ μηδέποτε ἑαυτοῖς ἀρέσκοντες ἢ τὰ αὐτὰ θέλοντες, ἀλλὰ δίκην εὐρί- που ἀπ’ ἄλλων εἰς ἄλλα μεταφερόμενοι, ὡς μηδενὶ ὧν πράττουσιν ἀρε- σκόμενοι, πῶς ἂν τὸ εἶναι καὶ ζῆν ἀγαθὸν νομίζοιεν ἢ πῶς ἄν αὑτοὺς ἢ ἄλλους φιλοῖεν; οἱ γὰρ ἑαυτοὺς φεύγοντες σημεῖον δὲ τούτου τὸ μὴ βού- λεσθαι ζῆν ἢ καὶ ἀναιρεῖν ἑαυτοὺς), οἱ δὴ φεύγοντες ἑαυτοὺς πῶς ἄν δό- ξειεν φιλεῖν ἑαυτοὺς ἢ καὶ ἄλλους ἢ συνεῖναι ἑαυτοῖς ἢ μετ’ ἄλλων συν- διάγειν καὶ συνδιημερεύειν; εἰπὼν δὲ ὅτι τοῖς φαύλοις καὶ εἴρηται τίνας λέγει φαύλους, οἷς συναριθμεῖ καὶ τοὺς ἀκρατεῖς) δοκεῖ ὑπάρχειν τὰ εἰρημένα, ἐπήγαγεν σχεδὸν δὲ οὐδὲ τοῖς φαύλοις, τὸ σχεδὸν προσθεὶς διὰ τοὺς ἀκρατεῖς. τοῖς μὲν γὰρ ἄλλοις φαύλοις δοκεῖ ὑπάρχειν τὰ εἰρη- μένα ἀγαθά, τοῖς δὲ ἀκρατέσιν οὐ δοκεῖ ὑπάρχειν, ὥστε σχεδὸν πᾶσιν ἀλλ’ οὐχ ἀπλῶς πᾶσιν. ἀλλὰ διὰ τί τοῖς ἀκρατέσιν οὐ δοκεῖ ὑπάρχειν; ἢ διὰ τὸ βούλεσθαι μὲν τὰ τῶν ἀνθρώπων ἀγαθά, ἅπερ καὶ κυρίως ἐστὶν ἀγαθά, φανερῶς δ’ ὑποσύρεσθαι πρὸς τὰς τοῦ ζῴου ἡδονάς, τὰς ἀπὸ τῶν ἀφροδισίων.

[*](1 λέγει a: λέγειν Β 6 σημαίνοι Β: σημαίνῃ a 9 ἡ scripsi: εἰ Ba 13 ἐπειδὴ Β: ἐπεὶ a et Aristoteles rbesis usque ad ἀναιροῦσιν ἑαυτούς (p. 1166b 13) a 19 τε Β: τοὺς a 22. 23 δίκην εὐρίπου] cf. c. 6 p. 1167 b 7 24 ἄν Β: om. a 26 οἱ δὴ φεύγοντες—φιλεῖν ἑαυτοὺς (27) Vat. 320: om. Ba 32 et 33 ἀκρατεῦσιν a 35 ὑποσύρεσθαι Β: ὑποσείρεσθαι a)[*](p. 1166b 13)

Ζητοῦσι δὲ οἱ μοχθηροὶ μεθ’ ὧν συνημερεύσουσιν.

[*](151v)

Οὐ ζητοῦσι τὸ συνδιημερεύειν καθάπερ οἱ σπουδαῖοι ἀλλὰ θέλοντες μὲν ἀνελεῖν αὑτούς, διὰ δειλίαν δὲ τοῦτο μὴ ποιοῦντες ζητοῦσιν εὑρεῖν τινας, οὐχὶ φίλους. εἴρηται γὰρ ὅτι μήθ’ ἑαυτοῖς μήτ’ ἄλλοις εἰσὶ φίλοι, ἀλλὰ ζητοῦσιν ἐντυχεῖν τῷ βουληθέντι συνδιατρῖψαι μετ’ αὐτῶν, ἵνα συνο- μιλοῦντες ἐν λήθῃ γίνωνται τῶν οἰκείων ἀνοσιουργημάτων. καθ’ ἑαυτοὺς γὰρ ὄντες ἀναμιμνήσκονται τῶν τοιούτων· οὐ γὰρ ἔχουσι τινῶν ἄλλων με- μνῆσθαι· τῇ ἀναμνήσει δὲ σκότου καὶ δίνης καὶ πολλῆς ἀηδίας πληροῦνται καὶ σφόδρα δυσχεραίνουσι καὶ θορυβοῦνται καὶ ταραχῆς ἐμπίπλανται κουφίζονται δὲ ταῖς μετ’ ἄλλων διατριβαῖς. οὐδὲν οὖν φιλητὸν ἔχοντες τί γὰρ ἢ ποῖον ἡδὺ ἢ ἀγαθὸν ἢ χρήσιμον πρόσεστι τοῖς τοιούτοις;) οὐδὲ φιλικὸν πάσχουσι πρὸς ἑαυτούς, τουτέστιν οὐδ’ ἀξιοῦσι φιλεῖν ἑαυτοὺς καὶ συνδιάγειν μεθ’ ἑαυτῶν· οὐδεὶς γὰρ θέλει συνδιάγειν μετά τινος ὃν μισεῖ· οὗτοι δὲ μισοῦσιν ἑαυτούς· ὥστε καὶ συνεῖναι ἑαυτοῖς καὶ συνδιάγειν μεθ’ αὑτῶν οὐ βούλονται, ἀλλ’ οὐδὲ συγχαίρειν οὐδὲ συναλγεῖν ἑαυ|τοῖς, ὅτι [*](152r) τὸ συγχαίρειν καὶ συλλυπεῖσθαι ἐκείνων ἐστίν, οἷς καὶ τὸ ὁμογνωμονεῖν καὶ οἷς τὸ αὐτὸ δοκεῖ καλὸν καὶ ἡδὺ ἢ μὴ καλὸν μηδὲ ἡδύ, καὶ ὅλως οἷς τὸ αὐτὸ ἀρέσκει, οἷς δὲ τοῦτο οὐκ ἔστιν, οὐδὲ τὸ συγχαίρειν καὶ συναλ- γεῖν ἐστιν. ἐπὶ μὲν γὰρ τῶν σπουδαίων, ἐπειδὴ ἄρχει καὶ δεσπόζει τὸ λογιζόμενον ἡμῶν, ἄρχεται δὲ καὶ δεσπόζεται τὸ ἄλογον, συμφωνεῖ τε τῷ λόγῳ καὶ στάσις ἐν τούτοις οὐδεμία τυγχάνει οὖσα, οἷς χαίρει τὸ λογιζόμενον καὶ ἀρέσκεται, τούτοις καὶ τὸ ἄλογον, καὶ οἷς ὁ λόγος οὐκ ἀρέ- σκεται, ταῦτα καὶ τὸ ἄλογον ἀποσείεται. καὶ διὰ τοῦτο συγχαίρουσιν ἑαυ- τοῖς οἱ σπουδαῖοι καὶ συλλυποῦνται. εἴρηται γὰρ ὅτι οἷς χαίρει ἢ οἷς λυπεῖται τὸ λογικόν, τούτοις καὶ τὸ ἄλογον συνήδεται καὶ συλλυπεῖται. ἐπὶ δὲ τῶν φαύλων, ἐπειδὴ ἡ ψυχὴ στασιάζει καὶ δεσπόζει μᾶλλον τὸ ἄλογον, δεσπόζεται δὲ ὁ λόγος, καὶ τὰ μὲν ἡδέα τούτων ἀηδῆ δοκεῖ τῷ λόγῳ καὶ οἷς ὁ λόγος ἀρέσκεται, τούτοις ἀπαρέσκεται τὸ ἄλογον, πῶς οἷόν τε τοὺς οὕτως ἔχοντας συγχαίρειν ἑαυτοῖς; ἐν ᾧ γὰρ πράγματι καὶ περὶ ὃ πρᾶγμα ἢ πρᾶξιν ὁ μὲν λόγος λυπεῖται, τὸ δὲ ἄλογον χαίρει, τὸ συγ- χαίρειν οὐκ ἔστιν. ἕλκουσιν οὖν τὸν ἄθλιον ὁ λόγος καὶ τὸ ἄλογον, ὁ μὲν δεῦρο, τὸ δὲ δεῦρο διασπῶντα καὶ ἀνθ’ ἑνὸς πολλὰ ποιοῦντα. ταῖς δὲ διαφόροις μᾶλλον δὲ ἐναντίαις ὀρέξεσι καὶ ἐπιθυμίαις καὶ ἅμα ἥδεται καὶ λυπεῖται, ὅτι ὅτε ἥδεται θάτερον, οἷον τὸ ἄλογον, τότε λυπεῖται ὁ λόγος, ἢ ἔμπαλιν. εἰ δὲ μὴ δυνατόν, φησίν, ἅμα ἥδεσθαι καὶ λυπεῖσθαι, ἀλλὰ μετὰ μικρὸν λυπεῖται ὅτι ἥσθη καὶ ὅτι ἡδέα γέγονεν αὐτῷ ἐκεῖνα, [*](1 δὲ Β: μὲν a: τε Aristoteles συνημερεύσουσιν Ba et Arist. cod. K b: συνδιημερεύσουσιν Arist. vulg. rhesis usque ad φίλος γένοιτο (p. 1166b 29) a 3 δὲ post ζητοῦσι add. a: om. Β 5 ἐντυχεῖν Β: εὐτυχεῖν a 21 στάσις Β: σύστασις a 30 ὅ πρᾶγμα] ἁ πρᾶγμα Β: ἁ· πράγματα a 32 διασπῶντα Β: διασπῶντε a ποιοῦντα Β: ποιοῦντε a 33 ἐναντίαις Β: ἐναντίον a 34 λυπεῖται (alterum) a: λυπεῖ Β)

οἷς μικρὸν ἡσθεὶς ἄρτι μεταμέλεται. εἰ δὴ ὡς λέγομεν ἀθλίως καὶ [*](152r) πάντῃ κακῶς ὁ πονηρὸς διαπορεύεται, φευκτέον τὴν πονηρίαν οὐ βάδην ἀλλ’ ὠκέως πάνυ.

[*](p. 1166b 30)

Ἡ δὲ εὔνοια φιλίᾳ μὲν ἔοικεν, οὐ μὴν ἔστι φιλία. τῷ περὶ φιλίας λέγοντι ἀκόλουθόν ἐστι καὶ περὶ εὐνοίας δοκούσης εἶναι φιλίας ἐπισκέψασθαι, πότερον φιλία ἐστὶ καθάπερ δοκεῖ ἢ φιλία μὲν οὐκ ἔστι, φιλίας δέ τι. ἔστι δὲ ὡς δόξει οὐ φιλία, ἀρχὴ δὲ φιλίας. οὐκ ἔστι δὲ ταὐτὸν ἡ ἀρχὴ τῷ οὗ ἐστιν ἀρχή. λέγει δὴ ὅτι ἡ εὔνοια φιλίᾳ μὲν ἔοικεν, οὐκ ἔστι δέ. ἡ φιλία μὲν γὰρ πρὸς ἐκείνους λέγεται, οἷς καὶ τὸ φιλεῖν καὶ ἀντιφιλεῖσθαι καὶ πρὸς εἰδότας, ὅτι ἀλλήλους φιλοῦσι, καὶ πρὸς γνωρίμους, εὔνοια δὲ γίνεται καὶ πρὸς μὴ ἀντιφιλοῦντας καὶ πρὸς ἀγνῶτας. ἀκούσαντες γὰρ πολλάκις περί τινος, ὃν οὐδέποτε τεθεάμεθα, ὅτι ἀγαθός ἐστι τὰ πολεμικὰ ἢ ὅτι μουσικός ἐστι σπουδαῖος ἢ ὅτι δεινὸς πόλεως ἄρχειν, εὖνοι τούτῳ γινόμεθα ἐκείνου μὴ εἰδότος, ὡς εὐνοικῶς ἔχομεν πρὸς ἐκεῖνον. καὶ γὰρ ὡς αὐτὸς Ἀριστοτέλης ἐν ἄλλοις λέγει, τῷ Δαρείω ἐν Πέρσιδι ὄντι καὶ μετὰ Περσῶν διατρίβοντι τινὲς τῶν ἐν τῆ Ἑλλάδι ὄντων καὶ τὸν Δαρεῖον οὐδέποτε θεασαμένων ἦσαν εὖνοι τῷ Δαρείω, ἀγνο- οῦντος τοῦτο τοῦ Δαρείου. εἰ οὖν φίλους λέγειν εἰώθαμεν τοὺς γνωρί- ζοντας ἀλλήλους καὶ ἀντιφιλοῦντας καὶ μὴ διαγνοοῦντας ὅτι φιλοῦσι καὶ ἀντιφιλοῦνται, ᾑ δὲ εὔνοι’ γίνεται καὶ πρὸς ἀγνοοῦντας καὶ ἀγνῶτας, οὐκ ἄν εἴη ἡ εὔνοια φιλία. ἀλλ’ οὐδὲ φίλησίς ἐστιν· οὐ γὰρ ἔχει διάτασιν οὐδ’ ὄρεξιν. διάτασιν λέγει τὴν ἠπειγμένην βούλησιν καὶ ὁρμὴν καὶ θέλησιν πρὸς φιλίαν. διὸ εἰπὼν οὐ γὰρ ἔχει διάτασιν, ἐπή- γαγεν οὐδ’ ὄρεξιν. τῆς γὰρ ὀρέξεως τὸ μέν ἐστιν ἐπιθυμία, τὸ δὲ θυμός, τὸ δὲ βούλησις καὶ ἔστιν ἐπιθυμία μὲν ὄρεξις ἡδέων, ἥτις πάρεστι τοῖς μετέχουσιν αἰσθήσεως. τὰ γὰρ αἰσθανόμενα ἐπιθυμεῖ καὶ ὀρέγεται τῶν ἡδέων, θυμὸς δέ ἐστιν ὄρεξις τοῦ τιμωρήσασθαί τινα ὡς ὀλιγωροῦντα, βούλησις δέ ἐστιν ὄρεξις τῶν ἀγαθῶν γινομένη μετὰ κρίσεως καὶ βουλῆς, ἥτις ἀνθρώποις γίνεται μόνοις. ὁ γὰρ θυμὸς καὶ ἐν ἀνθρώποις καὶ ἐν ἄλλοις ἔχουσιν αἴσθησιν, οὐκ ἐν ἅπασι δὲ τοῖς ἔχουσιν αἴσθησιν οἷον σκώ- ληξι καὶ ἐμπίσιν, ἀλλ’ ἐν τοῖς τελειοτέροις. οὔτε οὖν ἡ εὔνοια φιλία ἐστὶν οὗτε φίλησις, ἤτοι ὁδὸς εἰς φιλίαν. ἀνάλογον γάρ ἐστιν ἡ φίλησις τῇ θερμάνσει καὶ λευκάνσει· ὡς γὰρ ἔχει ἡ θέρμανσις καὶ ἡ λεύκανσις πρὸς θερμότητα καὶ λευκότητα καὶ ἡ ὑγίανσις πρὸς ὑγίειαν, οὕτω καὶ ἡ φίλησις πρὸς φιλίαν· καὶ ἔστιν ὡς ἡ λεύκανσις μεταξὺ τοῦ μέλανος καὶ τοῦ λευκοῦ, οὕτως ἡ φίλησις μέσον εὐνοίας καὶ φιλίας. ἐπεὶ οὖν φίλησις μέν ἐστιν [*](2 ὁ πονηρὸς Β: om. a 4 ἔστι φιλία Β: ἔστι γε φιλία a et Aristoteles rhesis usque ad ἐπιπολαίως στέργουσιν (p. 1167a 3) a 8 τῷ B: καὶ τῷ a 15 ἐν ἄλλοις] M. Mor. Β 12 p. 1212a 5 18 τοῦ B: om. a 19 μὴ διαγνοοῦντας Β: μηδὲ ἀγνο- οῦντας a 21 εἴη ἡ Vat. 320: ἦ ἡ Ba 22 ἠπειγμένην Β: ἐπειγομένην a 31 οὐκ ἐν ἅπασιν—αἴσθησιν Vat. 320; om. Ba)

ἠπειγμένη, ἤτοι θάττων ὁμοίως καὶ βραδεία, ὥσπερ καὶ ὑγίανσις καὶ λεύκανσις, [*](152r) εὔνοια δὲ θάττων οὐκ ἔστιν, ὥσπερ οὐδὲ νόσος ἢ μελανία, οὐκ ἄν εἴη ἡ εὔνοια φίλησις. μήποτε δὲ τὸ οὐ γὰρ ἔχει διάτασιν ταὐτόν ἐστι τῷ οὐ γάρ ἐστιν ἔκτασις καὶ ὁδὸς πόθεν ποῖ, ὡς ἡ λεύκανσις. εἰ οὖν ἡ φίλησις πόθεν ποῖ, ἡ δὲ εὔνοια οὐ τοιαύτη, οὐκ ἄν εἴη τὸ οὐ γὰρ ἔχει διάτασιν οὐδ’ ὄρεξιν ἴσον τῷ οὐ γάρ ἐστι διάτασις καὶ ἔκτασις καὶ ἁπλῶς κίνησις ὡς ἡ ὄρεξις. καὶ ἡ μὲν φίλησις πρὸς φιλίαν ἵεται καὶ τὸ γενέσθαι φίλον ἐκείνῳ, πρὸς ὃν ἡ φίλησις. πᾶς γὰρ ὁ ἔχων τὴν φίλησιν σπεύδει γενέσθαι φίλος τῷ πρὸς ὃν ἔχει τὴν φίλησιν. ὁ δὲ εὔνους οὐ πᾶσι βούλεται φίλος γενέσθαι ᾧ εὔνους ἐστίν. εὖνοι μὲν γάρ εἰσιν οἱ τοῦ βενέτου χρώματος ὄντες τῷ βενέτῳ, φίλοι δὲ οὐ πάνυ τι θέλουσι γενέσθαι τῷ ἡνιόχῳ, ὥστε οὐδὲ φίλησις τούτοις ἐστὶ πρὸς τὸν ἡνίοχον. καὶ ἡ μὲν φίλησις μετὰ συνηθείας· συνδιατρίψαντες γὰρ μετ’ ἀλλήλων χρόνον συχνὸν καὶ τοῦ ἤθους καὶ τῆς ἀλλήλων ἀρετῆς γνῶσιν σχόντες οὕτως ἵενται πρὸς φιλίαν· τὸ δὲ ἵεσθαι | πρὸς φιλίαν φίλησίς ἐστιν. ἔστι δὲ [*](152v) ἡ εὔνοια οὐ πάσης φιλίας ἀρχὴ ἀλλὰ τῆς σπουδαίας. ἡ γὰρ εὔνοια τοῦ ἤθους καὶ τῆς ἀρετῆς ἐστιν ἀλλ’ οὐ τοὐ χρησίμου ἢ τοῦ ἡδέος καὶ ἔστιν ᾑ μὲν φίλησις ἀεὶ μετὰ συνηθείας ἡ δ’ εὔνοια καὶ μετὰ συνηθείας δίχα συνηθείας καὶ ἐκ προσπαίου, ἤτοι ἀθρόον καὶ τάχιστα. εἶδε γάρ τίς τινα σπουδαῖον ἢ ἤκουσε περὶ σπουδαίου καὶ ἅμα τῇ θέᾳ καὶ τῇ ἀκοῇ γέγονεν εὔνους ἐκείνῳ. οὐκ ἀεὶ δὲ τοῦτο ἀλλ’ ὡς ἐπὶ πολύ. οὐ γὰρ ἀεὶ τοῖς σπουδαίοις, οὓς ἄν ἴδωμεν ἢ περὶ ὧν ἀκούσωμεν, εὖνοι γινόμεθα ἀλλ’ ὡς ἐπὶ τὸ πολύ. εἰ οὖν εὔνοια μὲν ἀθρόον καὶ σχεδὸν ἀχρόνως γίνεται, φίλησις δὲ πᾶσα μετὰ χρόνου, οὐκ ἂν εἴη ἡ εὔνοια φίλησις. οἷον καὶ περὶ τοὺς ἀγωνιστὰς συμβαίνει. εὖνοι γὰρ αὐτοῖς γίνονται. δόξειε δὲ καὶ ταῦτα λέγειν περὶ τοῦ μὴ εἶναι τὴν εὔνοιαν φίλησιν. οὐ λέγει δὲ τοῦτο, ἀλλὰ λέγει ὅτι οὐκ ἔστιν ἡ εὔνοια φιλία. φιλίας γάρ ἐστι τὸ συμπράττειν τῷ φίλῳ καὶ συνεργεῖν εἴς τε τὴν τῶν ἀγαθῶν τεῦξιν καὶ ἐπιτυχίαν καὶ εἰς τὴν τῶν κακῶν ἀποφυγήν, ὅπερ ἐπὶ τῆς εὐνοίας οὐκ ἔστιν. οἱ γὰρ τοῖς ἀγωνισταῖς εὖνοι εἰσὶ δὲ ἀγωνισταὶ οἱ ἀθληταὶ οἱ δισκευταὶ οἱ τοιοῦτοι), οἱ οὖν εὖνοι τούτοις θέλουσι νικᾶν ἐκείνους, οἷς εὖνοί εἰσι, συναθλεῖν δὲ ἢ συνδισκεύειν οὐ βούλονται. εἰ οὖν οἱ φίλοι συμπράττειν θέλουσιν, οἱ δ’ εὖνοι συμπράττειν οὐ θέλουσιν, οἱ εὖνοι φίλοι οὔκ εἰσι. ὁ συλλογισμὸς ἐν δευτέρῳ σχήματι. εἰ δ’ οὔκ εἰσιν οἱ εὖνοι φίλοι, οὐδ’ ἡ εὔνοια φιλία ἐστί. πάλιν ἐν τῷ αὐτῷ σχήματι συλλογιστέον· οἱ εὖνοι ἐπιπολαίως στέργουσιν, οἱ φίλοι οὐκ ἐπιπολαίως στέργουσιν, οἱ εὖνοι οὔκ εἰσι φίλοι· οὐδ’ ἄρα ἡ εὔνοια φιλία. λέγομεν δὲ βεβαίαν φιλίαν τὴν τῶν σπουδαίων. ταύτης γὰρ τῆς φιλίας καὶ ἡ εὔνοια ἀρχή ἐστιν, ὡς προιὼν καὶ Ἀριστοτέλης ἐρεῖ.

[*](11 βενέτου B: βενέτου a τῶ βενέτῳ Β: om. a τι a: τοι Β 12 ἡνιόχω B: οἰνιόχῳ a οἰνιόχον a 14 σχόντες Β: ἔχοντες a 16 σπουδαίας Β: τῶν σπουδαίων a 21 ἐπιπολύ Β: ἐπιτοπολύ a 22 οὑς a: οἷς Β ἀκούσωμεν Β: ἀκούσαμεν a 28 ἀγαθῶν Β: ἀγώνων a 30 εὖνοι Β: εὔνοια a)[*](p. 1167a 3)

Ἔοικε δ’ ἀρχὴ φιλίας εἶναι, ὥσπερ τοῦ ἐρᾶν ἡ διὰ τῆς ὄψεως ἡδονή.

[*](152v)

Εἰπὼν τί οὐκ ἔστιν εὔνοια, εἰπὼν ὅτι οὔτε φιλία οὔτε φίλησις, νῦν λέγει τί ἐστιν, ὅτι ἀρχὴ καὶ αἰτία φιλίας ἐστίν. ἀρχὴ δὲ ποιητικὴ ἀλλ’ οὐ τελικὴ ἢ ὑλική, οὔτε μὴν εἰδική. ἔστιν οὗν ἀρχή, ὥσπερ καὶ ἡ τοῦ κάλλους θέα μεθ’ ἡδονῆς ἀρχὴ ἔρωτος. ὡς γὰρ οὐδεὶς ἐρᾷ μήτε ἰδὼν καὶ ἡσθείς, οὕτως οὐδὲ φίλοι γίνονται μὴ γεγονότες εὖνοι. εἰπὼν δὲ ὅτι μὴ προησθεὶς τῇ ἰδέᾳ καὶ τῷ κάλλει, ἐπήγαγεν ὁ δὲ χαίρων τῷ εἴδει οὐθὲν μᾶλλον ἐρᾷ. ὃ δὲ λέγει τοιοῦτον ἂν εἴη. ὥσπερ οὐκ ἔστιν ἐραστὴς οὐδὲ ἐρᾶν λέγεται ὁ τῷ εἴδει παρόντι χαίρων ἀλλ’ ὁ ποθῶν καὶ παρὸν καὶ ἀπὸν τὸ κάλλος καὶ ἀεὶ παρεῖναι θέλων καὶ τῆς παρουσίας αὐτοῦ γλιχόμενος, οὕτω καὶ φίλοι καὶ λέγονται καὶ εἰσὶν οὐχ οἱ βουλόμενοι μόνον τισὶ τὰ ἀγαθὰ ἀλλ’ οἱ βουλόμενοί τε καὶ θέλοντες συμπράττειν ἐκείνοις πρὸς τὴν τῶν ἀγαθῶν τεῦξιν καὶ κτῆσιν. ἃ μὲν οὖν λέγει ταῦτά ἐστι, κατὰ δὲ τὴν λέξιν αὐτίκα τὸ ὁ δὲ χαίρων τῷ εἴδει οὐθὲν μᾶλ- λον ἐρᾷ ταὐτόν ἐστι τῷ ὁ δὲ χαίρων τῷ κάλλει οὐκ ἐξ ἀνάγκης ἐρᾷ. ἐπὶ πλέον γὰρ τὸ χαίρειν τῷ κάλλει τοῦ ἐρᾶν. καὶ ἔστι τὸ οὐδὲν μᾶλλον ταὐτὸ τῷ ἐξ ἀνάγκης. ὁμοίως καὶ τὸ οἱ δ’ εὖνοι οὐδὲν μᾶλλον φι- λοῦσιν ἴσον ἐστὶ τῷ οὐχ οἱ ὄντες εὖνοι ἤδη καὶ φίλοι εἰσίν. οἱ μὲν γὰρ φίλοι καὶ εὖνοι, οἱ δ’ εὖνοι οὐκ ἐξ ἀνάγκης καὶ φίλοι. ἐπειδὴ γὰρ ἀρχὴ φιλίας ἐστὶν ἡ εὔνοια, τέλος δὲ ἡ φιλία, οἷς ὑπάρχει τὸ τέλος ἡ φιλία, ἀνάγκη καὶ τὴν ἀρχήν, τὴν εὔνοιαν, ὑπάρχειν· οὐ μὴν οἷς ἡ ἀρχὴ πρόσεστιν, ἀνάγκη καὶ τὸ τέλος παρεῖναι. εἴρηται γὰρ ὅτι οἱ μὲν εὖνοι βού- λονται τὰ ἀγαθὰ οἷς εὖνοι τυγχάνουσι, συμπράττειν δὲ καὶ ὀχλεῖσθαι καὶ θορυβεῖσθαι, ὅπως ἂν προσγένηται αὐτοῖς τὰ ἀγαθὰ οὐ θέλουσι, τῶν φίλων συμπονεῖν ἀλλήλοις καὶ συγκακοπαθεῖν βουλομένων. διὸ μεταφέρων φαίη ἂν αὐτήν τις εἶναι ἀρχὴν φιλίας, ὥσπερ ὁ λέγων τὴν καρδίαν πηγὴν μετα- φορὰν εἶπεν, ὁμοίως καὶ ὁ τὴν ἀσπίδα κρατῆρα Ἄρεως καὶ τὸν κρατῆρα ἀσπίδα Διονύσου, <οὕτω καὶ ὁ τὴν εὔνοιαν λέγων ἀρχὴν φιλίας μεταφορικῶς ρικῶς εἴρηκε. μεταφορὰν δὲ εἶπεν ὅτι ὥσπερ ἡ καρδία οὐκ ἔστι ταὐτὸν τῆ πηγῇ οὐδὲ ὁ κρατὴρ τῇ ἀσπίδι,> οὕτως οὐδὲ τὸ ἦθος, ὅπερ ἐστὶν ἀρχὴ φιλίας, ταὐτόν ἐστι τῇ εὐνοίᾳ. διὰ γὰρ τὸ ἦθος γίνεται ἡ φιλία καὶ τοῦτό ἐστιν ἡ τῆς φιλίας ἀρχή, ᾧ ἤθει ἕπεται ἡ εὔνοια. ἐκ μεταφορᾶς οὗν ῥηθείη ἂν φιλία ἡ εὔνοια. χρονίζοντες δὲ σὺν ἀλλήλοις ὁ εὔνους καὶ ᾧ [*](1 δ’ Β: δὴ a et Aristoteles 2 rhesis usque ad τούτοις γίνεται (p. 1167a14) a 5 οὐ Β: οὔτε a 9 οὐθὲν Β et Aristoteles: οὐδὲ a 17. 18 οὐδὲν μᾶλλον ταὐτὸ τῶ Β: οὐδὲν ταὐτὸ μᾶλλον τὸ a 21 οἷς―ἡ φιλία ex Vat. 320 recepi: om. Ba 25 αὐ- τοῖς προσγένηται a 26 καὶ συγκακοπαθεῖν ἀλλήλοις a 27 εἶναι ἀρχὴν φιλίας a: ἀρχὴν εἶναι φιλίαν Β: ἀργὴν εἶναι φιλίαν Arist. τὴν καρδίαν πηγήν] cf. Plat. Tim. p. 70b τὴν ἀσπίδα] cf. π. ποιητικῆς 21 p. 145b 20 π. ῥητορικῆς Γ 4 p. 1407a16. 11 p. 1412b35 29 οὕτω—τῇ οὕτω—τῆ ἀσπίδι (31) a: om. Β 34 ἄν Β:)

εὔνους ἐστὶ καὶ συνήθεις γινόμενοι φίλοι γίνονται. οὐδὲν γὰρ ἄλλο ἐστὶν [*](152v) ἡ φίλησις ἢ ἡ συνομιλία καὶ ἡ συνδιαγωγὴ καὶ ἡ συναυλία, γίνεται δὲ ἡ εὔνοια χρονιζομένη φιλία, τουτέστι χρονιζόμενοι οἱ εὖνοι οἷς εἰσιν εὖνοι γίνονται φίλοι.

[*](p. 1167a 14)

Ὁ μὲν εὐεργετηθεὶς ἀνθ’ ὧν πέπονθεν ἀπονέμει τὴν εὔνοιαν, τὰ οικατα ὄρων.

Δείξας ὅτι ἡ εὔνοια οὐκ ἔστι φιλία, χωρίζει αὐτὴν καὶ ἀπὸ τῆς ἀν- τευποιίας. δοκεῖ γὰρ οὐκ αὐτῷ ἀλλὰ | τοῖς πολλοῖς ἡ εὔνοια ἀντευποιία καὶ αὖ ἡ ἀντευποιία εὔνοια καὶ καλοῦσι τοὺς ἀντευποιοῦντας εὔνους οὐκ ὀλίγοι. δι’ ὃ καὶ ὁ Ἀριστοτέλης ἀντὶ τοῦ εἰπεῖν * * * ἀνθ’ ὧν πέπονθεν ἀπονέμει τὴν εὔνοιαν ὁ μὲν δὴ ἀντιδιδοὺς καὶ ἀντευποιῶν τὸν εὖ δράσαντα, εὔνους μὲν οὐκ ἂν ῥηθείη. οἱ γὰρ εὖνοι βούλονται εὖ ἔχειν ἢ εὖ πάσχειν οἷς εἰσιν εὖνοι. οὐ μὴν καὶ εὖ δρῶσιν εἰς αὐτούς, ὥστε εὔνους μὲν οὐκ ἄν ῥηθείη, διότι εὖ δρᾷ· δίκαιος δέ· δίκαιον γὰρ τὸ τὰ ἴσα ἀπονέμειν. χωρίσας οὖν τὴν εὔνοιαν ἀπὸ τῆς ἀντευποιίας, χωρίζει αὐτὴν καὶ ἀπὸ τῆς διὰ τὸ χρήσιμον φιλίας. ὁ δὲ βουλόμενός τινα εὖ πράττειν ἐλπίζων ὠφέλειάν τινα ἀπὸ τῆς ἐκείνου εὐπραγίας καὶ εὐπάθειαν, οὐκ ἐκείνῳ ἀλλ’ ἑαυτῷ εὔνους ἐστίν, ἤτοι οὐκ εὔνους ἐκείνῳ ἐστὶν ἀλλὰ μᾶλλον φίλος ἑαυτῷ τοιαύτη γὰρ ἡ διὰ τὸ χρήσιμον φιλία, ὡς πολλάκις εἴρηται), ὥσπερ οὐδὲ φίλος ἐστὶ κυρίως ὁ θεραπεύων τινὰ διά τινα χρῆσιν καὶ ἐπιτυχίαν τινὸς ἀγαθοῦ. δεῖ γὰρ ἐν τῇ λέξει τῇ καθάπερ οὐδὲ φίλος προσυπακούειν τὸ κυρίως, ἵν’ ᾖ τὸ πᾶν τοιοῦτον καθάπερ οὐδὲ φίλος κυρίως. ταῦτα εἰπὼν ἐπάγει· ὅλως δὲ ἡ εὔνοια δι᾿ ἀρετὴν καὶ ἐπι- είκειάν τινα γίνεται· εἰ δὲ διὰ ταύτας, δῆλον ὅτι οὔτε ἡ ἀντευποιία εὔνοιά ἐστιν οὔτε τὸ βούλεσθαι εὐπραγεῖν τινα διὰ χρῆσιν καὶ τὸ εὖ πάσχειν ἀπ’ ἐκείνου. δέδεικται δὲ ὅτι οὐδ’ ἡ ἀληθὴς φιλία εὔνοιά ἐστιν, ἀλλ’ οὐδὲ φίλησις· λείπεται ἄρα εὔνοιαν εἶναι, ὡς ἄν μεταφέρων εἴποι τις τὴν τῆς φιλίας ἀρχήν.

[*](p. 1167a 22)

Φιλικὸν δὲ καὶ ἡ ὁμόνοια, διόπερ οὐκ ἔστιν ὁμοδοξία.

Ἐστι μὲν καὶ ἡ ὁμόνοια φιλία διὰ τὰ συμφέροντα, ὥσπερ καὶ ἡ διὰ τὸ χρήσιμον. διαφέρει δὲ ἡ διὰ τὰ συμφέροντα φιλία τῆς διὰ τὸ χρή σιμὸν φιλίας, ὅτι ἡ μὲν διὰ τὸ χρήσιμον γίνεται καὶ διὰ μικρὰ καὶ διὰ μεγάλα καὶ πρὸς ἀγοραίους καὶ πρὸς βαναύσους, ἡ δὲ ὁμόνοια μεγάλων ἕνεκεν καὶ συμφερόντων ὅλῃ πόλει, ὅλαις πόλεσιν, ὅλοις Ἕλλησιν, ὅλοις [*](4 φίλοι Vat. 320: εὖνοι καὶ φίλοι Ba 5 rhesis usque ad ἀγωνιστῶν εἴπομεν (p. 1167a 21) a 10 δι’ ὃ B: δι’ ὧν a lacunam indicavi 12 οἱ γὰρ― ῥηθείη (14) a: om. Β βούλονται εὖ ἔχειν Vat. 320: εὖ βούλονται σχεῖν a 22 φίλος Β et Aristoteles: φίλως a 27 ἄρα Β: δέ ἆρα a 29 ὁμόνοια φαίνεται a et Aristoteles: ὁμόνοια Β rhesis uscpie ad οὗ ἐφίενται (p. 1167b 2) a)

ἔθνεσιν. ἡ γὰρ τῶν Ἑλλήνων ὁμόνοια τοῦ Ξέρξου κατ’ αὐτῶν ἐληλυθότος [*](153r) τοὐ κοινῇ πᾶσι τοῖς Ἕλλησι συμφέροντος χάριν ἐγεγόνει. ἔστιν οὖν ἡ ὁμόνοια φιλικόν τι καὶ διὰ τὸ εἶναι φιλικὸν οὐκ ἔστιν ὁμοδοξία. οὐ γὰρ ἀνάγκη τοὺς ὁμοδοξοῦντας ἤδη καὶ φίλους εἶναι. ἐνδέχεται γὰρ καὶ ἐχθροὺς ὄντας ἢ καὶ ἀλλήλους ἀγνοοῦντας περὶ τὸ αὐτὸ ὁμοδοξεῖν. τί γὰρ κωλύει καὶ ἐμὲ καὶ τὸν ἐχθρὸν ἐμοὶ ἢ καὶ ὃν ἀγνοῶ, ὃ ἐγὼ ’δοξα ζὼ περὶ τοῦ ἡλίου, οἷον εἰ τύχοι ὅτι μείζων ἐστὶ τῆς γῆς, τοῦτο αὐτὸ καὶ ἐκεῖνον δοξάζειν, καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων τῶν οὐρανίων ὁμοίως, ὁμογνωμονεῖν δὲ μὴ φίλους ὄντας μηδὲ γινώσκοντας ἀλλήλους οὐκ ἐνδέχεται. ὅταν τοίνυν προαιρῶνται καὶ πράττωσι τὰ δόξαντα πᾶσι, τότε λέγειν ἔθος ἡμῖν αὐτοὺς ὁμογνωμονεῖν καὶ ἔστιν ἡ ὁμόνοια, ὡς εἴρηται, περὶ τὰ πρακτά, οὐ τὰ μικρὰ ἀλλὰ τὰ μέγεθος ἔχοντα καὶ τὰ ἐνδεχόμενα ἀμφοῖν τοῖς ὁμογνωμονοῦσι ὑπάρχειν. εἰ γὰρ τοῖς μὲν ἐνδέχεται, τοῖς δὲ μὴ ἐνδέχεται ὑπάρχειν, οὐχ οἷόν τε ὁμονοεῖν. τὸ γὰρ εἶναι τὰς ἀρχὰς ἀρετὰς ἢ τὸ Λακεδαιμονίοις συμμαχεῖν, εἰ μὲν πᾶσι τοῖς ἐν τῇ πόλει δοκεῖ, ὁμονοεῖ ἡ πόλις, εἰ δὲ τοῖς μὲν ἀρέσκει τοῖς δὲ μή, διχονοεῖ καὶ στασιάζει. καὶ δὴ ἂν δοκῇ πάσῃ τῇ πόλει ἄρχειν τὸν Πιττακόν, θέλοντος καὶ τοῦ Πιττακοῦ, ὁμονοεῖ ἡ πόλις τῷ Πιττακῷ καὶ οὗτος τῇ πόλει, τῆς πόλεως δὲ μὴ συμφωνούσης ἄρχειν τὸν Πιττακὸν ἡ ταύτης μὲν συμφωνούσης, οὐ θέλει δ’ ὁ Πιττακὸς ἄρ ’χειν, οὐδ’ οὕτω συμφωνία καὶ ὁμόνοιά ἐστιν. ὅτε δὲ δυοῖν ὄντοιν ἑκάτερος βούλεται χωρὶς τοῦ ἑτέρου ἄρχειν, ὥσπερ ἐν ταῖς Φοινίσσαις στασιάζουσιν. εἰσὶ δὲ Φοίνισσαι δρᾶμα τοὐ Ἐυριπίδου· ἡ δὲ τοῦ δράματος ὑπόθεσις δήλη τοῖς ἐντυγχάνουσιν ἐκείνῳ ἡ μὲν οὖν τῶν λεγομένων πρὸς Ἀριστοτέλους διάνοια αὕτη τις ἂν εἴη· τὸ δὲ τῆς λέξεως τῆς οὐ γάρ ἐστιν ὁμονοεῖν τὸ αὐτὸ θάτερον ἐννοεῖν οἱονδήποτε, ἀλλὰ τὸ ἐν τῷ αὐτῷ, τοιοῦτόν ἐστιν· οὐκ ἔστιν ἡ ὁμόνοια τὸ νοεῖν δύο τινὰς ἢ καὶ πλείους τὸ αὐτό, ὃ δήποτέ ἐστιν ὃ νοοῦσιν, εἴτε ἀρχή ἐστιν ὃ νοοῦσιν ἢ κτῆμα ἢ τιμὴ ἢ ὅτι ἂν εἴη, περὶ ὃ δύο ἢ καὶ πλείω διανοοῦνται, ὡς ἑκάστου καὶ οὐ πάντων ὁμοῦ γενέσθαι. οὐκ ἔστιν οὖν ὁμόνοια τὸ ἐννοεῖν τὸν Ἐτεοκλέα χωρὶς τοῦ Πολυνείκους ἄρχειν ἢ τὸν Πολυνείκην χωρὶς τοῦ Ἐτεοκλέους, ἀλλ’ ὁμόνοια καὶ ὁμονοεῖν ἐστι τὸ ἐν τῷ αὐτῷ, τουτέστι περὶ τοῦ αὐτοῦ τὸ αὐτὸ διανοεῖσθαι ἀμφοτέρους, καὶ ὃ ἅ) θέλει καὶ βούλεται θάτερος, τοῦτο καὶ τὸν ἕτερον αἱρεῖσθαι καὶ ἀποδέχε- σθαι, οἷον εἰ βούλεταί τις ἄρχειν, βούλει δὲ καὶ σὺ τὸν αὐτὸν τοῦτον ἄρχειν, ὁμονοεῖτε, εἰ δ’ ὁ μὲν βούλεται, σὺ δὲ μὴ θέλεις, οὐχ ὁμόνοια τοῦτο ἀλλὰ στάσις.

[*](p. 1167b2)

Πολιτικὴ δὲ φιλία φαίνεται ἡ ὁμόνοια, καθάπερ καὶ λέγεται.

Εἰπὼν ὅτι ὁμόνοιά ἐστι τὸ ὁμογνωμονεῖν περὶ τὸ συμφέρον ἢ ἑαυκοινῆ [*](153v) [*](2 B: κοινοῖ a 15 Λακεδαιμονίοις scripsi: λακεδαιμονίους Ba 24 πρὸς B: παρ’ a 26 θάτερον Β: ἑκάτερον a et Aristoteles 28 οἱονδήποτε Β: ὃ δήποτε a et Aristoteles 28 περὶ B: παρ’ a 29 οὺ B: μὴ a 37 rhesis usque ad δίκαια ποιεῖν (p. 1167b16) a)

τοῖς ἢ τῇ πόλει ὅλῃ, λέγει ὅτι πολιτικὸν δή ἐστιν ἡ ὁμόνοια καὶ οὐχ [*](153v) ὁμοδοξία, τουτέστι πολιτικῆς ἐστί τι καὶ οὐχί τινος τῶν ἄλλων ἐπι- στημῶν, οἷον φυσικῆς ἢ μαθηματικῆς ἢ ἄλλης ὁποιασοῦν. ἔστι δὲ πολιτικόν τι, διότι περὶ τὰ συμφέροντά ἐστι καὶ τὰ εἰς τὸ βιοῦν ἀνήκοντα. θεωρεῖται δὲ ἡ ὁμόνοια ἐν τοῖς ἐπιεικέσι, καὶ οὐκ ἐν τοῖς φαύλοις. οἱ γὰρ φαῦλοι μηδ’ ἐπὶ βραχὺ πρὸς ἑαυτοὺς ὁμονοοῦντες ἀεὶ δὲ στασιάζον- τες, θαυμαστὸν εἰ πρὸς ἄλλους καὶ μετὰ ἄλλων ὁμονοοῖεν. οἱ μὲν γὰρ σπουδαῖοι τὰ αὐτὰ ἀεὶ αἱρούμενοι καὶ τὰ αὐτὰ ἐνεργοῦντες καὶ πράττοντες, τὰ δίκαια δηλαδὴ καὶ τὰ συμφέροντα, καὶ μενόντων αὐτοῖς ἀραρότων καὶ ἀμεταπτώτων τῶν βουλημάτων, ἑπομένως τὴν ὁμόνοιαν ἀσπάζονται. τοὺς φαύλους δέ, καθάπερ εἴρηται, οὐχ οἷόν τε ὁμονοεῖν πλὴν ἐπ’ ὀλίγον, ὥσπερ καὶ φίλους εἶναι· ἐπὶ βραχὺ γὰρ ἡ φιλία αὐτῶν, πλεονεξίας· γὰρ ὀρεγόμενοι καὶ τοῦ τὰ πλείονα τῶν ὠφελίμων ἔχειν, ἐν δὲ τοῖς πόνος καὶ ταῖς ταλαιπωρίαις τὰ ἐλάττονα, ὡς ἐν τῷ πέμπτῳ βιβλίῳ περὶ ἀδίκου λέγων εἴρηκε, στασιάζουσι συνεχῶς καὶ διαφέρονται. βουλόμενος γάρ, φησίν, ἕκαστος τῶν φαύλων ἑαυτῷ περιποιεῖσθαι καὶ εἰς ἑαυτὸν ἕλκειν τὸ πλέον μὲν ἐν τοῖς ὠφελίμοις, τοὔλαττον δὲ ἐν τοῖς βλαβεροῖς τὸν πέλας ἐξετάζει καὶ πρὸς τὰς εὐθύνας ἐπισύρεται ὡς τοιούτων ἄξιον ὄντα, τουτέστι ἐλαττόνων ἐν τοῖς ὠφελίμοις καὶ συμφέρουσι, μειζόνων δὲ ἐν τοῖς βλαβεροῖς, καὶ διίστανται ἀφ’ ἀλλήλων, τοῦ κοινοῦ μὴ μένοντος κοινοῦ διὰ τὸ ἕκαστον πρὸς ἑαυτὸν ἕλκειν καὶ ἰδιοποιεῖσθαι. διά τε οὗν ταῦτα καὶ διαλύονται καὶ διίστανται καὶ διὰ τὸ ἀναγκάζειν τὰ δίκαια πράττειν, αὐτοὶ μὴ πράττοντες. πῶς γὰρ ἄν ἐγὼ πεισθείην πρᾶξαι τὰ δίκαια σοῦ μὴ πράττοντος, ἢ σὺ πράξαις ἄν ἐμοῦ μὴ ποιοῦντος; δεῖ γὰρ τὸν ἀναγκάζοντά με τὰ δίκαια πράττειν πρὸς ἐκεῖνον πρότερον ἐκεῖνον ταῦτα πρός με ποιεῖν, ὁμοίως δὴ κἀμὲ πρότερον δίκαιον εἶναι πρὸς ἐκεῖνον, ἂν ἀναγ- κάζω τὰ δίκαια πρός με ποιεῖν.

[*](p. 1167b 17)

Οἱ δ’ εὐεργέται τοὺς εὐεργετηθέντας μᾶλλον δοκοῦσι φιλεῖν ἢ οἱ εὖ παθόντες τοὺς δράσαντες.

Πάντα διέρχεται, ὅσα συμβαίνειν εἴωθεν ἁπάσαις ταῖς φιλίαις, ὧν ἐστι καὶ τὸ τοὺς εὐεργετήσαντας καὶ εὖ ποιήσαντας δοκεῖν μᾶλλον φιλεῖν τοὺς εὐεργετηθέντας καὶ εὖ παθόντας ἢ οἱ εὗ παθόντες τοὺς εὗ δράσαντας. καὶ ὡς ὄντος παραδόξου τοῦ γινομένου, ζητεῖ τὴν αἰτίαν. καὶ ὡς ἀληθῶς ἄτοπόν τι δοκεῖ τὸ μὴ μᾶλλον φιλεῖν τοὺς εὖ πάσχοντας. τοῦτο θείς, πρῶτον μὲν λέγει τὰ τοῖς πλείστοις περὶ τούτου δοκοῦντα, οἷς οὐκ ἀρέσκεται, εἶτα ἐπάγει τὰ αὐτῷ ἀρέσκοντα. λέγουσι τοίνυν οἱ πλεῖστοι, ὅτι οἱ [*](4 ἀνήκοντα Β: ἀνιέντα a 5 καὶ οὐκ Β: καὶ a 14 ἐν τῷ πέμπτῳ βιβλίῳ] c. 1 p. 1129b 7. 10 p. 1134a 33 18 ὄντα scripsi: ὄντας Ba 21 τε Β: τι a 23 πει- σθείην Β: πεισθείω a 26 δὴ Β: δεῖ a 28. 29 μᾶλλον δοκοῦσι Β: δοκοῦσι μᾶλλον a et Aristoteles 29 οἱ Β et Aristoteles: om. a rhesis usque ad πονηροῦ θεωμένους (p. 1167b 27) a 33 ζητεῖ a: ζητεῖν B 36 αὐτῶ Vat. 320: τῶ αὑτῶ Ba)

μὲν εὐεργετηθέντες καὶ εὖ παθόντες ὀφείλουσι καὶ τρόπον τινὰ ὑπεύθυνοί [*](153v) εἰσι, τοῖς δὲ εὐεργετήσασιν ὀφείλεται. καὶ ἐπὶ τούτῳ οἱ μὲν εὐεργετή- σαντες μᾶλλον φιλοῦσι, οἱ δὲ εὖ παθόντες ἧττον. ὡς γὰρ ἐπὶ τῶν δα- νείων οἱ μὲν ὀφείλοντες οὐκ εἶναι βούλονται τοὺς δεδανεικότας, οἱ δὲ δανείσαντες πρὸς τῷ θέλειν ζῆν τοὺς ὀφειλέτας καὶ ἐπιμελοῦνται τῆς σω- τηρίας αὐτῶν, ἵνα λάβωσι τὸ δάνειον, οὕτω καὶ τοὺς εὐεργετήσαντας ἀνά- λογον εἶναι τοῖς δανείσασι εἶναι βούλεσθαι τοὺς εὐεργετηθέντας καὶ οἷον ὀφειλέτας ὄντας, ὡς κομιουμένους τὰς χάριτας, τοῖς δ’ εὖ παθοῦσιν οὐκ εἶναι ἐπιμελὲς οὐδὲ βουλητὸν τὸ ἀνταποδοῦναι τὴν χάριν καὶ ἐπὶ τούτῳ μηδὲ βούλεσθαι μηδὲ φροντίζειν τοῦ ζῆν τοὺς εὐεργέτας. ὧν δὲ μὴ φρον- τίζουσι μηδὲ διαφέρον αὐτοῖς ἐστι, κἂν ζῶσι καὶ ὧσι κἄν μὴ ζῶσι, πῶς ἂν αὐτοὺς φιλεῖν λέγοιντο; τὴν δὲ τοιαύτην αἰτίαν τοῦ τοὺς εὖ παθόντας μὴ φιλεῖν εὐεργετήσαντας Ἐπίχαρμος εἶπε, λέγων τοὺς πολλοὺς ἐκ πονη- ροῦ θεωρουμένους. ἔστι δὲ τὸ θεωρουμένους ταὐτὸν τῷ βλέποντας, τὸ δὲ πονηροὶ τῷ ἀχάριστοι, ἀμνήμονες. ἔστι δὲ τὸ τοῦ Ἐπιχάρμου τοιοῦτον· λέγουσι ταῦτα οἱ πολλοὶ πρὸς λύσιν τοῦ ζητήματος, πρὸς τὴν πονηρίαν ἀπιδόντες τῶν εὖ πεπονθότων. εἰς γὰρ τὸ γινόμενον παρὰ τῶν ἀχαρίστων ἀποβλέψαντες κατὰ πάντων ἁπλῶς οὕτω τῶν εὖ πεπονθότων ἀπεφήναντο.

p. 1167b27 Ἔοικε δ’ ἀνθρωπικῷ· ἀμνήμονες γὰρ οἱ πολλοί. | εἰπὼν ἃ λέγουσιν οἱ πολλοί, διὰ τί μᾶλλον δοκοῦσι φιλεῖν οἱ εὐεργέται [*](154r) τοὺς εὖ ὑπ’ αὐτῶν πεπονθότας, ἐντεῦθεν τίθησι τὴν οἰκείαν περὶ τούτων δόξαν. πάνυ δὲ ἀσαφῶς διὰ συντομίαν ἀπήγγειλεν ὃ βούλεται. εἴη δ’ ἂν ὃ λέγει τοιοῦτον· ἀνθρωπικῷ ἔοικε, τουτέστι οἰκεῖόν ἐστι τὸ γινόμενον τῇ τῶν ἀνθρώπων ἀμελείᾳ περὶ τὴν τῶν ἁπλῶς ἀγαθῶν ζήτησίν τε καὶ θήραν καὶ διάγνωσιν. πάντῃ γάρ εἰσιν ὀλίγοι οἱ τὰ πάθη μετρῆσαι θελήσαντες ταῖς ἀρεταῖς καὶ κοσμῆσαι ἑαυτοὺς καὶ τάξαι πότε καὶ ἐπὶ πόσον κινεῖσθαι προσήκει καὶ κατὰ νοῦν ζῆν ἐσπουδακότες, ὃς νοῦς ἐστι μάλιστα ὁ ἄνθρωπος, ὡς ἐν τῷ ἐφεξῆς λέγει βιβλίῳ. τῶν δὴ τοιούτων ὀλιγίστων ὄντων, λείπεται τοὺς λοιποὺς φαύλους εἶναι, καὶ διὰ τοῦτο καὶ ἀγνώμονας. ὁ γὰρ ἀγνώμων φαῦλος καὶ ἄφιλος πρὸς τὸν εὐεργέτην, ἐπεὶ οἱ σπουδαῖοι τοὺς εὐεργέτας φιλοῦσιν ὡς ἑαυτοὺς καὶ ἀντευποιεῖν ἐπεί- γονται καὶ μᾶλλον. τῆς ἀρετῆς γὰρ τὸ μᾶλλον εὖ δρᾶν ἢ μᾶλλον εὖ πάσχειν, ὡς τῆς κακίας τὸ θέλειν εὖ μᾶλλον πάσχειν <ἢ εὖ ποιεῖν.> ἐπειδὴ οὖν εὖ ποιεῖν οὐ βούλονται, διὰ τοῦτο οὐδὲ φιλοῦσι. δόξειε δ’ ἄν φυσικώτερον εἶναι τὸ αἴτιον, καὶ οὐχ ὅμοιον τῷ περὶ [*](2 τούτω B: τούτοις a 3 φιλοῦσι Β: ὀφείλουσιν a 5 δανείσαντες B: δεδανεικότες a τῶ Β: τὸ a 7 εἶναι (alterum) Β: καὶ εἶναι a βούλεσθαι Β: βούλονται a 8 παθοῦσι corr. ex πάθεσιν Β: πάθωσιν a 11 διαφέρον Β: διαφορὰ a 13 Ἐπίχαρμος] p. 273 Lor. λέγων scripsi: λέγειν Β: λέγει a 18 rhesis usque ad τὸν ποιήσαντα (p. 1168a 5) a 21 εὑ B: om. a 26 μετρῆσαι Β: μετρεῖν a 28 λέγει] Κ 7 p. 1178a 7 δὴ Β: δὲ a 30 ἀγνώμονας Β: οἱ ἀγνώμονες a 31 τοὺς εὐεργέτας B: πρὸς τοὺς εὐεργέτας a 32 εὑ δρᾶν Β: καὶ εὖ δρᾶν a 33 ἢ εὐποιεῖν a: om. Β)

τοὺς δανειστάς. τὴν αἰτίαν οἱ πολλοὶ ἀποδιδόναι πειρώμενοι τοῦ μᾶλλον [*](154r) τοὺς εὐεργέτας φιλεῖν τοὺς ὑπ’ αὐτῶν εὐεργετηθέντας, καὶ τοὺς εὐεργέτας ἀνάλογον τοῖς δανεισταῖς λαμβάνοντες, τοὺς δ’ εὖ παθόντας τοῖς ὀφειλέταις ἐπῆγον. ὥσπερ οὖν οἱ δανείσαντες φιλοῦσι τοὺς ὀφειλέτας καὶ τῆς σωτηρίας αὐτῶν ἐπιμελοῦνται, οἱ δ’ ὀφείλοντες οὐ βούλονται εἶναι καὶ ζῆν οἷς ὀφείλουσιν, οὕτω καὶ οἱ εὖ παθόντες, οἷον ὀφειλέται ὄντες τοῖς εὐεργέταις οὐδ’ εἶναι βούλονται, πολλοῦ δεῖ λέγειν ἀγαπᾶν αὐτοὺς καὶ ἀντευποιεῖν. ταύτην τὴν ἀπόδοσιν οὐκ ἀποδεχόμενος ὁ Ἀριστοτέλης λέγει, ὅτι τούτου φυσικώτερόν ἐστι τὸ αἴτιον καὶ οὐκ ἔστιν ὅμοιον τὸ γινόμενον τῷ περὶ τοὺς δανείζοντας καὶ δανειζομένους. οὐ γάρ ἐστι φίλησις τῶν δανει- στῶν πρὸς τοὺς ὀφείλοντας καὶ εἴρηται τί ἐστι φίλησις), ἀλλὰ βούλησις τοῦ σώζεσθαι ὅπως κομιοῦνται τὸ ἀργύριον. ὁ γὰρ βουλόμενος εἶναι καὶ σώζεσθαι, φέρε εἰπεῖν τὸν Σωκράτην, οὐκ αὐτοῦ τοῦ Σωκράτους ἕνεκα ἀλλὰ δι’ οἰκείαν χρείαν ἢ ὠφέλειαν οὐ φιλεῖ τὸν Σωκράτην οὐδὲ φίλος τοῦ Σωκράτους ἐστί, δι’ ἃς εἴρηται πρότερον αἰτίας. οὐκ ἔστι δὴ ὅμοιον τοῦτο τῷ περὶ τοὺς δανειστὰς ἀλλὰ μᾶλλον οἰκεῖον τῇ τῶν ἀνθρώπων φύσει. ὡς γὰρ φύσει πάντες ὀρέγονται τοῦ εἰδέναι, ὡς ἐν τῷ Μετὰ τὰ φυσικὰ εἴρηται, καὶ ὡς φύσει ἐφίενται τοῦ εἶναι καὶ ζῆν, οὕτως αὐτοφυῶς φιλοῦσι καὶ στέργουσι πάντες τὰ οἰκεῖα ἔργα καὶ τὰς πράξεις τὰς οἰκείας καὶ τὰ οἰκεῖα ποιήματα, οἷον οἱ πατέρες τοὺς παῖδας καὶ οἱ ποιηταὶ καὶ τραγῳδοὶ τὰ οἰκεῖα ποιήματα καὶ δράματα καὶ οἱ ῥήτορες τοὺς ἑαυτῶν λόγους καὶ οἱ τεχνῖται τὰ ἴδια τεχναστά. ὡς οὖν ἐπὶ τούτων οὕτως ἀνάγκη συμβαίνειν καὶ ἐπὶ τῶν εὐεργετησάντων καὶ εὐεργετηθέντων. ἔστι γὰρ ὁ εὐεργετηθεὶς οἷον ἔργον τοῦ εὐεργετήσαντος· ὥστε φυσικῶς ὁ εὐεργέτης φιλεῖ ὡς οἰκεῖον ἔργον τὸν εὐεργετηθέντα ὑπ’ αὑτοῦ. ἔστι γὰρ οἷον ἔργον ὁ εὐεργετηθεὶς καὶ εὖ παθὼν τοῦ εὐεργετήσαντος καὶ εὖ ποιήσαντος. φυσικῶς τοίνυν ἅπας ἀγαπᾶ τὸ οἰκεῖον ἔργον. ἢ ἀγαπηθείη ἂν ὑπὸ τοῦ οἰκείου ἔργου ἐμψύχου γενομένου· ὥστε φυσικῶς ἀγαπῶσιν οἱ εὐεργέται ὡς οἰκεῖα ἔργα τοὺς εὐεργετηθέντας ὑπ’ αὐτῶν, κἄν μηθὲν ὦσι νῦν χρήσιμοι μηδ’ εἰς ὕστερον γενέσθαι μέλλοιεν.

[*](p. 1168a 5)

Τούτου δ’ αἴτιον, ὅτι τὸ εἶναι πᾶσιν αἱρετὸν καὶ φιλητόν.

Τοῦ φυσικῶς φιλεῖν, φησίν, ἕκαστον τὸ οἰκεῖον ἔργον αἴτιόν ἐστιν, ὅτι πᾶσιν αἱρετὸν καὶ φιλητόν ἐστι τὸ εἶναι καὶ ζῆν. ἐσμὲν δὲ οὐ τῷ δύνασθαι γενέσθαι ἀλλὰ τῷ ἤδη ἐνεργείᾳ εἶναι. ὡς γὰρ οὐ λέγομεν ῥήτορα τὸ βρέφος ἀλλὰ τὸν ἔχοντα τὴν τέχνην καὶ δυνάμενον ἐνεργεῖν, καὶ ἀν- δριάντα οὐ τὸν ἁπλῶς χαλκὸν ἀλλὰ τὸν ἐσχηματισμένον τῷ τοῦ ἀνδριάντος σχήματι, οὕτω καὶ ὅν, ἤτοι ἄνθρωπον ὄντα ἢ λέοντα ὄντα ἢ ἵππον ὄντα ὦ [*](1 δανειστάς Ba et Arist. cod. L b: δανεισαμένους Arist. vulg. 4 οὑν Β: om. a 8 τούτου Β: τοῦτο a 11 ὀφείλοντας Β: ὀφειλέτας a 17 ἐν τῷ Μετὰ ἰὰ φυσικὰ] Α 1 p 980a 21 29 εἰς Β: εἰ a 31 rhesis usque ad καὶ φιλητόν (p. 1168a 12) a)

λέγομεν οὐ τὸν μήπω ὄντα, δυνάμενον δὲ γενέσθαι, ἀλλὰ τὸν ἤδη ὄντα καὶ [*](154r) ζῶντα καὶ ἐνεργοῦντα ἢ δυνάμενον ἐνεργήσειν. εἰπὼν δὲ ἐσμὲν δὴ ἐνερ- γείᾳ σαφηνίζων τί ἐστι τὸ ἐνεργείᾳ, ἐπήγαγε, τῷ ζῆν καὶ πράττειν δυνάμει ὅταν λέγωμεν, ὅτι ὅδε ζῇ καὶ ἐνεργεῖ ἢ δύναται ἐνεργήσειν. καὶ ἔστιν ὁ συλλογισμὸς τοιοῦτος· ὅταν λέγωμεν ἄνθρωπον τὸν ζῶντα καὶ ἐνεργοῦντα ἢ ἐνεργεῖν δυνάμενον, ὁ ζῶν καὶ ἐνεργῶν ἐνεργείᾳ ἐστίν· ὢν ἄρα ἐνεργείᾳ ἐστίν· εἰ δὴ πᾶσιν αἱρετὸν | καὶ φιλητὸν τὸ εἶναι ἐνεργείᾳ, ἔστιν δὲ φέρε [*](154v) εἰπεῖν τὸ τοῦ Σωκράτους ἔργον οὐδὲν ἄλλο ἢ ἐνεργείᾳ αὐτὸς ὁ Σωκράτης, φιλητὸν ἄρα τῷ Σωκράτει τὸ ἔργον αὐτοῦ, ὅτι τὸ εἶναι τοῦ ποιήσαντος Σωκράτους αὐτό ἐστι τὸ ποίημα αὐτοῦ. ὅτι δὲ τὸ ἔργον αὐτός ἐστιν ὁ ἐνεργείᾳ ποιήσας οὐ πάντῃ ἄδηλόν ἐστιν. ἡ γὰρ εἰκὼν αὕτη ἐνεργείᾳ ἐστὶν ὁ ζωγράφος· ἡ γὰρ τέχνη δυνάμει ἐστὶ τὰ τεχναστά· ἡ γὰρ οἰκο- δομικὴ οὐδὲν ἄλλο ἐστὶν ἢ οἰκία <μετὰ> λίθων καὶ ἥδε ἄρα ἡ οἰκία ἡ οἰκοδομική ἐστι μετὰ λίθων. καὶ ἔστιν ἐν αὐτῇ τῇ οἰκίᾳ ἡ οἰκοδομική, ἤτοι ὁ οἰκοδόμος, ᾗ οἰκοδόμος ἀλλ’ οὐχ ᾗ ἄνθρωπος. εἰ οὖν ἡ οἰκοδο- μικὴ οἰκία ἐστὶ μετὰ λίθων, ἡ δὲ οἰκοδομικὴ ἢ οἰκοδόμος ταὐτόν, ἡ οἰκία ἄρα καὶ ὁ οἰκοδόμος ταὐτόν. καὶ ἔστιν ἡ οἰκία ἄρα ἐνεργείᾳ αὐτὸς ὁ οἰκοδόμος. ὥστε ὁ εὖ παθὼν καὶ εὐεργετηθεὶς ἢ ὁ εὖ πεπονθὼς καὶ εὐερ- γετηθεὶς αὐτός ἐστιν ὁ εὐεργετήσας. τὸ ἄρα εἶναι καὶ ἡ ἐνέργεια τοῦ εὐεργετήσαντος ἐν τῷ εὐεργετηθέντι ἐστί. φιλητὸν δὲ τὸ εἶναι, φιλητὸς ἄρα καὶ ὁ εὐεργετηθεὶς τῶ εὐεργετήσαντι· ὁ δὲ εὐεργετήσας οὐ φιλεῖται παρὰ τοῦ εὐεργετηθέντος, ὅτι τὸ εἶναι τοῦ εὖ παθόντος οὐκ ἔστιν ἐν τῷ εὖ ποιήσαντι. οὐδὲν γὰρ ἀπὸ τοῦ εὖ παθόντος πρὸς τὸν εὖ δράσαντα γέ- γονεν, οὐδέ ἐστιν αὐτοῦ τι ἐν ἐκείνῳ. ἅμα δὲ καὶ τῷ μὲν εὐεργετηκότι καλὸν τὸ κατὰ τὴν πρᾶξιν. ὁ μὲν εὖ ποιήσας ἔπραξέ τι καλὸν πρακτὸν καὶ τὸ τοιοῦτον πρακτὸν αὐτός ἐστιν ὁ εὖ παθών, ᾗ εὖ πέπονθε, καὶ μένει τὸ ἔργον αὐτοῦ τοῦ δράσαντος εὖ ἐν δὲ τῷ εὖ ποιήσαντι οὐδέν τι καλόν ἐστι τοῦ εὖ παθόντος), ὥστε εὖ δράσας χαίρει ὁρῶν τὸ οἰκεῖον ἔργον καὶ φιλεῖ. ὁ δὲ εὖ πεπονθὼς μηδέν τι βλέπων οἰκεῖον ἐν τῷ εὖ ποιήσαντι οὔτε χαίρει οὔτε φιλεῖ. εἰπὼν δὲ παθόντι οὐδὲν καλὸν ἐν τῷ δρά- σαντι, ὅπερ ταὐτόν ἐστι τῷ τοῦ δὲ παθόντος εὖ οὐδέν τι καλὸν ἐμφαί- νεται ἐν τῷ δράσαντι, ἐπήγαγεν ἁλλ’ εἴπερ ἄρα, συμφέρον ἐστὶν ἀλλ’ οὐ καλόν. τὸ συμφέρον γὰρ τοὐ εὖ πάσχοντος ἐν τῷ εὖ ποιοῦντί ἐστι. τὸ δὲ συμφέρον ἧττόν ἐστιν ἡδύ· μᾶλλον γὰρ ἡδὺ καὶ μᾶλλον φιλητὸν τὸ ἀγαθὸν τοῦ συμφέροντος. συμφέρον μὲν γάρ ἐστι τὸ χρήσιμον, χρήσιμον δὲ δι’ οὗ γίνεται ἀγαθόν τι· ἔστι οὖν τὸ ἀγαθὸν ὡς τέλος, τὸ δὲ συμ- φέρον τῶν ὡς πρὸς τέλος. μᾶλλον δὲ ἀγαπῶμεν τὴν ὑγίειαν, τέλος οὖσαν τῆς φλεβοτομίας καὶ τῆς καθάρσεως, αἵτινες διὰ τὴν ὑγίειαν γίνονται· [*](4 λέγωμεν B: λέγομεν a 13 μετὰ a: om. Β ἡ scripsi: ἢ Ba 15. 16 ἡ οἰκοδομικὴ Β: οἰκοδομικὴ a 16 ἢ οἰκοδόμος a: ἡ καὶ οἰκοδόμος Β 18 ὥστε B: ὥστε καὶ a εὐεργετηθεὶς (priore loco) Β: ὁ εὐεργετηθεὶς a εὐεργετηθέντι scripsi: εὐεργετήσαντι Ba 24 ἐκείνῳ a: ἐκείνοις Β εὐεργετηκότι Β: εὐεργέτῃ a 28 εὐπαθόντος a: εὖ ποιήσαντος B 27 τῶν ὡς Β: ὡς a) μᾶλλον ἄρα τὸ ἀγαθὸν ὡς τέλος. τὸ δὲ συμφέρον τῶν ὡς πρὸς τέλος φιλητόν ἐστι τοῦ συμφέροντος δι’ οὗ συμφέροντος γίνεταί τι ἀγαθόν. ἐπεὶ οὖν ἐν μὲν τῷ εὖ παθόντι ἔστι τι ἀγαθὸν τοῦ εὖ δράσαντος, ἐν δὲ τῷ εὖ δράσαντι συμφέρον ἔρον τι τοῦ εὖ παθόντος, μᾶλλον δὲ ὡς εἴρηται ἀγαπῶμεν τὰ ἀγαθὰ τῶν συμφερόντων, φυσικῶς ἄρα συμβαίνει μᾶλλον ἀγα- πᾶν τὸν εὐεργέτην τὸν εὐεργετηθέντα ὑπ’ αὐτοῦ παρὸ ὁ εὐεργετηθεὶς τὸν εὐεργετήσαντα.

[*](p. 1168a13)

Ἡδεῖα δ’ ἐστὶ τοῦ μὲν παρόντος ἡ ἐνέργεια, τοῦ δὲ μέλλοντος ἡ ἐλπίς, τοῦ δὲ γεγενημένου ἡ μνήμη.

Καὶ τοῦτο κατασκευαστικόν ἐστι τοῦ διὰ τὶ μᾶλλον φιλοῦσιν οἱ εὐεργετήσαντες τοὺς εὐεργετηθέντας παρὸ οἱ εὖ παθόντες τοὺς εὐεργέτας. εἴη δ’ ἄν ἡ ἀγωγὴ τοῦ λόγου τοιαύτη. εἰ τὸ ἡδὺ φιλητὸν καὶ τὸ μᾶλλον ἡδὺ μᾶλλον φιλητόν, ἀλλὰ μὴν τὸ ἡδὺ φιλητὸν καὶ τὸ μᾶλλον ἡδὺ μᾶλλον φιλητόν. ἡδεῖα δέ ἐστι τοῦ μὲν παρόντος ἡ ἐνέργεια, τοῦ δὲ γεγενημένου ἡ μνήμη, τοῦ δὲ μέλλοντος ἡ ἐλπίς. ἢ γὰρ ἐνεργῶν τὰ καλὰ ἥδεταί τις ἢ μεμνημένος ὧν ἔπραξε καλῶν ἢ ἐλπίζων τυχεῖν ἀγαθοῦ τινος. εἰσὶ δὲ μᾶλλον ἡδέα φύσει τὰ παρόντα καὶ μᾶλλον ἥδει καὶ εὐφραίνει τῶν οἰχομένων καὶ μελλόντων. καὶ ἔστιν ὁ μὲν εὖ δράσας, ὡς δείξει, ὡς τὸ παρεληλυθός, ὁ δὲ εὖ παθὼν ὡς τὸ παρὸν καὶ ἔτι μένον. μᾶλλον ἄρα φιλητὸς ὁ εὖ παθὼν ὡς παρὼν καὶ μένων, ἧττον δὲ ὁ εὖ δράσας ὡς πα- ρελθὼν καὶ μηκέτ’ ὤν. εἰ οὖν μᾶλλον ἡδὺ τὸ παρὸν τοῦ μέλλοντος, ἀναλογῶν δὲ ὁ μὲν εὐεργετηθεὶς τῷ παρόντι, ὁ δὲ εὐεργετήσας τῷ παρε- ληλυθότι, μᾶλλον ἄρα ἡδύς ἐστιν ὁ εὐεργετηθεὶς τοῦ εὐεργετήσαντος. εἰ δὲ μᾶλλον ἡδύς, καὶ μᾶλλον φιλητός. ἃ μὲν οὖν μέλλει λέγειν ὡς συνελόντας εἰπεῖν ταῦτά ἐστι. τίθησι δὲ πρῶτον τὸ συνεκτικώτατον τῆς ἐπι- χειρήσεως λέγων ἥδιστον δὲ τὸ κατὰ τὴν ἐνέργειαν, τουτέστι τὸ παρόν· τὰ μὲν γὰρ παρελθόντα καὶ μέλλοντα ἡδέα ἀλλ’ οὐχ ἥδιστα· τὸ δὲ παρόν, ὃ κατ’ ἐνέργειαν εἶπεν, ἥδιστον· ἔστι δὲ ἥδιστον τὸ ἐπιτεταμένον ἡδύ, ὡς τὸ λευκώτατον ἐπιτεταμένον λευκόν. εἰπὼν δὲ ἥδιστον τὸ κατὰ τὴν ἐνέργειαν, ἐπήγαγε καὶ φιλητὸν <ὁμοίως, ἤτοι καὶ μᾶλλον φιλητόν. μᾶλλον γὰρ ἡδὺ ὂν τὸ παρὸν τοῦ παρεληλυθότος καὶ μᾶλλον φιλητόν ἐστιν. εἰ δὲ> τὸ παρὸν μᾶλλον φιλητὸν τοῦ παροιχομένου, τοῦ δὲ εὖ δράσαντος τὸ καλὸν ἔργον μένει καὶ πάρεστιν, ὅπερ ἐστὶν αὐτὸς ὁ εὖ παθών, τοῦ δὲ εὖ παθόντος τὸ χρήσιμον οἴχεται, φυσικῶς φαίνεται μᾶλλον φιλῶν ὁ δράσας ἢ ὁ παθών, διότι, ὡς εἴρηται, μᾶλλον φιλοῦμεν φυσικῶς τὰ παρόντα τῶν μελλόντων καὶ τῶν οἰχομένων. ἀλλὰ πῶς τοῦ μὲν δράσαντος τὸ ἔργον [*](3 μὲν Β: om. a εὖ παθόντι Β: εὐποιοῦντι a 9 δὲ ante γεγενημένου Β et Arist.: om. a rhesis usque ad χρήσιμον παροίχεται (p. 1168a 17) a 12 ἀγωγὴ Β: διαγωγὴ a 16 ἀγαθοῦ scripsi: τἀγαθοῦ Ba 27 παρελθόντα Β: παρεληλυθότα a 30 ὁμοίως—εἰ δέ (31.32) a: om. Β 32 τοῦ (alterum) Β: τοῦτο a 36 τῶν οἰχομένων Β: οἰχομένων a)

μένει, τοῦ δὲ παθόντος τὸ πάθος οἴχεται; ἢ ὅτι τὸ μὲν τοῦ παθόντος, [*](154v) ὅπερ ἐστὶ τὸ χρήσιμον, τῶν πρὸς τέλος ἐστί, τὸ δὲ καλόν, ὅπερ ἐστὶ τοῦ δεδρακότος τέλος, καὶ οἰχομένων ἐπὶ τῶν πρακτῶν τῶν πρὸς τέλος, ἐπι- γίνεται τὸ τέλος. τρίψεις γὰρ καὶ φλεβοτομίαι καὶ πόματα τῆς ὑγιείας ἕνεκα γεγονότα οὐ μένουσιν οὐδ’ εἰσὶν ὑγιασθέντος τοῦ νενοσηκότος, τὸ δὲ τέλος ἡ ὑγίειά ἐστιν. ὡς οὖν ἐπὶ τούτων, οὕτω καὶ ἐπὶ τῶν πρακτῶν. λαβὼν γάρ τις πρός τινός τι, οἷον ὁ πεινῶν ἔφαγεν ἄρτον καὶ ἀνεκτήθη τῷ λιμῷ καταπεπτωκώς, καὶ ὁ μὲν ἄρτος τὸ χρήσιμον οἴχεται, ἡ δὲ ῥώμη πρὸς αὐτῷ γεγονυῖα τῷ φαγόντι μένει, ἢ δανεισάμενός τις νόμισμα καὶ [*](155r) ἐμπορευσάμενος καὶ εὐτυχοῦς γενομένης τῆς ἐμπορίας ἐξ ἀπόρου εὔπορος γέγονε, καὶ ἡ μὲν εὐπορία τὸ τέλος μένει καὶ αὐτὸς ὁ εὔπορος, τὸ δὲ χρη- σιμεῦσαν πρὸς αὐτὴν οἴχεται. καὶ δῆλον ἐξ ὧν ὁρῶμεν· ὅταν μὲν γὰρ πρὸς τοὺς δανειστὰς βαδίζωσιν οἱ χρῄζοντες τοῦ δάνους, καὶ πολὺ καὶ μέγα νομίζουσι τὸ δάνειον, ἐπειδὰν δὲ συμβαίη αὐτοῖς δι’ αὐτοῦ εὐπόροις γενέσθαι, κατασμικρίζουσι καὶ ὡς εὐτελές τι καὶ καταπεπατημένον οἴονται τὸ δάνειον καὶ ὅλως ὡς μὴ ὂν καὶ ὡς μηδέν τι συντελέσαν πρὸς τὴν εὐπο- ρίαν. καὶ διὰ τοῦτο ὁ μὲν δανείσας φιλεῖ, ὅτι μένει ἡ εὐπορία ἧς ἐστιν αἴτιος, ὁ δὲ δανεισάμενος οὐ φιλεῖ δι’ ἃς εἴπομεν αἰτίας.

[*](p. 1168a 17)

Ἥ τε μνήμη τῶν μὲν καλῶν ἡδεία, τῶν δὲ χρησίμων οὐ πάνυ.

Τὴν παροῦσαν λέξιν δύναταί τις νοεῖν καὶ ὡς ἁπλῶς οὕτω ῥηθεῖσαν εἰς διάκρισιν τῆς διαφοράς, ἧ διαφέρουσι τὰ παρεληλυθότα καλὰ καὶ χρήσιμα τῶν μελλόντων καλῶν καὶ χρησίμων· δύναται καὶ ὡς λύσιν ἐπινοεῖν τινος ἀπορεῖσθαι δυναμένου πρὸς τὰ παρόντα. καὶ κατὰ μὲν τὴν προτέραν λέγοι ἄν, ὅτι τῶν μὲν καλῶν ἡ μνήμη μᾶλλον ἡδεῖα, τῶν δὲ χρησίμων ἧττον· ἐπὶ δὲ τοῦ μέλλοντος ἔμπαλιν τῶν μὲν χρησίμων μᾶλλον ἡδεῖα, τῶν δὲ καλῶν ἧττον. ἐπειδὴ γὰρ τὰ καλὰ τέλη, τὰ δὲ χρήσιμα τῶν πρὸς τὰ τέλη, καὶ δίχα τῶν πρὸς τὰ τέλη γενέσθαι τὰ τέλη ἀδύνατον, μᾶλλον ἡμῖν ἐστιν ἡδέα τὰ χρήματα ἐπὶ τῶν μελλόντων, ὡς μελλόντων ἡμῶν δι’ αὐτῶν τεύξεσθαι τῶν καλῶν. ἐπὶ δὲ τοὐ παρεληλυθότος τὸ τέλος τὸ καλὸν γέγονε, καὶ οὐ μέλλει γενέσθαι, γεγονότος δὲ οὐδεμία τῶν πρὸς ἐκεῖνο χρεία, ὥστε οὐδὲ ἡδεῖα ἡ μνήμη τῶν τοιούτων, ἢ εἰ ἔστιν, ἀλλ’ ἧττόν γε τοῦ τέλους. μᾶλλον γὰρ ἡδεῖα τῆς γεγονυίας νίκης ἡ μνήμη τῶν χρησιμευσάντων εἰς αὐτήν. ἢ οὖν οὕτω χρὴ ὑπολογίζεσθαι τὰς παρούσας συλλαβὰς ἢ ῥητέον ὅτι ὡς λύσιν ἐπήγαγε ταύτας, ἀπορίας δυνα- μένας φέρεσθαι πρὸς τὰ εἰρημένα. εἶπε γὰρ ἄν τις ‘πῶς, Ἀριστότελες, [*](1 τὸ πάθος—τοῦ παθόντος Vat. 320: om. Ba 2 ἐστί alterum Vat. 320: lac. B: οὐκ ὂν a 3 πρὸς τέλος Β: πρὸς τὸ τέλος a 7 τις Β: τῆς a ἀνεκτάθη a 9 αὐτῶ Β: αὐτὸν a 14 συμβαίη Β: συμβῇ a 16 τι Β: τι ὅλως a 19 rhesis usque ad ἔοικεν ἔχειν (p. 1168a 19) a 33 γε Β: τε a 36 ἀριστότελες corr. rubro ex ἀριστοτέλη Β: ἀριστοτέλης a)

ἥδιστόν ἐστι τὸ κατὰ τὴν ἐνέργειαν καὶ τὸ ἥδιστον μᾶλλον φιλητόν, καὶ διὰ τοῦτο φιλεῖται ὁ εὖ παθὼν ὡς κατὰ τὴν παροῦσαν ἐνέργειαν ὤν. εἰ μὲν γὰρ ὁ εὐεργέτης νῦν εὐεργετεῖ καὶ νῦν ἐνήργει τὴν πρὸς τὸν εὖ πεπονθότα εὐεργεσίαν, εἶχεν ἄν τὰ λεγόμενά τι εὔλογον. ἐπεὶ δὲ οὐκ ἐνεργεῖ, ἀλλ’ ἐνήργει καὶ δέδρακε, πῶς οἷόν τέ ἐστι λέγειν, ὅτι διὰ τοῦτο μᾶλλον φιλεῖ, διότι ἐνεργεῖ; πρὸς ταύτην οἶμαι τὴν ἔνστασιν ἐπήγαγε ταῦτα δυνάμει λέγων, κἄν μὴ θεῖτό τις τὸν εὐεργέτην δρᾶν καὶ ἐνεργεῖν περὶ τὸν εὐεργετηθέντα ἀλλὰ δεδρακέναι καὶ ἐνεργηκέναι, καὶ οὕτω συμβαίνει τὸ φυσικῶς μᾶλλον φιλεῖν τὸν εὖ δράσαντα ἢ τὸν εὖ παθόντα. εἰ γάρ ἐστι μᾶλλον ἡδεῖα καὶ μᾶλλον φιλητὴ ἡ μνήμη τῶν καλῶν τῆς τῶν χρησίμων μνήμης, δέδρακε δὲ καὶ πέπραχε τὰ χρήσιμα, οἷς ἐπηκολούθησε τά καλά. ἃ δὴ καλὰ καὶ μένει καὶ ἔστι, μέμνηται δὲ ἀμφοτέρων, ἀλλ’ ὁ μὲν δράσας τῶν τελῶν, ἤτοι τῶν ἐπιγεγονότων καλῶν ταῦτα γὰρ καὶ ὁρᾷ διότι καὶ ταῦτα πάρεστι καὶ σώζεται), ὁ δὲ εὖ παθὼν οὐ τούτων ἀλλὰ τῶν χρησίμων. τοῦ γὰρ δάνους μόνου μέμνηται ὁ δανεισάμενος, ἀλλ’ οὐ τῶν ἐκ τοῦ δάνους ἐπιγινομένων αὐτῷ καλῶν, καὶ οὕτω συνάγεται τὸ φυσικῶς μᾶλλον φιλεῖν τὸν εὐεργέτην, ἧττον δὲ τὸν εὖ παθόντα. ὅτι δὲ οὐ μέ- μνηται τῶν ἐπιγινομένων σχεδὸν ἅπαντα καλῶν, δῆλον ἐκ τοὐ καὶ βαρυ- θυμεῖν μεμνημένους, ὅτι ἐδανείσαντο καὶ ὅτι ἐκ τοιαύτης αἰτίας εὐποροῦσι νῦν καὶ εὖ ἔχουσι.

[*](p. 1168a 19)

Καὶ ἡ μὲν φίλησις ποιήσει ἔοικε, τὸ φιλεῖσθαι δὲ τῳ πάσχειν.

Εἰ τὸ ὑπερέχειν μᾶλλον καὶ οἷον ἄρχειν φιλοῦμεν ἢ τὸ ὑπερέχεσθαι καὶ ἄρχεσθαι, τὸ δὲ εὖ δρᾶν καὶ εὐεργετεῖν ὑπερέχειν ἐστίν, ὑπερέχεσθαι δὲ τὸ εὖ πάσχειν, φυσικῶς ἄρα φιλοῦμεν τὸ εὐεργετεῖν καὶ εὖ ποιεῖν. τὸ δὲ εὐεργετεῖν αὐτός ἐστιν ὁ εὐεργετούμενος. φυσικῶς ἄρα μᾶλλον φιλεῖ ὁ εὐεργέτης τὸν εὐεργετηθέντα ἤπερ ὁ εὐεργετηθεὶς τὸν εὐεργετήσαντα. τὸ μὲν εὐεργετεῖσθαι γὰρ ὑπερέχεσθαί ἐστι, τὸ δ’ ὑπερέχεσθαι ὑπόπικρον καὶ ἀφίλητον· τὸ ὑπερέχεσθαι ἄρα ἀφίλητόν ἐστι. τὸ. δ’ ὑπερέχεσθαι τοῦ ὑπερεχομένου ἐν τῇ τοῦ ὑπερέχοντος ὁρᾶται ὑπεροχῇ, ὥστε ἀφίλητος ὁ ὑπερ- έχων· ὥστε καὶ ὁ εὐεργέτης ὡς ὑπερέχων. πάλιν τὸ εὐεργετεῖν ὑπερέχειν ἐστί, τὸ ὑπερέχειν φιλητόν, τὸ εὐεργετεῖν φιλητόν. ὁρᾶται δὲ τοῦ εὐεργέτου ὑπεροχὴ καὶ τὸ εἶναι αὐτοῦ, ᾗ ὑπερέχων καὶ ᾗ εὐεργέτης ἐν τῷ ὑπερεχομένῳ καὶ εὐεργετηθέντι. φιλητὸς ἄρα ὁ εὐεργετηθεὶς καὶ φυσικόν ἐστι τὸ μᾶλλον φιλεῖν τὸν εὖ δράσαντα ἢ τὸν εὖ παθόντα. ὅτι δὲ ὁ εὐεργέτης ἐν τῷ εὐεργετηθέντι ἐστὶ καὶ ἡ ἐνέργεια αὐτοῦ πρόδηλον. ὡς γὰρ τοῦ ζωγράφου ᾗ ζωγράφος καὶ ἡ ἐνέργεια αὐτοῦ ἐν τῆ εἰκόνι [*](3 εὐεργέτει Β: εὐεργέτης a 5 ἐνήργει Β: ἐνήργηκε a 11 οἶς Β: οἶον a 15 μόνου Β: μόνον a 18 ἅπαντα Β: ἅπαντες a 21 δὲ φιλεῖσθαι a rbesis usque ad τὰ φιλικά (p. 1168a 21) a 37 ἐν τῇ εἰκόνι—αὐτοῦ (p. 498,2) Vat. 320: om. Ba)

ὁρᾶται, ὁμοίως καὶ τοῦ ὑγιάσαντος ἐν τῷ ὑγιασθέντι, οὕτως καὶ τὸ τοῦ [*](155r) εὐεργέτης εἶναι ᾗ εὐεργέτης καὶ ἡ ἐνέργει αὐτοῦ ἐν τῷ εὖ παθόντι ἐστίν. ἡ μὲν οὖν τῶν λεγομένων διάνοια αὕτη· δεῖ δὲ καὶ τὴν λέξιν ἐπιδραμεῖν. ἡ μὲν οὖν φίλησις, φησί, καὶ τὸ φιλεῖν ἔοικε ποιήσει, ἡ δὲ ποιήσις ἐν τῷ ποιοῦντι, ὥσπερ καὶ ἡ πάθησις ἐν τῷ πάσχοντι. εἰ οὖν ἡ φίλησις ἔοικε ποιήσει, ἡ δὲ ποιήσις ἐν τῷ ποιοῦντι, ὁ δὲ ποιῶν ὁ εὐεργετῶν ἐστιν ἀλλ’ οὐχ ὁ εὐεργετούμενος, ἡ φίλησις ἄρα καὶ τὸ φιλεῖν ἐν τῷ εὐεργετοῦντί ὤ ἐστι καὶ οὐ τῷ εὐεργετουμένῳ. ἰστέον δὲ ὅτι ἡ ποίησις καὶ ἡ πάθησις τῷ μὲν ὑποκειμένῳ, ὡς καὶ ἡ ἀνάβασις καὶ ἡ κατάβασις, ἕν εἰσι, τῷ λόγῳ δὲ διαφέρει· καὶ εἴρηται περὶ τούτων ἐν τῇ Φυσικῇ ἀκροάσει ἐπὶ πλέον. ἐπεὶ οὖν ἡ φίλησις ὡς ποίησις ἐν τῷ ποιοῦντι καὶ εὐεργετοῦντί ἐστι, φυ- σικῶς ἕπεται τοῖς ὑπερέχουσιν ἐν τῇ πράξει καθ’ ἣν ὑπερέχει τὸ φιλεῖν καὶ τὰ φιλικὰ τῷ μᾶλλον φιλεῖν τοὺς ὑπερέχοντας, ἤτοι τοὺς εὐεργέτας· πρᾶξιν δὲ εἶπε τὴν εὐεργεσίαν καὶ εὐποιΐαν. καὶ εἴη ἂν τὸ τοῖς ὑπερέχουσιν [*](155v) ἐν τῇ πράξει ταὐτὸν τῷ τοῖς ὑπερέχουσι κατ’ ἐκεῖνο, καθ’ ὃ εὖ δρῶσιν. ἐνδέχεται γὰρ τὸν ὑπερέχοντα ἐν τούτῳ καθ’ ὃ εὖ δρᾷ ὑπερέχεσθαι κατ’ ἄλλο. ὡς ὁ Ἀλέξανδρος ὁ βασιλεὺς ταῖς μὲν στρατηγικαῖς ἐμπειρίαις καὶ τῷ πλούτῳ ὑπερεῖχε τοῦ οἰκείου καθηγεμόνος Ἀρι- στοτέλους, ταῖς δ’ ἐπιστήμαις πάνυ πολλῷ ὑπερείχετο. τὸ δὲ φιλεῖν καὶ τὰ φιλικὰ ἐκ παραλλήλου κεῖται.

[*](p. 1168a 21)

Ἔτι δὲ τὰ ἐπιπόνως μᾶλλον γενόμενα πάντες στέρ- γουσιν.

Ὅτι μὲν οὖν μᾶλλόν εἰσι φιλητὰ καὶ μᾶλλον φιλοῦμεν, ὧν ἡ κτῆσις ἐπίπονος τῶν ῥᾳδίως καὶ ἀπόνως ἡμῖν ἐπιγινομένων, δῆλον δὲ] πεποίηκεν ἀπὸ τῶν χρημάτων καὶ τῶν ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον πραττομένων. οἵ γὰρ παραλαβόντες χρήματα ἀπὸ γονέων ἢ φίλων ἢ ὁθενοῦν ἀπόνως ῥᾷστον προίενται καὶ ταχὺ παρέχουσι τοῖς δεομένοις ἢ χρῄζουσι, τινὲς δὲ αὐτῶν καὶ τοῖς τυχοῦσι καὶ οἷς οὐ δεῖ, οἱ δὲ κτησάμενοι οὗτοι δ’ εἰσὶν οἱ πόνῳ καὶ ταλαιπωρίᾳ συλλεξάμενοι) στέργουσι καὶ κατέχειν ὅτι μάλιστα πειρῶνται, τὸ ἐργῶδες τῆς κτήσεως εἰδότες. εἰ δὴ τὸ μὲν ἐπίπονον καὶ δυσπόριστον στέργομεν καὶ φιλοῦμεν, τὸ δὲ εὐεργετεῖν ἀπὸ τῶν δυσπορίστων γίνεται ἐπὶ γὰρ τῶν δυσκόλως κτησαμένων καὶ εὐεργετούντων μάλιστα ἁρμόζει ἡ παροῦσα ἐπιχείρησις), καὶ τὸ εὖ δρᾶν ἄρα καὶ εὐεργετεῖν ἐργῶδες, ὥστε καὶ μᾶλλον φιλητόν, τὸ δὲ εὐεργετεῖν καὶ ἡ εὐεργεσία αὐτός ἐστιν, ὡς εἴρηται, ὁ εὐεργετηθείς, μᾶλλον ἄρα ἐστὶ φιλητὸν ὁ εὐεργετηθείς, [*](5 ὥσπερ―ποιοῦντι (6) a: om. B 7 ἡ Vat. 320: om. a 10 διαφέρει Β: διαφέρουσι a ἐν τῇ Φυσικῇ ἀκροάσει] cf. π. γεν. Α 6—9 14 τὸ B: ἐν a 15 ἐκεῖνο καθ’ ὃ ὃ corr. in ὧν) B: ἐκείνων καθ’ ὧν a 17 ὁ βασιλεὺς B: βασιλεὺς a 21 μᾶλλον ante γενόμενα Β: post πάντες a et Anstoteles vulg. rhesis usque ad οἰ- κεῖον εἶναι (p. 1168a27) a 24 δὲ Β: om. a 35 post φιλητὸν add. τὸ B: om. a)

ἧττον δὲ ὁ εὐεργέτης. δύναται καὶ ἐπὶ πάντων ἁπλῶς τῶν εὐεργετούντων [*](155v) σώζεσθαι τὰ τῆς ἐπιχειρήσεως καὶ οὐκ ἐπὶ μόνων τῶν ἱδρῶτι κτησαμένων καὶ εὐεργετούντων. ἁπλῶς γὰρ τὸ προίεσθαι τοῦ λαμβάνειν δακνω- δέστερόν ἐστι· τὸ δὲ δάκνον ἐν τῷ ἀποχωρεῖν φιλητόν· οὗ γὰρ ἡ ἀπουσία λυπηρά, φιλητὸν τὸ τοιοῦτον. συνίστησι δὲ τὸ τοιοῦτον καὶ ἀπὸ τῶν γεννη- τόρων, λέγων τὰς μητέρας μᾶλλον φιλοτεκνοτέρας εἶναι τῶν πατέρων, ὅτι καὶ ἡ γέννησις ἐπιπονωτέρα. εἰ γὰρ καὶ ἐν τῇ ὁμιλίᾳ καὶ τῇ τοῦ σπέρματος προέσει ὁμοία ἀμφοῖν ἡ χαρά, ἀλλ’ ἐν τῷ μετὰ τὴν σύλληψιν μέχρι τοῦ τόκου χρόνῳ τὰ τῆς μητρὸς ἐπίπονα καὶ ἐργώδη τυγχάνουσιν. εἰσὶ τοίνυν αἱ μητέρες φιλοτεκνότεραι τῶν πατέρων διὰ τοῦτο. ὡς δὲ αἱ μητέρες πρὸς τὰ τέκνα, οὕτως οἱ εὐεργέται πρὸς τὰ διδόμενα πρὸς αὐτῶν τοῖς εὐεργετηθεῖσιν, οἵτινες οἱ εὐεργετηθέντες τρόπον τινά εἰσι τὰ δῶρα, ἃ ἔλαβον παρὰ τῶν εὐεργετησάντων· ὥστε καὶ μᾶλλον φιλοῦνται. εἰπὼν δὲ τὰς μητέρας φιλοτεκνοτέρας εἶναι τῶν πατέρων διὰ τὸ τὴν γέννησιν ἐπιπονωτέραν εἶναι, λέγει αὐτὰς φιλοτεκνοτέρας εἶναι καὶ διὰ τὸ γινώσκειν μᾶλλον τοῦ πατρὸς ὅτι ἑαυτῆς ἐστι τὸ παιδίον. δυνατὸν δὲ τοῦτο καὶ περὶ τοῦ εὐεργέτου λέγειν. μᾶλλον γὰρ οἶδεν ὃ δέδωκεν, ὅτι ἑαυτοῦ ἐστιν, ἢ ὁ λαβών. ὑπολάβοι γὰρ ἄν ἴσως ὁ εὖ παθών, ὅπερ ἔλαβε μὴ εἶναι τοῦ εὖ δράσαντος ἀλλὰ παρ’ ἄλλου λαβεῖν ἐπὶ τῷ δοῦναι τοῖς χρῄζουσι. τὸ οὖν δόξειε δ’ ἄν καὶ τοῦτο καὶ τοῖς εὐεργέταις οἰκεῖον εἶναι τοιοῦτόν ἐστι· τὸ τῶν μητέρων ἁρμόζει καὶ ἐπὶ τῶν εὐεργετῶν λέγειν. ὡς γὰρ ἡ γέννησις ἐπιπονωτέρα τῆς μίξεως, οὕτω καὶ τὸ εὖ ποιεῖν τοῦ εὖ ὖ· πάσχειν· καὶ ὡς αἱ μητέρες μᾶλλον ἴσασιν, ὅτι ἑαυτῶν εἰσιν οἱ παῖδες, οὕτω καὶ οἱ εὐεργέται μᾶλλον τῶν εὐεργετηθέντων γινώσκουσιν, ὅτι ἐξ οἰκείων εὐεργετοῦσι καὶ οὐκ ἀπὸ ἀλλοτρίων. ἢ ῥητέον καὶ οὕτως ἔστιν ἐν τοῖς προκειμένοις ἰδεῖν τρία τρισὶν ἀναλόγως· εἰσὶ δὲ τρία μὲν μήτηρ κύησις παιδία, καὶ ἕτερα τρία εὐεργέτης κτῆσις ὁ εὐεργετηθείς, καὶ ἔστιν ἀναλόγον ὁ μὲν εὐεργέτης τῇ μητρί, ἡ δὲ κτῆσις τῶν χρημάτων τῇ κυήσει, ὁ δὲ εὐεργετηθεὶς τοῖς παισίν. ὡς οὖν αἱ μητέρες μᾶλλον φιλοῦσι τὰ παιδία διὰ τὸ τῆς κυήσεως ἐπίπονον, οὕτω καὶ ὁ εὐεργέτης τὸν εὐεργετη- θέντα τῷ μετὰ πόνου κτήσασθαι ἃ δέδωκε τῷ εὐεργετηθέντι. ληπτέον δὲ καὶ τὸν εὐεργετηθέντα ἀνάλογον τῷ πατρὶ καὶ ῥητέον· ὡς ὁ πατὴρ ἧττον τῆς μητρὸς ἀγαπᾷ τὰ παιδία, ὅτι δι’ ἡδονῆς αὐτῷ ἐγεννήθησαν, οὕτω καὶ ὁ εὐεργετηθεὶς ἧττον φιλεῖ τὸν εὐεργέτην, ὅτι ἀπόνως καὶ μεθ’ ἡδονῆς ἔλαβε τὴν εὐεργεσίαν.

[*](2 ἱδρῶτι Β: ἱδρῶσι a 4 οὗ scripsi: οὐ Ba 5. 6 γεννητόρων B: γεννητείρων a 15 ἐπιπονωτέραν scripsi: ἐπιπονώτερον Ba 16 an ἑαυτῶν? 17 εὐεργέτου a: εὐεργετηθέντος Β 18 ἔλαβε B: ἔλεγε a 19 εὑ Β: om. a 20 καὶ τοῦτο Ba: τοῦτο Aristoteles εὐεργέτης a 31 τῶ B: διὰ τὸ a)[*](p. 1168a28)

Ἀπορεῖται δὲ καὶ πότερον δεῖ φιλεῖν ἑαυτὸν μάλιστα [*](155v) ἢ ἄλλον τινά.

ψέγουσι, πότερον τοὺς ἐπαινοῦντας τὸ φίλαυτον ἀποδεκτέον ἢ τοὺς ψέγοντας; δοκοῦσι γὰρ καὶ οἱ ἐπαινοῦντες καὶ οἱ ψέγοντες εὔλογα λέγειν ὁμοίως καὶ παράλογα. καὶ λέγει πρῶτον ἃ λέγουσιν οἱ ψέγοντες τοὺς φιλαύτους. ἐπιτιμῶσι γάρ, φησί, τοὺς ἀγαπῶντας ἑαυτοὺς καὶ ὡς αἰσχρὸν καὶ ὡς ἐπονείδιστον τὸ τῆς φιλαυτίας ὄνομα αὐτοῖς ἐπιδυσφημοῦσιν. ἐν γὰρ ταῖς ἔρισιν καὶ ταῖς δια- μάχαις καὶ φιλονεικίαις φιλαύτους λέγουσιν, ὡς ταὐτὸν ὂν τὸ φίλαυτος τῷ 10 αἴσχιστος καὶ κάκιστος. εἰπὼν δὲ ὅτι φαύλους νομίζουσι τοὺς φιλαύτους, συνάγει τοῦτο | δυνάμει συλλογιζόμενος οὕτως· ὁ φίλαυτος ἑαυτοῦ χάριν [*](156r) πάντα πράττει ὁ ἑαυτοῦ χάριν πράττων φαῦλος, ὁ φίλαυτος ἄρα φαῦλος. καὶ τὴν μὲν μείζονα πρότασιν τὴν λέγουσαν ὁ χάριν ἑαυτοῦ πάντα πράττων ἐδήλωσε διὰ τοῦτο, δοκεῖ δ’ ὁ μὲν φαῦλος ἑαυτοῦ χάριν πάντα πράττειν, καὶ ὅσῳ ἂν μοχθηρότερος καὶ κακίων ἐστί, τοσούτῳ μᾶλλον χάριν ἑαυτοῦ πράττει. δέον δὲ εἰπεῖν, ὁ χάριν ἑαυτοῦ πάντα πράττων φαῦλος, οὐκ εἶπεν οὕτως, ἀλλ’ ὅτι ὁ φαῦλος χάριν ἑαυτοῦ πάντα πράττει, ὡς ἀντιστρέφοντα τὸν λόγον ἀκούων, οἷον ὅτι ὁ χάριν ἑαυτοῦ πάντα πράττων φαῦλος, καὶ ὁ φαῦλος πάντα χάριν ἑαυτοῦ πράττει. ἢ ῥητέον καὶ οὕτως· ὁ φαῦλος χάριν ἑαυτοῦ πάντα πράττει, ὁ χάριν ἑαυτοῦ πάντα πράττων φίλαυτος, ὁ φαῦλος ἄρα φίλαυτος. καὶ τὴν μὲν μείζονα πρότασιν κατὰ τὴν προτέραν συναγω- γὴν διὰ τῆς εἰρημένης ἐδήλωσε λέξεως, τὴν δὲ ἐλάττονα οὐ τέθεικεν. ἐγκαλοῦσι δή, φησί, τῷ φιλαύτῳ, ὅτι οὐδὲν ἀφ’ ἑαυτοῦ πράττει, τουτέστιν οὐδὲν πόρρω ἑαυτοῦ. ὁ γὰρ μοχθηρὸς οὐ τὰ πόρρω τῆς ἑαυτοῦ μοχθηρίας πράττει ἀλλὰ τὰ οἰκεῖα τῆς ἑαυτοῦ μοχθηρίας· δύναται δὲ τὸ οὐδὲν ἀφ’ ἑαυτοῦ πράττει ὡς ἴσον εἰρῆσθαι τῷ οὐδὲν πράττει ὃ μὴ συμβάλλεται πρὸς αὔξησιν τῆς αὑτοῦ περιουσίας ἢ εἰς τὴν τοῦ ἰδίου σώματος ἀπόλαυσιν καὶ εὐπάθειαν καὶ τρυφήν. καὶ ὁ μὲν φαῦλος, ὡς εἴρηται, ἤτοι ὁ φίλαυτος χάριν ἑαυτοῦ πάντα πράττει, καὶ διὰ τὸ χάριν ἑαυτοῦ πάντα πράττειν τὸ τῆς φιλαυτίας ὄνομα ὡς δύσφημόν τι κατ’ αὐτοῦ ἐπιφέρουσιν. ὁ δ’ ἐπιεικὴς πάνθ’ ὅσα πράττει διὰ τὸ καλὸν πράττει, καὶ ὅσῳ ἄν βελτίω ἐστὶν τὰ καλὰ μᾶλλον πράξει, καὶ μᾶλλον πράξει ἕνεκα τοῦ φίλου ἢ ἑαυτοῦ χάριν, οἷον μᾶλλον εἰς δικαστήριον φοιτήσει διὰ φίλου σωτηρίαν καὶ μᾶλλον ἀνέξεται θορύβων καὶ πόνων καὶ ἀποβολῆς χρημάτων χάριν τοῦ φίλου καὶ χάριν πατρίδος ἢ ἕνεκα οἰκείας ὠφελείας. εἰπὼν δὲ καὶ [*](1 δὲ Β et Aristoteles: om. a rhesis usque ad αὐτοῦ παρίησι (p. 1168a35) a 4 τὸ Β: τὸν a 9 τὸ Β: τῷ a 10 αἴσχιστος Β: ἄρχιστος a φαύλους a: φίλους Β 11 φίλαυτος Β: φαῦλος a 12 πάντα χάριν a 14 δ’ a: τε Β ἑαυτοῦ a: τοῦ Β 16 πράττει Β: πράττειν a 20 πράττων χάριν ἑαυτοῦ a 21. 22 συναγωγὴν Β: συνάγων a 25 ἀλλὰ τὰ―πράττει (26) Vat. 320: om. Ba 29 διὰ τὸ Β: διότι a πάντα ante χάριν a 30 πράττειν Β: πράττει a 32 βελτίω Ba: βέλτιον Arist. cod. K b: βελτίων Arist. vulg.)

φίλων ἕνεκα ἐπήγαγε τὸ δὲ ἑαυτοῦ παρίησι. ἔστι δὲ τὸ παρίησι [*](156r) ταὐτὸν τῷ παρορᾷ <καὶ> καταφρονεῖ· παραλιμπάνει καὶ ἀπωθεῖται τὸ συμφέρον ἕνεκα τῆς τοῦ φίλου ὠφελείας.

[*](p. 1168a 35)

Τοῖς λόγοις δὲ τούτοις τὰ ἔργαδιαφωνεῖ, οὐκ ἀλόγως.

Τοἶς λέγουσι λόγοις ὅτι ὁ χάριν ἑαυτοῦ πάντα πράττων, ὁμοίως καὶ τοῖς λέγουσι λόγοις, ὅτι ὁ μηδὲν ἑαυτοῦ χάριν ποιῶν ἀγαθός ἐστιν, οὐ συμφωνεῖ τὰ ἔργα καὶ τὰ πράγματα· φαῦλος γὰρ μᾶλλον καὶ οὐ σπουδαῖός ἐστιν ὁ μηδὲν ἑαυτοῦ χάριν πράττων. εἰ γὰρ σκοπήσας τις ἴδοι, ὅτι ἔργον φύσεως ὁ ἄνθρωπός ἐστιν, ὁ χάριν τοῦ ἀληθινοῦ ἀνθρώπου πάντα πράττων <σπουδαῖος> ἀλλ’ οὐ φαῦλος. νυνὶ δὲ διὰ τὸ ἀγνοεῖν τίς ἐστιν ὁ ἀληθὴς ἄνθρω- πος ἀπερισκέπτως ἀποφαίνονται οἱ πολλοί, φαῦλον λέγοντες τὸν χάριν ἑαυτοῦ πάντα πράττοντα. ὁ μὲν γὰρ εἰδὼς ὅτι ἀληθινὸς καὶ κυρίως ἄνθρωπος ὁ ἐν ἡμῖν ἐστι νοῦς καὶ τοῦτο γνοὺς ἅπαντα πράττει, ὅσα τρέφειν οἶδεν αὐτὸν καὶ ἀκάκωτον διατηρεῖν σπεύδει, ὁ τοιοῦτος καὶ ἀληθῶς ἐστι φίλαυτος καὶ σπουδαῖος καὶ ἀγαθὸς καὶ οὐ φαῦλος, ὥστε τὸ ἔργον τοῦτο, λέγω δὴ τὸ πράττειν ἐκεῖνα ὅσα κουφίζει καὶ ἄνω φέρεσθαι τὸν νοῦν ἡμῶν ἐπεγείρει, διαφωνεῖ τῷ λέγοντι λόγῳ, ὅτι οὐ δεῖ χάριν ἑαυτοῦ πάντα πράττειν. ὁ μὲν δὴ πάντα πράττων χάριν τοῦ ἀληθινοῦ ἀνθρώπου ὡς ἀληθῶς φίλαυτος· ἀλλὰ διὰ τοῦτο ἀγαθός. ὁ δὲ τὸν ἄνθρωπον οἰόμενος εἶναι τὸ σῶμα σὺν ἅμα τῷ ἀλόγῳ μέρει τῆς ψυχῆς, καὶ τοῦτο σπουδάζων θεραπεύειν πλούτων ἀπεράντοις ὀρέξεσι καὶ τρυφαῖς ἀμέτροις, ὁ τοιοῦτος οὐδὲ φίλαυτός ἐστιν. οὐ γὰρ ἑαυτὸν φιλεῖ ἀλλὰ τὸν ἐν αὐτῷ δῆμον καὶ τὴν ἐν αὐτῷ πολυκέ- φαλον ὕδραν τὴν ἐπιθυμίαν. ὥστε τὰ ἔργα καὶ ἔτι αἱ πράξεις τῶν ὡς ἀληθῶς καὶ κυρίως φύτων οὐ συμφωνοῦσι τοῖς λέγουσι λόγοις, ὅτι ὁ χάριν ἑαυτοῦ πάντα πράττων, φαῦλός ἐστι, ἀλλὰ μᾶλλον τοῖς ἐναντίοις λόγοις συνᾴδουσι τοῖς λέγουσιν ὅτι ὁ χάριν ἑαυτοῦ πάντα πράττων ἀγαθός ἐστιν. φίλος δὲ μάλιστα ὁ βουλόμενος ᾧ βούλεται τὰ ἀγαθά. ὅτι μὲν φίλος ἐστὶν ὁ βουλόμενος τὰ ἀγαθὰ ἐκείνῳ ὑπάρχειν, ὃν λέγει φιλεῖν, καὶ χάριν ἐκείνου ἀλλ’ οὐχὶ τοῦ συναπολαύειν ἕνεκα καὶ αὐτῶν τῶν τοῦ φιλουμένου ἀγαθῶν, εἴρηται πρόσθεν πολλάκις, καὶ οὐ δεῖ καὶ ἔτι περὶ τούτου μηκύνειν. εἰπὼν δὲ τίνα ἐστὶ δι’ ἃ τοὺς φιλαύτους ψέγουσιν οἱ ἄνθρωποι καὶ αἰσχρὸν τὴν φιλαυτίαν οἴονται, νῦν λέγει καὶ ποῖ βλέποντες καὶ πρὸς ποῖα τῶν ἐπαινετῶν εἶναι τίθενται τὴν φιλαυτίαν. ἔστι δὲ ὃ λέγει ὡς συνελόντα [*](1 φίλων Ba: φίλου Aristoteles 2 καὶ ante καταφρονεῖ a: om. Β 3 ὠφελείας Vat. 320: φιλίας a 4 rhesis usque ad μάλιστα ἑαυτόν (p. 1168a 10) a 5 et G λόγοις B: λόγον a ὁ μηδὲν Β: μηδὲν a 9 πράττων a: πράττει Β σπουδαῖος inserui 10 φαῦλος Β: φαύλου a ἀληθὴς Β: ἀληθινὸς a 13 καὶ τοῦτο γνοὺς Β: om. a 20 μέρει a: μέρη Β 23 καὶ ἔτι Β: καὶ a 25 φαῦλος Vat. 320: ἀγαθός Ba ἀλλὰ μᾶλλον—ἀγαθός ἐστιν (26. 27) Vat. 320: φησὶ δεῖ φιλεῖν μάλιστα, τὸν μάλιστα φίλον Ba 27. 28 ὅτι ὁ μὲν—τὰ ἀγαθά (28) Β: om. a 28 ὑπάρχειν Β: ὑπερέχειν a 29 αὐτῶν B: αὐτὸν a 33 ἐστι—φιλαυτίαν (35) a: om. Β)

φάναι τοιοῦτον. φασὶ γὰρ οἱ καλόν τι λέγοντες εἶναι καὶ ἐπαινετὸν τὴν [*](156r) φιλαυτίαν, ὅτι εἴπερ ἐκεῖνον μάλιστα λέγομεν φίλον καὶ ἐπαινοῦμεν καὶ ὄντως φίλον ἀποκαλοῦμεν, ὅστις τὸν ἑαυτοῦ φίλον ἀγαπᾷ ὡς ἑαυτὸν καὶ ἔστι τεκμήριον ἀληθοῦς φιλίας τὸ τὸν φίλον ἀγαπᾶν ἐπίσης ἑαυτῷ, τὸ φιλεῖν ἑαυτὸν ἀγαθόν ἐστι καὶ οὐ φαῦλον. εἰ γὰρ φαῦλον αὐλὸν ἦν τὸ φιλεῖν ἑαυτόν, φαῦλον ἄν ἦν καὶ ἐπίμωμον καὶ τὸ φιλεῖν τὸν φίλον ὡς ἑαυτόν, καὶ εἴη ἄν ἐξ ὑποθέσεως ὁ λόγος <τοιοῦτος> κατὰ τὴν ἀντικαλουμένην σὺν ἀντιθέσει ἀντιστροφήν· εἰ φαῦλον τὸ φιλεῖν ἑαυτόν, φαῦλον καὶ τὸ φιλεῖν τὸν φίλον ὡς ἑαυτόν· ἀλλὰ μὴν τὸ φιλεῖν τὸν φίλον ὡς ἑαυτὸν οὐ φαῦλον, οὐδ’ ἄρα τὸ φιλεῖν ἑαυτὸν φαῦλον. οὔκουν αἰσχρόν ἐστιν ἡ φιλαυτία, ἀλλὰ μᾶλλον ἡ μισαυτία. ἃ μὲν οὖν βούλεται λέγειν, ταῦτά ἐστι· τὰ δὲ κτὰ τὴν λέξιν ὧδε ἄν ἔχοι. φίλος ἐκεῖνός ἐστιν ὁ βουλό|μενος μένος τῷ φίλῳ [*](156v) τὰ ἀγαθά, κἂν μηδεὶς γινώσκῃ τὴν βούλησιν αὐτοῦ. ὁ γὰρ ἀληθὴς φίλος αἱρεῖται μὲν καὶ βούλεται εὗ ἔχειν τὸν φίλον, τὸ δὲ γινώσκειν τινάς, ὅτι τοῦτο θέλει, οὐ περὶ πολλοῦ ποιεῖται. εἰπὼν δὲ ὅτι φίλος ἐστὶν ὁ βουλόμενος τὰ ἀγαθὰ τῷ φίλῳ ἐκείνου ἕνεκεν, <ἐπῆγεν) ταῦτα δὲ ὑπάρχει μάλιστα πρὸς ἑαυτόν, λέγων ταῦτα τὸ βούλεσθαι τὰ ἀγαθὰ ἐκείνου ἕνεκεν ταῦτα δὴ ὑπάρχει μάλιστα πρὸς ἑαυτὸν ὑπάρχει μάλιστα]. ἔστι δὲ ὃ λέγει· πάντες ἑαυτοῖς μάλιστα βούλονται τὰ ἀγαθὰ καὶ ἑαυτῶν ἕνεκα καὶ τὸ λοιπὰ πάντα οἷς ὁ φίλος ὁρίζεται μάλιστα ἑαυτοῖς ὑπάρχειν βούλονται· εἰσὶ δὲ τὰ λοιπὰ πάντα ἀπὸ τῶν παροιμιῶν δηλούμενα, ἃ μετ’ ὀλίγον ῥηθήσεται. τὸ δὲ εἴρηται γάρ, ὅτι ἀπ’ αὐτοῦ πάντα τὰ φιλικὰ καὶ πρὸς τοὺς ἄλλους διήκει τοιοῦτόν ἐστιν· αἱ φιλίαι ταύτας γὰρ εἶπε φιλικά) καὶ πρὸς τοὺς ἄλλους διήκουσιν, ὅταν φιλῶσι τοὺς φίλους ὡς φιλοῦσιν ἑαυτούς, καὶ ὅταν βούλωνται ἐκείνοις ὑπάρχειν ἃ καὶ ἑαυτοῖς παρεῖναι σπεύδουσιν. ὅταν οὖν τὸ ὡς φιλεῖ τις ἑαυτὸν διήκει καὶ πρὸς ἄλλον καὶ φιλῇ κἀκεῖνον ὡσαύτως φίλος ἀληθὴς ὁ οὕτως ἔχων ἐστὶ καὶ παροιμίαι πᾶσαι αἱ περὶ τῶν φίλων ὁμογνωμονοῦσι καὶ συμφωνοῦσι τοῖς λόγοις τούτοις. τὸ γὰρ ‘κοινὰ τὰ τῶν φίλων’ ταὐτόν ἐστι τῷ ὡς ἀληθῶς ἐκεῖνοί εἰσι φίλοι, οἳ βούλονται τοῖς φιλουμένοις ὑπ’ αὐτῶν ἃ βούλονται καὶ ἑαυ- τοῖς. καὶ τὸ ‘φίλοι εἰσὶν ὧν ψυχὴ μία’ καὶ τὸ ‘φιλότης ἐστιν ἰσόης’ τούτων εἰσὶ δηλότερα. ὁμοίως καὶ τὸ γόνυ κνήμης ἔγγιον. προσομιλεῖ γὰρ ἀεὶ τὸ γόνυ τῷ πέρατι τῆς κνήμης καὶ σύνεστιν αὐτῷ φιλίως. εἰ δὴ τὴν ἀληθῆ φιλίαν ἀφ’ ὧν εἰς ἡμᾶς αὐτοὺς βουλόμεθα κρίνομεν, δεῖ φιλεῖν ἑαυτοὺς καὶ φιλαύτους εἶναι. εἰ δὲ τοῦτο οὐκ ἔστιν, αἰσχρὸν ἡ φιλαυτία.

[*](2 φίλον Vat. 320: φίλαυτον Ba 6 ante τὸν φίλον inserit καὶ a: om. Β 7 τοιοῦτος a: om. Β 12 φίλω Β: φιλουμένῳ a 15 περὶ πολλοῦ Β: περὶ πολ- λοῦ δὲ a 16 ἐπῆγεν inserui: om. Ba 17 ταῦτα δὴ—ὑπάρχει μάλιστα (18) cancellavi 20 ὑπάρχειν βούλονται Β: ὑπάρχει βούλεται a 23 αἱ φιλίαι—διήκουσιν (24) a: om. Β 27 φιλῇ B: φιλεῖ a ὁ Vat. 320: καὶ Ba 31 φι- λότης Β: φιλία a)[*](p. 1168b 10)

Ἀπορεῖται δὲ εἰκότως, ποτέροις χρεὼν πείθεσθαι [*](156v) ἀμφοῖν ἐχόντοιν το πιστον.

Θεὶς ἀμφοτέρους τῶν λόγων, τούς τε λέγοντας ὅτι ἀγαθόν ἐστι τὸ φιλεῖν ἑαυτόν, καὶ τοὺς λέγοντας ὅτι αἰσχρόν ἐστιν ἡ φιλαυτία, λέγει ὅτι ἀμφοτέροιν πιθανότητά τινα ἐχόντοιν τίσι χρὴ πιστεύειν, τοῖς συνάγουσιν ὅτι χρὴ φιλεῖν ἑαυτόν, ἢ τοῖς ἀντιφθεγγομένοις ὡς οὐ δεῖ φιλεῖν. καὶ ἐρωτήσας ἀποκρίνεται λέγων, ὅτι δεῖ διαιρεῖν τούτους, τουτέστι δεῖ διαιρεῖν τὸ τῆς φιλαυτίας ὄνομα, ὅπερ ἀμφότεροι προίσχονται, εἰς τὰ σημαινόμενα πράγματα οὐ γάρ ἐστιν ἁπλοῦν ἡ φιλαυτία ἀλλ’ ὁμώνυμον ὡς ὁ κύων) καὶ διαιροῦντας λέγειν, ὅτι ἀμφότεροι καλῶς λέγουσι καὶ οἱ φιλεῖν ἑαυτοὺς λέγοντες καὶ οἱ μὴ φιλεῖν. χρὴ οὖν διαιροῦντας λέγειν, ὅτι τὸ φίλαυτον διττόν ἐστιν, ὡς εἴρηται, τὸ ἀγαπᾶν καὶ θεραπεύειν τὸν ἐν ἡμῖν δῆμον, τὴν ἀλογίαν, λέγω δὴ τὴν ἐπιθυμίαν, καὶ δυναστεύειν κατὰ τοῦ ἀληθινοῦ ἀνθρώπου, τοῦ ἐν ἡμῖν νοῦ, δι’ ἣν ἀλογίαν, τὴν ἐπιθυμίαν δηλονότι, ἔχειν τὸ πλέον ἔν τε χρήμασι καὶ τιμαῖς σωματικαῖς ἡδοναῖς σπεύδομεν. οὐκ ἔστι γάρ, οὐκ ἔστι ὅστις τὴν αἴσθησιν ἔχων μόνην προβεβλημένην καὶ κατ’ αὐτὴν ζῶν οὐ τούτοις χαίρει καὶ ἐπαγάλλεται, καὶ ὡς ἄριστα καὶ κάλλιστα καὶ ἡμῖν οἰκειότατα * * * ἓν μὲν οὖν τοῦτο τῶν τῆς φιλαυτίας σημαινομένων, ἐστὶ φαῦλον καὶ αἰσχρόν, καὶ ὁ τοιοῦτος φίλαυτος, ὃς οὐδὲ κυρίως φίλαυτός ἐστι, κάκιστος τῷ ὄντι καὶ αἰσχρότατος. οὐ γάρ ἐστιν ὁ ἄνθρωπος ἡ αἴσθησις, ἣν οὗτος φιλεῖ, ἀλλ’ ὁ νοῦς, ὃν αὐτὸς ἐκτετύφλωκε καὶ διαλελώβηκε, καὶ λέγεται φίλαυτος ὁ τοιοῦτος ὑπὸ τῶν πολλῶν τῶν νομιζόντων τὸν ἄνθρωπον εἶναι τὸ ζῷον ἡμῶν, ὅπερ ἐστὶ τὸ ἐκ τοῦ σώματος καὶ τῆς ἐντελεχείας, ἥτις ἐντελέχειά ἐστιν ἡ ἄλογος καὶ ἀχώριστος τοῦ σώματος ζωὴ καὶ σὺν αὐτῷ φθειρομένη. ἄλλο δὲ φιλαυτίας σημαινόμενον τὸ φιλεῖν τὸν ὄντως ἄνθρωπον, ὅπερ ἐστὶ τὸ ἐν ἡμῖν φρονοῦν. ὁ τοιοῦτος φίλαυτος οὐκ αἰσχρός ἐστιν ἀλλὰ κάλλιστος, ὅτι τὸν ὡς ἀληθῶς ἄνθρωπον φιλεῖ. ὅτι δέ, φησίν, πολλοὶ τοὺς πλεονέκτας καὶ ἀκολάστους καὶ τὸ ἄλογον θεραπεύοντας καὶ πιαίνοντας εἰώθασι λέγειν φιλαύτους ἀλλ’ οὐχὶ τοὺς τιμῶντας τὸν ἐν ἡμῖν νοῦν, ὅς ἐστιν <ὁ> ἀληθινὸς ἄνθρωπος, οὐκ ἄδηλον. δένα γάρ τις ἴδοι ἄν τῶν πολλῶν τὸν σπεύδοντα δίκαιον ἢ σώφρονα <ἢ ἀνδρεῖον> ἢ ἐλεύθερον εἷναι λέγοντα φίλαυτον καὶ οὐδὲ ψέγοντα ὡς φίλαυτον, καίτοι κατὰ τὴν ἀλήθειαν τοῦ τοιούτου ὄντος φιλαύτου, ὡς φιλοῦντος ἐκεῖνο τὸ μέρος τῆς ψυχῆς, καθὸ ἄνθρωπός ἐστιν ἄνθρωπος, καὶ ἀπονέμοντος ἑαυτῷ, ἤτοι τῷ νῷ ἑαυτοῦ. τοῦτο γὰρ εἶπε κυριώ|τατον τατὸν ἑαυτοῦ, [*](157r) [*](1 πείθεσθαι Β: ἕπεσθαι a et Aristoteles rhesis usque ad τούτῳ πείθεται (p. 1168b 31) a 3 ἀμφοτέρους Β: ἀμφοτέροις a 10 καὶ οἱ Β: οἶ τε a 13 ἀληθινοῦ Β: ἀληθοῦς a 17 ἡμῖν οἰκειότατα Β: ἡμῶν οἰκειότητα a 18 lacunam indicavi 21 οὗτος Β: αὐτὸς a 30 τὸν ἐν ἡμῖν ante τοὺς τιμῶντας a ὁ a: om. Β 31. 32 ἢ ἀνδρεῖον a: om. Β 32 καὶ οὐδὲ Β: οὐδὲ a 33 ὄντος φιλαύτου Β: ὄντως φίλαυτον a φιλοῦντος Β: φιλοῦντα a 34. 35 άπονέμοντος Β: ἀπονέμοντα a)

τὰ κάλλιστα καὶ μάλιστα ἀγαθά, ἅτινα κάλλιστα καὶ μάλιστα εὖ [*](157r) ἀγαθά εἰσιν αἱ ἀρεταὶ καὶ ἐπιστῆμαι. εἰπὼν δὲ ὅτι ὁ σπουδαῖος τῷ κυριω- τάτῳ ἑαυτοῦ χαρίζεται καὶ πάντα αὐτῷ πείθεται καὶ ὅσα ἄν ἐκεῖνο προστάξῃ ποιεῖ οἷς γὰρ τὸ λογιζόμενον μέρος τῆς ψυχῆς ἀρέσκεται, ταῦτα μόνα πράττει), ἀποστρέφεται δὲ τὰς τοῦ ἀλόγου μέρους τῆς ψυχῆς ὀρέξεις καὶ ἐπιθυμίας, τί ποτέ ἐστι τὸ κυριώτατον ἡμῶν, ᾧ ὁ σπουδαῖος χαρίζεται, σαφηνίζων ἐπήγαγεν ὥσπερ δὲ πόλις τὸ κυριώτατον μάλιστα εἶναι δοκεῖ, οὕτω καὶ ὁ κυρίως ἄνθρωπός ἐστι τὸ ἐν ἡμῖν κυριώτατον. ὡς γὰρ πόλις κυρίως τὶν οὐ τὰ τείχη οὐδὲ αἱ οἰκίαι οὐδὲ ἀπλῶς οἱ ἐν αὐτῇ οἰκοῦντες, ὡς ἐν ταῖς Πολιτείαις εἴρηται καὶ δέδεικται, ἀλλὰ πόλις ἐστὶ τὸ ἄρχον καὶ ἐξουσιάζον, οἷον ἐν μὲν τοῖς βασιλευομένοις πόλις ἐστὶν ὁ βασιλεύς, ἐν δὲ τοῖς δημοκρατουμένοις ὁ δῆμος καὶ ἐν τοῖς ὀλιγαρχουμένοις οἱ εὔποροι καὶ <ἐν> τοῖς ἀριστοκρατουμένοις οἱ ἄριστοι ὁ τύραννος δὲ ἐν τοῖς τυραννουμένοις, οὕτω καὶ κυρίως ἄνθρωπός ἐστι τὸ πεφυκὸς ἐν ἡμῖν μέρος ἄρχειν τῆς ψυχῆς, ὅπερ ἐστὶ τὸ λογιζόμενον ἡμῶν καὶ φρονοῦν· καὶ φίλαυτος δὴ κυρίως ἐστίν, ὡς εἴρηται, ὁ τοῦτο φιλῶν καὶ τούτῳ χαριζόμενος, τουτέστι τὰ τούτῳ ἀρέσκοντα πράττων καὶ ποιῶν. καὶ ἐγκρατῆ δὲ καὶ ἀκρατῆ ἄνθρωπον λέγομεν, οὗ ὁ νοῦς ἄρχει καὶ κρατεῖ τῆς ἐπιθυμίας, ἢ οὗ ὁ νοῦς ἄρχεται ὑπ’ αὐτῆς καὶ κρατεῖται, ὡς τούτων ἑκάστου ὄντος. ὁ νοῦς γὰρ τοῦ Σωκράτους ἐστὶν ὁ κυρίως Σωκράτης, ὁμοίως καὶ ὁ τοῦ Πλάτωνος Πλάτων καὶ τῶν ἄλλων ἁπάντων ὡσαύτως. καὶ πεπραχέναι λέγομεν τόνδε τὸν ἄνθρωπον τήνδε τὴν πρᾶξιν ὅταν μετὰ λόγου πράξῃ, ὅταν δὲ μὴ τοὐ λόγου κρίναντος πράξῃ, οὔ φαμεν τὸν ἄνθρωπον πεπραχέναι ἀλλὰ τὸν θυμὸν ἢ τὴν ἐπιθυμίαν. ταῦτα εἰπὼν συμπεραίνεται λέγων· ὅτι μὲν οὖν ὁ νοῦς ἐστιν ἄνθρωπος τούτου γάρ ἐστι δηλωτικὸν τὸ τοῦθ’ ἕκαστός ἐστι μάλιστα) οὐκ ἄδηλον, καὶ ὅτι ὁ ἐπιεικὴς ἤτοι σπουδαῖος τοῦτο μάλιστα ἀγαπᾷ. τὸν γὰρ θυμὸν καὶ τὴν ἐπιθυμίαν ἐπὶ τοσοῦτον ἀγαπᾷ καὶ περιέπει, ἐφ’ ὅσον συντελεῖ εἰς τὴν τοῦ σώματος σωτηρίαν, οὐδὲ τοῦτο ἄδηλον τοῖς κατὰ φύσιν ζῶσι. διὸ καὶ φίλαυτος ἄν κυρίως ῥηθείη ἕτερος τοῦ ὀνειδιζομένου φιλαύτου ὢν καὶ τοσοῦτον διαφέρων ὅσον καὶ ὁ κατὰ λόγον ζῶν διαφέρει τοῦ ἐμπαθῶς ζῶντος. ὅτι δὲ κατὰ λόγον ὁ τοιοῦτος ζῇ, δῆλον. ἀεὶ γὰρ ὀρέγεται ἢ τοῦ ἀληθῶς καλοῦ ἢ τοῦ δο- κοῦντος συμφέρειν. ὃ γὰρ δοκεῖ συμφέρον πρὸς τὰ κάλλιστα, κἄν μὴ κατ’ ἀλήθειάν ἐστι καλόν, ὀρέγεται αὐτοῦ. οὐ γὰρ πᾶν τὸ δοκοῦν συμφέρειν ἤδη καὶ καλόν ἐστιν ἀπλῶς ἀλλὰ τότε καὶ ἐφ’ ὅσον συντελεῖ πρὸς τὰ κάλλιστα.

[*](3 ἐκεῖνο Β: ἐκεῖνος a 6 post ἐπιθυμίας rhesis ὥσπερ δὲ―δοκοῦντος συμφέρειν (p. 1168b 31— 1169a6) a 7 δὲ Ba: δὲ καὶ Arist. vulg.: γὰρ Arist. cod. M b 9 αὐτῇ a: αὑτοῖς Β 10 ἐν ταῖς Πολιτείαις] Politic. Γ 6 p. 12781)10 12 in fine ἐν τοῖς a: τοῖς Β 13 ἐν addidi: om. Ba 14 ὁ ἄνθρωπος κυρίως a 20. 21 τοῦ πλάτωνος νοῦς πλάτων’ a 22 ὅταν μετὰ λόγου πράξῃ B: om. a 23 ὅταν δὲ μὴ τοῦ λόγου κρίναντος πράξῃ Vat. 320] κρίναντος om. Β: ὅταν δ’ οὐ μετὰ λ. π. a 26 μάλιστα Ba et Arist. cod. O b: ἡ μάλιστα Arist. vulg. 30 φιλαύτου Β: φίλαυτος a 32 ὁ τοιοῦτος Β: οὗτος a 34 συμφέρειν Β: συμφέρον a)[*](p. 1169a 6)

Τοὺς μὲν περὶ τὰς καλὰς πράξεις διαφερόντως σπου- 157r δάζοντας πάντες ἀποδέχονται.

Τίνος ἕνεκεν τοὺς ὄντως φιλαύτους οὐκ ὀνειδίζομεν ἀλλ’ ἀποδεχόμεθα, διὰ τούτων λέγει, δυνάμει λέγων τοὺς τοιούτους, οὐχ ἀπλῶς ὡς φιλαύτους 5 ἀποδεχόμεθα, ἀλλ’ ὡς περὶ τὰς καλὰς πράξεις σπουδάζοντας τιμῶμεν καὶ ἐπαινοῦμεν. τοῦτο εἰπὼν δι’ ὧν ἐξῆς ἐπιφέρει ὁποῖος ἦν τὴν ζωὴν καὶ οἷον ἔρωτα ἁπάσης ἀρετῆς εἶχεν ὁ πανάριστος οὑτοσὶ φιλόσοφος δεικνύων, λέγει πάντων δ’ ἁμιλλωμένων πρὸς τὸ καλόν, τουτέστι πάντων δὲ σπευδόντων καὶ ἀγωνιζομένων· ἁμιλλᾶσθαι γὰρ τὸ ἀγωνίζεσθαί ἐστι· πάντων οὖν ἀγωνιζομένων καὶ μοχθούντων νικᾶν ἀλλήλους περὶ <τὴν> καλλίστων ἐργασίαν καὶ τὰς ἀρίστας τῶν πράξεων καὶ διατεινομένων, ἤιοι ἐπειγομένων καὶ σπουδαζόντων, τὰ κατ’ ἀρετὴν ἐνεργεῖν κοινῇ τε καὶ πᾶσιν ὑπῆρχεν ἄν τὰ δέοντα καὶ μέγιστα τῶν ἀγαθῶν καὶ χωρὶς ἑκάστῳ καὶ οὐδὲν ἄν ἡμῖν κακὸν ἐπολιτεύετο. λέγει δὲ μέγιστα τῶν ἀλαθῶν τὰς ἀρετὰς καὶ τὰς ἐπιστήμας καὶ τὰς σπουδαιοτάτας τῶν τεχνῶν. καὶ ἔστι τὸ λεγόμενον ὅμοιον εὐχῇ, ὡς εἰ καὶ οὕτως εἶπεν· εἴθε πάντες περὶ τὴν τῶν καλλίστων κτῆσιν ἔσπευδον καὶ πρὸς τὴν τὰς ἀρετὰς καὶ ἐπιστήμας φέρουσαν ἔτρεχον. εἰ γὰρ οὕτως εἴχομεν, ἐκποδὼν ἂν ἦν ἅπαν φαῦλον καὶ ψυχῆς κακωτικὸν καὶ ἐν πᾶσι καὶ κοινῇ καὶ ἰδίως ἑκάστῳ παρῆν ἂν τὰ κάλλιστα. καὶ δῆλον κἀκ τούτων ἐστὶν ὅτι δεῖ τὸν ἀγαθὸν φίλαυτον εἶναι. εἰ γὰρ ὁ ἀληθινὸς φίλος βούλεται τὰ ἀγαθὰ ᾧ φίλος ἐστὶ καὶ πάντα πράττει καὶ ποιεῖ ὅπως προσέσται τῷ φίλῳ τὰ κάλλιστα, καὶ ὁ ἀγαθὸς δηλαδὴ ἑαυτὸν φιλῶν πράξει ἐκεῖνα, δι’ ὧν ἔσται ἑαυτῷ [*](157v) τὰ καλά, καὶ πράξει ἑαυτοῦ ἕνεκα, καὶ πράττων αὐτὸς ὀνήσεται καὶ τοὺς ἄλλους ὠφελήσει. τὸν δὲ μοχθηρὸν οὐ δεῖ φίλαυτον εἶναι. ὑπολαμ- βάνων γὰρ ὁ μοχθηρὸς ἑαυτὸν εἶναι οὐ τὸν ἐν ἡμῖν νοῦν ἀλλὰ τὸ σῶμα τοῦτο καὶ τὴν σὺν αὐτῷ φθειρομένην ἀλόγιστον ζωήν <θεραπεύει>, οἰόμενος δὲ διὰ ταύτην τὴν ἡμαρτημένην ὑπόληψιν οἰκειότατον ἀγαθὸν ἀνθρώπῳ εἶναι τρυφὴν καὶ πᾶσαν σωματικὴν ἡδονήν, ταῦτα διώξει καὶ αἱρήσεται ὥστε καὶ ἔστι διὰ τοῦτο ἄδικος καὶ πλεονέκτης. πόθεν γὰρ ἄν εὐποροίη πληροῦν τετρημένον πίθον, μὴ ἀδικῶν καὶ ἁρπάζων; ἀδικῶν δὲ βλάψει καὶ ἑαυτὸν καὶ τοὺς πέλας. πράξει γὰρ ἐξ ἀνάγκης ἃ οἴεται εἶναι κάλλιστα καὶ κάκιστα ὄντα. πᾶς γὰρ ὃ δοκεῖ κάλλιστον εἶναι σπεύδει πράττειν· δοκεῖ δ’ αὐτῷ κάλλισα τὰ χείριστα· πράξει ἄρα τὰ χείριστα. δέον οὖν, φησίν, ἄλλα πράττειν, τὰ ὠφέλιμα δηλονότι τῷ ἀληθινῷ ἀνθρώπῳ, ἄλλα πράττει ἀγνοῶν διὰ τὴν μοχθηρίαν τὸν ὄντως ἄνθρωπον.

[*](1 μὲν B: μὲν οὑν a et Arist. rhesis usque ad τῷ νῷ (p. 1169a 18) a 7 οὑτοσὶ B: οὑτωσὶ a 10 τὴν a: om. B 15 σπουδαιοτάτας Β: σπουδαιότητας a 22 προσέσται Β: παρέσται a 27 θεραπεύει a: om. Β 33 κάλλιστα — εἶναι Vat. οι 320: om. Ba σπεύδει Vat. 320: σποῦ Β: σπουδέα a 34 πράξει ἄρα τὰ χείριστα Vat. 320: om. Ba 35 πράττει B: πράττειν a)

ὁ δ’ ἐπιεικὴς κατὰ νοῦν ζῶν ἃ δεῖ κατ’ ἀλήθειν πράττειν ἐκεῖνα καὶ [*](157v) πράττει. πᾶς γὰρ νοῦς αὐτοφυῶς μὴ πηρωθεὶς ὑφ’ ἡδονῆς ἢ νόσου αἱρεῖται καὶ διώκει τὸ βέλτιστον καὶ συμφέρον ἑαυτῷ. δῆλον δὲ τοῦτο καὶ ἀπὸ τῶν ἀλόγων ζῴων. ἔστι γάρ τις ἅπασι τούτοις ἔλλαμψίς τις] νοῦ, ὡς αὐτὸς ὁ Ἀριστοτέλης ἀλλαχοῦ λέγει τοῖς μὲν μᾶλλον, τοῖς δὲ ἧττον, δι’ ἣν ἔλλαμψιν αὐτοφυῶς ζητεῖ καὶ εὑρίσκει τὰ ὠφελοῦντα. νοσήσας γὰρ τοὺς ὀφθαλμοὺς ὁ ὄφις ἐπὶ τὰ μάραθρα τρίβει, καὶ ἡ ἄρκτος πυρέξασα τοὺς μύρμηκας ἐσθίει καὶ ἰᾶται, καὶ ὁ ἀράχνης τὰ ἀράχνια ὑφαίνει πρὸς θήραν τῶν μυιῶν, καὶ ἡ χελιδὼν τὴν καλιὰν ἡμικύκλιον περιπήγνυσιν, ὡς πολυχωρητότερον τὸ τοιοῦτον σχῆμα, καὶ ὁ μύρμηξ τὸν σῖτον ἐν τοῖς ἑαυτοῦ λαβυρίνθοις ἀποθησαυρισθέντα διαιρεῖ, ὅπως μὴ βλαστήσῃ. τί δεῖ πολλὰ γράφειν; πλήρεις τοιούτων αἱ περὶ ζῴων Ἀριστο- τέλους πραγματεῖαι καὶ ἐξ ἐκείνων ὁ βουλόμενος λαμβανέτω τὰς πίστεις τοῦ πάντα νοῦν αἱρεῖσθαι τὸ βέλτιστον ἑαυτῷ. ὥστε καὶ ὁ ἐπιεικής, ἐπειδὴ πειθαρχεῖ τῷ νῷ, ἀποσείεται δὲ τὰς ἀλόγους ὀρέξεις, τὰ βέλτιστα καὶ ἑαυτῷ καὶ τοῖς πέλας αἱρήσεται καὶ πράξει.

[*](p. 1169a 18)

Ἀληθὲς δὲ τὸ περὶ τοῦ σπουδαίου καὶ τὸ τῶν φίλων ἕνεκα πολλὰ πράττειν.

Οὐ πάντα πράξει ἕνεκα τοῦ φίλου, οἷον ὅσα ἐκείνῳ αἰσχύνην προξενεῖ ἢ ζημίαν ψυχῆς ἀλλ’ ὅσα εἰς τιμὴν καὶ ὠφέλειαν τοὐ ἀληθινοῦ ἀνθρώ- που τείνει. εὐλόγως οὖν οὐκ εἶπεν ὅτι πάντα πράξει ἀλλ’ ὅτι πολλά. ἐπειδὴ γὰρ πολλὰ τὰ καλὰ καὶ συμφέροντα ἑαυτοῦ ἕνεκα πράττει, ὁ δὲ φίλος αὐτοῦ ἄλλος αὐτός ἐστι, καὶ τοῦ φίλου ἕνεκα πολλὰ πράξει. καὶ ἐπεὶ ὅλος ταῖς ἀρεταῖς κατακώχιμός ἐστι, καὶ κεκοσμημένος καὶ νοερῶς διαζῇ. πᾶς δὲ νοῦς, ὡς εἴρηται, τὰ βέλτιστα αἱρεῖται ἐν τούτῳ γὰρ ·αὐτοῦ τοῦ νοῦ τὸ εἶναι καὶ τοῦτό ἐστιν, ὡς εἰπεῖν, ἡ φύσις αὐτο,ῦ τὰ βέλτιστα καὶ συμφέροντα ἑαυτῷ αἱρεῖσθαι), ἐπεὶ οὖν τοιοῦτός ἐστιν ὁ σπουδαῖος, καὶ τῆς πατρίδος ἕνεκα πολλὰ πράξει, κἂν δέῃ ὑπεραποθνήσκειν, ἀποθανεῖται καὶ χρήματα προήσεται ὑπὲρ τῆς τῶν πολιτῶν σωτηρίας καὶ πάντα τὰ περιμάχητα τῶν ἀγαθῶν οἷον τιμὰς κτήματα περιποιούμενος ἑαυτῷ τὸ καλόν· τοῦτο δέ ἐστιν ἡ ἀπὸ τῶν σπουδαίων τιμὴ καὶ ἡ ἀπὸ τοῦ δημιουργοῦ ἡμῶν θεοῦ ἀμοιβή. βούλεται γὰρ ὁ σπουδαῖος καὶ πᾶς εὐφρονῶν ὀλίγον χρόνον ἡσθῆναι σφόδρα τὴν ἀληθεστάτην ἡδονὴν ἢ πολὺν ἠρέμα καὶ κατὰ βραχύ. ὅτι μὲν γὰρ ταῖς κατ’ ἀρετὴν πράξεσιν ἕπονται ἡδοναὶ δῆλον καὶ εἴρηται πολλάκις, εἴ που ἀρετή ἐστιν ἕξις ἐν μεσότητι τῇ πρὸς ἡμᾶς κατὰ τὸν ὀρθὸν λόγον μεθ’ ἡδονῆς ἢ οὐκ ἄνευ [*](4 τις Ba: cancellavi 5 ὡς αὐτὸς] ὡσαύτως Ba ἀλλαχοῦ] περὶ τἄ ζῷα ἵστορ. Θ 1 ? 17 τὸ περὶ Ba et Arist. cod. L b: περὶ Arist. vulg. rhesis usque ad ἴσως συμβαίνει (p. 1169a25) a 19 ἐκείνῳ―τιμὴν καὶ (20) Vat. 320: αἰσχύνην φέρει ἐκείνῳ iusequente lacuna 13 fere litterarum Β.. idem a fenestra nulla indicata 22 ἑαυτοῦ B: ἑαυτῷ a 23 αὐτοῦ] ἑαυτοῦ Β: ἑαυτῷ a 33 ἀληθεστάτην Β: ἀληθῆ a)

ἡδονῆς. ὅτι δὲ καὶ ταῖς μεγάλαις πράξεσιν ἡδοναὶ μεγάλαι ἕπονται, καὶ [*](157v) τοῦτο ἴσμεν. εἰ δὲ τοῦθ’ οὕτως ἔχει, δῆλον καὶ ὅτι ὁ κατὰ βραχὺ τὰ καλὰ πράττων καὶ κατ’ ὀλίγον εἰ τύχοι ἀναλίσκων χρήματα περὶ αὐτὰ [*](40) πολὺν μὲν χρόνον ἥδεται, κατὰ βραχὺ δὲ καὶ ἠρέμα, ὁ δὲ τάχιον [*](5) πράττων ἢ καὶ ἀθρόον ἀναλίσκων ὀλίγον μὲν χρόνον, σφόδρα δὲ ἥδεται. ἔοικε γὰρ ὁ σπουδαῖος σφόδρα διψῶντι καὶ ἀθρόον πίνοντι ψυχροῦ, ὁ δὲ λοιπὸς τῷ κτὰ βραχὺ ἐπιρροφοῦντι. αἱρεῖται οὗν ὁ σπουδαῖος τὸ σφόδρα ἐν ὀλίγῳ χρόνῳ ἡσθῆναι ἢ ἠρέμα ἐν πολλῷ. καὶ βιῶσαι ἕνα χρόνον καλῶς ἐν τῷ ὑπεραποθνήσκειν τῆς πατρίδος, ἢ πολλοὺς τυχόντως, ἤτοι ἀκλεῶς καὶ δίχα τινὸς τιμῆς. καὶ μίαν πρᾶξιν αἱρεῖται πρᾶξαι καλὴν καὶ μεγάλην, ἥτις ἐστὶ τὸ κινδυνεῦσαι ὑπὲρ τῆς πατρίδος ἢ φίλων ἢ τὸ πάντα τὰ χρήματα καὶ κτήματα προέσθαι χάριν τινὸς μεγάλου καλοῦ ἢ πολλὰς καὶ μικρὰς πράξεις διαπερᾶναι. εἰπὼν δὲ ὅτι αἱρεῖται μίαν μεγάλην πρᾶξιν καὶ καλήν, τίς ἐστιν ἡ μεγάλη καὶ καλὴ πρᾶξις σαφηνίζων ἐπήγαγε τοῖς δ’ ὑπεραποθνήσκουσιν ἴσως τοῦτο συμβαίνει, ἴσον λέγων τῷ οἱ τὰς μεγάλας πράξεις καὶ καλὰς πράττοντες, εἰσὶν ὑπεραποθνήσκοντες πατρίδος καὶ φίλων. τὸ δ’ ἴσως πρόσκειται διὰ τοὺς πολλοὺς καὶ φαύλους. τοῖς γὰρ τοιούτοις οὐ δοκεῖ μέγα τι τὸ ὑπερκινδυ- νεύειν, ὅτι μηδὲ ἴσασι τίνα εἰσὶ τὰ κυρίως καλά.

[*](20 p. 1169a 26)

Αἱροῦνται δὴ μέγα καλὸν ἑαυτοῖς. |

Οἱ ὑπεραποθνήσκοντες, φησίν, αἱροῦνται μέγα ἀγαθὸν αὑτοῖς, τοῦτο [*](158r) δ’ ἐστὶν ὅπερ αἱροῦντι ἀγαθὸν καὶ προτίθενται τῆς ζωῆς καὶ προτιμῶσι τὸ τιμᾶσθαι διὰ παντὸς ὑπὸ τῆς πόλεως εἰκόσι καὶ ἀνδριᾶσι καὶ μνήμαις καὶ θυσίαις καὶ τοῖς τοιούτοις. ἀλλὰ καὶ χρήματα προίενται, ὅπως πλείονα λήψοιντο οἱ φίλοι. εἰ γάρ ἐστιν ἡ πόλις τιμοκρατουμένη, οὐ φείσεται χρημάτων ἀλλὰ δοίη ἄν τὴν ὡρισμένην καὶ κειμένην τιμὴν τῆς ἀρχῆς, ὅπως ὁ φίλος λάβῃ τὴν τοιάνδε ἀρχήν, οἷον εἰ ἐν τῇ πόλει ἐστὶν ἡ πολιαρχία ἢ ἡ συμπονία ὠνηταί, δοίη ἄν τὴν τιμὴν δυνάμενος δηλονότι ὅση ἄν εἴη, ἵνα πολιαρχήσῃ ἢ συμπονήσῃ ὁ φίλος αὐτοῦ καὶ λάβῃ ἐξ αὐτῆς καὶ ἐπικτήσηται πλείονα ὧν ἔχει καὶ εὐπορεῖ. καὶ τῷ μὲν αὐτοῦ φίλῳ γίνεται χρήματα ἢ ἀρχὴ ἢ ὁτιδηποτοῦν ἄλλο, αὐτῷ δὲ γίνεται τὸ καλόν, οἷον τιμὴ καὶ κῦδος καὶ ἔπαινος πρὸς ἁπάντων ὥστε τὸ μεῖζον ἀγαθὸν ἑαυτῷ νέμει. μείζων γὰρ ἡ τιμὴ καὶ ἡ εὔκλεια χρημάτων τοῖς ὀρθῶς λογιζομένοις ἀλλὰ καὶ ἐν ταῖς τιμαῖς, φησί, καὶ ταῖς ἀρχαῖς ὁ αὐτὸς τρόπος. προήσεται γὰρ καὶ ταύτας τῷ φίλῳ καὶ αἱρήσεται τὸν φίλον [*](6 ψυχροῦ Β: ψυχρόν a 9 τυχόντως B: τυχόντων a 14 καὶ (alterum) B: om. a 16 λέγων Β: λέγει a 20 rhesis usque ad οὐ χρή (p. 1169b2) a 25 φείσεται Β: φείδεται a 27 τοιάνδε Β: τοιαύτην a 28 πολιαρχία corr. ex πολυαρχία Β: πολυαρχία a δυνάμενος Β: δυναμένην a 30 ἐπικτήσηται Vat. 320: ἐπικτήσεται Ba 30 τῶ B: τὰ a 31 δηποτοῦν Β: δυσποτοῦν a αὐτῶ Β: αὐτὸ a 35 προήσεται Β: προσίεται a)

προιέναι ταύτας τῷ φίλῳ. ταῦτα δὲ ποιῶν εἰκότως δοκεῖ σπουδαῖος εἶναι. τοῦ σπουδαίου γὰρ τὸ ἀντὶ πάντων αἱρεῖσθαι τὰ καλά. οὗτος δὲ αἱρεῖται τὰ καλά, οὗτος ἄρα σπουδαῖος. πάντα γάρ, ὡς εἴρηται, πράττει τὰ καλά καὶ ἔτι οἴεται κάλλιον εἶναι παραχωρῆσαι τῷ φίλῳ τῆς ἀρχῆς του αὐτὸν ἄρχειν. τούτοις ἐπάγει οὕτω μὲν οὖν φίλαυτον εἶναι δεῖ νέμοντα ἑαυτῷ πλέον τοῦ καλοῦ. τὸ γὰρ νέμειν ἑαυτῷ πλέον ἐν χρήμασι καὶ τιμαῖς οὐ φιλαυτία, ὡς τοῖς πολλοῖς δοκεῖ, ἀλλὰ πλεονεξία ἐστίν.

[*](p. 1169b3)

Ἀμφισβητεῖται δὲ καὶ περὶ τὸν εὐδαίμονα, εἰ δεήσεται φίλων ἢ μή.

Ἐζητεῖτο τότε πότερον χρῄζει φίλων ὁ εὐδαίμων ἢ οὔ· καὶ τοῖς μὲν ἐδόκει τοῖς δ’ οὔ· καὶ οἷς οὐκ ἐδόκει, ἐλέγετο ταῦτα. ὁ δεόμενος φίλου, ἵνα πορίζηται παρ’ αὐτοῦ ὧν χρῄζει καὶ ἐνδεής ἐστι καὶ μὴ δύναται αὐτὸς δι’ ἑαυτοῦ πορίσασθαι. ὁ εὐδαίμων αὐτάρκης καὶ ἀνενδεής ἐστιν· οὐ γὰρ ἂν ἦν μακάριος, εἴ τινος ἐδεῖτο· ὥστε οὐδὲ φίλων χρή. καὶ εἴη ἂν ἡ συναγωγὴ τοῦ λόγου ἐν δευτέρῳ σχήματι τοιαύτη· ὁ εὐδαίμων ἀνενδεής ἐστιν, ὁ δεόμενος φίλων οὐκ ἔστιν ἀνενδεής· ὁ εὐδαίμων ἄρα οὐ δεῖται φίλων. ἢ καὶ ἐν πρώτῳ σχήματι οὕτως· ὁ εὐδαίμων ἀνενδεής ἐστιν, οἱ ἀνενδεεῖς οὐ δέονται φίλων· ὁ εὐδαίμων ἄρα οὐ δεῖται φίλων. ἡ μὲν οὖν τῶν λόγων διάνοια τοιαύτη. τὸ δ’ “ὅταν δ’ ὁ δαίμων εὖ διδῷ, τί δεῖ φίλων”, ἔστιν ἐκ τοῦ ’Oρέστου τοῦ Εὐριπίδου. λέγει δὲ τοῦτο ὁ Ὀρέστης πρὸς τὸν Μενέλαον παρακαλῶν αὐτὸν εἰς βοήθειαν. δαίμονα λέγει αὐτὸς τὸ θεῖον. ὅταν γὰρ τὸ θεῖον βοηθῇ καὶ πάντα τὰ καλὰ χορηγῇ, χρεία φίλων οὐκ ἔστιν. ἃ μὲν οὗν λέγουσιν οἷς δοκεῖ μὴ δεῖσθαι τὸν εὐδ,αίμονα φίλων, ταῦτά ἐστιν. οἷς δὲ δοκεῖ δεῖσθαι, ὧν εἷς ἐστι καὶ μάλιστα ὁ Ἀριστοτέλης, ἄτοπα ταῦτα δοκεῖ. εἰ γὰρ ὁ εὐδαίμων, φήσειεν ἄν ὁ Ἀριστέλης, ἐστὶν ὁ ἔχων πάντα τὰ καλά, τὸ δὲ μέγιστον τῶν καλῶν ὁ φίλοςἐστίν, εἴπερ ἀποστερήσομεν αὐτὸν φίλου, πῶς ἔσται εὐδαίμων; πῶς γὰρ ἂν εὐδαίμων εἴη ὁ τὸ μέγιστον τῶν καλῶν μὴ ἔχων; πάντων γὰρ τῶν ἐκτὸς ἀγαθῶν μεῖζον ἀγαθὸν ὁ φίλος ἐστίν, οἷον πλούτου χρημάτων κτημάτων.

[*](8 φιλαυτία Β: φιλαυτικόν a 10 rhesis usque ad μέγιστον εἶναι (p. 1169b10) a 13 ἐλέγετο Β: ἔλεγε a 16 φίλων Β: φαύλων a 21 δ’ ὁ Ba: ὁ libri Aristotelici 22 Euripid. Orest. 667 ὁ Β: om. a 24 βοηθῇ et χορηγῇ B: βοηθεῖ et χορηγεῖ a 26 δὲ Β: om. a δεῖσθαι Β: μὴ δεῖσθαι a 31 πλούτου Β: πλοῦτος a)[*](p. 1169b 10)

Εἰ δὲ φίλου μᾶλλόν ἐστι τὸ εὖ ποιεῖν ἢ πάσχειν, 158r καὶ ἔστι τοῦ ἀγαθοῦ καὶ τῆς ἀρετῆς τὸ εὐεργετεῖν.

Διὰ τούτων ὅτι δεῖται φίλων ὁ εὐδαίμων κατασκευάζει· ἔστι δ’ ὃ λέγει τοιοῦτον· εἰ τοῦ ἀγαθοῦ καὶ σπουδαίου ἐστὶ τὸ εὖ ποιεῖν καὶ εὐεργετεῖν (τῷ γὰρ σπουδαίῳ ᾗ σπουδαίῳ τὸ εἶναι ἐν τῷ εὖ δρᾶν ἐστι οὐκ ἐν τῷ πάσχειν· τὸ γὰρ εὖ πάσχειν καὶ οἱ φαυλότατοι αἱροῦνται, ἔστι δὲ καὶ κάλλιον εὖ ποιεῖν φίλους ὀθνείων), δεήσεται φίλων ὁ εὐδαίμων, ἵν’ ἔχῃ οὓς εὖ ποιήσῃ, ἐπεὶ σπουδαῖός ἐστιν, ὥστε καὶ τοὺς ὀθνείους. καλὸν γὰρ καὶ τοὺς τοιούτους εὐεργετεῖν, ἀλλὰ δεῖ καὶ τὰ καλλίονα πράττειν. κάλλιον δὲ τὸ εὖ ποιεῖν φίλους ὀθνείων. φίλων ἄρα δεῖται ὁ εὐδαίμων, ἐπεὶ καὶ εὐδαιμονοῦντες καὶ ἀτυχοῦντες καὶ κακοδαιμονοῦντες δεόμεθα φίλων, εὐτυχοῦντες μὲν ἵν’ εὖ ποιῶμεν, ἀτυ- χοῦντες δὲ ἵνα τυγχάνωμεν ἐπικουρίας, εἰκότως ἐζητεῖτο πότερον ἐν εὐτυχίαις μᾶλλον δεῖ φίλων ἢ ἐν ἀτυχίαις. καὶ δῆλον ὅτι ἐπίσης ἐν ἀμφοτέραις ἢ εἴπερ, μᾶλλον ἐν δυστυχίαις. ἄτοπον δ’ ἴσως καὶ τὸ μονώτην ποιεῖν τὸν μακάριον. τὸ ἴσως πρόσκειται διὰ τὸν εὐδαίμονα περὶ οὗ μέλλει λέγειν ἐν τῷ ἐφεξῆς βιβλίῳ. ἐν μὲν γὰρ τῷ παρόντι βιβλίῳ I ὄντι τῆς παρούσης πραγματείας, περὶ τοῦ πολιτικοῦ εὐδαίμονος διαλέγεται, ἐν δὲ τῷ ἑξῆς περὶ τοῦ σχολῇ καὶ θεωρίᾳ τῆς τῶν ὄντων φύσεως συζῶντος τὸν λόγον ποιήσεται, ὃς εἴτε δεῖται φίλων εἴτε μή, ἐκεῖσε γενόμενοι γνωρίσομεν ἐξ ὧν αὐτὸς περὶ τοῦ τοιούτου εὐδαίμονος λέγει. ἃ δὲ νῦν λέγει περὶ τοῦ πολιτικοῦ εὐδαίμονος, ὡς χρῄζοντος φίλων διὰ τῶν προκειμένων ῥήσεων ταῦτ’ ἄν εἴη. ἄτοπ’ ὄν φησι καὶ τὸ μονώτην καὶ ἔρημον φίλων καὶ παντὸς ἄλλου ποιεῖν τὸν μακάριον. εἰ γὰρ μὴ φίλον ἕξει, σχολῇ τῶν ἄλλων τινά. μετὰ τίνος γὰρ τῶν ἄλλων ἀνομοίων ὄντων ἡδέως συνδιημερεύσει καὶ συνομιλήσει; ἧλιξ γὰρ ἥλικα τέρπει καὶ ὁ ὅμοιος τὸν ὅμοιον. ὁ μὲν γὰρ θεωρίᾳ τῶν ὄντων σχολάζων καὶ μηδέν λόγον ποιούμενος τοῦ ζῴου ἡμῶν, εἰ μὴ πᾶσα ἀνάγκη, ὁ τοιοῦτος ἔστω μονώτης. τὸν δὲ πολιτικὸν εὐδαίμονα, ᾧ πάντα πρόσεστι τὰ ἀγαθά, πῶς ἐνδέχεται μονώτην εἶναι; καὶ μάλιστα ὅτι πολι- τικὸν ζῷον ὁ ἄνθρωπος καὶ συζῆν πεφυκώς, ὁ δ’ εὐδαίμων ἄνθρωπος δεήσεται φίλων μεθ’ ὧν συζήσεται. ἔχει γὰρ τὰ φύσει ἀγαθὰ καὶ κρείττω μετὰ φαῶν καὶ ἐπιεικῶν ἤτοι ὁμοίων αὐτῷ ἢ μετὰ ὀθνείων καὶ κατὰ τὰ ἐπιτηδεύματα ἀλλοτρίων συνημερεύειν· ἀηδῶς γὰρ τούτοις συνέσται. δεῖ ἄρα τῷ εὐδαίμονι φίλων.

[*](1 εἰ δὲ Ba et Arist. codd. L b O b: εἴ τε Arist. vulg. μᾶλλόν ἐστι scripsi ex Aristotele: μάλιστα Β: ἐστὶ μᾶλλον a rliesis usque ad εὐδαίμον’, φίλων (p. 1162b22) a 8 ποιήση Β: ποιήσει a 10 καλλίονα scripsi: Κάλλια Ba 13 τυγχάνωμεν Β: τύχωμεν a 14 δεῖ Β: δὴ a 15 ἀμφοτέραις Vat. 320: ἀμφοτέροις Ba 18 I scripsi: ἰῶτα B: ἐννάτω τῷ a πολιτικοῦ Β: πολιτικοῦ καὶ a 19 ἑξῆς Β: ἐφεξῆς a 28 μηθένα a 31 πεφυκός a 33 κρείττω a: κρείττον B)[*](p. 1169b 22)

Τί οὖν λέγουσιν οἱ πρῶτοι, καὶ πῇ ἀληθεύουσιν;

[*](158v)

Τὸ μὴ μοναχῶς, πολλαχῶς δὲ τὴν φιλίαν λέγεσθαι, γέγονεν αἴτιον τοῦ λέγειν μὴ δεῖσθαι τὸν εὐδαίμονα φίλων. εἰσὶ γὰρ τῶν φιλιῶν, ὡς ἐν τῷ πρὸ τούτου βιβλίῳ μεμαθήκαμεν, αἱ μὲν διὰ τὸ χρήσιμον οἷαι αἱ τῶν ἀγοραίων καὶ πρὸς ἀλλήλους ἀντικαταλλαττομένων, αἱ δὲ διὰ τὸ ἡδύ τοιαῦται δ’ αἱ τῶν εὐτραπέλων καὶ τῶν ἐρωμένων), αἱ δὲ διὰ τὸ καλὸν καὶ τὸ ἦθος, οἷαί εἰσιν αἱ τῶν σπουδαίων. διὰ οὖν τὸ τοὺς πολλοὺς μᾶλλον οἴεσθαι φίλους εἶναι τοὺς χρησίμους ἀλλ’ οὐ τοὺς σπουδαίους ἔδοξε μὴ φίλων δεῖσθαι τὸν εὐδαίμονα. καὶ καλῶς ἀπεφήναντο. τῶν γὰρ χρησίμων οὐ δεῖται· ἀνενδεὴς γάρ ἐστιν· ἔχει γὰρ ἐπεὶ εὐδαίμων ἐστὶ πάντα τὰ ἀγαθά· ἀλλ’ οὐδὲ τῶν διὰ τὸ ἡδὺ δεῖται φίλων, κἄν ἴσως ποτὲ διὰ νόσον ἢ τοιοῦτό τι δεήσεται, ἐπὶ μικρὸν δεήσεται. ἡδὺς γὰρ ὢν ὁ βίος αὐτοῦ ἡ γὰρ εὐδαιμονία μεθ’ ἡδονῆς ἢ οὐκ ἄνευ ἡδονῆς, ὡς πολλάκις εἴρηται καὶ δέδεικται οὖσα), οὐδὲν δεῖται τῆς ἐπεισάκτου καὶ ἔξωθεν τῶν εὐτραπέλων ἡδονῆς. τῶν οὖν τοιούτων μὴ δεόμενος φίλων, δοκεῖ μηδ’ ὅλως χρῄζειν φίλων. ὅ, φησίν, οὐκ ἔστιν ἀληθές. οὐ λέγει δὲ ὅτι οὐκ ἔστιν ἀληθὲς τὸ μὴ δεῖσθαι τῶν διὰ τὸ ἡδὺ ἢ τὸ χρήσιμον φίλων. παντὸς γὰρ ἄλλου μᾶλλον ἀληθές ἐστι τὸ μὴ δεῖσθαι τῶν χρησίμων ἢ τῶν ἡδονὰς ποριζόντων φίλων· ἀλλ’ ἔστιν ὃ λέγει διὰ τοῦ ὅπερ οὐκ ἔστιν ἀληθὲς τοιοῦτον· τὸ λέγειν, ὅτι ἐπεὶ οὐ χρῄζει ὁ εὐδαίμων τῶν διὰ τὸ ἡδὺ φίλων οὐδ’ ὅλως δεῖται φίλων, οὐκ ἔστιν <ἀληθές>· ἐκείνων μὲν γὰρ τῶν φίλων οὐ δεῖται, τῶν δὲ σπουδαίων, οἳ καὶ ἀληθῶς φίλοι εἰσί, καὶ πάνυ δεῖται.

[*](p. 1169b 28)

Ἐν ἀρχῇ μὲν εἴρηται, ὅτι ἡ εὐδαιμονία ἐνέργειά 25 ἐστιν. ἡ δ’ ἐνέργεια δῆλον ὅτι γίνεται.

Ὅτι φίλων δεῖται ὁ εὐδαίμων τῶν σπουδαίων καὶ ὁμοίων αὐτῷ, καὶ διὰ τούτων δείκνυσι. πάνυ δὲ ἀσαφῶς καὶ περινενοημένως τὰ προκείμενα ἀπαγγέλλει. ἔστι δ’ ὁ λόγος δι’ οὗ κατασκευάζει, ὅτι δεῖται τῶν σπουδαίων φίλων, ἐπεὶ καὶ συνδιάγειν καὶ συνδιημερεύειν μετ’ αὐτῶν, μετ’ ἄλλου δ’ οὐδενὸς δύναται, ὁ τοιοῦτος. λαμβάνει τὰ ἐν τῷ πρώ- τῳ βιβλίῳ τῆς παρούσης πραγματείας περὶ τῆς εὐδαιμονίας εἰρημένα, ὅτι ἡ εὐδαιμονία ἐνέργειά ἐστιν. εἶπε γὰρ ἐκεῖ ὅτι ἡ εὐδαιμονία ἐστὶ ψυχῆς ἐνέργεια κατ’ ἀρετὴν ἐν βίῳ τελείῳ μεθ’ ἡδονῆς, ἢ οὐκ ἄνευ ἡδονῆς. καὶ τοῦτο λαβὼν ἐπάγει· ἐπεὶ ἐνέργειά ἐστιν ἀλλ’ οὐχ ἕξις τις [*](1 τῆ Β et Aristoteles vulg.: πῶς a rhesis usque ad ἴσως ἀληθές (p. 1169b 28) a 2 μοναχῶς B: μοναχῶς μὲν a 14 δεῖται Β: δέεται a 22 ἀληθὲς inserui 24 μὲν Β: γὰρ a et Aristoteles ἐνέργειά Β: ἐνέργειά τις a et Aristoteles rhesis usque ad φίλου ὄντος (p. 1170a 4) 29 συνδιάγειν καὶ συνδιημερεύειν Β: συνδιάγει καὶ συνδιημερεύει a 30 ὁ τοιοῦτος Β: τοιοῦτος a 32 ἐκεῖ] A 6 p. 1098a 16)

ἀργή, ὥσπερ ἡ τῶν καθευδόντων ἰατρῶν ἢ ἔν τινι φρουρᾷ κεκλεισμένων [*](158v) καὶ μηδέν τι διαπραττόντων τῷ γὰρ ἐνεργεῖν καὶ μὴ ἐνεργεῖν διαφέρει ὁ σπουδαῖος καὶ ὁ εὐδαίμων· τῷ μὲν γὰρ ὑποκειμένῳ ὁ αὐτός ἐστιν ὁ πολιτικὸς σπουδαῖος καὶ ὁ εὐδαίμων τῷ ἐνεργεῖν ὥστε ἡ εὐδαιμονία ἐνέργειά ἐστιν, εἰ δὲ ἐνέργεια, δῆλον ὡς οὐκ ἔστιν ὅλον τι καὶ ὑφεστηκός, ὡς οἰκία ἢ ἱμάτιον ἢ ἐγὼ ἢ σύ, ἀλλὰ γίνεται ὥσπερ καὶ ἡ κίνησις· οὐδὲ γὰρ ἡ κίνησίς ἐστιν ὁμοῦ ξύμπασα ἀλλὰ τὸ μὲν αὐτῆς γέγονε, τὸ δὲ ἔστι, τὸ δὲ μέλλει γενέσθαι)· οὐκ ἔστιν οὖν ἡ εὐδαιμονία ὅλον τι, [*](159r) ἐνέργεια οὖσα, ἀλλ’ οἷον ἡ κίνησις καὶ ὅρασις· τοιαύτη δὲ οὖσα δῆλον ὅτι τὸ εἶναι αὐτῆς καὶ ἡ οὐσία αὐτῆς εὐζωία τίς ἐστι καὶ εὐπραξία, ὥστε καὶ τοῦ εὐδαίμονος τὸ εἶναι, οὐχ ᾗ ἄνθρωπος ἀλλ’ ᾗ εὐδαίμων, ἐστὶ τὸ ζῆν εὐδαιμόνως, ἤτοι τὸ πράττειν καὶ ἐνεργεῖν τὰ ἀγαθὰ καὶ σπου- δαῖα. τοῦ γὰρ ἀγαθοῦ ἐστι τὸ πράττειν τὰς καλὰς πράξεις καὶ βούλεσθαι βλέπειν τοὺς πράττοντας καὶ ὅπως πράττουσιν αὐτάς. ἐπεὶ τοίνυν τὸ εὐδαιμονεῖν ἐστιν ἐν τῷ πράττειν καὶ θεωρεῖν καὶ τὰς πράξεις καὶ τοὺς πραττοντας, οἱ δ’ ἄνθρωποι πεφύκασι μᾶλλον τοὺς πέλας ὁρᾶν καὶ τὰς ἐκείνων πράξεις ἢ ἑαυτοὺς καὶ τὰ ἑαυτῶν, χρεία διὰ τοῦτο τῷ εὐδαίμονι φίλων, ὅπως ὁρῶν τὰς τοῦ φίλου πράξεις καὶ τὸν φίλον ὁρᾷ καὶ ἑαυτὸν καὶ τἀς ἑαυτοῦ πράξεις βλέπων ἥδεται. τοῦ σπουδαίου γὰρ τὸ χαίρειν τῶ ὁρᾶν τὰ ἀγαθά, καὶ ἡδόμενος μᾶλλον πράττει. ἀλλὰ πῶς ὁρῶν τὸν φίλον καὶ τὰς τοῦ φίλου πράξεις καὶ ἑαυτὸν καὶ τὰς ἑαυτοῦ ὁρᾷ; ἢ ὅτι ὁ σπουδαῖος φίλος ἄλλος αὐτός ἐστιν ὁ φιλούμενος καὶ ὅτι οἱ σπουδαῖοι φίλοι τὰ αὐτὰ πράττουσι. μία γάρ ἐστι τρόπον τινὰ ἐν δυσὶ σώμασι ψυχή. εἰ τοίνυν ὁρᾷ τὰς κλὰς πράξεις ὁ σπουδαῖος, τοσοῦτον μᾶλλον ἐπείγεται πράττειν αὐτάς, ὁρῶμεν δὲ μᾶλλον τὰς τῶν πέλας ἢ τὰς οἰκείας, δεήσεται φίλων ὁ εὐδαίμων, ἵν’ ὁρῶν τὰς τοῦ φίλου πράξεις τὰς αὐτὰς οὔσας ταῖς αὑτοῦ ἔτι μᾶλλον πράξῃ. αἱ γὰρ τῶν σπουδαίων πράξεις καὶ μάλιστα τῶν σπουδαίων φίλων ἀνακινοῦσι καὶ διεγείρουσι τοὺς ὁρῶντας εἰς αὐτοὺς σπουδαίους πρὸς τὸ πράττειν τὰ αὐτὰ ἐκείνοις. αὐτοκίνητοι μὲν γάρ εἰσι καὶ ἐξ ἑαυτῶν πρὸς τὴν τῶν καλῶν ἐργασίαν οἱ σπουδαῖοι, ἀλλ’ ἔτι μᾶλλον βλέποντες καὶ ἄλλους ταῦτα πράττοντας ἐπὶ ταῦτα ἵενται καὶ προθυμότερον ἐργάζονται. ἡ μὲν οὗν τοῦ λόγου δύναμις, δι’ οὗ δείκνυ- σιν, ὅτι δεῖται φίλων ὁ εὐδαίμων, τοιαύτη τίς ἐστι· τὰ δὲ κατὰ τὴν λέξιν τοιαῦτα ἄν εἴη. εἰ τὸ εὐδαιμονεῖν, φησίν, ἐστὶν ἐν τῷ ζῆν καὶ ἐνεργεῖν, τουτέστιν εἰ τὸ εὐδαιμονεῖν ἐστι ζωὴ καὶ ἐνεργεία, σαφηνίζων δὲ τίς ἡ τοιαύτη ζωή, ἐπήγαγε τοῦ δ’ ἀγαθοῦ ἡ ἐνέργεια σπουδαία καὶ ἡδεῖα καθ’ αὑτήν, δυνάμει λέγων ὅταν εἴπω ὅτι τὸ εὐδαιμονεῖν ἐστιν ἐν τῷ ζῆν καὶ ἐνεργεῖν, οὐδὲν ἕτερον λέγων ἢ ὅτι τὸ εὐδαιμονεῖν ἐστι ζωὴ ἐνεργοῦσα καὶ πράττουσα τὰ καλὰ καὶ σπουδαῖα. οὐ γὰρ ἐν τῷ δύνασθαι πράττειν τὸ εὐδαιμονεῖν χαρακτηρίζεται ἀλλ’ ἐν τῷ ἤδη πράτεὐδαίμων [*](4 Β: ὁ εὐδαίμων a 13 γὰρ Β: om. a 17 ἢ a: καὶ Β 22 ἐστιν ὁ Β: ἐστιν ἡ ὁ a 29 σπουδαίως Β: σπουδαίους a 31 πράττοντας Β: πράτ- τοντες a ταύτας B: ταύταις a 35 καὶ ἐνεργεία Β: ἐνεργείᾳ a) τειν. εἴρηται γὰρ ὅτι εὐδαιμονία οὐχ ἕξις ἐστὶ χωρὶς ἐνεργείας ἀλλ’ ἕξις συνεζευγμένην ἔχουσα τὴν ἐνέργειαν. ὁ μὲν γὰρ τὴν τελείαν ἔχων ἀρετήν, μὴ ἐνεργῶν δ’ ὡς εἴρηται, σπουδαῖος καλεῖται μόνον, ὁ δὲ πρὸς τῷ ἔχειν καὶ ἐνεργῶν εὐδαίμων. καὶ ἔστιν ὁ μὲν σπουδαῖος δυνάμει εὐδαίμων, ὁ δ’ εὐδαίμων ἐνεργείᾳ σπουδαῖος. ἔστιν οὖν τὸ εὐδαιμονεῖν ζωὴ ἐνεργὸς τῶν καλῶν πράξεων, αἵ εἰσιν ἡδεῖαι καθ’ αὑτάς. φύσει γάρ εἰσιν ἡδέα πάντα τὰ καλὰ τὰ κατ’ ἀρετήν· οὐ μόνον δ’ εἰσὶν ἡδέα τὰ κατ’ ἀρετὴν ἀλλὰ καὶ τὰ οἰκεῖα, κἄν μὴ ὦσι σπουδαῖα. ὁ γὰρ φαῦλος λόγος καὶ τὸ φαῦλον ποίημα, καίπερ τοιαῦτα ὄντα, ὅμως ἡδέα εἰσὶ τῷ ποιήσαντι φαύλῳ ποιητῇ καὶ τῷ γράψαντι φαύλῳ ῥήτορι. ὥστε καὶ τῷ εὐδαίμονι τὰ οἰκεῖα ἔργα διχῶς εἰσιν ἡδέα καὶ ὡς οἰκεῖα καὶ ὡς σπου- δαῖα, αἱ δ’ ἐνέργεια αὐτοῦ αἱ αὐταί εἰσι ταῖς τοῦ φίλου ἐνεργείαις. ὥστε τῶ εὐδαίμονι καὶ αἱ τοῦ φίλου ἐνέργειαι καὶ τὰ ἔργα ἐπίσης τοῖς οἰκείοις εἰσὶν ἡδέα. ἄμφω γάρ, φησίν, ἔχουσι τὰ τῇ φύσει ἡδέα, τουτέστιν ἀμφότερα καὶ τὰ τοῦ εὐδαίμονος ἔργα καὶ τὰ τοῦ φίλου φύσει εἰσὶν ἡδέα. δεήσεται ἄρα ὁ εὐδαίμων καὶ μακάριος φίλου τοιούτου, ἵνα τὰς ἐκείνου βλέπων πράξεις τὰς οἰκείας ὁρᾷ.

[*](p. 1170a4)

Οἴονται δὲ δεῖν ἡδέως τὸν εὐδαίμονα ζῆν.

Καὶ διὰ τούτου τὸ προκείμενον συνάγει λέγων, πάντες τὴν τοῦ εὐδαίμονος ζωὴν ἡδεῖαν εἶναι λέγουσι καὶ πιστεύουσιν ὥσπερ ἄθλιον καὶ ἐλεεινὸν τὸν ἐν λύπαις ὄντα· τοιοῦτος δ’ ὁ κακοδαιμονέστατος, ὥστε ἄν ἡ τούτου ζωὴ λυπηρά, ἡ τοῦ εὐδαίμονος ἡδεῖα. ἡ δὲ τοῦ εὐδαίμονος ζωή, ᾗ εὐ- δαίμων, ἡ κατ’ ἀρετὴν ἐνέργειά ἐστι, τὸ δὲ κατ’ ἀρετὴν ἐνεργεῖν ταὐτόν ἐστι τῷ ἡδέως ἐνεργεῖν, ὥστε ἡ τοῦ εὐδαίμονος ζωή, ᾗ εὐδαίμων, τὸ ἡδέως ἐνεργεῖν ἐστιν. εἰ δὲ τοῦτο ἐνεργεῖ συνεχῶς, καὶ ἡσθήσεται· ἐν· δελεχῶς δὲ ἐνεργεῖν μονώτῃ ὄντι χαλεπόν ἐστι. τοῦτο γὰρ ἐδήλωσε διὰ τοῦ μονώτῃ δ’ ὄντι χαλεπὸς ὁ βίος. λέγει γὰρ βίον τὰς ἐνεργείας καὶ πράξεις. δεῖ δὲ προσυπακούειν τὸ συνεχής, ἵν’ ᾖ τὸ πλῆρες, χαλεπὸς ὁ συνεχὴς βίος· χαλεπὸν οὖν τῷ ὄντι μονώτην ὄντα συνεχῶς ἐνεργεῖν, μετὰ ἑτέρου δὲ ῥᾴδιον. εἰ οὖν τὸ συνεχῶς ἥδεσθαι τὰς καλλίστας τῶν ἡδονῶν κρεῖττον τοὐ μὴ συνεχῶς, τὸ δὲ ἥδεσθαι ἐν τῷ ἐνεργεῖν καὶ πράττειν ἐστί, καὶ τὸ συνεχῶς ἄρα ἥδεσθαι ἐν τῷ συνεχῶς πράττειν καὶ ἐνεργεῖν ἐστι. μονώτῃ δ’ ὄντι χαλεπὸν συνεχῶς ἐνεργεῖν. δεῖται ἄρα φίλου, ἵνα συνεχῶς ἐνεργῶν συνεχῶς ἥδηται. καὶ εἴη ἄν ἡ συναγωγὴ [*](3 δ’ B: om. a 18 οἴονται δὲ Ba: οἷόν τε δὲ Arist. cod. K b: οἴονταί τε Arist. vulg. τὸν εὐδαίμονα ζῆν Β: ζῆν τὸν εὐδαίμονα a et Aristoteles rhesis usque ad θεόγνις φησίν. (p. 1170a 13) adiectis οἷον ὡς λέγει ἐσθλῶν μὲν γὰρ ἀπ’ ἐσθλὰ διδάξεαι. ἣν δὲ κακοῖσι συμμίξαις ἀπολεῖς καὶ τὸν ἐνόντα νόον (Theogn. 35) 23 ἐνέργειά a: ἐνέργειαι Β 24 τὸ B: τῷ a 28 τὸ συνεχής a: τοῦ συνεχής Β 29 μονώτην ὄνια Β: μονώτῃ a 33 μονώτῃ δ’ ὄντι—συνε] lac. Β 34 ἥδηται Β: ἥδεται a)

τοῦ λόγου τοιαύτη· † οὗ χωρὶς ἀδύνατον συνεχῶς ἥδεσθαι, διότι ἀδύνατον [*](159r) καὶ χωρὶς φίλου | συνεχῶς ἐνεργεῖν. εἰ δέ τις λέγει, ὅτι ψεῦδος τὸ [*](159v) ἀδύνατον, τό γε χαλεπὸν πάντως ἀληθὲς εἶναι φήσειε. δεῖται τοίνυν ὁ εὐ- δαίμων φίλων πρὸς τὰς συνεχεῖς ἐνεργείας. ἀνακινοῦσι γὰρ καὶ ἀνεγείρουσιν ἀλλήλους πρὸς ταῦτα οἱ σπουδαῖοι καὶ πολλῷ προθυμοτέρους ποιοῦσιν. ἃ μὲν οὖν βούλεται λέγειν ταῦτά ἐστι· κατὰ δὲ τὴν λέξιν τὴν ὃ δεῖ περὶ τὸν μακάριον εἶναι τοιοῦτόν ἐστι, τὸ συνεχῶς καὶ μὴ ἐκ διαλείμματος τὰ ἐπιεικῆ πράττειν δεῖ τῷ μακαρίῳ ὑπάρχειν· οὕτω γὰρ ἔσται μᾶλλον ὅμοιος θεῷ. οἷς οὖν χαίρει, κρεῖττον συνεχῶς πράττειν ταῦτα. χαίρει δὲ ταῖς καλαῖς πράξεσι, ταῖς δ’ ἐναντίαις δυσχεραίνει· ὥσπερ καὶ ὁ μουσικὸς τοῖς καλοῖς μέλεσι· ταῦτα δ’ ἐστὶ τὰ ἐναρμόνια καὶ σύντονα, τοῖς δ’ ἀναρμόστοις λυπεῖται. διά τε δὴ οὖν ταῦτα φίλων δεῖται καὶ διὰ τὸ γίνεσθαι συνάσκησιν καὶ συγγυμνασίαν καὶ ἔτι παράθηξιν τῆς ἀρετῆς τοῖς ἀγαθοῖς ἐκ τοῦ συζῆν· οὐ γὰρ οὕτως καθ’ αὑτόν τις περί τι γυμνάζεσθαι καὶ ἐπιδιδόναι δύναται ὡς μετ’ ἄλλων.

[*](p. 1170a 13)

Φυσικώτερον δὲ ἐπισκοποῦσιν ἔοικεν ὁ σπουδαῖος φίλος τῷ σπουδαίῳ τῇ φύσει αἱρετὸς εἶναι.

Αἱ προειρημέναι ἐπιχειρήσεις ἦσαν ἀπὸ τῆς τοῦ εὐδαίμονος ἧ εὐδαίμων φύσεως· ὃς εὐδαίμων οὐ φύσει ἐστίν. οὐδεὶς γὰρ σπουδαῖος φύσει ἐστὶ σπουδαῖος, ὥσπερ οὐδ’ ἰατρὸς ἢ γραμματικὸς φύσει ἰατρὸς ἢ γραμμα- τικός ἐστιν. ἀλλ’ ὁ μὲν σπουδαῖος γίνεται τοιοῦτος ἔθει καὶ πόνῳ, ὁ δ’ ἰατρὸς μαθήσει καὶ ἐμπειρίᾳ. ἡ δὲ προῦσα ἐπιχείρησις ὁρμᾶται ἐκ τοῦ ζῆν ἡμὰς καὶ αἰσθάνεσθαι, ἃ δὴ τὸ ζῆν καὶ αἰσθάνεσθαι οὐκ ἔθει καὶ συνασκήσει ἐπιγέγονεν ἡμῖν, φύσει δὲ πρόσεστιν ἡμῖν. διὰ τοῦτο εἶπε φυσικώτερον δ’ ἐπισκοποῦσιν, ὡς εἰ ἔλεγε πρότερον μὲν ἐσκοπούμην καὶ ἐπεχείρουν οὐκ ἐκ τῶν φύσει ἡμῖν προσόντων, νῦν δ’ ἐκ τῶν τοιούτων ἐπισκοπούμενοι φυσικώτερον ἄν διαλεγοίμεθα. σκοπούμενοι γὰρ τὰ φύσει ἡμῖν προσόντα εὑρίσκομεν ὅτι ὁ σπουδαῖος φίλος φύσει αἱρετός ἐστι τῷ σπουδαίῳ, ὡς καὶ τὸ εἶναι καὶ ζῆν καὶ ὁρᾶν καὶ φρονεῖν. φύσει γὰρ ἕκαστον τούτων αἱρούμεθα· φύσει γὰρ ὀρεγόμεθα πάντες καὶ ζῆν καὶ αἰσθάνεσθαι καὶ φρονεῖν. τὸ γὰρ τῇ φύσει ἀγαθὸν εἴρηται ὅτι τῷ σπου- δαίῳ ἀγαθὸν καὶ ἡδύ ἐστι καθ’ αὑτό. εἴρηται καὶ πρότερον ὅτι τὸ εἶναι καὶ ζῆν ἀγαθὸν ὂν αἱρετόν ἐστι τῷ σπουδαίῳ. τὰ γὰρ καθ’ αὑτὰ ἀγαθὰ φύσει ὄντα ἀγαθὰ τῷ σπουδαίῳ αἱρετά ἐστι· τὸ δ’ εἶναι καὶ ζῆν φύσει καὶ καθ’ αὑτὸ ἀγαθόν ἐστιν· αἱρετὸν ἄρα τῷ σπουδαίῳ τὸ τοιοῦτον. ἔστι δὲ καὶ ὁ φίλος παραπλήσιος τῷ εἶναι ἡμάς καὶ ζῆν, οἷον γὰρ ζωή τις τοῦ φίλου ὁ ἀγαθός ἐστι φίλος ὥστε φύσει αἱρετὸς ὁ σπουδαῖος φίλος τῷ [*](1 fort. οὗ χωρὶς ἀδύνατον συνεχῶς ἥδεσθαι, ἀδύνατον συνεχῶς ἐνεργεῖν· χωρὶς φίλου ἁ. σ. ἣ διότι ἁ. καὶ χ. φ. σ. ἐνεργεῖν 2 λέγει Β: λέγοι a 3 γε Β: τε a 5 ταῦτα Β: ταύτας a 13 παράθηξις a: παράθιξις Β 16 rhesis usque ad ὡρισμένον γάρ (p. 1170a 20) a 20 ἡ (alterum) Β: καὶ a 22 ὁρμᾶται Vat. 320: ὁρᾶται Ba 25 ἐσκοπούμην Β: ἐσκόπουν a)

σπουδαίῳ καὶ εὐγνώμονι. ἔστι δ’ ὁ σπουδαῖος φίλος τρόπον τινὰ οὐχ ἡ [*](59v) καθ’ ἕξιν ζωὴ καὶ αἴσθησις τοῦ φίλου ἀλλ’ ἡ κατ’ ἐνέργειν, εἴπερ σὺν αὐτῷ μάλιστα ἐνεργεῖ. τὸ δὲ ζῆν ὁρίζονται τοῖς ζῴοις δυνάμει αἰσθήσεως. εἴρηται καὶ πρότερον ὅτι τὸ ζῆν ἀγαθὸν ὂν αἱρετόν ἐστι τῷ σπουδαίῳ· καὶ νῦν τὸ αὐτὸ λέγει καὶ κατασκευάζει, ἵνα διὰ τούτου δείξῃ, ὅτι φύσει αἱρετός ἐστιν ὁ σπουδαῖος φίλος τῷ εὐδαίμονι. πάνυ δὲ ἀσαφῶς ἀπαγγέλλει ταῦτα. ὃ δὲ λέγει τοιοῦτον ἄν εἴη. τῆς τῶν ζῴων ζωῆς ἡ οὐσία καὶ τὸ εἶναί ἐστιν ἐν τῷ δύνασθαι αἰσθάνεσθαι· ἔστι γὰρ ἡ ζῴων ζωὴ δύναμις αἰσθητική. ἡ μὲν γὰρ τῶν φυτῶν ζωὴ δύναμίς ἐστι τρέφουσα τὰ ἔχοντα καὶ ποιοῦσα γεννᾶν ὅμοια ἑαυτοῖς· ἡ δὲ τῶν ζῴων δύναμις αἰσθητική. τὸ γὰρ ζῷον τοῦ ζῶντος, ὡς ἐν τῇ Περὶ ψυχῆς εἴρηται. διαφέρει φέρει αἰσθήσει. ζῆν μὲν γὰρ λέγεται τὰ ἐξ ἑαυτῶν τρεφόμενα καὶ γεννῶντα ὅμοια ἑαυτοῖς, ζῷα δὲ λέγεται τὰ πρὸς τῷ τρέφεσθαι καὶ γεννᾶν ὅμοια καὶ αἴσθησιν ἔχοντα τῶν ἡδόντων καὶ λυπούντων, ὃ οὐχ ὑπάρχει τοῖς φυτοῖς. οὐδὲν γὰρ αὐτῶν τυπτόμενον λυπεῖται ἢ θεραπευόμενον ἥδεται. ὁρίζεται δή φησι, τουτέστιν ὁρισμὸς καὶ λόγος <οὐσιώδης> τῆς τοῦ ζῴου ζωῆς ἐστι δύναμις γνωστικὴ τῶν ἡδέων καὶ λυπηρῶν, ὅπερ ἐστὶ δύναμις αἰσθητικὴ καὶ διαγνωστικὴ τῶν ἡδόντων καὶ λυπούντων. τοῖς δὲ ἀνθρώ- ποις τὸ ζῆν ὁρίζεται τῷ τε αἰσθάνεσθαι δύνασθαι καὶ τῷ δύνασθαι νοεῖν, τουτέστιν βουλεύεσθαι. τὸ γὰρ νοεῖν ἀντὶ τοῦ βουλεύεσθαι εἴρηται. μόνος γὰρ ὁ ἄνθρωπός ἐστι ζῷον βουλευτικόν. δύναται τὸ <ὁρίζεται> εἰρῆσθαι ἀντὶ τοῦ χαρακτηρίζεται καὶ γνωρίζεται. ὁρίζεται οὖν τῷ δύνασθαι νοεῖν. τὴν δὲ δύναμιν ἔχουσι διὰ τὸ ἐνεργεῖν. τὸ γὰρ κύριον ἐν τῇ ἐνεργείᾳ. λέγει δὲ κύριον τὸ τέλος καὶ τὸ οὗ ἕνεκα. τῆς γὰρ ἐνεργείας ἕνεκα ἡ φύσις τὰς δυνάμεις ἡμῖν ἐνέσπειρε καὶ ταύτης ἕνεκα περιέπομεν καὶ ἀσπα- ζόμεθα ταύτας. τοῦ γὰρ ὁρᾶν ἕνεκα καὶ τοὐ ἀκούειν τὴν ὅρασιν καὶ τὴν ἀκουστικὴν δύναμιν ἀγαπῶμεν. εἰ οὖν τὸ ζῆν ἡμῖν ἐστιν ἐν τῷ δύνασθαι αἰσθάνεσθαι καὶ νοεῖν, τὸ δὲ δύνασθαι αἰσθάνεσθαι καὶ νοεῖν ἔχομεν παρὰ τοῦ δημιουργοῦ διὰ τὸ ἐνεργεῖν, ἔοικε τὸ ζῆν κυρίως εἶναι ἡ κατ’ ἐνέργειαν αἴσθησις καὶ νόησις καὶ ζῆν καὶ πολιτεύεσθαι καὶ πράττειν ἢ κατ’ αἴσθησιν καὶ τὰς ἀλόγους ὀρέξεις, ὡς οἱ φαῦλοι βοσκημάτων δίκην ζῶντες, ἢ κατὰ νοῦν ὡς οἱ σπουδαῖοι. ἀλλὰ μὴν τὸ ζῆν καὶ μάλιστα ὡς οἱ σπουδαῖοι τῶν καθ’ αὑτὸ ἀγαθῶν καὶ ἡδέων. καὶ τὸ ζῆν ἄρα καὶ κατ’ ἀρε- τὴν ἐνεργεῖν καθ’ αὑτὸ ἀγαθὸν καὶ ἡδὺ καὶ αἱρετόν. ταῦτα εἰπὼν ἔδει αὐτὸν ἐπαγαγεῖν, τοῦτο δὲ συνεχῶς γινόμενον μᾶλλον ἀγαθὸν καὶ μᾶλλον ἡδύ | ἐστι. τοῦτο δὲ ποιεῖν μονώτην ὄντα, λέγω δὴ συνεχῶς πράττειν [*](160r) μονώτην ὄντα, χαλεπόν. δεῖται ἄρα ὁ εὐδαίμων φίλου, ἵνα συνεχῶς ἐνεργῇ, τουτέστιν ἵνα ἐνδελεχῶς ἐνεργεία ᾖ αἰσθητικὸς καὶ διανοητικός. τοῦτο γὰρ [*](3 ὁρίζονται Β et Aristoteles: ὁρίζεται a (cf. tamen v. 16 seq.) 4 αἰσθήσεως Aristoteles: αἰσθήσει Ba 11 ζῶον Β: ζῆν a τῆ Β: τῷ a Περὶ ψυχῆς] Β 2 p. 413b1 14 ἔχοντα Vat. 320: ἔχειν Ba 16 οὐσιώδης a: om. B 19 τῶ (alterum) B: τὸ a 21 ὁρίζεται a: lac. B εἰρῆσθαι Β: om. a 24 κύριον B: κυρίως a 31 ὀρέξας Vat. 320: πράξεις Ba 37 φίλου B: φίλων a) κρεῖττον τοῦ δυνάμει, εἴπερ αἱ δυνάμεις, ὡς εἴρηται, χάριν τῶν ἐνεργειῶν. [*](160r) εἴ οὖν τὴν κατ’ ἐνέργειαν αἴσθησιν φύσει ἢ αἱρούμενοι ἀσπαζόμεθα, αὕτη δὲ καὶ τὸ κατ’ ἐνέργειαν βούλεσθαι καὶ πράττειν μάλιστα σὺν τῷ φίλῳ σύνεισιν ἡμῖν, ὁ φίλος ἄρα φύσει αἱρετός ἐστι τῷ σπουδαίῳ. ταῦτ’ οὖν ἔδει ἐπαγαγεῖν. ὁ δὲ μὴ ἐπενεγκών, καίτοι πρὸς τοῦτο βλέπων καὶ τοῦτο βουλόμενος συμπεράνασθαι, εἶπε τὰ εἰρημένα #x003E; ἀσάφειαν πολλὴν κεν. ἔτι ἐπεὶ ἥδιστον τὸ ἑαυτὸν εἰδέναι, αὐτοὶ δὲ αὑτοὺς ἐξ ἡμῶν αὐτῶν οὐ δυνάμεθα θεᾶσθαι δῆλον δὲ τοῦτο ἐξ ὧν καθ’ ἑκάστην λέγομεν· ἐπιτι- μῶμεν γὰρ ἀλλήλους λέγοντες “εἰ ἐθεώρεις αὑτόν, εἰ ἐγίνωσκες αὑτόν, οὐκ ἄν κατηγορεῖν ἤθελες τούτου, οὐκ ἄν τοιαῦτα ἔλεγες κατὰ τῶν πέλας”), εἰ δὴ ἡδὺ τὸ γινώσκειν καὶ βλέπειν ἑαυτούς, τοῦτο δὲ ἐξ ἑαυτῶν οὐ δυνάμεθα ποιεῖν, ἔστι δὲ ὁ φάος ἄλλος ὁ φιλούμενος, δεῖται φίλου ὁ εὐδαίμων, ἵνα ὥσπερ οἱ εἰς τὸ κάτοπτρον ἐνατενίζοντες ἑαυτοὺς ὁρῶσιν, οὕτω καὶ ὁ εὐ- δαίμων εἰς τὸν φίλον ἀποβλέπων ἑαυτὸν ὁρᾷ καὶ γνωρίζει οἷός ἐστι, ὅτι ἀγαθὸς καὶ ἐράσμιος, καὶ τοῦτον ὁρῶν καὶ γινώσκων ἔτι μᾶλλον πράξει τὰ καλὰ καὶ βέλτιστα. ὅτι δὲ ὁ σπουδαῖος φίλος ἄλλος ὁ φιλῶν ἐστι, πιστεύομεν ἐκ τῶν ὁσημέραι. ἂν γάρ τις σφόδρα φιλῇ τινα, οὐδὲν ἄλλο λέγει περὶ ἐκείνου ἢ ὅτι ‘οὗτος ἄλλος ἐγώ, καὶ οὗτος ἐγώ εἰμι, καὶ ὁ φιλῶν ἢ ὑβρίζων αὐτὸν ἐμὲ φιλεῖ ἢ ἐμὲ ὑβρίζει.’ εἰπὼν δὲ ὅτι τὸ δὲ ζῆν τῶν καθ’ αὑτὸ ἀγαθῶν καὶ ἡδέων, δεικνὺς ὅτι μὴ πᾶσαν ζωὴν ἐνέργειαν καὶ ἡδεῖαν καὶ ἀγαθὴν λέγει ἀλλὰ τὴν κατ’ ἀρετήν, ἐπήγαγεν ὡρισμένον γάρ. τὸ δ’ ὡρισμένον τῆς τοὐ ἀγαθοῦ φύσεως. ἴσμεν δὲ ὅτι οἱ Πυθαγόρειοι δύο συστοιχίας ἐποίουν καὶ τὰ μὲν ἀγαθὰ πάντα ἔταττον ὑπὸ τὴν μίαν, τὰ δὲ κακὰ ὑπὸ τὴν λοιπήν. καὶ ἐκάλουν ἐν ᾗ ὑπῆγον τὰ καλὰ ὡρισμένην, ἐν ᾗ δὲ τὰ κακὰ ἀόριστον, καὶ ἀντιστρέφειν ἔλεγον τὰ καλὰ καὶ ὡρισμένα. εἴ τι γὰρ ἀγαθὸν ὡρισμένον καὶ εἴ τι ὡρισμένον ἀγαθόν, ὁμοίως καὶ τὰ κακὰ καὶ ἀόριστα. πᾶν γὰρ κακὸν ἀόριστον καὶ πᾶν ἀόριστον κακόν. καὶ εἴρηται περὶ τῶν συστοιχιῶν τούτων ἐν τῇ Φυσικῇ ἀκροάσει καὶ ἐν τῇ Μετὰ τὰ φυσικά. ὅτι δὲ τὸ κατ’ ἀρετὴν ὡρισμένον, ἐν πολλοῖς τῷ Ἀριστοτέλει καὶ Πλάτωνι δέδεικται. ὁ μὲν γὰρ φαῦλος διὰ τὰς ἀλογίστους ὀρέξας, αἷς ἕπεται, καὶ τὴν ἀπέραντον ἐπιθυμίαν τῶν φαύλων ἡδονῶν ἀορίστως ζῇ, παντοῖος γινόμενος, μηδενὶ ὧν πράττει ἀρεσκόμενος, καὶ διὰ τοῦτο ἀπὸ ἄλλων ἐπ’ ἄλλα μεταπηδῶν, ἐν οὐδεμιᾷ ὥρᾳ ἐπί τινος τοῦ αὐτοῦ ἱστάμενος. τὰ γὰρ φαῦλα καὶ αἱ ἀπ’ αὐτῶν ἡδοναὶ τοιαῦτα. λέγω δὲ τοιαῦτα, ἤτοι οὐκ ἀρεστὰ οὐδὲ ὄντως ἡδέα, ἀλλ’ ἅμα τε ἐπράχθη καὶ ἅμα ἀηδῆ καὶ λυπηρὰ τοῖς πράξασιν ἔδοξε. διὸ καὶ ἐπ’ ἄλλα ἔρχονται ζητοῦντες τὸ ὄντως ἡδύ, εὑρεῖν δ’ οὐ δυνάμενοι διὰ τὴν ἄγνοιαν τὴν ἀπὸ [*](6 καὶ a: om. Β 7 τὸ ἑαυτὸν a: τὰ ἑαυτῶν Β 12 φίλου Β: φίλων a 21. 22 ὡρισμένον γὰρ Β: τὸ δ’ ὡρισμένον—καὶ ἡδύ (p. 1170a 26) a 23 συστοιχίας Β: συστοίχους a 27 καὶ (ante ἀόριστα) Β: om. a 28 ἐν τῇ Φυσικῇ ἀκροάδει] Γ 4 29 Μετὰ τὰ φυσικά] Α 5 p. 986a 15 τὸ corr. ex τῶ Β 30 Ἀριστοτὲλει] cf. Indic. Arist. p. 524a 50 ἀλογίστους Β: ἀλόγους a 35 an ἀλλ’ ἃ ἅμα?) βλέπει γὰρ ὀρθά) τὰ ὄντως ἀγαθὰ καὶ ὄντως ἡδέα διώκων καὶ πράττων αὐτοῖς ἐμμένει. ὡς γὰρ τὸ μὲν ἀληθὲς ὡρισμένον ἐστί, τὸ δὲ ψεῦδος ἀόριστον ἀπλοῦς γὰρ ὁ μῦθος τῆς ἀληθείας, ποικίλος δὲ καὶ πολυσύνθετος ὁ τοῦ ψεύδους), οὕτω καὶ τὸ ὄντως ἀγαθὸν καὶ ὄντως ἡδὺ ἁπλοῦν ἐστι, τοὐναντίον δ’ ἅπαν τὸ ψεῦδος. εἰπὼν δὲ ὅτι τὸ ζῆν τῶν καθ’ αὑτὸ ἀγα- θῶν καὶ ἡδέων ἐστίν, ἐπήγαγε τὸ δὲ τῇ φύσει ἀγαθὸν καὶ τῷ ἐπι- εικεῖ ἀγαθόν ἐστι καὶ ἡδύ. αἱρήσεται ἄρα ὁ ἀγαθὸς τὸ ζῆν, τὸ κατ’ ἐνέργειαν δηλονότι, ὥστε καὶ φίλον ἔχειν μεθ’ οὗ συνεχῶς μᾶλλον ἐνεργεῖν δύναται ἤπερ μόνος ὤν. οὐ δεῖ δὲ λαμβάνειν μοχθηρὰν ζωὴν καὶ διεφθαρμένην. δῆλον διὰ τούτου πεποίηκεν, ὁπηνίκα ἔλεγεν ὅτι τὸ ζῆν τῶν καθ’ αὑτὸ ἀγαθῶν καὶ ἡδέων. ὡρισμένον γὰρ ὡς οὐ περὶ πάσης ζωῆς ἔλεγεν ἀλλὰ τῆς τῶν σπουδαίων. οὐ δεῖ, φησίν, ὑπολαμβάνειν, ὅταν λέγω, ὅτι ἡ ζωὴ τῶν καθ’ αὑτὸ ἀγαθῶν καὶ ἡδέων ἐστί, περὶ πάσης ζωῆς ἐμὲ τοῦτο λέγειν, ἀλλὰ τῆς τῶν σπουδαίων. αἱ γὰρ τῶν φύλων ἢ τῶν τροχιζομένων καὶ Πριαμικαῖς πιεζομένων συμφοραῖς οὔθ’ ἡδεῖαι οὔτε καλαί. ἐπαγγέλλεται δὲ ἐρεῖν περὶ τῆς τῶν μοχθηρῶν καὶ τῆς τῶν ἐν λύπαις καὶ κακώσεσιν ὄντων ζωῆς, καὶ ἐρεῖ ἐν τῷ ἐφεξῆς βιβλίῳ, ἔνθα περὶ ἡδονῆς λέγει.

[*](20 p. 1170a25)

Εἰ δ᾿ αὐτὸ τὸ ζῆν ἀγαθὸν καὶ ἡδύ· ἔοικε δὲ καὶ ἐκ τοῦ πάντας ὀρέγεσθαι αὐτοῦ καὶ μάλιστα τοὺς ἐπιεικεῖς.

Διὰ τῆς προσθήκης ταύτης ᾐνίξατο, ὅτι κυρίως ἀγαθὴν καὶ ἡδεῖαν ζωὴν τὴν μετ’ ἀρετῆς λέγει· καὶ γὰρ καὶ οἱ φαῦλοι φύσει ταύτην ὀρέγονται καὶ ταύτην μεταδιώκουσι. πᾶς γὰρ νοῦς, ὡς ἐν τῷ Z εἶπε τῆς παρούσης πραγματείας, τὸ οἰκεῖον φύσει ὀρέγεται ἀγαθὸν καὶ τοῦτο ἐπιζητεῖ, ὥστε καὶ οἱ φαῦλοι· κακῶς δὲ τραφέντες περιπίπτουσι ταῖς μοχθηραῖς καὶ φαύλαις ζωαῖς ὡς καλαῖς. οὐ γὰρ δύνανται διακρῖναι τοῦ καλοῦ τὸ κακὸν κακῶς ἔχοντες. ἔστι δὲ τοῦ λόγου ἡ ἀπόδοσις ἐν τῷ ὡς δὲ πρὸς ἑαυτὸν ἔχει ὁ σπουδαῖος, καὶ πρὸς τὸν φίλον· ἕτερος γὰρ αὐτὸς ὁ φίλος ἐστίν. ὃ δὲ λέγει τοιοῦτον | ἄν εἴη· ὁ τοῦ εὐδαίμονος φίλος ἕτερος αὐτός ἐστιν ὁ εὐδαίμων, ὥστε καὶ ἡ ζωὴ τοῦ φίλου αὐτοῦ ἑτέρα αὐτή ἐστι τῆς τοῦ εὐδαίμονος ζωῆς. αἱρεῖται δὲ ὁ εὐδαίμων καὶ πάνυ θέλει τὴν οἰκείαν ἔχειν ζωήν· πᾶς γὰρ ὀρέγεται φύσει εἶναι καὶ ζῆν, ὥστε φύσει φίλον ἔχειν αἱρεῖται. ὥσπερ γὰρ πρὸς ἑαυτὸν ἔχει, οὕτω καὶ 35 πρὸς τὸν φίλον· ἄλλος γάρ ἐστιν αὐτὸς ὁ φίλος. καὶ εἴη ἄν ὁ συλλογι- σμὸς τοιοῦτος· ὁ εὐδαίμων φύσει αἱρεῖται καὶ ὀρέγεται ἔχειν τὴν οἰκείαν ζωήν· ἀλλὰ μὴν ἡ τοῦ φίλου ζωὴ αὐτός ἐστιν ὁ φίλος, ὁ εὐδαίμων ἄρα φύσει αἱρεῖται καὶ ὀρέγεται ἔχειν μεθ’ ἑαυτοῦ τὸν σπουδαῖον φίλον. ἡ [*](4 ἀπλοῦς κτλ.] cf. Eurip. Phoeniss. 469 15 ἐμὲ a: με Β 20 rhesis usque ad μακαριωτάτη ζωή (p. 1170a29) a 22 ταύτης B: ταῦτα a 24 cf. Z 2 p. 1139b4 33 εἷναι B: καὶ εἶναι a)

μὲν διάνοια τῶν λεγομένων αὕτη, ἡ δὲ λέξις ὧδε ἄν ἔχοι. εἰ τὸ ζῆν [*](160v) αὐτὸ ἀγαθὸν καὶ ἡδύ, καὶ διὰ τοῦτο αἱρετόν ἐστιν. αἱρεῖται γὰρ ὁ σπουδαῖος καὶ ζῆν καὶ αἰσθάνεσθαι καὶ νοεῖν. ὅτι αἰσθάνεται καὶ ὅτι ζῇ καὶ ὅτι νοεῖ. οὐδεὶς γὰρ βούλεται ζῆν καὶ αἰσθάνεσθαι ἀναισθήτως ἔχων, ὅτι ζῇ ἢ ὅτι αἰσθάνεται. φυτὸν γὰρ ἄν εἴη, ὅπερ ζῇ, ὅτι δὲ ζῇ, οὐκ οἶδεν. εἰ οὖν τὸ ζῆν καὶ αἰσθάνεσθαι ὅτι ζῇ καὶ αἰσθάνεται ἡδὺ καὶ καλόν ἐστι, ὡς δὲ πρὸς ἑαυτὸν ἔχει, οὕτω καὶ πρὸς τὸν φίλον, φύσει αἱρεῖται παρεῖναι φίλον αὐτῷ, ὅπως αἰσθάνηται καὶ ὅπερ ἐστὶ καὶ ὅτι εὐδαίμων ἐστίν. αἰσθανόμενος γὰρ ὅτι καὶ ἔστι καὶ ὅτι τοιόσδε φίλος ἑαυτὸν νοεῖ καὶ ὅτι ζῇ καὶ ἔστιν εὐδαίμων. τοιοῦτος γάρ, ὡς εἴρηται, ὁ φίλος τοῦ εὐδαίμονος οἷος ὁ εὐδαίμων ἐστίν.

[*](p. 1170a 29)

Ὁ δ’ ὁρῶν ὅτι ὁρᾷ αἰσθάνεται καὶ ὁ ἀκούων ὅτι ἀκούει καὶ ὁ βαδίζων ὅτι βαδίζει καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων ὁμοίως.

Τὸ νοοῦν καὶ κρῖνον, ὅταν ὁρῶμεν καὶ νοῶμεν, ὅτι τε ὁρῶμεν καὶ ὅτι νοοῦμεν, τὸ προσεκτικὸν καλούμενον μέρος, μέρος ἐστὶ τῆς λογικῆς ψυχῆς καὶ τὸ οἷον κέντρον αὐτῆς. τοῦτο γάρ ἐστι τὸ ἐπικρῖνον, ὅτι ὁρῶμεν, ὅτε ὁρῶμεν καὶ διανοούμεθα καὶ] ὅτε διανοούμεθα καὶ βαδίζομεν καὶ γρά- φομεν ὅταν βαδίζωμεν καὶ ὅταν γράφωμεν. τὸ δ’ αἰσθανοίμεθα ἂν ὅτι αἰσθανόμεθα καὶ νοοῖμεν ὅτι νοοῦμεν ταὐτόν ἐστι τῷ οὐ γὰρ ἀναισθήτως οὐδ’ ἀνεννοήτως ἔχομεν ὅταν νοῶμεν καὶ αἰσθανώμεθα, ὅτι νοοῦμεν καὶ αἰσθανόμεθα, ἀλλ’ αἰσθανόμενοι καὶ νοοῦντες συναισθανόμεθα καὶ συνεπινοοῦμεν ὅτι αἰσθανόμεθα καὶ ὅτι νοοῦμεν, ταυτὶ δὲ οὐδὲν ἕτερόν ἐστιν ἢ ὅτι ἐσμέν. ὁ γὰρ συναισθανόμενος ὅτι αἰσθάνεται οὐδὲν ἄλλο κρίνει καὶ ἐπαισθάνεται ἢ ὅτι ζῇ, καὶ ἔστιν ὡσαύτως καὶ ὁ συννοῶν ὅτι νοεῖ, τοῦτο νοεῖ, ὅτι ἐπειδὴ νοεῖ ζῇ καὶ οὐ τέθνηκεν οὐδὲ μὴ ὅν ἐστιν ἀλλ’ ὄν τι, οἷον ζῷον τοιονδί. ταῦτα δὲ ἐδήλωσε διὰ τοῦ εἰπεῖν τὸ δ’ ὅτι αἰσθανόμεθα ἢ νοοῦμεν ὅτι ἐσμέν· καὶ δεῖ ὑποστίζειν εἰς τὸ ὅτι νοοῦμεν, εἶτα ἐπάγειν τὸ ὅτι ἐσμέν. τὸ δ’ αἰσθάνεσθαί φησιν ἡμᾶς, ὡς αἰσθανόμεθα καὶ νοεῖν, ὅτι νοοῦμεν, αἰσθάνεσθαι καὶ νοεῖν ἐστιν, ὅτι ἐσμὲν ἢ ὅτι ἐσμὲν καὶ τῶν ὄντων ἐσμέν. συνήγαγε τοίνυν διὰ μέσου τοῦ αἰσθά- νεσθαι, ὅτι ἀγαθόν ἐστι τὸ εἶναι καὶ ζῆν. οὕτως ἀγαθόν ἐστι τὸ αἰσθά- νεσθαι καὶ νοεῖν ὅτι αἰσθανόμεθα καὶ νοοῦμεν· τοῦτο δὲ ζῆν ἐστι καὶ εἶναι· ἀγαθὸν ἄρα τὸ ζῆν καὶ εἶναι καὶ ἡδὺ καὶ αἱρετόν ἐστι. κυρίως δὲ ζῆν καὶ εἶναί ἐστι τὸ κατ’ ἀρετὴν ζῆν· τὸ συνεχῶς κατ’ αὐτὴν ζῆν καὶ τὸ κατ’ ἀρετὴν ἐνεργεῖν ἔτι μᾶλλον ἡδύ ἐστι καὶ μᾶλλον ἀγαθόν. δύναται δ’ ὁ σπουδαῖος ῥᾷον μετὰ φίλου συνεχῶς ζῆν κατ’ ἀρετὴν καὶ συνεχῶς ἐνεργεῖν ἢ μονώτης ὤν· ὁ σπουδαῖος ἄρα φίλος συνεργεῖ περὶ τὸ συνεχῶς [*](1 ἔχοι B: ἔχει a 9 νοεῖ a: νοεῖν Β 12 rhesis usque ad ἀγαθοῦ ἥδονται (p. 1170b5) a 14 τὸ νοοῦν Vat. 320: τόν νοῦν Ba 17 καὶ cancellavi 20 αἰ- σθανώμεθα a: αἰσθανόμεθα Β 22 ὅτι αἰσθανόμεθα post νοοῦμεν a 26 ταῦτα δὲ Β: ταῦτ’ a 37 φίλος Β: φίλου a)

ἐνεργεῖν καὶ πράττειν τὰ κάλλιστα. ὁ δὲ πρὸς τοῦτο συνεργῶν αἱρετός [*](160v) ἐστιν· ὁ σπουδαῖος ἄρα φίλος αἱρετός ἐστι τῷ εὐδαίμονι. δεῖται ἄρ ὁ εὐδαίμων φίλου. τὸ γὰρ εἶναι ἦν αἰσθάνεσθαι ἢ νοεῖν, ἐπειδὴ ἡ κατ’ ἐνέργειαν ζωὴ ἡ αὐτή ἐστι τῇ κατ’ ἐνέργειαν αἰσθήσει καὶ ἡ κατ’ ἐνέργειαν αἴσθησις τῇ κατ’ ἐνέργειαν ζωῇ. οὐ γὰρ πᾶσαν ζωὴν οὐδὲ πᾶν ὂν λαμβάνει ἀλλὰ τὴν σπουδαίου. ἐπειδὴ ταὐτά εἰσιν, ἀντιστρέφοντα λαμ- βάνων λέγει τὸ εἶναι ἡμᾶς οὐδὲν ἄλλο ἐστὶν ἢ τὸ αἰσθάνεσθαι καὶ νοεῖν. εἰ δὴ τὸ εἶναι ἡμῶν ταὐτόν ἐστι τῷ αἰσθάνεσθαι καὶ νοεῖν, ἀλλὰ καὶ ἀντι- στρέφοντες ἀληθεύομεν, ὅτι τὸ αἰσθάνεσθαι καὶ νοεῖν ὅτι αἰσθανόμεθα καὶ νοοῦμεν ταὐτόν ἐστι τῷ εἶναι ἡμᾶς καὶ ζῆν, τὸ δ’ αἰσθάνεσθαι ὅτι ζῶμεν ἀγαθὸν καὶ ἡδύ, καθ’ αὑτὸ ἄρα τὸ εἶναι καὶ ζῆν ἀγαθὸν καὶ ἡδύ. εἰπὼν δὲ ὅτι φύσει ἀγαθὸν ἡ ζωή, δεικνὺς ὅτι ἀγαθὴν ζωὴν τὴν κατ’ ἀρετὴν λέγει, ἐπήγαγεν· τὸ δ’ ἀγαθὸν ὑπάρχειν ἐν ἑαυτῷ αἰσθάνεσθαι ἡδύ, τουτέστιν ἡδύτατόν ἐστι τὸ αἰσθάνεσθαι, ὅτι ἡ ἐν αὐτῷ ζωὴ πρᾶξίς ἐστι καὶ θεωρία τῶν ὄντων. τοιοῦτοι γὰρ οἱ σπουδαῖοι πρακτικοὶ τῶν καλῶν καὶ θεωρητικοὶ τῶν ὄντων. ἐπεὶ τοίνυν τὸ ἀγαθὸν καὶ ἡδὺ αἱρετόν, ἡ δὲ τοῦ σπουδαίου ζωὴ ἀγαθὴ καὶ ἡδεῖα, ἡ τοῦ σπουδαίου ἄρα ζωὴ αἱρετή· τὸ ζῆν ἄρα τῷ σπουδαίῳ αἱρετόν. εἰπὼν δὲ ὅτι τὸ εἶναι, ἤτοι ἡ ζωή, τῶν σπουδαίων ἀγαθόν ἐστι καὶ ἡδύ, <σαφηνίζων πῶς ἐστιν ἡδύ,> ἐπήγαγε συναισθανόμενοι γὰρ τοῦ καθ’ αὑτὸ καλοῦ καὶ ἀγαθοῦ ἥδονται. λέγει δὲ καθ’ αὑτὸ ἀγαθὸν τὴν τοιάνδε ζωὴν τὴν πράξει καὶ θεωρίᾳ συνοῦσαν. αἰσθανόμενοι γὰρ οἱ σπουδαῖοι καὶ νοοῦντες συναισθά- νονται καὶ συνεπινοοῦσι τὴν οἰκείαν ζωήν, ὅτι ἀρίστη καὶ καλλίστη ἐστί· καὶ τοῦτο νοοῦντες ἥδονται.

[*](p. 1170b5)

Ὡς δὲ πρὸς ἑαυτὸν ἔχει ὁ σπουδαῖος, καὶ πρὸς τὸν φίλον. ἕτερος γὰρ αὐτὸς ὁ φίλος ἐστίν.

Ἐνταῦθα ἡ ἀπόδοσις, ὡς εἴρηται, τῶν προκειμένων ῥητῶν. λέγει δέ, ἵνα [*](161r) συνάψαντες ἐκείνοις εἴποιμεν, τὸ ζῆν τῷ εὐδαίμονι, ὡς εἴρηται, ἀγαθὸν καὶ ἡδὺ καὶ αἱρετόν ἐστι. φύσει γάρ αἱρεῖται ὁ εὐδαίμων καὶ πᾶς ὁ σπουδαῖος καὶ εἶναι καὶ ζῆν. ὡς δὲ πρὸς ἑαυτὸν ἔχει, καὶ πρὸς τὸν φίλον οὕτως· ἄλλος γὰρ αὐτός ἐστιν ὁ φίλος. αἱρετὸν ἄρα φύσει ὁ σπουδαῖος φίλος τῷ εὐδαίμονι. αἰσθανόμενος γὰρ καὶ νοῶν τὴν τοῦ σπουδαίου ζωὴν τὴν οἰκείαν συνεννοεῖ, ἡδὺ δὲ τοῦτο καὶ αἱρετόν· ἡδὺς ἄρα καὶ ὁ σπουδαῖος καὶ αἱρετός, ὃν ὁρῶντες ἢ νοοῦντες συνθεωροῦμεν καὶ συννοοῦμεν αὑτούς. αἱρήσεται ἄρα καὶ σπεύσει φύσει ὁ εὐδαίμων ἔχειν φίλον. ἡ μὲν τῶν προκειμένων ῥητῶν πάντων συνέχεια τοιαύτη. τὰ δ’ ἄλλα μεταξὺ παρφίλος [*](2 Β: φίλου a 13 ὑπάρχειν Ba: ὑπάρχον Aristoleles 19 σαφηνίζων―ἡδύ a: om. Β 20 καλοῦ καὶ ἀγαθοῦ Ba: ἀγαθοῦ Aristoteles 22 θεωρίᾳ a: θεωρίαν Β 25 rhesis usque ad φίλων σπουδαίων (p. 1170b19) a 28 ἐκείνοις Β: ἐκεῖνα τούτοις a 33 αἱρετόν Β: αἱρετός a 34 συνενοοῦμεν a 35 φίλον Vat. 320: φίλους a: φιίαν λίαω Β)

καὶ αἰσθάνεσθαι καὶ νοεῖν, ὅτι ζῶμεν καὶ αἰσθανόμεθα καὶ νοοῦμεν καὶ ὅτι τὸ ἀληθῶς εἶναι καὶ ζῆν ἐστι τὸ κατ’ ἀρετὴν πολιτεύεσθαι, ὅπερ καὶ ἡδὺ καὶ αἱρετὸν ὑπάρχει. εἰ δὲ ἡδὺ καὶ αἱρετὸν τὸ αἰσθάνεσθαι, ὅτι ἐσμὲν ὁ καὶ ζῶμεν, αἱρετὸν ἄρα καὶ ἡδὺ καὶ τὸ συναισθάνεσθαι, ὅτι ζῇ καὶ ἔστιν ὁ φίλος. τοῦτο δὲ γένοιτ’ ἄν συζῶντος τοῦ φίλου καὶ συγκοινωνοῦντος λόγων καὶ πράξεων. ἡδὺ ἄρα καὶ αἱρετὸν τῷ εὐδαίμονι τὸ συνεῖναι φίλον αὐτῷ καὶ συζῆν μετ’ αὐτοῦ. καὶ ἡ μὲν τῶν λεγομένων διάνοια αὕτη· τὰ δὲ κατὰ λέξιν τοιάδε ἄν εἴη. καθάπερ ἑκάστῳ αἱρετόν ἐστι τὸ εἶναι, οὕτω καὶ τὸν φίλον. ἐπήγαγεν ἢ παραπλησίως, τουτέστι παραπλήσιος καὶ ὁμοιοτάτη ἐστὶν ἡ τοῦ φίλου ζωὴ τῇ ἑαυτοῦ βιοτῇ. πᾶς δὲ πάντα τὸν ὅμοιον φύσει καὶ μάλιστα ὁ σπουδαῖος τὸν σπουδαῖον ἀγαπᾷ καὶ συζῆν βούλεται. φύσει ἧλιξ ἥλικα τέρπει καὶ κολοιὸς παρὰ κολοιὸν ἱζάνει. ὁ σπουδαῖος τοίνυν ἡδύς ἐστι τῷ σπουδαίῳ καὶ χαίρει συζῆν αὐτῷ καὶ συνδιάγειν μετ’ αὑτοῦ. εἰπὼν δὲ ὅτι ἑκάστῳ τῶν σπουδαίων ἡδὺ τὸ εἶναι καὶ αἱρετόν ἐστι. διὰ τί ἡδὺ καὶ αἱρετὸν λέγει. τὸ δ’ εἶναι αἱρετὸν διὰ τὸ αἰσθάνεσθαι ἑαυτοῦ ἀγαθοῦ ὄντος, ὥστε καὶ ἡ συναίσθησις τῆς τοῦ φίλου ἀγαθότητος ἡδεῖα καὶ αἱρετή ἐστιν αὐτῷ. γένοιτο δ’ ἂν αὐτῷ ἡ τοιαύτη συναίσθησις ἐκ τοὐ συζῆν καὶ κοινωνεῖν λόγων τούτων τῶν προφορικῶν καὶ διανοίας τῶν διὰ τῶν τοιούτων λόγων σημαινομένων νοημάτων. ἐπὶ μὲν γὰρ τῶν ἀλόγων ζῴων, φησί, τὸ συζῆν ἐστι τὸ νέμεσθαι ἐν τῷ αὐτῷ τόπῳ, ἐπὶ δὲ τῶν ἀνθρώπων τὸ κοινωνεῖν τῶν ἀρίστων καὶ καλλίστων πράξεων καὶ λόγων καὶ διανοημάτων.

[*](p. 1170b 20)

Ἆρ’ οὖν ὡς πλείστους φίλους ποιητέον, ἢ καθάπερ ἐπὶ ξενίας ἐμμελῶς εἰρῆσθαι δοκεῖ τὸ “μήτε πολύξεινος μήτε ἄξει- νος καλεοίμην” καὶ ἐπὶ τῆς φιλίας ἁρμόσει. Δείξας ὅτι χρῄζει φίλων ὁ εὐδαίμων ἀπορεῖ, ἆρα δεῖ λίαν πολλῶν φίλων αὐτῷ καὶ ἀπορήσας εὐθὺς ἐπήγαγε τὴν λύσιν εἰπών, ἢ καθάπερ ἐπὶ ξενίας ἐμμελῶς εἰρῆσθαι δοκεῖ. ἔστι δὲ τὸ ἐμμελῶς ταὐτὸν τῷ ἁρμοζόντως. ξένους δ’ ἐκάλουν οἱ παλαιοὶ τοὺς ὀθνείους ξενοδοχοῦντας ἐν ταῖς ἀποδημίαις <καὶ> ξενοδοχουμένους ὑπ’ ἀλλήλων. ὥσπερ οὖν, φησίν, οὐ δεῖ πλείστους ξένους ἔχειν οὕτως οὐδὲ φίλους. ὡς γὰρ τὸ ἄξενον καὶ πολύξενον φευκτόν, οὕτω καὶ τὸ ἄφιλον καὶ πολύφιλον οὐκ ἐπαινετόν. καὶ λέγει διὰ τί οὐκ ἔστι χρήσιμον ἡ πολυφιλία οὐδενὶ τῶν τῆς φιλίας εἰδῶν. [*](1 διδάσκοντα Β: διδάσκοντος a 10 καὶ τὸ τὸν φίλον Arist. 11 τὸν Β: τὸ a 13 ἧλιξ] cf. Θ 14 p. 1161a34 κολοιός] cf. Θ 2 p. 1155a 34 κολοιὸν B: κολοιῷ a 15 συνδιάγειν Β: συνδιάγει a 16 διατί B: διότι a 19 τούτων Β: τούτοις a: nescio an insiticium sit 21. 22 τὸ (utroque loco) Β: τῷ a 25 ξενίας Ba et Arist. codd. M b Ob: τῆς ξενίας Arist. vulg. τὸ Ba et Arist. cod. N b: om. Arist. vulg. πολύξενος et ἄξενος a 26 κα- λεοίμην Β et Arist. codd. L b O b: om. a et Arist. vulg. rhesis usque ad τὸ ἥδυσμα (p. 1170b29) a 30 ξενοδοχοῦντες a 31 καὶ a: om. Β 34 διατί Β: διότι a)

οὔτε τοῖς διὰ τὸ χρήσιμον φιλοῦσι συμφέρον ἐστὶν ἡ πολυφιλία οὔτε τοῖς [*](161r) διὰ τὸ ἡδὺ οὔτε τοῖς διὰ τὸ ἦθος καὶ τὴν ἀρετήν· τοῖς μὲν διὰ τὸ χρήσιμον, ὅτι χαλεπὸν ἕνα ὄντα ἀνθυπηρετεῖν καὶ τοσαῦτα καὶ τοιαῦτα ἀντευποιεῖν, ὅσα καὶ οἷα εὖ πέπονθε πρὸς πολλῶν· χαλεπὸν γάρ ἐστιν ἔνα πολλοῖς ἀνθυπηρετεῖν ἀναγκαῖον δέ ἐστιν ἀντευποιεῖν· εἰ γὰρ μὴ ἀντευ- ποιήσει, λυθείη ἄν ἡ φιλία· διὰ γὰρ τὸ ἀντευποιεῖν καὶ ἀντιπάσχειν φι- λοῦσι. τοῖς μὲν δὴ πρὸς χρῆσιν καὶ πάνυ δόξειεν ἁρμόζειν τὸ λεχθέν. λεχθὲν λέγει τὸ μὴ ἔχειν φίλους πολλούς. ἁρμόσει γὰρ καὶ τοῖς διὰ τὸ ἡδὺ καὶ ἦθος φιλοῦσι μὴ ὡς πλείστους ἔχειν φίλους· ἀλλὰ μάλιστα τὸ λεχθὲν ἁρμόζει τοῖς διὰ τὸ χρήσιμον. βίος γὰρ ἑνὸς καὶ περιουσία οὐχ ἱκανὴ οὕτω πολλοῖς ὑπηρετεῖν καὶ μάλισθ’ ὅτι πρὸς τῷ περιέργους εἶναι τοὺς τοιούτους καὶ ἐμπόδιοί εἰσι πρὸς τὸ καλῶς ζῆν, ἤτοι δίχα πολλοῦ καὶ ὄχλου καὶ θορύβου· πολὺν γὰρ ἔχει θόρυβον τὸ πολλοῖς ἀνθυπηρετεῖν. ὅτι δὲ οἱ διὰ τὸ χρήσιμον φιλοῦντες περίεργοί εἰσι δῆλον· περισκοποῦσι γὰρ καὶ περισκέπτονται ἀεὶ τὴν ἀντευποιΐαν, πότερον ἴσα τυγχάνει τὰ ἀντιδιδόμενα ἢ μείζονα ἢ ἐλάττονα· κἄν μὲν ἐλάττονα, λύσουσι τὴν φιλίαν, ἂν δ’ ἴσα, οὐ λύσουσι | μὲν μέμφονται δὲ λέγοντες ‘τίς ἡ χάρις, [*](161v) ὅτι ὅσον ἔλαβε τοσοῦτον ἀντέδωκε’; μεῖζον δὲ διδοὺς τάχιον ἐπιλείψουσιν αὐτῷ τὰ ὑπάρχοντα. ἀνάγκη γὰρ τὸν πλείονα ἀντιδιδόντα, ὧν λαμβάνει, ταχὺ ἐπιλιπεῖν τὰ προσόντα. ὁμοίως δὲ οὐδὲ τῶν πρὸς ἡδονὴν δεῖ ὡς πλείστων· ἀρκοῦσι γὰρ πρὸς ταύτην καὶ δύο ἢ τρεῖς. ὥσπερ γὰρ καὶ ἐν τῇ τροφῇ τὸ ἅλας, τοῦτο γὰρ εἶπεν ἥδυσμα, τὸ ὀλίγον ἡδύνει τὴν τροφήν, τὸ δὲ πολύ ἀηδῆ ταύτην ἀποτελεῖ καὶ ἄβρωτον, οὕτως καὶ οἱ τὴν ἡδονὴν ὅ ἐμποιοῦντες ἀηδίας μᾶλλον, οὐχ ἡδονῆς εἰσι ποιητικοί.

[*](25 p. 1170b29)

Τοὺς δὲ σπουδαίους πότερον πλείστους κατ’ ἀριθμόν, ἢ ἔστι τι μέτρον φιλικοῦ πλήθους;

Καὶ ἐνταῦθα τὸ ἢ ἔστι μέτρον φιλικοῦ ὖ πλήθους ὡς λύσις ἐπῆκται· ἐρωτήσας γὰρ περὶ τῶν σπουδαίων, εἰ δεῖ τοὺς τοιούτους ἔτι πλείστους ἔχειν φίλους κατ’ ἀριθμόν, ἀπεκρίθη λέγων ἢ ἔστι μέτρον φιλικοῦ πλήθους ὥσπερ καὶ πόλεως; ὡς γὰρ πόλις οὔτε ἐκ δέκα ἀν- δρῶν οἷόν τε γενέσθαι παντὶ γὰρ τῷ βουλομένῳ ἐκ τοσούτων οὖσα ἔσται ἁλώσιμος καὶ δούλη) οὔτε ἐξ εἴκοσι μυριάδων, δι’ ἃς αὐτὸς ἐν ταῖς Πολιτείαις λέγει αἰτίας. εἰπὼν δὲ ὅτι οὔτε ἐκ δέκα ἀνδρῶν οὔτε ἐκ δέκα μυριάδων, ἤτοι χιλιάδων ἑκατόν, δύναται συστῆναι πλῆθος, ὡς οὐδὲ πλοῖον [*](1 τοῖς (prius) Β: τῆς a 3 ὄντα ἕνα a 4 πολλῶν Vat. 320: πολλούς Ba 6 ἀντιπάσχειν Β: ἀντευπάσχειν a 7 post δόξειεν om. ἄν Ba et Arist. codd. K b L b M b 8 γὰρ B: μὲν γὰρ a 21 πλείστων a: πλεῖστον Β καὶ δύο Β: δύο a καὶ ἐν B: ἐν a 24 ποιητικοί Β: ποιηταὶ a 24. 25 post ποιητικοί add. ἐάνπερ εἰσὶ πλεῖστοι a: om. Β 28 ἔστι τι Arist. φιλικοῦ Β et Arist. cod. K b: καὶ φιλικοῦ a et Arist, vulg. ἐν ταῖς Πολιτείαις] Η 4 p. 1326a 6 sqq.)

ὤφθη ἐν ταῖς Πολιτείαις ἀπὸ πεντήκοντα σταδίων, ἐπήγαγε τὸ δὲ [*](161v) ποσὸν οὐκ ἔστιν ἴσως ὡρισμένον, ἀλλὰ πᾶν τὸ μεταξύ τινων ὡρισμένων. ὃ δὲ λέγει ἔστι τὸ ὡρισμένως εἰπεῖν, ὅτι ἡ πόλις ἔστω ἀπὸ χιλιάδων ὀκτὼ ἡ πέντε ἤ τινος ἄλλου ὡρισμένου ἀριθμοῦ, δύσκολόν ἐστιν. ῥητέον δὲ ὅτι ἡ πόλις ἔστω ἐκ τῶν μεταξὺ ὁρισθέντων τῶν ἄκρων. τοῦτο δέ, ὡς ἐν ταῖς Πολιτείαις εἴρηκε, τοιοῦτόν ἐστι· δεῖ, φησὶν ἐκεῖ, ἰδεῖν τοὺς πολιτικοὺς καὶ τὸ κύριον τῆς πόλεως τὴν τῆς πόλεως εἴσοδον ὅση τίς ἐστι καὶ οἵ, καὶ τὴν χώραν, ἧς ἄρχει ἡ πόλις, πόσους δύναται τρέφειν καὶ πόσων καὶ οἵων δεῖται στρατιωτῶν εἰς τὴν φυλακὴν τῆς χώρας· καὶ εὑρόντας ὅτι οἱ τοσοίδε πολλοί εἰσιν, οἱ δὲ τοσοίδε ὀλίγοι, καὶ ὁρίσαντας τὸ πολὺ πλῆθος καὶ τὸ ὀλίγον τοῖς δέκα καὶ τοῖς δυσὶ καὶ λαβόντας ὡς ἄκρα τὰ δέκα καὶ δύο ἐκ τῶν μεταξὺ τῶν δέκα καὶ δύο λαμβάνειν ἐκεῖνο τὸ πλῆθος, ὃ δύναται καὶ τὴν χώραν φυλάττειν καὶ ὑπὸ τῆς χώρας τρέφεσθαι. τοῦτο δὴ ποιητέον καὶ ἐπὶ τῶν γεωργῶν καὶ ἐπὶ τῶν λοιπῶν, οἷον ἀγοραίων καὶ τῶν ὁμοίων. ὡς ἐπὶ τούτων, οὕτω καὶ ἐπὶ τῶν φίλων ἔστι τι πλῆθος ὡρισμένον, καὶ τοῦτο δεῖ ζητεῖν, τὸ τοιοῦτον πλῆθος τῶν φίλων μεθ’ οὗ δύναται συζῆν μετὰ ῥᾳστώνης καὶ δίχα θορύβων τινῶν· μεθ’ ὧν δ’ οὐ δύναται οὑτωσὶ συζῆν, οὗτοι πλείους εἰσὶ τοὐ δέοντος· ὥστε φευκτέον τὸν τοσοῦτον τῶν φίλων ἀριθμόν.

[*](p. 1171a 2)

Ὅτι δ’ οὐχ οἷόν τε πολλοῖς συζῆν καὶ διανέμειν ἑαυ- τόν, οὐκ ἄδηλον.

Ὅ λέγει πᾶσι δῆλόν ἐστιν· εἰ γὰρ ὁ μὲν τῶν φίλων ἔθος ἔχει ἔξω τοῦ ἄστεος καθ’ ἑκάστην φοιτᾶν, ὁ δὲ συνδιάγειν μετὰ τῶν ἐχόντων τὰς ἀρχὰς τῆς πόλεως, ὁ δὲ μετὰ τῶν γυμναζομένων συγγυμνάζεσθαι καὶ ὁ μὲν τόδε, ὁ δὲ τόδε τι ποιεῖν, πῶς οἷόν τε τὸν αὐτὸν καὶ ἕνα ἐν τῇ αὐτῇ καὶ μιᾷ ὥρᾳ ἢ καὶ ἡμέρᾳ πᾶσι συμπαρεῖναι καὶ συμπράττειν; τὸ μὲν οὖν μηδενὶ συνεῖναι ἄτοπον καὶ ἄφιλον, τὸ δὲ τούτῳ μὲν συνεῖναι, τοῖς δ’ ἄλλοις μὴ καταφρονήσεως δόξαν ἐμποιήσει. πάντας δὲ πάλιν τοὺς πολλοὺς τὸ αὐτὸ παντελῶς ποιεῖν καὶ πράττειν, ὡς εἷναι πάντας ἓν κατ’ αὐτὸ τοῦτο, 30 καθὸ ἕν ἐστιν ἐκεῖνο ὃ ποιοῦσιν ἢ πράττουσι καὶ διὰ τοῦτο δύνασθαι λέ- γειν, ὅτι δυνατόν ἐστι, μετὰ πάντων ἅμα συνεῖναι· καθὸ γὰρ τὸ αὐτὸ πράτ- τουσι κατὰ τήνδε τὴν ὥραν, κατὰ τοῦτο ἅμα εἰσὶ καὶ μὴ ἅμα ὄντες· τὸ οὗν πάντας πολλοὺς ὄντας τὸ αὐτὸ πράττειν ἀμήχανον· δύο μὲν γὰρ ὄντας καὶ τρεῖς ἐνδεχόμενόν ἐστι τὸ αὐτὸ ἐργάζεσθαι, εἴκοσι δὲ εἰ τύχοι ὄντων ἀδύνατον. ἀλλὰ καὶ εἰ τοῦ αὐτοῦ φίλοι καὶ ἀλλήλοις εἰσὶ φίλοι, εἰσὶ δ’ [*](2 ὤφθη Ba: an ὡς ἔφη? 3 ἐν ταῖς Πολιτείαις] H 4 p. 1326a 41 3 λέγει Vat. 320: λέγειν Ba ὡρισμένως B: ὡρισμένον a 6 εἴρηκε Β: εἴρηται a 9. 10 εὑ- ρόντας Β: εὑρὸν a 10 ὅτι Vat. 320: om. Ba ὁρίσαντας] ὁρίσαι Β: ὁρίσας a 11 λαβόντας Vat. 320: λαβὼν Ba 20 rhesis usque ad πρὸς ὀλίγους (p. 1171a 13) a 25 τόδε τι Β: τόδε a 35 εἰ Β: οἱ a)

εἴκοσι φίλοι τοῦ Σωκράτους καὶ ἀλλήλοις ἀνάγκη φίλους εἶναι· τοῦτο δὲ 161v ἐργωδέστατον. πάλιν ἐπεὶ φίλοι εἰσὶ τοῦ Σωκράτους, τὸν δὲ σπουδαῖον φίλον περὶ γὰρ τῶν σπουδαίων ἐστὶν ὁ λόγος) δεῖ συνδιάγειν καὶ συνδιημερεύειν μετὰ τοῦ φίλου, ἀνάγκη τοὺς εἴκοσι συνδιημερεύειν τῷ Σωκράτει· ὥστε καὶ ἀλλήλοις. πῶς οὖν ἔσται τοῦτο μὴ ὄντων ἀλλήλοις φίλων; ἀλλὰ τοῦτο ἓν τῶν χαλεπωτάτων ἐστίν, ἔτι δὲ χαλεπώτερον μᾶλλον δ’ ἀδύνατον τὸ συγχαίρειν μετὰ τῶν χαιρόντων καὶ συλλυπεῖσθαι μετὰ τῶν λυπουμένων. εἰ γὰρ ὁδὶ ἅμα μὲν κλαίει, ὁδὶ δὲ γελᾷ, πῶς ἐστι δυνατὸν γελᾶν ἅμα καὶ δακρύειν; καὶ εἰ ὁ μὲν φέρει τὸν υἱὸν τεθνηκότα, ὁ δὲ γάμον ἐκτελεῖ τῆς θυγατρὸς ἐν τῇ αὐτῇ ἀμφότεροι ὥρᾳ ἢ καὶ ἡμέρᾳ, πῶς ἐνδέχεται χαίρειν ἅμα καὶ λυπεῖσθαι; ταῦτ’ εἰπὼν καὶ ἐνδειξάμενος, ὅτι πλείους ἑνὸς οὐ δύναται φίλους ἔχειν ὁ σπουδαῖος, σκληρὸν ἐπιγνοὺς ὂν τὸ δόγμα, [*](162r) ἐπὶ τὸ σαῖνον τραπείς, τὴν μὲν πολυφιλίαν λέγει φεύγειν δεῖ, τοσούτους δ’ αἱρεῖσθαι ὅσοις ἄν δυνήσηται συζῆν. τοσοῦτοι δ’ ἄν εἶεν οἷον τρεῖς, πλείους γὰρ ἔχειν ἴσως οὐκ εὐπετές. ἀδύνατον γάρ ἐστι πολλοὺς ἔχειν φίλους· ὡς γὰρ οἱ ποταμοὶ πολλὰς σχίσεις καὶ κατατομὰς λαμβάνοντες λεπτοὶ καὶ ἀσθενεῖς ῥέουσιν, οὕτω καὶ ἡ φιλία εἰς πολλοὺς μεριζομένη ἐξαμαυροῦται. ὥσπερ γάρ, φησί, πολλῶν ἐρᾶν ἀδύνατον ὑπερβολὴ γὰρ φιλίας ὁ ἔρως ἐστίν), οὕτως οὐδὲ πολλοὺς σφόδρα φιλεῖν ἐνδέχεται. τὰ μὲν οὖν λεγόμενα τοιαῦτα, κατὰ δὲ τὴν λέξιν τὴν πλείονα οὖσαν τοῦτο δὲ πρὸς ἕνα περὶ τοῦ ἐρᾶν εἶπε. τὸ μὲν γὰρ ἐρᾶν πρὸς ἕνα ἐστί, τὸ δὲ σφόδρα φιλεῖν πρὸς ὀλίγους.

[*](p. 1171a 13)

οὕτω δ’ ἔοικεν ἔχειν καὶ ἐπὶ τῶν πραγμάτων. οὐ γὰρ γίνονται φίλοι πολλοὶ κατὰ τὴν ἑταιρικήν.

Εἰπὼν ὅτι πρὸς ἕνα γίνεται ὑπερβολὴ γὰρ φιλίας ὁ ἔρως ἐστί, τὸ δ’ ὑπερβάλλον πρὸς πολλοὺς ἐξαδυνατεῖ γίνεσθαι), πιστοῦται τοῦτο καὶ ἀπὸ τῆς ἱστορίας. τῶν γὰρ ἀνυμνουμένων ἑταιρικῶν φιλιῶν ἑκάστη ἐν δυσὶν εὑρίσκεται γεγονυῖα, ἡ τοῦ Ἀχιλλέως καὶ Πατρόκλου, ἡ τοῦ Πυλάδου καὶ Ὀρέστου, ἡ τοῦ Θησέως καὶ Πειρίθου, οἱ δὲ πολύφιλοι καὶ πᾶσιν οἰκείως ἐντυγχάνοντες οὐδενὶ δοκοῦσιν εἶναι φίλοι διὰ τὸ μὴ ἐνδέχεσθαι πολλοῖς εἶναί τινα σφόδρα φίλον. ὁ πολύφιλος καὶ πᾶσιν ἡδέως προσερχόμενος καὶ κεχαρισμένως προσομιλῶν, εἰ καὶ φιλικῶς ἐντυγχάνει, οὐ δοκεῖ φιλεῖν αὐτοὺς οὐδὲ φίλος ἐκείνοις εἶναι οὐδὲ τῶν σφόδρα φιλούντων ὑπάρχειν διὰ τὸ μὴ ἐνδέχεσθαι, καθάπερ εἴρηται, τὸν αὐτὸν καὶ ἕν σφόδρα πολλοὺς φιλεῖν. πολιτικῶς μὲν οὖν, φησίν, ἐνδέχεται τὸν αὐτὸν πολλοὺς φιλεῖν, κατὰ δὲ τὴν κυρίως φιλίαν, ἥτις ὁρίζεται τῷ σφοδρῷ καὶ ἐπιτεταμένῳ, [*](1 ἀλλήλοις a: ἀλλήλων Β 2 ἐπεὶ B: ἐπὶ a 3 σπουδαίων Β: σπουδαίων φίλων a 12 οὐ δύναται B: ἀδύνατον a 21 γὰρ B: om. a 23 ἔοικεν ἔχειν Ba: ἔχειν ἔοικε Aristoteles 23. 24 γὰρ γίνονται Β: γίγνονται γὰρ a et Aristoteles 24 rhesis usque ad εὑρεῖν τοιούτους (p. 1171a20) a 25 post ὅτι inserit ἡ φιλία a 33 ἐκείνοις B: ἐκείνων a ὑπάρχειν Β: ὑπάρχει a)

οὐκ ἐνδέχεται. τὸ πολιτικῶς δ᾿ ἐστὶ τὸ μὴ ἀπαρέσκεσθαι, οἷς λέγουσιν οἱ [*](162r) προσομικοῦντες μηδ’ ἐναντιοῦσθαι τοῖς λόγοις αὐτῶν ἢ ταῖς πράξεσιν ἀλλ’ ἀποδέχεσθαι καὶ αἰνεῖν καὶ τοὺς λόγους καὶ τὰς πράξεις· οὓς καὶ ἀρέσκους καλοῦσι διότι πᾶσιν ἀρέσκονται ἢ πᾶσι δοκοῦσιν ἀρέσκεσθαι. ἀλλὰ κἄν μὴ ἄρεσκός ἐστιν, ἐπιεικὴς δέ λέγει νῦν ἐπιεικῆ τὸν μέτριον καὶ χαρί- εντα τὸ ἦθος), ἐνδέχεται καὶ τοῦτον πολλοῖς εἶναι φίλον. διαφέρει δ’ οὗτος τοῦ ἀρέσκου, ὅτι οὐκ ἐξ ἀνάγκης ὁ ἄρεσκος καὶ ἐπιεικής ἐστιν. ἕτερον δὲ ὅτι ὁ μὲν ἄρεσκος ἐπαινεῖν καὶ θαυμάζειν φαίνεται τὰς πράξεις καὶ τοὺς λόγους, οἷς ἀρέσκεσθαι δοκεῖ, ὁ δὲ ἐπιεικὴς οὐχ οὕτως. οὔτε γὰρ ἐπαινεῖ οὔτε ψέγει <ἀλλ’ ἐν τῷ μέσῳ ἐστί.> πολιτικῶς μὲν οὖν ἐνδέχεται πρὸς πολλοὺς φίλον εἶναι, δι’ ἀρετὴν δὲ καὶ ἦθος οὐκ ἐνδέχεται· διότι καὶ χαλεπόν ἐστι πολλοῖς ἐντυχεῖν σπουδαίοις· πρὸς δὲ τοὺς μὴ ὄντας οὐκ ἄν εἴη φιλία.

[*](p. 1171a21)

Πότερον οὖν ἐν εὐτυχίαις φίλων μᾶλλον δεῖ ἢ ἐν δυστυχίαις.

Ὁ μὲν ἀπορεῖ, πάνυ σαφές ἐστιν. ὁμοίως γὰρ οἱ ἐν ἀπορίαις καὶ οἱ ἐν εὐπορίαις φίλων δέονται, οἱ μὲν γὰρ ἀποροῦντες δι’ ἐπικουρίαν καὶ βοήθειαν καὶ ἀποτροπὴν τῆς ἀτυχίας, οἱ δ’ εὐτυχοῦντες δέονται μεθ’ ὧν συμβιώσονται, δι’ ἃς ἤδη πεπαύμεθα λέγοντες αἰτίας, καὶ οὗς εὖ δράσουσι. βούλονται γὰρ σπουδαῖοι ὄντες εὖ δρᾶν. κάλλιον δὲ τῶν ὀθνείων τοὺς φίλους εὖ ποιεῖν· καὶ εἴρηται καὶ τούτου τὸ αἴτιον. πλὴν ἀναγκαιότερος ὁ φίλος ἐν ταῖς ἀτυχίαις· ἐν ταύταις γὰρ χρεία χρημάτων. ἔστι δ’ ὁ σπου- δαῖος φίλος ἐν ἅπαντι καιρῷ, μάλιστα δ’ ἐν ταῖς ἀτυχίαις χρήσιμος καὶ ἡδύς· κάλλιον δ’ ὑπάρχειν ἐν ταῖς εὐτυχίαις φίλον καὶ ἡδύτερον· καὶ εἴρηται καὶ τούτου τὸ αἴτιον, ῥηθήσεται δὲ καὶ αὗθις καὶ διὰ τὸ εἶναι τὸν σπουδαῖον φίλον ἡδύν. οἱ εὐτυχοῦντες καὶ κατὰ φύσιν ζῶντες πολλοὺς γὰρ ἡ εὐτυχία εἰς ὑπερηφάνειαν καὶ ἀλαζονείαν καὶ ὕβριν τῶν προστυχόντων ἐκτραχηλίζει) τοὺς ἐπιεικεῖς φίλους ζητοῦσιν ἔχειν. αἱρετώτερον γὰρ τούτους εὐεργετεῖν καὶ μετὰ τοιούτων συνδιάγειν ἢ φαύλους καὶ μετὰ φαύλων· ἔστι γὰρ καὶ ἡ παρουσία αὕτη τῶν φίλων ἡδεῖα καὶ ἐν εὐτυχίαις καὶ ἐν δυστυχίαις· κουφίζονται γὰρ οἱ λυπούμενοι. διὰ τί μὲν ἡ τῶν φίλων παρουσία ἐν ταῖς δυστυχίαις ἡδεῖά ἐστι, διὰ τούτων λέγει. φθάνει γὰρ εἰρηκέναι, καὶ διὰ τί ἐν τῖς εὐτυχίαις· εἶπε δὲ καὶ διὰ τί ἐν ταῖς δυστυχίαις, ἀλλὰ ἐλλιπέστερον. ἰστέον δὲ ὅτι ἃ λέγει νῦν, ἁρμόζει πᾶσι τοῖς τῆς φιλίας εἴδεσι. χρεία δή, φησί, τῶν φίλων | ἐν ταῖς ἀτυχίαις, ὅτι 162v βλέποντες αὐτοὺς οἱ δυστυχοῦντες κουφίζονται. ὡς γὰρ δύο πόνων, ὥς φησιν‘ Ἱπποκράτης, ἐν ταὐτῷ γινομένων, ὁ μείζων πόνος ἐκκρούει τὸν ἐλάτ- [*](10 ἀλλ᾿―ἐστί a: om. Β 13 εἴη a: ἦ Β 14 οὖν Β: δὲ a et Aristoteles φίλον μᾶλλον Ba: μᾶλλον φίλων Arist. 15 δυστυχίαις Β et Arist. vulg.: ἀτυχίαις a et Arist. cod. L b rhesis usque ad τὸ λεχθέν (p. 1171a 34) 37 θαυμάσιος ante ἱπποκράτης inserit a Ἱπποκράτης] Aphorism. ΙΙ 46)

τονα καὶ ἀνεπαίσθητον ποιεῖ, καὶ αὖ πάλιν δύο ἡδέων ὁρατῶν εἰ τύχοι [*](162v) ὄντων ἢ ἀκουστῶν ἢ τοῦ μὲν ὁρατοῦ τοῦ δὲ ἀκουστοῦ, τὸ μᾶλλον ἡδὺ ἕλκει πρὸς ἑαυτό, καταφρονεῖν ἀναγκάζον θατέρου, οὕτω καὶ ἡδέος ἅμα καὶ λυπηροῦ ὄντων, εἰ μὲν ἰσοσθενῆ τυγχάνουσιν, ἐν τῷ μέσῳ καθιστᾶσιν, εἰ δὲ τὸ μὲν ὑπερέχει τὸ δὲ ἐλλείπει, ἀνάλογον τῆς ὑπεροχῆς ἢ τῆς ἐλλεί- ψεως διατιθέασιν ἡμᾶς. κατάλληλον γὰρ τῇ τῶν αἰσθητῶν δυνάμει καὶ τὸ ἀπ’ αὐτῶν πρὸς ἡμᾶς ἐγγίνεται πάθος. ἐπεὶ οὖν ὁ φίλος ἥδιστον ἐκ- κρούων τὸ φιλοῦν, κουφίζει καὶ μετριώτερον φαίνεσθαι ποιεῖ συναλγεῖν καὶ πάντα λέγων καὶ πράττων καὶ ποιῶν ὁπόσα ἐπὶ τὸ εὔθυμον ἄγειν οἶδε τὸν λελυπημένον, κουφίζει δὲ τὴν λύπην καὶ ἀβαρῆ ποιεῖ ἡ τοῦ φίλου παρου- σία οὐχ ὡς ὁ τοὺς τέτταρας ἄρας μεδίμνους ἀπὸ τοῦ φέροντος αὐτούς, ἀλλ’ ὡς εἴρηται, ἐπειδὴ τὰ ἡδέα καὶ λυπηρὰ δρᾶν πέφυκεν εἰς ἡμᾶς, ἡ δὲ τοῦ φίλου παρουσία ἡδεία τυγχάνει, ἀμαυροῖ τὴν λύπην. τὰ γὰρ ἐναν- τία μιγνύμενα ἀμβλύνουσιν ἄλληλα, ὡς τὸ ζέον ὕδωρ τὸ ψυχρὸν ἐμβληθὲν ἐν αὐτῷ, ὥστε καὶ τῷ λυπηρῷ τὸ ἡδὺ προσελθὸν ἀσθενέστερον ποιήσει καὶ ἧττον ἐνοχλοῦν. ἐπεὶ δὲ ἐπὶ μὲν τῶν ἐναντίων ἀληθές ἐστι τοῦτο, οὐ δοκεῖ δὲ τῷ Πλάτωνι ἐναντίῳ] ἐναντίον τὸ ἡδὺ τῷ λυπηρῷ, ἐπήγαγεν εἰ μὲν οὖν διὰ τὸ ἐναντίως ἔχειν πρὸς ἄλληλα τὸ ἡδὺ καὶ λυπηρὸν κουφίζονται, ἢ καὶ δι’ ἄλλο τι, ἤτοι διὰ μέγεθος καὶ μικρότητα, ὡς καὶ ἐπὶ τῶν δύο πόνων εἶπεν ὁ Ἱπποκράτης, ἀφείσθω· οὐ γὰρ τοῦτο πρόκειται σκοπεῖν, ἀλλ’ ὅτι ἡ τοῦ φίλου παρουσία ἀναγκαία καθέστηκεν ἐν ταῖς ἀτυ- χίαις, ὅτι ἐπιδήλως κουφίζει τὰς τῶν δυστυχούντων λύπας.

[*](p. 1171a34)

Ἔοικε δ’ ἡ παρουσία μικτή τις αὐτῶν εἶναι.

Ἡ τοῦ φίλου, φησί, παρουσία μικτὴ εἶναι δοκεῖ ἐξ ἡδονῆς καὶ λύπης, ὡς τὸ φαιὸν ἐκ λευκοῦ καὶ μέλανος· ἡδεῖα μὲν ὅτι τὸ ὁρᾶν τὸν φίλον ἡδὺ καὶ μάλιστα ἐν ταῖς ἀτυχίαις. γίνεται γὰρ ἐπικουρία πρὸς τὸ μὴ λυπεῖσθαι. παραμυθητικὸς γὰρ ὁ φίλος καὶ ὁρώμενος καὶ λαλῶν καὶ μάλιστα ἐὰν ᾖ ἐπιδέξιος, λέγων ἐπιδεξίους τοὺς εὐφυεῖς λέγειν τὰ προσήκοντα ἑκάστῳ καιρῷ. τοιοῦτοι δὲ μάλιστα οἱ σπουδαῖοι. οἶδε γάρ, φησί, τὸ ἦθος, ἤτοι ὁ σπουδαῖος τὸν ὅμοιον ἑαυτῷ, τίσιν ἥδεται καὶ τίσι λυ- πεῖται καὶ ὁποίοις ἀρέσκεται καὶ ἀπαρέσκεται, καὶ εἰδὼς λέγει καὶ πράττει, οἷς ἥδεται καὶ ῥᾳστωνεύεται. ἡδεῖα μὲν οὖν ἐστι διὰ ταῦτα ἡ τοῦ φίλου παρουσία, λυπηρὰ δὲ καθὸ γινώσκει τὸν φίλον συλλυπούμενον καὶ συναλ- γοῦντα. οὐδεὶς γὰρ εὐφρονῶν βούλεται λυπεῖν τὸν τυχόντα μήτοι γε φίλον, καὶ αἴτιος γίνεσθαί τινος αἰτίας. ἀλλὰ τίνος ἕνεκεν εἶπε τοῦτο, λέγω δὴ τὸ ὅτι μικτή ἐστιν ἡ τοῦ φίλου παρουσία; ἢ ἐπειδὴ εἶπεν, ὅτι κουφίζει, ἀλλ’ οὐ τέλεον ἐκμοχλεύει καὶ παντάπασιν ἀφανίζει, διὰ τοῦτο ἐπήγαγε [*](1 ποιεῖ Β: ποιεῖν a 14 τὸ ψυχρὸν Β: καὶ τὸ ψυχρὸν a 17 Πλάτωνι] cf. Phileb. p. 31 Β Phaed. p. 60 Β Phaedr. p. 358 E ἐναντίω Β: om. a 20 θεῖος inserit ante ἱπποκράτης a 21 τοῦ Β: om. a 23 rhesis usque ad ἀτυχίαις, λυπηρόν (p. 1171b 5) a)

ἀναιρεῖ τὴν λύπην ἡ τοῦ φίλου παρουσία ἀλλὰ κουφίζει, διότι καὶ λυπεῖ τὸν φίλον γινώσκοντα ὅτι συλλυπεῖται καὶ συναλγεῖ.’ τέλεον γὰρ ἂν ἦν ἡ τοῦ φίλου παρουσία ἀναιρετικὴ καὶ ἀφανιστικὴ τῆς τοῦ δυστυχοῦντος φίλου λύπης, εἰ ἄλυπος διετέλει ὁ φίλος προσελθών. ἐπεὶ δὲ οὐχ οὕτως ἔχει ἀλλὰ συλλυπεῖται καὶ συμπενθεῖ, κουφίζει μὲν ὡς ἡδύς, οὐκ ἀναιρεῖ δὲ τέλεον, ὡς λύπην ἐμποιῶν δι’ αὐτὸ τὸ συλλυπεῖσθαι.

Εἰπὼν δὲ ὅτι οὐδεὶς βούλεται λυπεῖν τὸν φίλον, ἐπιφέρει καὶ διὰ τὸ φεύγειν καὶ μὴ θέλειν αἰτίους λύπης γενέσθαι τοῖς φίλοις οἱ ἀνδρώδεις τὴν φύσιν καὶ γενναίως φέροντες τὰς τύχας εὐλαβοῦνται τοὺς φίλους συλλυ- πεῖσθαι αὐτοῖς, καὶ διὰ ταύτην τὴν εὐλάβειαν χαίρειν προσποιοῦνται καὶ γελῶσι καὶ ὡς μηδέν τι λυπηρὸν πάσχοντες φιάγουσι· ὑσὶ· καὶ ὅλως, φησίν, ἄν μὴ ὑπερτείνωσι τὴν ἀλυπίαν· λέγει δὲ ἀλυπίαν τὴν σφροδοτάτην καὶ έπιτε- λύπην οὐχ ὑπομένειν, τουτέστι ὅτι τὸ αἴτιος γενέσθαι τοῖς φίλοις λύπης ὁ ἀτυχῶν οὐχ ὑπομένει οὐδ’ αἱρεῖται οὐδὲ βούλεται. διά τε γοῦν, ὡς εἴρηται τὸ μὴ θέλειν ὁ ἀτυχῶν λυπεῖν τὸν φίλον, εὐλαβεῖται συλλυ- πούμενον ὁρᾶν αὐτοῦ καὶ διὰ τὸ μηδ’ αὐτὸν εἶναι θρηνητικόν. φαύλων γὰρ καὶ ἀγεννῶν τὸ καθάπερ γυναῖκα κλαίειν καὶ ἀποδύρεσθαι διὰ τὰς δυστυχίας ·ἀλλ’ οὐ σπουδαίων. καὶ διὰ τοῦτο συνθρήνους οὐ προσίενται. σύνθρηνος γάρ ἐστι ὁ θρηνοῦντι συνθρηνῶν. τῷ δὲ δυστυχοῦντι μὲν διὰ δὲ τὴν I οἰκείαν ἀρετὴν γενναίως φέροντι τὴν τύχην καὶ μὴ θρηνοῦντι πῶς [*](163r) ἔσται ὁ συνθρηνῶν; ἢ ὁ οὕτως ἔχων πῶς προσήσεται τὸν θρηνοῦντα; γυ- ναικῶν γὰρ ἢ καὶ γυναικωδῶν ἀνδρῶν ἐστι τὸ ζητεῖν ἔχειν τοὺς συστενά- ζοντας καὶ συνθρηνοῦντας, οὓς γυναικώδεις οὐ μιμεῖσθαι χρή· ἀλλὰ καὶ εὐτυχοῦντας καὶ δυστυχοῦντας ἡμᾶς καὶ μέσως ἔχοντας πρὸς τοὺς βελτίονας ἀποβλέπειν χρὴ κἀκείνοις παρέπεσθαι. ἡ δὲ ἐν ταῖς εὐτυχίαις τῶν φίλων παρουσία τήν τε διαγωγὴν ἔχει· ἐν μὲν ταῖς ἀτυχίαις μικτή τίς ἐστιν, ὡς εἴρηται, ἡ τῶν φίλων παρουσία ἐξ ἡδονῆς καὶ λύπης, ἐν δὲ τῖς εὐτυχίαις ἄκρατος καὶ καθαρὰ καὶ πάσης λύπης ἀμιγής· τήν τε γὰρ διαγωγήν, ἤτοι τὸ βάδισμα τὸ βλέμμα τὴν στάσιν τὴν καθέδραν τοὺς λόγου καὶ τὴν ἔννοιαν. ἐννοῶν γὰρ ὁ εὐτυχῶν, ὅτι ἡδονὴν ἐμποιεῖ τῷ φίλῳ διὰ τῶν προσόντων ἀγαθῶν ἑαυτῷ, χαίρει καὶ ἀγάλλεται. διὸ δόξειεν ἄν ἐν μὲν ταῖς εὐτυχίαις καλεῖν τοὺς φίλους, διότι δεῖ καὶ τῷ ὄντι πρεπωδέστατόν ἐστιν ἡμᾶς ἀνδρώδεις εἶναι καὶ μὴ γυναικώδεις. καὶ διὰ τὸ λυπηρὸν ὑπάρχειν τὸ λύπης αἰτίους γίνεσθαι ἡμᾶς τοῖς φίλοι. ἔνδοξόν ἐστι καὶ ἐντιμότατον εἰς μὲν τὰς εὐτυχίας καλεῖν τοὺς φίλους καὶ εὐεργετεῖν καλὸν γὰρ τὸ εὐεργετικὸν εἶναι), εἰς δὲ τὰς δυστυχίας καλεῖν ὀκνηρῶς ἔχειν. [*](3 ἄν Β: om. a 7 αὐτὸ B: αὑτὸ τοῦτο a 8 rhesis sequitur πᾶς γὰρ — τῶν κακῶν (p. 1171b 5—17) a 8 βούλεται a: δύναται Β 9 τοῖς φίλοις Vat. 320: τοὺς φί- λους Ba 17 ὁρᾶν αὐτῶ Β: ὁρῶν αὐτόν a 19 σπουδαίων Β: σπουδαίου a 22 ὁ συνθρηνῶν Β: συνθρηνοῦντα a θρηνοῦντα Β: συνθρηνοῦντα a 23 ζητεῖν Β: συζητεῖν a 27 τὴν τε Β et Aristoteles: τήνδε a 31 ἔννοιαν Β: εὔνοιαν a)

οὐ δεῖ γὰρ ἑκουσίως τοῖς φίλοις μεταδιδόναι τῶν οἰκείων κακῶν. εἰ γὰρ 163v ὁ φίλος ἄλλος οἷος ὁ φιλῶν ἐστι καὶ ἃ βούλεται ἑαυτῷ παρεῖναι ταῦτα καὶ τῷ φίλῳ τὰ ἀγαθὰ δὲ βούλεται ἑαυτῷ), τῶν ἀγαθῶν ἄρα καὶ τῷ φίλῳ μεταδιδόναι δεῖ καὶ οὐ τῶν ἀπὸ τῆς ἀτυχίας κακῶν· ὥστε οὐδὲ καλεῖν ἐν δυστυχίαις δόξειεν ἂν καλὸν εἶναι τοὺς φίλους.

[*](p. 1171b 18)

Ὅθεν καὶ τὸ ‘‘ἅλις ἐγὼ δυστυχῶν.”

᾿Εκ τοῦ μὴ δεῖν ἀναπιμπλάναι τῶν οἰκείων κακῶν τοῖς φίλοις μηδ’ ὅλως λύπης ἡμᾶς αὐτοῖς αἰτίους γίνεσθαι καὶ τὸ τοῦ τραγῳδοῦ παροιμιῶδες γέγονε, τὸ ‘‘ἅλις ἐγὼ δυστυχῶν”, ἀρκεῖ τὸ ἐμὲ δυστυχεῖν καὶ οὐ δεῖ καὶ τὸν φίλον συνδυστυχεῖν ἢ συλλυπεῖσθαι. τί οὖν Ἀριστοτέλης; οὐδαμῶς ἐν ταῖς δυστυχίαις τοὺς φίλους καλέσομεν παραμυθησομένους καὶ ἀνακουφίσοντας τὸ βαρὺ τῆς λύπης; ναί, φησί, παρακλητέον, οὐκ ἐν ἅπαντι δὲ καὶ τῷ τυχόντι καιρῷ ἀλλ’ ὅταν μέλλωσιν ὀλίγα μὲν ἐνοχληθῆναι μεγάλως δ’ ὠφελῆσαι. ὅταν δὲ μεγάλα μὲν λυπηθῆναι μέλλωσιν, ἡμᾶς δὲ μηδὲν ὀνήσειν ἀλλὰ καὶ μᾶλλον λυπήσειν εἴρηται γὰρ ὅτι τὸ λυπούμενον διὰ τὴν ἡμῶν δυστυχίαν ὁρᾶν τὸν φίλον ἀνιαρόν ἐστιν), οὐ δεῖ καλεῖν. ἐν μὲν ταῖς εὐτυχίαις, καθάπερ εἴρηται, δεῖ καλεῖν τοὺς φίλους, ἐν δὲ ταῖς δυστυ- χίαις εὐλαβεῖσθαι καὶ ὑποστέλλεσθαι μή πὼς λάθωμεν αὐτοὺς λυπήσειν. ἡμάς μὲν οὖν οὕτω χρῆναι ποιεῖν, τοὺς δὲ φίλους ἔμπαλιν ἐν μὲν ταῖς κακοπραγίαις καὶ δυστυχίαις ἀκλήτους ἰέναι. καλὸν γὰρ τὸν εὖ πράττοντα φίλον <πρὸς τὸν ἐν δυστυχίαις ὄντα φίλον αὐτοῦ αὐθόρμητον ἰέναι καὶ ἐπι- κουρεῖν ὅση δύναμις φίλου γὰρ ὄντως ἀληθοῦς ἐστι τὸ ἄκλητον βαδίζειν ἐπὶ τὸν κακῶς ἔχοντα φίλον>) καὶ παντοίως θεραπεύειν καὶ μάλιστα τὸν ἐν χρείᾳ τυγχάνοντα καὶ δεόμενον πολλῶν ἤ τινων. ἄμφω γάρ, φησί, κάλλιον καὶ ἥδιον, τουτέστι τὰ δύο, ἤτοι τό τε εὖ ποιεῖν καὶ τὸ ἄκλητον ἰέναι κάλλιόν ἐστι καὶ ἥδιον τοῦ ἑνὸς τοῦ μετ’ ἀξιώσεως εὖ ποιεῖν. κατὰ μὲν οὖν τὰς δυστυχίας, ὡς λέγομεν ἀκλήτους ἰέναι δεῖ, ἐν δὲ ταῖς εὐτυ- χίαις πρὸς μὲν τὸ συμπονεῖν καὶ συνεργεῖν ἐν οἷς ἐστι τούτου χρεία ἔστι γάρ ποτε κἀν ταῖς εὐημερίαις χρεία φίλων) καὶ ἀκλήτους ἰέναι καὶ παραγίνεσθαι ταχέως, πρὸς δὲ τὸ συναπολαύειν τῶν τοῦ φίλου ἀγαθῶν καὶ συνευπαθεῖν σχολαιότερον. οὕτε γὰρ καλόν ἐστιν οὕτε φιλικὸν δοκεῖ εἶναι τὸ προθυμεῖσθαι παρὰ τῶν φίλων ὠφελείας πορίζεσθαι καὶ παρακερδαίνειν· κολάκων γὰρ τὸ τοιοῦτον ἢ καὶ ἀνελευθέρων ἀλλ’ οὐ φίλων.

Δεῖ δὲ καὶ δόξαν ἀηδίας ἀπωθεῖσθαι καὶ ἀποπέμπεσθαι ἀφ’ ἡμῶν. 163v εἰ γὰρ καὶ μὴ ἀηδές ἐστι τῷ φίλῳ τὸ συνεχέστερον ἡμᾶς ἐκείνῳ συνεκαὶ [*](2 (in fine) Β: om. a 6 ὅθεν καὶ Β: ὅθεν a et Aristoteles rhesis usque ad προθυμεῖσθαι ὠφελεῖσθαι (p. 1171b 25) a 7 τοῖς φίλοις] τοὺς φίλους? 8 γίνεσθαι Β: γενέσθαι a τὸ τοῦ τραγῳδοῦ] cf. Nauck frg. trag. adesp. 76 2 9 δυστυχῶν correxi: δυστυχῶ Ba 10 ὁ ante ἀριστοτέλης inserit a 11 τοὺς φίλους ante ἐν ταῖς δυστυχίαις a 21 πρὸς τὸν — φίλον (23) a: om. B 24 ἄμφω Ba: ἀμφοῖν Aristoteles 25 ἥδιον Β et Aristoteles: ἥδιστον a 29 ἰέναι a: εἶναι Β 32 ὠφελείας Β: ὠφέλειαν 33 rbesis sequitur δόξαν δ’ ἀηδίας — περὶ ἡδονῆς (p. 1171 b 25 — 1172a 15) a)

σία συμβαίνει κόρος καὶ ἀηδία. τὸ δὲ ἐνίοτε εἶπε διὰ τοὺς σπουδαίους καὶ λόγου καὶ θεωρίας κοινωνοῦντας. ἐν τούτοις γὰρ οὐδαμῶς οὐδέποτε κόρος προςγίνεται ἀλλὰ χαίρουσιν ἀεὶ συνεῖναι καὶ συνεχῶς συναπλάυειν τῶν ἑκάστοις καλῶν. ἄρ’ οὖν, ὥσπερ τοῖς ἐρῶσι τὸ ὁρᾶν ἀγαπη- τότατόν ἐστι καὶ μᾶλλον αἱροῦνται ταύτην τὴν αἴσθησιν. διὰ τούτων οἶμαι διδάσκει ποίοις ἔργοις καὶ ποίαις πράξεσι τῶν συζώντων ἕπεται ἀηδία καὶ ποίοις οὐχ ἕπεται· καὶ λέγει ἐκείνοις μηδεμίαν ἕπεσθαι ἀηδίαν καὶ ἀπαρέσκειαν, οἷς ἀμφότεροι ἀρέσκονται καὶ βούλονται συνεχῶς ἐνεργεῖν, οἷον εἰ ἀμφότεροι συγκυβεύειν βούλονται ἢ συμπίνειν καὶ τοῦτο βουλόμενοι συγκυβεύουσι καὶ συμπίνουσι, οὐδέποτε θάτερος θατέρῳ ἀηδὴς ἔσται. εἰ δὲ τῷ μέν ἐστι μᾶλλον τὸ κυβεύειν ἡδὺ τοῦ πίνειν, τῷ δὲ τὸ πίνειν τοῦ κυβεύειν, ἡ συνέχει τῆς κυβείας ἀηδής ἐστι τῷ πότῃ καὶ ὁ συνεχῶς κυβεύων τῷ συνεχῶς πίνοντι ἢ πίνειν συνεχῶς θέλοντι. εἰ δὲ ἀηδεῖς ἀλλή- λοις, συμβαίνει γίνεσθαι τοὺς μὴ τοῖς αὐτοῖς ἀρεσκομένους. οἱ δὲ σπουδαῖοι φίλοι τοῖς αὐτοῖς ἀεὶ χαίρουσι καὶ τοῖς αὐτοῖς ἀρέσκονται· οὐδέποτε ἀλλή- λοις οὗτοι ἀηδεῖς ἔσονται. ἃ μὲν βούλεται λέγειν, ταῦτά ἐστιν· ἐν δὲ τῇ λέξει τῇ ἄρ’ οὖν τὸ ἄρα οὐ περισπᾶν χρὴ ἀλλ’ ὀξύνειν. οὐ γὰρ ὡς ἐρωτῶν ἀλλ’ ὡς ἀποφαινόμενος ταῦτα λέγει, ὡς εἰ ἔλεγεν ἤδη τοίνυν δῆλόν ἐστιν ἀφ’ ὧν εἴπομεν, ὅτι ὥσπερ οἱ ἐρῶντες μᾶλλον ὁρᾶν βούλονται τὸν ἐρώμενον ἢ ἀκούειν περὶ ἐκείνου ὅπως ἔχει, ὡς κατὰ τὴν ὅρασιν μᾶλλον τοῦ ἔρωτος ὄντος ἢ κατὰ τὴν ἀκοήν, οὕτω καὶ τοῖς φίλοις αἱρετώτερόν ἐστι τὸ συνεῖναι καὶ συζῆν ἢ ἀπ’ ἀλλήλων διεστηκότας ἀκούειν καὶ μανθάνειν, πῶς τε διάγουσι καὶ πῶς ἔχουσιν. εἰ γὰρ ἡ φιλία κοινωνία, τὸ δὲ κοινωνεῖν συζῆν ἐστιν, ἡ φιλία ἄρα καὶ τὸ συζῆν ταὐτόν ἐστιν. αἱρετώτερον ἄρα τὸ συζῆν τοῦ ἀκούειν περὶ τοῦ φίλου, ὅπως διάγει καὶ ὡς πρότερον διὰ πολλῶν εἴρηται, τὸ αἰσθάνεσθαι ἡμᾶς ὅτι ἐσμὲν καὶ ζῶμεν, αἱρετόν ἐστιν. ὡς δὲ πρὸς ἑαυτὸν ἕκαστος τῶν σπουδαίων οὕτως καὶ πρὸς τὸν φίλον καὶ τὸ αἰσθάνεσθαι ἄρα καὶ ὁρᾶν τὸν φίλον αἱρετὸν ἄν εἴη. ὁρᾶν δὲ ἀπόντα οὐκ ἐνδέχεται. ἡ παρουσία ἄρα αὐτοῦ αἱρετή, ἐξ ἧς καὶ τὸ ὁρᾶν αὐτόν ἐστι καὶ αἱρετωτέρα τῆς ἀπουσίας ᾗ ἕπεται τὸ μὴ ὁρᾶν, ἀκούειν δέ ποτε πῶς ποτε διάγει. ἡ δὲ ἐνέργεια γίνεται αὐτῆς ἐν τῷ συζῆν. ἡ ἐνέργεια τῆς αἰσθήσεως, τουτέστι τοῦ ὁρᾶν τὸν φίλον, γίνεται ἐν τῷ συζῆν καὶ συνδιάγειν ἐν τῷ αὐτῷ, οὐ μὴν ἐν τῷ ἀπεῖναι καὶ μὴ συζῆν. εἰκότως ἄρα τοῦ συζῆν ἐφίενται. τὸ γὰρ εἶναι καὶ τὸ ζῆν αὐτοὺς τοῦτο οἴονται εἶναι τὸ συζῆν δηλονότι. καὶ εἴη ἄν ὁ συλλογισμὸς τοιοῦτος· αἱρετόν ἐστι τὸ εἶναι καὶ ζῆν, τὸ εἶναι καὶ ζῆν οἴονται ὑπάρχειν ἐν τῷ συζῆν, αἱρετὸν ἄρα τὸ συζῆν. ἢ καὶ οὕτως· αἱρετόν ἐστι τοῖς σπουδαίοις τὸ εἶναι καὶ ζῆν, τὸ δὲ εἶναι καὶ ζῆν ταὐτὸν εἶναι νομίζουσι τῷ συζῆν, [*](10 ἀρέσκονται, del. in principio ἀπ’ Β: ἐπαρέσκονται a 11 εἰ sciipsi: οἱ Ba 15 εἰ δὲ B: ἐπειδὴ a 17 καὶ ante οὐδέποτε inserit a 30 ὁρᾶν Β: τὸ ὁρᾷν a 33 αὐτῆς Ba: αὐτοῖς Aristoteles 36 αὐτοὺς B: αὐτὸ a) αἱρετὸν ἄρα τοῖς σπουδαίοις τὸ συζῆν. καὶ ὁπότε ἐστὶν ἑκάστοις τὸ [*](163v) εἶναι ἢ οὗ χάριν αἱροῦνται τὸ ζῆν. οἱ μὲν οἰόμενοι, ὅτι οὐσία ἡμῶν καὶ ὅλως τὸ εἶναί ἐστι ζωὴ κατὰ νοῦν καὶ θεωρίαν καὶ τούτου χάριν, ἤτοι πράξει καὶ θεωρίᾳ διατελεῖν γεγόναμεν, καθ’ ἑαυτοὺς καὶ μετὰ τῶν φίλων πρακτικῶς καὶ θεωρητικῶς ζῆν βούλονται καὶ τῆς τοιαύτης ζωῆς ὁλικῶς ἀντέχονται καὶ οὕτως ἔχοντες καὶ οὕτω βιοῦντες οὐδέποτε ἀηδία αὐτοῖς ἐγγίνεται οὐδὲ ἀηδῶς ἔχουσι πρὸς ἀλλήλους. ὁ δ’ οἰόμενος, ὅτι τὸ εἶναι ἡμῶν ἐστιν ἐν τῷ ἐσθίειν καὶ πίνειν καὶ κυβεύειν ἤ τι τοιοῦτον ποιεῖν, οὗτος δὴ πάλιν μετὰ τοῦ τοιούτου φίλου συνδιάγειν αἱρεῖται, ἐσθίειν καὶ πίνειν καὶ κυβεύειν θέλοντος, καὶ ἁπλῶς ὅπερ ἄν ἕκαστος ἀγαπᾷ τῶν τῇδε, τοῦτο καὶ τὸ εἶναι αὐτοῦ οἴεται καὶ τούτου χάριν συνημερεύειν καὶ συζῆν αἱρεῖται μετὰ τῶν φίλων. καὶ ἔστιν ὁσημέραι πολλῶν ἀκούειν λεγόντων, ἡ ζωή μού ἐστι τὸ ἐσθίειν τοιάσδε τροφὰς ἢ τὸ ἔχειν τόδε τι ἢ πράττειν ἢ ποιεῖν τάδε τινά. καὶ διὰ τοῦτο συζῆν αἱροῦνται καὶ συνεῖναι μετὰ τῶν τὰς τοιαύτας ζωὰς ἀσπαζομένων καὶ οἰομένων εἶναι τὴν οὐσίαν αὐτῶν τὸν τοιόνδε βίον, οἷον τὸν ἀπολαυστικὸν ἢ χρηματιστικὸν ἢ σώφρονα καὶ σπουδαῖον. εἰ γάρ, ὡς εἴρηται, τὸ συζῆν αἱρετόν, τὸ δὲ συ- ζῆν τὸ σὺν ἄλλῳ ζῆν ἐστιν ὄντι οἷος αὐτός, τοιοῦτος δ’ ὁ φίλος καὶ ὡς ἔχει δι’ ἃ συζῶσιν οὕτως καὶ αὐτοὶ καὶ αἱ φιλίαι αὐτῶν ἀγαθαί εἰσιν, εἰ δὲ φαῦλαι καὶ αὐτοὶ φαῦλοι καὶ αἱ φιλίαι αὐτῶν φαῦλαι καὶ ἀβέβαιοι, ὅτι καὶ δι’ ἃ φιλοῦσι φαῦλα καὶ ὅσον ἄν συζῶσι καὶ ἐξομοιῶνται ἀλλήλοις τοσοῦτον μοχθηροὶ γίνονται. ἡ δὲ τῶν ἐπιεικῶν φιλία ἐπιεικὴς καὶ βέβαιος, συναυξανομένη ταῖς ὁμιλίαις· ταῖς γὰρ καλλίσταις ὁμιλίαις καὶ ἐνερ- γείαις συναυξανομένης τῆς ἀρετῆς, συναυξάνεται καὶ ἡ φιλία· συναυξάνεται δὲ ταῖς ὁμιλίαις, διότι πάντων αἱ ἐπιδόσεις ταῖς ἐνεργείαις γίνεσθαι πεφύ- κασι· τούτου τε οὖν ἕνεκα συναυξάνονται καὶ τοῦ διορθοῦσθαι ἀλλήλους. ἀπομάττονται γὰρ ἁ ’π’ ἀλλήλων καὶ ἐπισπῶνται πρὸς ἑαυτοὺς τὰ ἀλλήλων ἔργα καὶ τοὺς λόγους οἷς ἀρέσκονται καὶ ὧν ἕνεκα φίλοι εἰσίν. ‘‘ἐσθλὰ μὲν γάρ, φησίν ἡ ποίησις, ἀπ’ ἐσθλῶν.” ὥστε καὶ ἀπὸ τῶν φαύλων φαῦλα ἀπομαξόμεθα καὶ ἀποθησαυρίσομεν. ὧδε μὲν οὖν πεπλήρωται τὸ ᾿Ιῶτα τῶν ᾿ Ηθικῶν Νικομαχείων καὶ αἱ εἰς αὐτὸ σχολαί.

[*](1 ὁπότε Ba et Aiist. cod. Κ b: ὅ ποτ’ Arist. codd. L b Ob: ὅτι ποτ’ Arist. vulg. 4 καθ’ Β: καὶ καθ’ a 10 θέλοντος B: θέλοντες a 15 μετὰ τῶν Β: om. a ἀσπαζομένων Β: ἀσπαζομένοις a οἰομένων Β: οἰομένοις a 21 φαῦλα Β: φαῦλαι a 22 φιλία Β: φίλων a 24 συναυξάνεται (prius) a: συναύξεται Β 29 φησίν Β: om. a ἡ ποίησις] Theogn. 35 31 σχολίαι a)

[*](164r)

Τὸ παρὸν βιβλίον, ὃ δέκατον μέν ἐστι τῶν ᾿Ηθικῶν Νικομαχείων, Κ δὲ ἔθος τοῖς ἐκ τοῦ Περιπάτου ἐπιγράφειν, τελευταῖόν ἐστι τῆς τοιαύτης πραγματείας. ἐν δέκα γὰρ βιβλίοις ὁ δαιμόνιος Ἀριστοτέλης τὴν παροῦσαν ἐπεραιώσατο θεωρίαν. ἐξηγεῖται δὲ ἐν αὐτῷ, τίς ἐστιν ὁ ἀλη- θινὸς ἄνθρωπος καὶ τίς ἡ πρέπουσα αὐτῷ ζωή· ὅτι ἡ κατὰ νοῦν διαγωγή. ἥτις καὶ κυριώτατα ἄν εὐδαιμονία καλοῖτο. διττὸς γὰρ ὁ εὐδαίμων, ὅ τε πολιτικός, ὅστις δεῖται καὶ τῶν ἀπὸ τῆς τύχης ἀγαθῶν, ὅπως ἁνεμποδίστως ἐνεργῇ, καὶ ὁ τῇ θεωρία τῶν ὄντως ὄντων μάλιστα προσανέχων. ἀλλὰ περὶ μὲν τοῦ πολιτικοῦ εὐδαίμονος φθάνει πολλὰ εἰπεῖν, περὶ δὲ τοῦ θεω- ρητικοῦ ἐν τῷ παρόντι. καἰ ἐπειδὴ ἡ πολιτικὴ εὐδαιμονία ἐνέργειά ἐστι ψυχῆς κατ’ ἀρετὴν ἐν βίῳ τελείῳ μεθ’ ἡδονῆς ἢ οὐκ ἄνευ ἡδονῆς, ὡς μεμαθήκαμεν, τί δεῖ περὶ τῆς κατὰ θεωρίαν εὐδαιμονίας ὑπονοεῖν, ἆρα ἕπεσθαί τινα ἡδονὴν τῇ νοερᾷ ταύτῃ ζωῇ καὶ τῇ πρὸς τὰ ἀεὶ ὡσαύτως ἔχοντα ἡμῶν ἀνατάσει, ἢ ὄχλου γέμειν καὶ ταραχῆς καὶ μεστὴν ἀηδίας ὑπάρχειν; μὴ οὐ θεμιτὸν εἴη τὴν κατὰ νοῦν ζὼ ἢν ἀνήδονον οἴεσθαι· μεθ’ ἡδονῆς ἄρα ἢ οὐκ ἄνευ ἡδονῆς. εἰ γὰρ ταῖς καλαῖς ἡμῶν πράξεσιν ἕπεται ἡδονή, πολλῷ μᾶλλον τῇ τῶν ἐνεργειῶν ἀρίστῃ, τῇ περὶ τὰ νοητὰ τοῦ νοῦ διατριβῇ, ἐπακολουθήσει καὶ τοσούτῳ μᾶλλον καλλίων, ὅσῳ καὶ θεωπία πράξεως τιμιωτέρα. ἐπεὶ οὖν καὶ αὕτη ἡ τοῦ νοῦ ἐνέργεια μεθ’ ἡδο- νῆς, καὶ ἴσασιν ὁποία. ὥς φησιν ὁ Πλωτῖνος, οἱ ἐνηργηκότες, ἀναγκαῖον πρότερον περὶ ἡδονῆς ἐπισκέψασθαι, τί ἐστι καὶ ὁποῖόν τι διά τε τοῦτο καὶ διὰ τὰς λοιπὰς αἰτίας, ἃς αὐτὸς ἐπάξει. εἶθ’ οὕτως περὶ τῶν προκει- μένων διελθεῖν.

[*](1 τοῦ αὐτοῦ εἰς τὸ κάππα τῶν αὐτῶν ἠθικῶν: περὶ εὐδαιμονίας θεωρητικῷ πρεπούσης ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΥ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΝΙΚΑΙΑΣ ΕΞΗΓΗΣΙΣ ΕΙΣ ΤΟ ΔΕΚΑΤΟΝ ΤΩΝ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ ΗΘΙΚΩΝ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΩΝ a ἐξήγησις τοῦ κάππα τῶν ἠθικῶν Vat. 320) 13 μεμαθήκαμεν] A 8 p. 1098b 25 τί Vat. 320: ὅτι Ba 15 ἀνατάσει Β: ἀναγκαῖα a γέμειν Β: γεμὴν a 21 Πλωτῖνος] cf. VI. 9,9 Comment. Arist. XX Eustratius in Ethica. 34)[*](p. 1172a 19)

Μετὰ δὲ ταῦτα περὶ ἡδονῆς ἴσως ἕπεται διελθεῖν. [*](164r) Τὸ ἴσως ἢ διὰ φιλόσοφον εἶπεν εὐλάβειαν ἢ ἐνδεικνύμενος, ὅτι εἰ μέν ἐστιν ἡ ἡδονὴ μέρος τῆς ἀρετῆς, ὡς καὶ τοῦ ἵππου τὸ ἄλογον, οὐκ ἴσως ἀλλ’ ἀνάγκη περὶ ἡδονῆς εἰπεῖν. ἀναγκαῖον γὰρ εἰδέναι τὰ μέρη ἐξ ὧν τὸ ὅλον τοῖς βουλομένοις μαθεῖν καλῶς τὸ ὅλον, ὅτι ποτέ ἐστιν. εἰ δ’ οὐκ ἔστι μέρος ἀλλ’ οἷον σύμπτωμά τι καὶ σκιὰ τῖς καλλίσταις ἐνεργείαις ἐπισυμβαίνουσα, ἴσως δεῖ λέγειν περὶ αὐτῆς. διὰ τί ἴσως; διότι δυ- νατόν ἐστι καὶ δίχα τῶν ἐπισυμβαινόντων μανθάνειν τὰ πράγματα, οἷς ἕπεται τὰ τοιάδε συμπτώματα. δυνατὸν γάρ ἐστι γνῶναι τριταίου φύσιν καὶ ἄνευ τῶν ἑπομένων αὐτῷ συμπτωμάτων, χολεμεσίας καὶ ἱδρῶτος καὶ τῶν ἄλλων, καὶ εὐδαιμονίας οὐσίαν δίχα τοῦ γινώσκειν τί ἐστιν ἡδονή, εἰ μὴ μέρος αὐτῆς ἐστιν, ἀλλά τι τῶν συμβαινόντων αὐτῇ. μάλιστα γὰρ δοκεῖ συνῳκειῶσθαι τῷ γένει ἡμῶν. διὰ τούτων φαίνεται, ὅτι δι’ εὐλάβειαν τὸ ἴσως τέθεικεν. εἰπεῖν γὰρ ἔδει ῾μετὰ δὲ ταῦτα περὶ ἡδονῆς ἀναγκαῖόν ἐστιν.’ ηὐλαβήθη δὲ τὴν τῶν πολλῶν νέμεσιν, καὶ διὰ ταύτην τὴν εὐλάβειαν ἀντὶ τοῦ ἀνάγκη τὸ ἴσως τέθεικεν. ὅτι δὲ ἀνάγκη τῷ περὶ τῶν ἀρετῶν ἀμφοτέρων τῶν τε τοῦ ἀλόγου μέρους τῆς ψυχῆς καὶ τῶν τοῦ λογικοῦ λέγοντι περὶ ἡδονῆς εἰπεῖν, δῆλον τοῖς προσέχουσι τοῖς λεγομένοις. εἰ γὰρ οἰκεία τῇ φύσει ἡμῶν ἐστι καὶ ὡς οἰκείαν ἅπαντες αἱρούμεθα καὶ διώκομεν, οὐκ ἴσως ἀλλ’ ἀνάγκη γινώσκειν τί πότ’ ἐστι τοῦτο ὃ συνῳκείωται τῷ γένει ἡμῶν καὶ οὕτως οἰκειότατόν ἐστιν, ὡς πλέον τῶν ἄλλων τῶν συνῳκειωμένων ἡμῖν ἐπιδιώκεσθαι παρ’ ἡμῶν καὶ ἀγαπᾶσθαι· δι’ ἣν οἰκείωσιν καὶ ἀγάπην αὐτῆς παιδεύειν σπεύδομεν τοὺς νέους οἰακίζοντες ἡδονῇ καὶ λύπῃ. ἔστι δὲ τὸ οἰακίζοντες ταὐτὸν τῷ ἀπευθύνοντες καὶ κυβερνῶντες· ὡς γὰρ διὰ τῶν οἰάκων τὰ πλοῖα πρὸς τοὺς λιμένας τοιωσδὶ περιαγόμενα καὶ οὑτωσὶ διευθυνόμενα διασώζεται, οὕτω καὶ οἱ νέοι ὥσπερ ἐν λιμένι ταῖς ἀρεταῖς δι’ ἡδονῆς. τὸ γὰρ ἐθίζειν αὐτοὺς ἥδεσθαι οἷς δεῖ χαίρειν καὶ λυπεῖσθαι μὴ πράττοντας ἃ δεῖ πράττειν κυβέρνησίς ἐστι πρὸς λιμένα, τὴν ἀρετήν. ὥσπερ δὴ πρὸς κακίαν ὁδός ἐστι τὸ χαίρειν καὶ λυπεῖσθαι οἷς οὐ δεῖ, μέγιστον δή, φησίν, καὶ πρὸς τὴν τοῦ ἤθους ἀρετὴν τὸ χαίρειν οἷς δεῖ, ἤθους ἀρετὴν εἰπὼν αὐτὴν τὴν ἀρετήν, ὡς εἰ ἔλεγε, δοκεῖ δὲ καὶ πρὸς τὴν τῆς ἠθικῆς ἀρετῆς κτῆσιν μέγιστα συντελεῖν τὸ χαίρειν οἷς δεῖ καὶ φεύγειν ἃ δεῖ. καὶ δέδεικται τοῦτο πρόσθεν. τὸ δὲ διατείνει γὰρ ταῦτα διὰ παντὸς τοῦ βίου ἴσον ἐστὶ τῷ ῾ταῦτα, ἡ ἡδονὴ δηλονότι καὶ ἡ λύπη, συμπαρεκτείνονται τῇ ζωῇ ἡμῶν᾿. οὐ γὰρ ἐν τῇ παιδικῇ φέρε εἰπεῖν ἡλικίᾳ ἡδόμεθα καὶ λυ- πούμεθα, κατὰ δὲ τὰς ἄλλας ἡλικίας ἀτρεμί|ζομεν ἄλυποι καὶ χωρὶς ἡδονῆς [*](164v) διατελοῦντες· οὐ δῆτα, ἀλλὰ μέχρις ἄν ὦμεν ἐν τῷ τετρημένῳ τού- [*](1 rhesis usque ad παρετέον εἶναι (p. 1172a 26) a 10 τὸ Β: τῶ a 19 οἰκεία — ὡς iterat Β 32 πρὸς Β: πρὸ a 34 πρόσθεν] Η 12 p. 1125b 1 sqq.)

ἀναγκαῖόν ἐστιν ἐπισκέψασθαι, τίνες εἰσί, καὶ μὴ παρελθεῖν τὴν περὶ τούτων θεωρίαν. διατείνει δὴ ταῦτα διὰ παντὸς τοῦ βίου ῥοπὴν ἔχοντα καὶ δύναμιν πρὸς ἀρετήν. ἔστι δὲ τὸ δύναμιν ἔχοντα ἐφερμηνευτικὸν τοῦ ῥοπὴν ἔχοντα. δύναμιν γὰρ ἔχουσιν αἱ κάλλισται τῶν ἡδονῶν καὶ αἱ λῦπαι τῆς τῶν καλῶν ἀπραξίας ἀναγκάζειν πρὸς ῥοπὴν καὶ ὁρμὴν τῆς εἰς ἀρετὴν καὶ εὐδαιμονίαν φερούσης ζωῆς καὶ διαγωγῆς. εἰ δὲ τοῦθ’ οὕτως ἔχει. δεῖ γινώσκειν τίνα τῶν ἡδέων καὶ λυπηρῶν συνεργὰ τυγχάνει πρὸς ἀρετὴν καὶ τίνα πρὸς ταύτην ἐμπόδια καὶ μὴ σπεύδειν ἀλόγως πρὸς ἅπαν ἡδὺ καὶ φεύγειν ἀπὸ παντὸς λυπηροῦ, ὥσπερ νῦν ποιοῦσιν ἀκρίτως προσπίπτοντες τοῖς ἡδέσι καὶ φεύγοντες τὰ λυπηρά.

[*](p. 1172a 27)

Ἄλλως τε καὶ πολλὴν ἐχόντων ἀμφισβήτησιν.

Καὶ διὰ τὰς εἰρημένας αἰτίας ἔδει, φησί, περὶ ἡδονῆς σκοπεῖσθαι, οὐχ ἥκιστα δὲ καὶ τοὺς ἀμφισβητοῦντας λόγους περὶ αὐτῆς καὶ τἀναντία κατ’ αὐτῆς ἐπιφέροντας. Εὔδοξος μὲν γὰρ τὴν ἡδονὴν ταὐτὸν ᾤετο τἀγαθῷ· εἰδικὴν γὰρ ἀρχὴν καὶ αἰτίαν πάντων τῶν ἀγαθῶν ἐτίθετο ὡς οἱ τὰς ἰδέας πρεσβεύοντες τὸ αὐτοζῷον τῶν ζῴων καὶ τὸ αὐτοὸν τῶν ὄντων καὶ τὸ αὐτάνθρωπον τῶν ἀνθρώπων καὶ τὸ αὐτόκαλλος τῶν καλῶν), οἱ δὲ ἐξ ἐναντίας φαυλότατον αὐτὴν ἔλεγον. καὶ οἱ μὲν λέγοντες αὐτὴν ταὐτὸν τῷ ἀγαθῷ ἀπεφαίνοντο τοιαύτην λόγοις τισὶ πεισθέντες· οἱ δὲ λόγοι τοιοῦτοί τινές εἰσι. τῆς ἡδονῆς πάντα ἐφίεται· οὗ πάντα ἐφίεται ἀγαθόν· ἡ ἡδονὴ ἄρα ἀγαθόν. πάλιν, οὗ πάντα ἐφίεται <καὶ> ζητεῖ δι’ αὐτὸ καὶ οὐ δι’ τι ἀγαθόν· τὴν δ’ ἡδονὴν ζητοῦσιν αὐτὴν δι’ αὐτήν· ἡ ἡδονὴ ἄρα ἀγαθόν. πλοῦτον μὲν γάρ τις δι’ ἄλλο τι αἱρεῖται, οἷον ὡς ὄργανον διὰ τὸ ἐνεργεῖν ἀνεμποδίστως τὰ καλά, ἀλλὰ καὶ τομὴν καὶ καῦσιν καὶ φαρμακοποσίαν διὰ ὑγίειαν καὶ τείχη καὶ οἰκίαν διὰ φυλακὴν καὶ σκέπην, τὴν ἡδονὴν δὲ δι’ αὐτήν. τέλος ἄρα τελικώτατον ἡ ἡδονή, τὸ δὲ πάντων τῶν τελῶν τέλος καὶ τὸ τούτων τελικώτατον τἀγαθόν, ἡ ἡδονὴ ἄρα τἀγαθόν. εἰσὶ δὲ καὶ ἕτεροι πολλοὶ λόγοι πιθανῶς κατασκευάζοντες τὴν ἡδονὴν ταὐτὸν οὖσαν τῷ αὐτοαγαθῷ, οὓς ἐρεῖ προιών. οἱ δὲ λέγοντες φαυλοτάτην τὴν ἡδονὴν οὐ λόγοις πεισθέντες πιθανοῖς οὕτως αὐτὴν ἔλεγον, ἀλλ’ ὁρῶντες τοὺς πολ- λοὺς ῥέποντας πρὸς αὐτὴν ἀμελοῦντας τῶν καλλίστων καὶ θέλοντες ἀπαγα- γεῖν αὐτοὺς ἀπὸ τῆς πρὸς αὐτὴν ἀσχέτου ῥύμης καὶ φορᾶς τῶν φαυλοτάτων εἶναι τὴν ἡδονὴν ἀπεμφαίνονται, εἰ καὶ μή ἐστι φαυλότατον. δεῖ γάρ, ἔλεγον, τοὺς φαύλους ἀπὸ τῆς ἡδονῆς ἄγειν εἰς τοὐναντίον, ὥσπερ καὶ τοὺς θρασεῖς ἐπὶ δειλίαν καὶ τοὺς πλεονέκτας ἐπὶ τὸ μηδ’ ὅλως λαμὑπὲρ [*](1 δὲ Β: om. a 3 δὴ Β: δὲ a 6 ἀπραξίας Β: εὐπραξίας a 7 καὶ εὐ- δαιμονίαν Vat. 320: εὐδαιμονίας Ba 12 rhesis usque ad τὸ μέσον (p. 1172a 33) a 15 ἐπιφέροντας a: ἐπιφέροντες B 20 ἀπεφαίνοντο Β: ἀπεφήναντο a 22 καὶ (prius) a: om. Β 23 αὐτὴν Β: om. a 30 αὐτοαγαθῶ Β: αὐταγαθῷ a 31 ὁρῶν- τες a: corr. ex ὁρῶντας Β)

βάνειν καὶ τοὺς ἄλλους ὅσοι τὸ μέσον καὶ τὸ σύμμετρον ὑπερβαίνουσι [*](154v) οὕτω γὰρ ἔλθοιεν ἄν ἐπὶ τὸ μέσον, ἤτοι τὸ σύμμετρον. οἱ μὲν γὰρ φιλή- δονοι ἀγόμενοι ἐπὶ τὸ μηδ’ ὅλως χαίρειν ἔλθοιεν ἄν ἐπὶ τὸ μέσον, ὅπερ ἐστὶ τὸ χαίρειν καὶ ἐνήδεσθαι οἷς δεῖ, οἱ δὲ θρασεῖς ἑλκόμενοι ἐπὶ δειλίαν ἔλθοιεν ἄν ἐπὶ τὸ μέσον, τὴν ἀνδρείαν, καὶ οἱ πλεονέκται ὁμοίως ἐπὶ τὸ δί- καιον. οὐκ ἄν δὲ ἀπαγαγεῖν τις δυνήσεται τὸν φιλήδονον ἀπὸ τῆς ἡδονῆς ἢ τὸν πλεονέκτην ἀπὸ τῆς ἁρπαγῆς μὴ φαυλότατόν τι πρᾶγμα αποφαινόμενος τὴν ἡδονὴν ἢ τὴν ἁρπαγὴν ἢ τὴν θρασύτητα, ὥστε κἄν μὴ φαυλό- τατόν ἐστιν ἡ ἡδονή, δεῖ αὐτὴν φαυλότατον λέγειν τὸν μέλλοντα ἀγαγεῖν ἀπ’ αὐτῆς τοὺς φιληδόνους.

[*](p. 1172a33)

Μήποτε δὲ οὐ καλῶς τοῦτο λέγεται. οἱ γὰρ περὶ τῶν ἐν τοῖς πάθεσι καὶ ταῖς πράξεσι λόγοι ἧττόν εἰσι πιστοὶ τῶν ἔργων·

Τὸ λέγειν, φησίν, ὡς χρὴ ψέγειν καὶ ἐκφαυλίζειν, κἄν μὴ ψεκτὸν μηδὲ φαῦλόν ἐστιν ἐκεῖνο, πρὸς ὃ ἐπιρρεπεῖς ἐσμεν, οὐ καλῶς λέγεται. οὐ γάρ ἐστι καλὸν τὸ μὴ ἀπλῶς φαῦλον ἁπλῶς ἀποφαίνεσθαι, ὡς ἀπλῶς ἐστι τοιοῦτον, ἀλλὰ χρὴ διαιροῦντας, εἰ τῶν πολλαχῶς λεγομένων ἐστί, διδάσκειν ὁσαχῶς λέγεται καὶ τίνα τῶν ὑπὸ τοῦ ὀνόματος σημαινομένων ἀγαθὰ ἡ ὠφέλιμά ἐστι καὶ τίνα φαῦλα ἢ βλαβερά· εὐθὺς ἐπὶ τῆς ἡδονῆς, ὅτι ἡ μὲν τῶν ἀκολάστων καὶ κυβευτῶν καὶ μέθαις καὶ ἀσελγείαις προςκειμένων φαύλη καὶ βλαβερά ἐστιν, ἥτις οὐδὲ κυρίως ἐστὶν ἡδονὴ ἀλλὰ φαινομένη τοῖς ἀγεύστοις τῆς ἀληθινῆς, ἡ δὲ ταῖς κατ’ ἀρετὴν ἐνεργείαις ἑπομένη καὶ τῇ τῶν ὄντων θεωρίᾳ ἀρίστη τε καὶ ἀληθής ἐστιν ἡδονή, ἣν καὶ χρὴ ἀσπάζεσθαι καὶ σπουδῇ μεταδιώκειν. τοῦτο μὲν δὴ καλόν, τὸ δ’ ἁπλῶς | ἀποφαίνεσθαι πλημμελὲς καὶ οὐκ εὔλογον. τὸ γὰρ ἀπλῶς ψέγειν τὴν [*](165r) ἡδονὴν κωλύειν ἐστὶ καὶ ἀπάγειν ἀπὸ τῶν καλλίστων ἡδονῶν. κά διὰ τί οὐ καλόν ἐστι τὸ ἁπλῶς φαυλίζειν τὸ μὴ ἁπλῶς φαῦλον ἐπήγαγε. μᾶλ- λον γὰρ πιστεύομεν τοῖς πράγμασι τῶν λόγων· τὰ γὰρ πράγματα ποιεῖ πιστοὺς τοὺς λόγους, ἀλλ’ οὐχ οἱ λόγοι τὰ πράγματα. εἰ γάρ τις λέγοι, ὅτι ἡ φιλαργυρία φαῦλόν ἐστιν, εἶθ’ ὁρᾶται συλλέγων παντὶ τρόπῳ καὶ πάντοθεν 5 τὸ νόμισμα, τίς ἄν τούτῳ πιστεύσειεν, ὅτι φαῦλόν τί ἐστιν ἡ φιλαρ- γυρία; ὡσαύτως καὶ ὁ λέγων τὴν ἡδονὴν φαῦλον, εἶτα ῥέπων πρὸς αὐτὴν ἐξ ὧν πράττει ἀγαθὸν αὐτὴν εἶναι ἐνδείκνυται, καὶ οὐχ ὁποῖον λέγει. ὥστε αἱ πράξεις βεβαιοῦσι τοὺς λόγους, ἀλλ’ οὐχ οὗτοι τὰς πράξεις. λέγει δὲ πάθη μὲν ἡδονὰς λύπας, φιλίας ὀργάς, πράξεις δὲ τὰς ἀπ’ αὐτῶν ἐνεργείας ὕβρεις ἁρπαγὰς τιμάς, καὶ εἴρηται περὶ τούτων πολλάκις ἐν τοῖς [*](3 ἀγόμενοι corr. ex ὀρεγόμενοι B: πορευόμενοι a 7 et 8 φαυλότατον B: φαυλοτάτη et φαυλοτάτη a 10 φιληδόνους Β: φιλήδονας a 11 rhesis usque ad ἡδονῆς ἐπέλθωμεν (p. 1172b 8) a 14 ψέγειν a: φεύγειν Β 20 προσκειμένων Β: προκει- μένων a 25 ψέγειν Β: λέγειν κακὸν a 32 ῥέπων B: ῥέπει a 35 φιλίας B: φιλίας μίση a)

αἴσθησιν, ἤτοι τοῖς πραττομένοις ὑφ’ ἡμῶν τῶν λεγόντων αὐτούς, καταφρονούμενοι πρὸς τῷ ἀπίθανοι δοκεῖν καὶ τὴν ἀλήθειαν προσαφανίζουσιν. ὁ γὰρ λέγων ἀπλῶς καὶ ἀδιορίστως τὴν ἡδονὴν φαῦλον, εἶτα ὁρᾶται πρὸς αὐτὴν ἀποκλίνων καὶ σπουδῇ διώκων ἀναιρεῖ τὸ ἀληθές. ἔστι γὰρ ἀληθῶς ἡδονή τις φαύλη καὶ ἀληθεύει ὁ φαύλην αὐτὴν λέγων, δοκεῖ δὲ ψεύ- δεσθαι διὰ τοὺς λέγοντας τὴν ἡδονὴν φαύλην, εἶτα ἀποφαινομένους ἀγαθὴν ἐκ τοῦ ἐπιδιώκειν αὐτήν. οἱ πολλοὶ γὰρ μὴ δυνάμενοι διαιρεῖν ποσαχῶς ἕκαστον λέγεται καὶ τὴν φαύλην ἀγαθὸν οἴονται, βλέποντες τὸν ἁπλῶς τὴν ἡδονὴν καὶ ἀδιορίστως ψέγοντα πρὸς αὐτὴν ὁρμῶντα. δεῖ τοίνυν περὶ τῶν πολλαχῶς λεγομένων μὴ ἁπλῶς ἀποφαίνεσθαι ἀλλὰ διαιρεῖν, οἷον ὅτι ἡδονή ἐστιν αὕτη καὶ αὕτη καὶ αὕτη, καὶ ἥδε μέν ἐστιν ἀγαθή, ἥδε δὲ φαύλη, ἥδε δὲ οὐδετέρα. τοῦ γὰρ ἀληθοῦς ἡ γνῶσις καὶ αὐτὴ μὲν καθ’ αὑτὴν αἱρετή ἐστιν, ἀλλὰ καὶ πρὸς τὸ ὀρθῶς βιοῦν τοὺς ἀκούοντας μέγα τι συμβάλλεται. συνῳδοὶ γὰρ καὶ σύμφωνοι τοῖς ἔργοις ὄντες πιστεύονται καὶ ἀναγκάζουσι τοὺς ἀκούοντας καὶ πεπιστευκότας ζῆν ὡς αὐτοὶ διακελεύονται. ταῦτα εἰπὼν καὶ προσεπειπὼν ἅλις τῶν τοιούτων λόγων τρέπεται εἰς ἐπί- σκεψιν τῶν περὶ αὐτῆς ἀποφηναμένων καὶ πρῶτον τίθησι τοὺς λόγους τοῦ Εὐδόξου, δι’ ὧν αὐτὴν κατεσκεύαζεν εἶναι τἀγαθόν.

[*](p. 1172b 9)

Εὔδοξος μὲν οὖν τὴν ἡδονὴν τἀγαθὸν ᾤετο εἶναι δι’ ἁ το οραν εφιεμενα αυτης παντα.

΄Εθος ἐστὶ τοῖς Πλατωνικοῖς διὰ τῆς προσθήκης τοῦ ταῦ στοιχείου ἢ τῆς προσθήκης τῆς φωνῆς τῆς ῾αὐτό᾿ δηλοῦν τὰς εἰδητικὰς ἀπ’ αὐτῶν καλουμένας ἀρχάς, αἵ τινες πρώτως αὐτὸ τοῦτό εἰσιν ὃ λέγεται. διὰ μὲν τοῦ ταῦ τἀγαθόν, ὅπερ οὐδέν τι ἄλλο ἐστὶν ἀλλ’ ἢ μόνως ἀγαθὸν καὶ πρώτως ἀγαθόν, τὰ δ’ ἄλλα οἷον ὁ νοῦς ἡ ψυχὴ ἡ ἐπιστήμη ἡ ἀρετὴ ἀγαθὰ μὲν λέγεσθαι ἀλλ’ οὐ πρώτως ἀλλὰ μετασχόντα τῆς τοὐ ἀγαθοῦ φύσεως λέγεσθαι ἀγαθά. καὶ ἔστιν ὁ νοῦς ἀγαθὸν μέν, οὐ μὴν τἀγαθόν. ὁμοίως καὶ ἡ ἐπιστήμη ἀγαθόν, τἀγαθὸν δὲ οὐδαμῶς, ἡ δὲ ἡδονὴ οὐκ ἀγαθὸν ἀλλὰ τἀγαθόν. ἡ γὰρ ἀρχὴ καὶ ἡ πηγὴ τῆς ἀγαθότητος, ἤτοι τὸ τἀγαθὸν ἡδονή ἐστι κατ’ Εὔδοξον. οὕτω μὲν οὗν διὰ τοῦ ταῦ στοιχείου ἐδή- λουν τὴν πρώτην ἀρχὴν καὶ αἰτίαν καὶ ῥίζαν καὶ οἷον τὸ κέντρον πάντων τῶν ἀγαθῶν, διὰ δὲ τῆς φωνῆς τῆς ῾αὐτό᾿ τὸ αὐτοέν, τὸ αὐτοζῷον, τὸ αὐτοόν· τὸ μὲν αὐτοὲν τὴν ἀρχὴν καὶ πηγὴν τῶν ἑνῶν καὶ τῶν μονάδων· ἄλλα γὰρ κατ’ αὐτοὺς τὰ ἕνα καὶ ἄλλαι αἱ μονάδες. ἔλεγον δὲ οἱ Πλαπροτέροις [*](1 B: πρότερον a 4 ὁρᾶται deleverim 10 ψέγοντα scripsi: ψέγονται Ba 11 λεγομένων Β: εἰρημένων a 19 αὐτὴν Β: αὐτὸς a κατεσκεύαζεν Β: κατασκευάζει a post τἀγαθὸν addit τὴν ἡδονὴν a 21 πάντα post αὐτῆς Β: πάνθ’ ante ὁρᾶν a et Aristoteles 22 rhesis usque ad αὐτὸ αὐτῷ (p. 1172b 26) a ταῦ Β: τ a 23 ἀπ’ Β: ὐπ’ a 28 ἀγαθὸν μὲν Β: μὲν ἀγαθὸν a 31 ἡδονὴ Β: ἡ ἡδονὴ a ταῦ B: τ a)

τωνικοὶ τὸ αὐτοὲν καὶ τὸ τἀγαθὸν τὸ αὐτὸ εἶναι καὶ οὐκ ἄλλο καὶ ἄλλο. [*](165r) τὴν γὰρ πρωτίστην πάντων ἀρχὴν ἐκάλουν τὸ αὐτοὲν καὶ τὸ αὐτοαγαθὸν καὶ τἀγαθόν, τὸ δὲ αὐτοὸν ἔλεγον ἀρχὴν πρωτίστην πάντων τῶν ὄντων, δεύτερον δὲ τοῦ αὐτοενός. εἶναι γὰρ πρώτιστον πάντων τὸ αὐτοέν, εἶτα τὸ αὐτοόν, εἶτα τὴν αὐτοζωήν, εἶτα τὸ αὐτοζῷον. ἀλλὰ περὶ μὲν τούτων ἅλις κατ’ αὐτὸν φάναι τὸν Ἀριστοτέλην. Εὔδοξος δὲ κατεσκεύαζε τὴν ἡδονήν, ὥς ἐστι τὸ ἀγαθὸν διὰ τὸ ὁρᾶν ἐφιέμενα αὐτῆς καὶ τὰ ἔλλογα, ἤτοι τὰ λογικά, καὶ τὰ ἄλογα. ὃ δὲ πάντα αἱροῦνται καὶ πάντα διώκουσιν ἐπιεικές ἐστι καὶ ἀγαθόν. τὸ δὲ μάλιστα ἐπιεικὲς κράτιστον, ἤτοι πρώτη ἀρχὴ καὶ πρῶτον αἴτιον. εἰ οὖν ἡδονή ἐστι τὸ μάλιστα ἐπιεικές, τὸ δὲ μάλιστα ἐπιεικὲς κράτιστον, τὸ δὲ κράτιστον ἡ πρωτίστη πάντων ἀρχή, ἡ δὲ πρω- τίστη πάντων ἀρχὴ τἀγαθόν, ἡ ἡδονὴ ἄρα τἀγαθόν. ἀλλὰ πόθεν δῆλον, ὅτι ἡ ἡδονὴ τὸ κράτιστον; ἤ, φησίν, ἐκ τοὐ πάντα φέρεσθαι ἐπ’ αὐτὴν καὶ πάντα θέλειν ἥδεσθαι. φύσει γὰρ ἕκαστον τὸ ἑαυτῷ ἀγαθὸν καὶ ἑαυτῷ συμφέρον, ὅπερ ἡδύ ἐστιν, εὑρίσκει, ὥσπερ καὶ τροφήν. ἔνεστι γὰρ ἐν ἅπασιν ἢ νοῦς ἢ νοῦ τις αὐγὴ καὶ ἔλλαμψις, ὡς αὐτὸς ἐν ἄλλοις | ἔδειξε, [*](165v) καὶ “φύσιες ζῴων ἀδίδακτοι”, ὡς ᾿Ιπποκράτης εἴρηκεν. ἐπιστεύοντο δὲ οἱ λόγοι διὰ τὴν τοῦ ἤθους ἀρετὴν μᾶλλον ἢ δι’ ἑαυτούς. εἰ μὲν ἀκόλαστός τις ἦν ὁ λέγων τὴν ἡδονὴν τἀγαθόν, οὐκ ἂν ἐπιστεύετο, σωφρονέσιαιος δὲ ὢν καὶ σπουδαιότατος δικαίως ἐπιστεύετο τἀγαθὸν εἶναι λέγων αὐτήν. οὐ γὰρ ὡς φίλος τῆς ἡδονῆς οὐδ’ ὡς δουλεύων αὐτῇ τι- μᾶν αὐτὴν καὶ ἀνυμνεῖν ἐδόκει, ἀλλ’ ὡς ἀληθῶς τοιαύτην οὖσαν ὁποίαν εἶναι ἔλεγεν. οὐκ ἐκ μόνου δὲ τοῦ πάντα φέρεσθαι πρὸς αὐτὴν ἀπεφαί- νετο τὴν ἡδονὴν ἀγαθὸν ἀλλὰ κἀκ τοῦ ἐναντίου τῆς λύπης. εἰ γὰρ ἡ λύπη ἐναντίον οὖσα τῇ ἡδονῇ κακόν ἐστιν, ἡ ἡδονὴ ἄρα ἀγαθόν. ὅτι δὲ ἡ λύπη κακόν, δῆλον ἐκ τοῦ πάντας φεύγειν καὶ μισεῖν τὸ λυπεῖσθαι. τὸ μὲν οὖν ὅλως εἶναι τὴν ἡδονὴν ἀγαθὸν οὕτως ὁ Εὔδοξος συνῆγε, τὸ δ’ ὅτι τἀγαθὸν οὑτωσί. μάλιστα, φησίν, αἱρετὸν καὶ μάλιστα ἀγαθόν ἐστιν, ὃ δι’ ἑαυτὸ αἱρούμεθα καὶ μὴ δι’ ἄλλο· τοιοῦτον δὲ ἡ ἡδονή. οὐδεὶς γὰρ ἐρωτᾷ τὸν ἡδόμενον, διὰ τί ἥδεται, ὥσπερ τὸν λουόμενον ἢ φλέβοτεμεῖν ἡ φάρμακον πιεῖν βουλόμενον, διὰ τί τούτων ἕκαστον αἱρεῖται. τοῦτον γὰρ εἴ τις ἔροιτο, διὰ τί ἐπὶ τὴν φαρμακοποσίαν ἵεται, τάχ’ ἂν εἴποι ἵνα ὑγιαίνῃ, ἐκεῖνο δὲ εἴ τις ἔροιτο διὰ τί τὴν ἡδονὴν διώκει, εἴποιεν ἄν δι’ αὐτὴν καὶ οὐ δι’ ἄλλο τι. εἰ δὴ τὴν ἡδονὴν δι’ ἑαυτὴν αἱρούμεθα, τὸ δὲ δι’ αὑτὸ αἱρετὸν καὶ μὴ δι’ ἄλλο τι μάλιστα ἀγαθόν, ἡ ἡδονὴ ἄρα μάλιστα ἀγαθόν· τὸ δὲ μάλιστα ἀγαθὸν καὶ τὸ τἀγαθὸν ταὐτόν· ἡ ἡδονὴ ἄρα τἀγαθόν. ἔστι δὲ ὁ λόγος τοιοῦτος· ἡ ἡδονὴ δι’ ἑαυτὴν αἱρετή, τὸ δι’ ἑαυτὸ αἱρετὸν μάλισια αἱρετόν, τὸ μάλιστα αἱρετὸν μάλιστα ἀγαθόν, τὸ μάλιστα ἀγαθὸν καὶ τἀγαθὸν ταὐτόν· ἡ ἡδονὴ ἄρα τἀγαθόν. ὅτι δὲ μάτἀγαθὸν [*](1 Β: αὐταγαθὸν a 9 μάλιστα B: κάλλιστα a 14 ἑαυτῶ (prius) B: ἑαυτοῦ a 16 ἐν ἄλλοις] cf. p. 506, 4 17 ᾿Ιπποκράτης Β: θεῖος ἱπποκράτης a] Περὶ τροφῆς 39 (IX 861 Littre) 24 κἀκ B: καὶ ἐκ a 32 εἴποι a: εἴπῃ B) λιστα αἱρετόν, ἤτοι αἱρετώτατόν ἐστιν ἡ ἡδονή, συνιστᾶν ἐπεχείρει διὰ τοῦ [*](165v) προτὶ θεμένην αἱρετῷ τινι αἱρετώτερον ἐκεῖνο ποιεῖ. ἡ γὰρ μεθ’ ἡδο- νῆς δικαιοπραγία αἱρετωτέρα τῆς ἄνευ ἡδονῆς, ἀλλὰ καὶ ἡ μεθ’ ἡδονῆς θεωρία αἱρετωτέρα τῆς χωρὶς ἡδονῆς, καὶ ὅλως πᾶσα πρᾶξις καὶ πᾶσα ποίησις μεθ’ ἡδονῆς βελτίων τῆς ἀνηδόνου πράξεως καὶ ποιήσεως. καὶ ἔτι, φησί, δῆλον, ὡς αἱρετωτάτη ἐστὶν ἀπὸ τοῦ ἐπίδοσιν τὰ μετ’ αὐτῆς καὶ σὺν αὐτῇ γινόμενα λαμβάνειν. αἵ τε γὰρ μαθήσεις αἱ μεθ’ ἡδονῆς τάχιον ἐπιδιδόασι τῶν χωρὶς ἡδονῆς ἢ καὶ μετὰ λύπης, αἵ τε κατ’ ἀρετὴν ἐνέργειαι καὶ ἁπλῶς πάντα. ἡ μὲν οὖν σύμπασα τῶν προκειμένων διάνοια αὕτη. δεῖ δὲ ἐν τῷ αὔξεσθαι δὴ τὸ ἀγαθὸν αὐτὸ αὐτῷ τὴν μὲν πρώτην ἀντωνυμίαν τὸ αὐτὸ διὰ τοῦ βραχέος ὁ γράφειν καὶ ὑποστίζειν ἐν αὐτῷ, εἶτα ἐπάγειν τὴν δευτέραν διὰ τοῦ μακροῦ ω μεγάλου]. ἦν δ᾿ ἂν σαφέστερον, εἰ ἦν γεγραμμένον ἀντὶ τοῦ αὐτῷ θηλυκῶς αὐτῇ, οὑτωσὶ αὔξεσθαι δὴ τὸ ἀγαθὸν αὐτῇ, ἤτοι τῇ ἡδονῇ. ἔστι δὲ ὃ λέγει καὶ αὔξεται δὴ αὐτὸ τὸ ἀγαθόν, τουτέστι πᾶν ἀγαθὸν αὐτῇ τῇ ἡδονῇ. πᾶν γὰρ ἀγα- θόν, ὡς εἴρηται, μεθ’ ἡδονῆς γινόμενον ἢ πραττόμενον αὔξεταί τε καὶ εἰς μέγεθος αἴρεται. αὔξεται οὖν αὐτῷ τὸ ἀγαθόν, ἤτοι πᾶν ἀγαθόν αὐτῇ τῇ ἡδονῇ. τὸ γὰρ αὐτὸ ἀντὶ τοῦ πᾶν εἴληπται.

[*](p. 1172b 26)

Ἔοικε δ’ οὗτος ὁ λόγος τῶν ἀταθῶν αὐτὴν ἀποφαίνειν.

Ὁ λόγος, φησίν, ὁ λέγων, ὅτι ἡδονὴ προςτιθεμένη τινί, οἷον τῇ σωφρο- σύνῃ, αἱρετωτέραν ποιεῖ τῆς δίχα ἡδονῆς σωφροσύνην οὐχ ὃ βούλεται συνάγειν ἐκεῖνο διαπεραίνεται ἀλλά τι ἄλλο. οὐ γὰρ συνάγει, ὅτι ἡ ἡδονὴ τἀγαθόν ἐστιν ἀλλ’ ὅτι τῶν ἀγαθῶν ἐστι, τουτέστι ὅτι καὶ αὐτὴ ἕν τι τῶν ἀγαθῶν καὶ τῆς τῶν ἀγαθῶν φύσεως ἐστι καὶ ὁμοφυὴς αὐτοῖς ἐστιν, οὐ μὴν ὅτι ἰδέ καὶ πηγὴ καὶ κέντρον τῶν ἀγαθῶν τυγχάνει. τὸ οὖν πὰν γὰρ μεθ’ ἑτέρου ἀγαθοῦ αἱρετώτερον ἢ μονούμενον τοιοῦτόν ἐστιν. εἰ πᾶν ἀγαθὸν ὁποῖον ἄν εἴη τὸ ἀγαθὸν μεθ’ ἑτέρου προςτιθέμενον μεῖζον καὶ βέλτιον καὶ αἱρετώτερον τὸ ἐξ ἀμφοῖν γεγονὸς ποιεῖ, οὐκ ἄν εἴη τοιοῦτον, τουτέστι οὐκ ἄν εἴη τἀγαθόν. ἀντὶ γὰρ τοῦ εἰπεῖν ῾ οὐκ ἄν εἴη τἀγαθὸν᾿ εἷπεν ῾οὐκ ἄν εἴη τοιοῦτον᾿, οἷον εἰ τῇ ἀνδρείᾳ οὔσῃ ἀγαθῷ προςτιθεμένη ἡ φρόνησις ἀγαθὸν οὖσα, τὸ ὅλον τὸ ἐξ ἀνδρείας καὶ φρονήσεως μεῖζον ἀγαθὸν γίνεται μόνης τῆς ἀνδρείας, οὐκ ἄν εἴη ἡ φρόνησις τἀγαθὸν ἀλλ’ ἀγαθόν τι. εἰ οὖν καὶ ἡ ἡδονὴ προςτιθεμένη τῆ φρονήσει ἢ τῇ ἀνδρεία μεῖζον ἀγαθὸν ἀποτελεῖ τὸ ἐξ ἡδονῆς καὶ φρονήσεως ἢ τὸ ἐξ ηδονῆς καὶ ἀνδρείας, οὐκ ἂν εἴη ἡ ἡδονὴ τἀγαθόν. τὸ γὰρ λέγειν, ὅτι ἡ ἡδονὴ τἀγαθὸν οὖσα προστιθεμένη τὸ ὅλον μεῖζον ποιεῖ, ὅμοιόν ἐστι, εἰ χρὴ ὅμοιον εἰπεῖν, τῷ λέγειν ὅτι ἡ σύμπασα γῆ μετὰ τῶν ἐν αὐτῇ ὀρῶν [*](2 προστιθεμένην Β: προτιθέμενα a 4 καὶ ὅλως Β: ὅλως τε a 5 ante μεθ’ inserit ἡ a 6 ἔτι Β: ἔστι a αἱρετωτάτη Β: αἱρετωτέρα a 11 o Β: δεῖ a 12 μεγάλου Ba: cancellavi δ’ Β: om. a 19 δ’ οὗτος Β: δὴ οὗτος γε a et Aristoteles rhesis usque ad αἱρετώτερον γίνεσθαι (p. 1172 b 34) a)

καὶ παντοίων ὑδάτων καὶ θαλασσῶν καὶ φυτῶν προςτιθεμένη τῷ μυριοστῷ [*](165v) μέρει τῆς κέγχρου τὸ ὅλον ἀπὸ τοῦ τοιούτου μυριοστοῦ καὶ τῆς ξυμπάσης γῆς βαρύτερον πεποίηκεν. ὡς γὰρ ἡ ὅλη γῆ πρὸς τὸ μυριοστὸν μέρος τῆς κέγχρου, οὕτως αὐτὸ τἀγαθὸν πρός τι τῶν ἄλλων ἀγαθῶν, οἷον πρὸς φρόνησιν σοφίαν ἢ ἄλλο τι. καίτοι καὶ τοῦτο ψεῦδος, τὸ ὅτι ὡς ἡ γῆ πρὸς τὸ τῆς κέγχρου μυριοστὸν οὕτω τἀγαθὸν πρὸς φρόνησιν. ἀπειράκις γάρ ἐστιν ἡ τοῦ ἀγαθοῦ ὑπεροχὴ πρὸς τὴν φρόνησιν μείζων τοῦ βάρους τῆς συμπάσης γῆς πρὸς τὸ βάρος τοῦ μυριοστοῦ τῆς κέγχρου. ὡς οὖν γελοῖόν ἐστι τὸ λέγειν ὅτι τὸ βάρος τοῦ μυριοστοῦ μέρους τῆς κέγχρου προσλαβὸν τὴν βαρύτητα ξυμπάσης τῆς γῆς βαρύτερον γέγονεν, οὕτω γε- λοιότερον καὶ τὸ λέγειν ὅτι ἡ φρόνησις προσλαβοῦσα τἀγαθὸν τὴν ἡδονὴν μεῖζον ἀγαθὸν γέγονεν. ἀλλὰ μὴν γίνεται μεῖζον, βελτίων γὰρ ἡ μεθ’ [*](166r) ἡδονῆς φρόνησις τῆς ἄνευ ἡδονῆς. εἰ δὲ γίνεται μεῖζον, ὡς καὶ γίνεται, οὐκ ἔστιν ἡ ἡδονὴ τἀγαθὸν ἀλλά τι ἀγαθόν. τοιούτῳ δὴ λόγῳ καὶ ὁ Πλάτων’ ἀναιρεῖ. ὅτι οὐκ ἔστιν ἡδονὴ τἀγαθόν, ᾧ λόγῳ συνελο- γίζοντο, ὡς οἱ περὶ Εὔδοξον, ὅτι ἡδονὴ τἀγαθόν ἐστι, τούτῳ χρώμενος ὁ Πλάτων δείκνυσιν αὐτὴν μὴ οὖσαν τἀγαθόν. ὥστε οὐ συνῆγεν ὁ Εὔδοξος ὅτι ἡ ἡδονὴ τἀγαθόν ἐστιν ἀλλ’ ὅτι ἀγαθόν τι. καὶ εἴη ἄν ὁ λόγος τοιοῦτος· οὗτος· ἡ ἡδονὴ ᾧ ἂν τῶν ἀγαθῶν προςτεθῇ, τὸ ἐξ ἀμφοῖν αἱρετώτερον ποιεῖ· τἀγαθὸν οὐδενὶ τῶν ἀγαθῶν προςτεθὲν τὸ ἐξ ἀμφοῖν αἱρετώτερον ποιεῖ· ἡ ἡδονὴ ἄρα οὐκ ἔστι τἀγαθόν. καὶ τὴν μὲν λέγουσαν πρότασιν ἡ ἡδονὴ ᾧ ἂν τῶν ἀγαθῶν προςτεθῇ, τὸ ὅλον αἱρετώτερον ποιεῖ, ἐδήλωσε διὰ τοῦ αἱρετώτερον γὰρ εἶναι τὸν ἡδὺν βίον μετὰ φρονήσεως, ὅπερ ταὐτόν ἐστι τῷ ῾ αἱρετωτέρα γάρ ἐστιν ἡ ἐξ ἡδονῆς καὶ φρονήσεως ζωὴ τῆς ἐκ μόνης φρονήσεως᾿, τὴν δὲ λέγουσαν, ὅτι τἀγαθὸν οὐδενὶ τῶν ἀγαθῶν προστεθὲν τὸ ὅλον αἱρετώτερον ποιεῖ, ἐμήνυσε διὰ τοῦ οὐδενὸς γὰρ προςτεθέντος αὐτῷ τὸ ἀγαθὸν αἱρετώτερον γίνεσθαι. εἰ οὖν τῇ ἡδονὴ δεῖ γὰρ καὶ οὕτως εἰπεῖν) προςτεθέν τι τῶν ἀγαθῶν τὸ ἐξ ἀμφοῖν αἱρετώτερον γίνεται, τῷ δὲ τἀγαθῷ προςτεθέν τι τῶν ἀγαθῶν οὐ ποιεῖ τὸ ὅλον αἱρετώτερον, οὐκ ἔστιν ἡ ἡδονὴ τἀγαθόν. εἶπον δὲ ὅτι “δεῖ δᾶ γὰρ καὶ οὕτως εἰπεῖν” ὅτι εἴτε τἀγαθῷ προςτεθῇ τι τῶν ἀγαθῶν, εἴτε τἀ- γαθόν τινι τῶν ἀγαθῶν, ταὐτά ἐστι. διὰ τοῦτο καὶ ὁ Ἀριστοτέλης ἀντὶ τοῦ εἰπεῖν ῾ οὐδενὶ γὰρ προςτεθὲν τὸ αὐτοαγαθὸν τὸ ὅλον αἱρετώτερον ποιεῖ᾿ εἶπεν οὐδενὸς γὰρ προςτεθέντος αὐτῷ τὸ ἀγαθόν. ἔστι δὲ ὃ λέγει· οὐδαμῶς τινος τῶν ἄλλων ἀγαθῶν συνελθόντος καὶ συνδυασθέντος αὐτῷ τῷ ἀγαθῷ, τουτέστι τῷ αὐτοαγαθῷ, αἱρετώτερον τὸ αὐτοαγαθὸν ποιεῖ. ὡς γὰρ τὸ βάρος τοῦ μυριοστοῦ μέρους τῆς κέγχρου προσελθὸν τῷ σύμ- παντι βάρει τῆς γῆς πάσης οὐ ποιεῖ βαρύτερον τὸ ὅλον βάρος, οὕτως οὐδὲ τῷ αὐτοαγαθῷ, τῇ ὑπερουσίῳ πηγῇ τῶν ἀγαθῶν, προσελθόν τι τῶν μεθέξει [*](10 τὴν βαρύτητα B: τὸ βαρύτατον a 14. 15 ὁ πλάτων’ Ba: Πλάτων’ Aristoteles 15 cf. Platon. Phileb. p. 60c 16 εὔδοξον Β: τὸν εὔδοξον a 22 αἱρετωτέρα B: αἱρετώτερον a 27 αὐτῶ Ba (sed cf. p. 537,4) et Arist. codd. L b M b O b: αὐτὸ Arist, vulg. 29 τῷ a: τῶ Β 32 ταὐτά Β: ταὐτόν a) ἐκείνου ἀγαθῶν ποιήσει τὸ ἐξ ἀμφοῖν αἱρετώτερον, τῇ δὲ ἡδονῇ συμπλακέν [*](166r) τι τῶν ἀγαθῶν ἀγαθωτέραν ποιεῖ· οὐκ ἄρα ἡ ἡδονὴ τὸ αὐτοαγαθόν ἐστιν. ἀσάφειαν εἴαν δέ τινα ἔχει ἡ ἐν τῇ προτάσει λέξις ἡ λέγουσα οὐδενὸς γὰρ προστεθέντος τῷ αὐτὸ τὸ ἀγαθὸν διά τε τὸ ἐλλείπειν τι καὶ διὰ τὸ μὴ εἰπεῖν αὐτὸ τἀγαθὸν ἢ αὐτὸ τὸ αὐτοαγαθὸν ἀλλ’ εἰπεῖν μεμε- ρισμένως αὐτὸ τὸ ἀγαθόν. δεῖ δὲ προσυπακούειν ἐν μὲν τῷ οὐδενὸς γὰρ τῶν ἄλλων ἀγαθῶν, ἐν δὲ τῷ προστεθέντος τῷ αὐτοαγαθῷ, ἐν δὲ τῷ αὐτὸ τὸ ἀγαθὸν <τὸ αἱρετώτερον γίνεσθαι ἀντὶ> τοῦ ἀγαθώτερον γίνεται, ἵν᾿ ᾖ ἡ τελεία καὶ ἀνελλιπὴς λέξις τοιαύτη· οὐδενὸς γὰρ τῶν ἄλλων ἀγαθῶν προστεθέντος τῷ αὐτοαγαθῷ τὸ αὐτοαγαθὸν ἀγαθώτερον γίνεται.

[*](p. 1172b 32)

Δῆλον δ’ ὡς οὐδ’ ἄλλο οὐδὲν τἀγαθὸν ἄν εἴη, ὃ μετά τινος.

΄Ωσπερ τὴν ἡδονήν, φησίν ὁ Πλάτων, οὔ φαμεν εἶναι τἀγαθόν, διότι προςτιθεμένης τινὶ τῶν ἀγαθῶν τὸ ἐξ ἀμφοῖν αἱρετώτερον γίνεται. οὕτως οὐδὲν ἄλλο ἂν εἴη τἀγαθόν, ὃ συνερχόμενόν τινι ἀγαθῷ αἱρετώτερον τοῦ μέρους τὸ ὅλον ἀποτελεῖ, ἀλλ’ ἀγαθὸν μὲν ῥηθήσεται, τὶ δὲ ἀγαθὸν καὶ τοιοῦτον ἀγαθὸν οὗ καὶ ἡμεῖς κοινωνοῦμεν, ὁποῖον ἀγαθόν εἰσιν αἱ ἀρεταὶ καί αἱ ἐπιστῆμαι. πᾶσα γὰρ ἀρετὴ καὶ ἐπιστήμη μεθ’ ἡδονῆς αἱρετωτέρα τῆς ἀνηδόνου. τὸ δὲ τοιοῦτον γὰρ ἐπιζητεῖται ταὐτόν ἐστι τῷ περὶ τῶν τοιούτων γὰρ ἀγαθῶν, ὧν καὶ ἡμεῖς κοινωνοῦμεν, ἐπιζητεῖ ὁ λόγος, εἰ τούτων τί ἐστιν ἡ ἡδονή, οἷον πότερον ἡ ἡδονὴ σωφροσύνη ἐστὶν ἢ ἀνδρεία ἢ φρόνησις ἤ τις τῶν ἐπιστημῶν. ὁ δὲ ἐνιστάμενος, ὡς οὐκ ἀγαθὸν οὗ πάντα ἐφίεται. δύο προτάσεων τοῦ συλλογισμοῦ οὐσῶν, ἐλάττονος μὲν τῆς λεγούσης τῆς ἡδονῆς πάντα ἐφίεται, μείζονος δὲ τῆς οὗ πάντα ἐφίεται τἀγαθόν ἐστιν, ἀνίσταντό τινες πρὸς ταύτην τὴν μείζονα, λέγοντες ψεῦδος εἶναι ὅτι οὗ πάντα ἐφίεται ἀγαθόν ἐστιν. εἰ δὲ μὴ ἀγαθὸν πολλῷ μᾶλλον οὐδὲ τἀγαθόν. ὁ οὖν, φησίν, ἐνιστάμενος λόγος πρὸς τὴν μείζονα πρότασιν ὡς μὴ ἀληθεύουσαν, οὐδέν τι λέγει, ἤτοι παρὰ τὰ δοκοῦντα πάσι λέγει· ψευδὴς γάρ ἐστι· τὸ δὲ ψεῦδος μὴ ὂν ὥσπερ τὸ ἀληθὲς ὄν· ὥστε ὁ λέγων τὸ ψεῦδος οὐδέν τι λέγει. πῶς γὰρ ἂν ἀληθεύοι ἢ πιστότερα λέγοι τῆς πίστεως ταύτης, ἤτοι τῆς προτάσεως ταύτης τῆς λεγούσης, ὅτι ἀγαθόν ἐστιν οὗ πάντα ἐφίεται; τοῦ γὰρ δοκοῦντος πᾶσιν ἀνθρώποις ἰδιώταις καὶ σοφοῖς καὶ τοῖς κατὰ φιλοσοφίαν γνωρίμοις τί ἄν εἴη ἀληθέστερον; ἵνα δι’ ἐκείνου ἀποσκευάσηταί τις τὸ δοκοῦν σύμπασιν, ὅτι οὗ πάντα ἐρίεται τᾶι ἀγαθόν ἐστιν. εἰ γὰρ τοῦ οὗ πάντα ἐφίεται ἀγαθόν ἐστι πιστότερον ἦν καὶ ἀληθέστερον τὸ οὗ πάντα ἐφίεται οὐκ ἔστιν ἀγαθόν, τοῦτο μὲν ἄν ἐδόκει πᾶσι, καὶ συμφώνως ἄν πάντες τοῦτο ἔλεγον· νῦν δὲ τοὐναντίον τὸ μὲν ὅτι οὗ πάντα ἐφίεται ἀγαθόν ἐστι, πάντες ὁμοφώνως λέγουσι, τὸ [*](4 τῶ B: τὸ a ἐλλείπειν B: ἐλλεῖπον a 8 τὸ — ἀντὶ inseruit Diels 11 rhesis usque ad οἰκείου ἀγαθοῦ (p. 1173 a 5) a 22 ὁ δὲ ἐνιστάμενος Ba (scd cf. V. 25): οἱ δ’ ἐνιστάμενοι Αlist. 25 ἀνίσταντο Β: ἐνίστανταί a 28. 29 πᾶσι λέγει B: λέγει πᾶσι a 31 προτάσεως Β: λέξεως a)

δὲ οὗ πάντα ἐφίεται οὐκ ἔστιν ἀγαθὸν εἷς που ἢ δύο, ὥστε ψευδῆ φθέγτεται [*](166r) ὁ τοῦτο λέγων. καὶ ἄλλως· εἰ μὲν τῆς ἡδονῆς τὰ ἀνόητα, λέγων ἀνόητα τὰ ἄλογα, ὠρέγετο, εἶχεν ἄν τι λέγειν ὁ πρὸς ταύτην ἐνιστάμενος τὴν πρότασιν. οὐ γὰρ ἂν ἦν καθόλου ἀληθὲς τὸ οὗ πάντα ἐφίεται ἀγαθόν 0 ἐστιν, ἀλλ’ ἴσως οὗ πάντα τὰ λόγον ἔχοντα, οἷον οἱ ἄνθρωποι. εἰ δὲ [*](166v) μὴ μόνον τὰ ἄλογα ταύτης ὀρέγεται ἀλλὰ καὶ τὰ φρόνιμα, τουτέστιν οἱ ἄνθρωποι, πῶς ἂν ἀληθεύοι ὁ ἀντιλέγων πρὸς αὐτήν; εἰ δέ γε πρὸς τοὺς φαύλους καὶ ἀκολασία χαίροντας ἀφορῶν καὶ τὰς ἐπιθυμίας αὐτῶν λέγει μὴ εἶναι ἀγαθὸν οὗ πάντα ἐφίεται καὶ διὰ τοῦτο μηδὲ τὴν ἡδονήν, οὐδέν τι τοῦτο πρὸς τὸν λόγον. ἔστι γὰρ καὶ ἐν τοῖς ἀκολάστοις φυσικόν τι ἀγαθὸν ὁ νοῦς αὐτῶν, ὃς φύσει διώκει τὴν ἁπλῶς καὶ κυρίως ἡδονὴν ἀγαθὸν οὖσαν. πᾶς γὰρ νοῦς, ὡς εἴρηται, φύσει διώκει τὸ οἰκεῖον ἀγαθόν, καὶ τοῦτο ἀπομαντεύεται ἢ ὀνειροπολεῖ, ἐμπίπτει δὲ ταῖς ζῳώδεσι καὶ φορτικαῖς ἡδοναῖς, αἳ οὐδὲ κυρίως τυγχάνουσιν οὖσαι ἡδοναὶ διὰ μοχθηρὰν ἀγωγὴν καὶ τὴν ἑπομένην ἐξ ἀνάγκης αὐτῇ ἄγνοιαν τῆς ἀληθοῦς ἡδονῆς. ἐσκότωται γὰρ τὸν κριτὴν νοῦν τῶν ἀληθινῶν καὶ μὴ τοιούτων ἡδονῶν. ὡς γὰρ ὁ τὰς σωματικὰς ὄψεις πεπηρωμένος ἀδυνατεῖ τὴν τετριμμένην καὶ πεπατημένην διακρῖναι τῆς ἀτρίπτου καὶ ἀκανθώδους, οὕτως οὐδ’ ἡ μοχθηρῶς καὶ φαύλως τραφεὶς δύναται διιδεῖν, τίς ἡ ἀληθινὴ καὶ ὄντως ἐστὶν ἡδονή, ἥτις καὶ ἀγαθή ἐστι καὶ τίς ἡ λεγομένη μὲν μὴ οὖσα δέ. εἰ μὲν οὖν διὰ τῆς λέξεως τῆς λεγούσης ἴσως καὶ ἐν τοῖς φαύλοις ἔστι φυσικὸν τοὺς φαύλους ἀνθρώπους λέγει, ταῦτ’ ἄν εἴη, ἃ πέπαυμαι λέγων δι’ αὐτῆς, εἰ δὲ φαῦλα τὰ ἄλογα ζῷα, ἃ καὶ ἀνόητα εἶπεν, εἰ οὖν φαῦλα ταῦτα λέγει, πρὸς τὸ τίμιον ἀποβλέπων τῆς λογικῆς, εἴη ἂν λέγων "/> ὅτι κἄν τὰ ἄλογα μόνα τῆς ἡδονῆς ὠρέγετο καὶ ταῦτα μόνα ταύτην ἐδίωκεν, οὐδ’ οὕτω ψευδὴς ἄν ἦν ἡ λέγουσα πρότασις, οὗ πάντα ἐφίεται ἀγα- θόν ἐστιν. ἐν ἅπασι γὰρ αὐτοῖς ἔνεστι τοῖς μὲν μᾶλλον, τοῖς δὲ ἧττον θεῖόν τι καὶ ἔλλαμψις νοῦ, ᾧ φύσει ζητεῖ καὶ εὑρίσκει τὸ οἰκεῖον ἀγαθόν, ἤτοι τὸ οἰκεῖον τέλος. πᾶν γὰρ φύσει τυγχάνει τούτου, ὥστε καὶ τὴν ἡδονὴν καὶ ὡς πρὸς τὴν τούτου τεῦξιν συντείνουσαν ἀσπάζεται, ἐπεὶ πόθεν τὰ βλάπτοντα φεύγει, προσίεται δὲ τὰ ὠφελοῦντα εἴρηται περὶ τούτων τῷ φιλοσόφῳ τούτῳ πλεῖστα καὶ κάλλιστα ἐν ταῖς Περὸ ζῴων πραγματείαις καὶ ἐκεῖθεν ὁ φερέπονος ἀναλεγέσθω.

[*](p. 1173 a 5)

ὐκ ἔοικε δὲ οὐδὲ περὶ τοῦ ἐναντίου καλῶς λέγεσθαι.

῾Ο ἐκ τοῦ ἐναντίου συνιστῶν τὴν ἡδονὴν ἀγαθὸν λόγος τοιοῦτος ἦν· εἰ ἡ λύπη ἐναντίον οὖσα τῇ ἡδονῇ κακόν ἐστιν, ἀγαθὸν ἄρα ἡ ἡδονή. [*](1. 2 φθέγγεται Β: φθέγγεσθαι a 2 post ἀνόητα inserit μόνα a 6 ὀρέγεται B: ὠρέγετο a 13 ἀπομαντεύεται B: ἀπομντεύεσθαι a 15 ἀληθοῦς Β: ἀληθινῆς a 20 ἀγαθή Β: ἀγαθόν a 21 ἴσως Ba: ἴσως δὲ Aristoteles 22 ἔστι Ba: ἔστι τι Aristoteles φυσικόν B et Aristoteles: φυσική a 25 ὠρέγετο Β: ὠρέγεται a 34 rhesis usque ad ἡ εὐδαιμονία (p. 1173a 15) a 36 ἐναντίον Β: ἐναντία a)

πόθεν δ’ ὅτι ἡ λύπη κακόν; ἐκ τοῦ πάντας φεύγειν αὐτήν. πρὸς τοῦτον [*](166v) τὸν λόγον τὸν ἐκ τοῦ ἐναντίου συνιστῶντα τὴν ἡδονὴν ἀγαθὸν ἐνίστατο ὁ Σπεύσιππος λέγων· ῾ οὐκ ἀνάγκη, ἐπειδὴ κακόν ἐστιν ἡ λύπη, ἀγαθὸν εἶναι τὴν ἀντικειμένην αὐτῇ ἡδονήν᾿ · οὐ γὰρ πᾶν τὸ ἀντικείμενον κακῷ ἀγαθόν ἐστιν. ἀντίκειται γὰρ τῇ θρασύτητι κακῷ ὄντι ἡ δειλία καὶ οὐκ ἔστιν ἀγατὸν ἡ δειλία ἀλλὰ κακόν, καὶ τῇ ἠλιθιότητι κακῇ οὔσῃ ἀντίκειται ἡ ἀκολασία κακὸν οὖσα καὶ αὕτη ὁμοίως, καὶ ἡ ἀνελευθριότης τῇ ἀσωτίᾳ κακαὶ οὖσαι ἀμφότεραι. ἀντίκειται οὖν, φησὶ Σπεύσιππος, καὶ κακὸν κακῷ καὶ ἄμφω τῷ μηδετέρῳ, τουτέστι καὶ ἄμφω τὰ κακὰ τῷ ἀγαθῷ. μηδέτερον γὰρ τὸ ἀγαθὸν εἶπεν· αἱ γὰρ ἀρεταὶ μεσότητες οὖσαι οὐδέτερον τῶν ἄκρων εἰσίν. ἡ γὰρ ἀνδρεία οὔτε δειλία οὔτε θρασύτης ἐστί, καὶ ἡ σωφροσύνη οὔτε ἀκολασία οὔτε ἠλιθιότης, καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων ἀρετῶν ὁμοίως. καὶ λέγει ταῦτα καλῶς· ἀληθὲς γάρ ἐστι τὸ λέγειν, ὅτι ἀντίκειται κακὸν κακῷ καὶ ἀμφότερα τὰ κακὰ τῷ ἀγαθῷ. τοῦτο μὲν οὖν λέγουσι καλῶς· τὸ δ’ ὅτι ἡ ἡδονὴ ὡς κακὸν κακῷ ἀντίκειται τῇ λύπῃ λέγουσιν οὐ καλῶς. οὐ γὰρ ἀντίκειται ἡ ἡδονὴ τῇ λύπῃ ὡς κακὸν κακῷ ἀλλ’ ὡς ἀγαθὸν κακῶ. εἰ γὰρ ἦν κακὸν ἡ ἡδονή, ἦν καὶ φευκτὸν καὶ μισητὸν ὡς ἡ λύπη. νῦν δὲ τὴν μὲν λύπην φεύγει πάντα καὶ ἀποστρέφεται ὡς κακόν, διώκει δὲ καὶ ἐπιτρέχει τὴν ἡδονὴν ὡς ἀγαθόν. τῶν μηδετέρων δὲ μηδέτερον ἢ ὁμοίως. τὰ μὲν ἀγαθὰ καὶ τέρποντα ἐπίσης πάντες ἢ πάντα διώκομεν, ὁμοίως δὲ καὶ τὰ κακὰ καὶ λυποῦντα παραπλησίως φεύγομεν καὶ ἀποστρε- φόμεθα. τὰ μηδέτερα δὲ μηδ’ ὄντα μήτε κακὰ μήτε ἀγαθὰ μηδέτερον ἢ ὁμοίως, τουτέστιν οὕτε φεύγομεν οὔτε διώκομεν, ἢ ὁμοίως, ἤιοι ἐπίσης ἢ διώκομεν ἢ φεύγομεν. οὔτε γὰρ μᾶλλον ὁρμῶμεν πρὸς τεῦξιν αὐτῶν οὔτε μᾶλλον ἀφορμῶμεν πρὸς ἀποφυγήν, ἀλλ’ ἐσμὲν ἐν μέσῃ τινὶ κατα- στάσει πρὸς οὐδέτερον μᾶλλον ἐκκλίνοντες ἢ νεύοντες, ὥστε καὶ εἰ ἡ ἡδονὴ ἦν τῶν κακῶν, ἐφεύγομεν ἄν αὐτήν, εἰ δὲ τῶν μήτε ἀγαθῶν μήτε κακῶν ἀλλὰ τῶν μηδετέρων, οὔτ’ ἄν ἐφιέμεθα αὐτῆς οὔτ’ ἄν ἐδιώκομεν. ἐπεὶ οὖν οὔτε τῶν κακῶν ἐστιν οὔτε τῶν οὐδετέρων, ἔστιν ἄρα τῶν ἀγαθῶν· οὐδὲ τῶν ἀγαθῶν.. ὁ συνάγων τὴν ἡδονὴν μὴ εἶναι ἀγαθὸν διὰ τὸ μὴ εἶναι ποιότητα, ἐν δευτέρῳ σχήματι τοιοῦτός ἐστιν· ἡ ἡδονὴ οὐκ ἔστι ποιότης, πᾶν ἀγαθὸν ποιότης ἐστίν· ἡ ἡδονὴ ἄρα οὐκ ἀγαθόν. αἰτιᾶται δὲ τὴν λέγουσαν πρότασιν πᾶν ἀγαθὸν ποιότητα ἢ ποιὸν εἶναι. εἰσὶ γὰρ ἀγαθά τινα μὴ ὄντα ποιὰ μηδὲ ποιότητες, ὥστε τί κωλύει καὶ τὴν ἡδονὴν ἀγαθὸν εἶναι, κἄν μὴ εἴη ποιὸν ἡ ποιότης; τίνα δέ εἰσιν ἀγαθὰ τὰ μὴ ὄντα ποιότητες, ἐπήγαγε τὰς κατ’ ἀρετὴν ἐνεργείας, αἵ τινες ἀγαθὰ μέν εἰσι, ποιότητες δὲ οὔκ εἰσιν, εἴπερ ἡ ἐνέργεια κίνησίς ἐστι Ι δραστική. ἡ δὲ [*](167r) κίνησις οὐ ποιότης· καὶ ἡ εὐδαιμονία ἐνέργεια μέν ἐστιν, ὡς εἶπε καὶ ἐρεῖ, οὐ μὴν ποιότης, καὶ ἔστιν ἀγαθόν.

[*](1 πάντας Β: πάντα a 2 ἐνίστατο B: ἐνίσταται a 9 ἄμφω Β: ἀμφοτέρα a 20 τέρποντα Β: τέρπονται a 24 ὁρμῶμεν Vat. 1622: ὁρῶμεν Ba 37 ἀγαθὰ B: ἀγαθαὶ a)[*](p. 1173a 15)

Λέγουσι δὲ τὸ μὲν ἀγαθὸν ὡρίσθαι, τὴν δ’ ἡδονὴν [*](167r) αοριστον.

Καὶ οὗτος ὁ συλλογισμὸς ἐν δευτέρῳ σχήματι περαίνεται οὑτωσί· ἡ ἡδονὴ ἀόριστός ἐστι, πᾶν ἀγαθὸν ὡρισμένον ἐστίν, ἡ ἡδονὴ ἄρα οὐκ ἔστιν ἀγαθόν. ἐνίσταται δὲ κἀν τούτῳ πρὸς τὴν λέγουσαν πρότασιν, ὅτι ἡ ἡδονὴ ἀόριστόν τι πρᾶγμά ἐστι καί φησιν· εἰ μὲν ἐκ τοῦ ἥδεσθαι ἀορί- στου ὄντος οἱ μὲν γὰρ ἥδονται μᾶλλον, οἱ δὲ ἧττον, καὶ οἱ μὲν μόγις ἐπὶ ἡδονὴν ὁρμῶσιν, οἱ δὲ τάχιον) εἰ μὲν ἐκ τοῦ ἥδεσθαι ἀορίστου ὄντος καὶ τὴν ἡδονὴν ἀόριστόν τι λέγουσι, περιφανῶς ψεύδονται. τοῦτο γὰρ ἐποίσουσι καὶ κατὰ τῶν ἀρετῶν ἀγαθῶν οὐσῶν καὶ κατὰ τῆς ὑγιείας καὶ κατὰ τῶν ἐπιστημῶν· καὶ γὰρ καὶ ἐπὶ τούτων ὁρᾶται τὸ ἀόριστον· οἱ μὲν γὰρ μᾶλλον ὑγιαίνουσι καὶ μᾶλλόν εἰσι γραμματικοὶ καὶ μᾶλλον σώ- φρονες καὶ μᾶλλον ἀνδρεῖοι καὶ μᾶλλον μετέχουσι τῶν ἀρετῶν καὶ ἕξεων καὶ ἐπιστημῶν, οἱ δὲ ἧττον. ὥστε κατὰ τοῦτον τὸν λόγον ἔσονται καὶ τῶν ἀρετῶν καὶ ἡ ὑγίεια καὶ τῶν ἐπιστημῶν ἑκάστη τε μᾶλλον καὶ ἧττον ἔχουσα διὰ τὸ τοὺς μὲν μᾶλλον μετέχειν καὶ μᾶλλον ἐνεργεῖν κατ’ αὐτάς, τοὺς δὲ ἧττον· καὶ ἔσονται κατὰ τοῦτο καὶ αὗται ἀόριστοι καὶ φαῦλαι. εἰ δὲ οὐ κατὰ τοῦ ἥδεσθαι τὸ ἀόριστον κατηγοροῦσιν, ἀλλὰ κατ’ αὐτῆς τῆς ἡδονῆς, καὶ οὕτω διάδηλον τὸ ψεῦδος. ὥσπερ καὶ τὸ εἶδος τῆς ὑγιείας καὶ τὸ τί ἦν εἶναι ὑγίεια ἕν τι καὶ ταὐτόν ἐστιν ὡρισμένον καὶ ἀν- επίδεκτον τοῦ μᾶλλον καὶ ἧττον. τὸ γὰρ ὑγίεια καὶ τὸ τί ἦν εἶναι ὑγιείας ἀνεπίτατον καὶ ἀνάνετόν ἐστιν. ἕκαστον γὰρ τοῦθ’ ὅπερ ἐστὶν οὔτε ἐπί- τασιν οὔτε ἄνεσιν ἐπιδέχεται, οἷον ἡ ἀνδρεία ἡ σωφροσύνη καὶ ἑκάστη τῶν ἐπιστημῶν, τοῖς δὲ κατ’ αὐτὰς λεγομένοις τὸ μᾶλλον καὶ ἧττον ἐνορᾶται, οὕτω καὶ τὸ εἶδος τῆς ἡδονῆς καὶ τὸ τί ἦν εἶναι ἡδονῆς ἀνεπίτατον καὶ ἀνάνετόν ἐστιν, ὥστε καὶ ὡρισμένον, ὥστε καὶ ἀγαθόν. λέγει δὲ ἀμιγεῖς μὲν ἡδονὰς αὐτὸ καθ’ αὑτὸ χωρίς τινος ὑποκειμένου τὸ εἶδος τῆς ἡδονῆς νοούμενον καὶ ἀπλῶς πᾶν ἄλλο εἶδος, οἷον λευκότητα, μελα- νίαν, ὑγίειαν· μεμιγμένας δὲ τὰς μεθ’ ὑποκειμένου νοουμένας, οἷον τὰς ἐν ἐμοὶ καὶ σοὶ καὶ τοῖς ἄλλοις ἐνούσας. αἱ μὲν οὖν μεμιγμέναι, αἳ ἐν ἐμοὶ καὶ σοὶ ἐν ἐπιτάσει καὶ ἀνέσει ἵστανται καὶ ἀναπελησμέναι εἰσὶ τῆς ἀορι- στίας, αὐτὰ δὲ τὰ εἴδη, οἷον ἡ ὑγίεια καὶ ἡ ἡδονὴ καὶ τὰ ἄλλα, ὥσπερ εἴρηται, ἀνάνετα καὶ ἀνεπίτατα καθέστηκεν. ὅτι δὲ πολὺ τὸ ἀόριστον καὶ σχεδὸν ἀπερίληπτον τὸ ἐν ἑκάστοις τῆς ὑγιείας δηλοῦσιν αἱ κράσεις. εἰ γὰρ ἡ τοιάδε κρᾶσις τῶν ἐν ἡμῖν στοιχείων ἐστὶν ἡ ὑγίεια, αἱ δὲ κράσεις καὶ τὸ ἐν αὐταῖς μᾶλλον καὶ ἧττον ἀόριστον, δῆλον ὡς καὶ αἱ ἑπόμεναι ταύταις ὑγίειαι ἀόριστοί εἰσι. καὶ τί λέγω τὰς τῶν πάντων ὅπου καὶ τοῦ αὐτοῦ καὶ ἑνὸς οἷον Σωκράτους καθ’ ὥραν ὡς εἰπεῖν ἐπιτείνεται καὶ ἀνίεται;

[*](1 rhesis usque ad ἐνδέχεται εἶναι (p. 1173a 28) a 18 ἀλλὰ κατ’ Vat. 320: ἀλλ᾿ οὐκ ἀντ’ Ha 20 ἔντι Β: ἀντὶ a ὑγιείας a: ὑγεία Β 25 ἡδονῆς a: ἡδονὴ Β 34 ἀπερίληπτον Β: ἀνεπίληπτον a)[*](p. 1173a 29)

έλειόν τε τἀγαθὸν τίθενται, τὰς δὲ κινήσεις καὶ τὰς [*](167r) Καὶ οὗτος ὁ λόγος πρὸς τὸ μὴ εἶναι τὴν ἡδονὴν τἀγαθὸν ἐπλέκετο ἐν πρώτῳ σχήματι. ἡ ἡδονὴ κίνησις καὶ γένεσις, πᾶσα κίνησις ἢ γένεσις ἀτελής· ἡ ἡδονὴ ἄρα ἀτελής. εἶτα λαμβάνων τὸ συμπέρασμα, ὅτι ἡ ἡδονὴ ἀτελής, καὶ προσλαμβάνων ἑτέραν πρότασιν τὴν ὅτι <οὐδὲν ἀτελὲς τἀγαθόν, συνῆγεν, ὅτι ἡ ἡδονὴ οὐκ ἔστιν ἀγαθόν. ἐδήλωσε δὲ τὸ> οὐδὲν ἀτελὲς τἀγαθὸν διὰ τοῦ τέλειόν τε τἀγαθὸν τίθενται. εἰ οὖν τἀγαθὸν τέλειον, τὸ ἀτελὲς οὐκ ἀγόν. τὸ δὲ ὅτι ἡ ἡδονὴ κίνησις ἢ γένεσις ἐσήμανε διὰ τοῦ πᾶσα ἡδονὴ γένεσις καὶ πᾶσα ἡδονὴ κίνησις. τοῦτο θεὶς εὐθὺς δια- σείει τὴν λέγουσαν πρότασιν, ὅτι ἡ ἡδονὴ κίνησίς ἐστι, λέγων· πᾶσα κίνησις θάττων καὶ βραδυτέρα ἐστί. βαδίζει γάρ τις ποτὲ μὲν θάττον, ποτὲ δὲ βραδύτερον καὶ κινεῖται μὲν θᾶττον ἡ ἀπλανὴς τῶν σφαιρῶν, βραδύ- τερον δὲ ταύτης ἅπαν τὸ πλανώμενον. εἰ οὖν ἐν ταῖς κινήσεσι συμπέπλεκται τὸ θᾶττον ἢ τὸ βραδύτερον, ἡδονὴ δὲ ἡδονῆς θάττων καὶ βραδυ- τέρα οὐκ ἔστιν, οὐκ ἄν εἴη ἡ ἡδονὴ κίνησις. ἡσθῆναι μὲν γάρ, φησί, θᾶττον καὶ βραδύτερον ἐνδέχεται, τουτέστι ποτὲ μὲν παύεταί τις θᾶττον ἡδόμενος, ὁτὲ δὲ βραδύτερον· αὐτὴ δὲ ἡ ἡδονὴ θάττων καὶ βραδυτέρα οὐκ ἔστι. ῥητέον δὲ καὶ οὕτως· τοῦ βαδίζοντος ἔκ τινος εἴς τινα τόπον ἢ τρέχοντος οὔκ εἰσι πάντα τὰ τῆς βαδίσεως ἢ τὰ τῆς δρομήσεως μέρη ἰσοταχῆ, ἀλλὰ τὰ μὲν ὀξύτερα | καὶ ταχύτερα, τὰ δὲ ἧττον τοιαῦτα· τὰ [*](167v) δὲ τῆς ἡδονῆς πάντα μέρη τὰ ἀπὸ τῆς ἀρχῆς μέχρι τέλους, εἰ χρὴ μέρη λέγειν μία γάρ ἐστι καὶ ἡ αὐτὴ ὁμοία), οὐδὲν οὐδενὸς τῶν ἄλλων συντο- νώτερον καὶ ὀξύτερον ἀλλ’ ἔστιν ἅπασα ὡς εἴπομεν ἡ ἀπ’ ἀρχῆς ἕως τέλους ἡδονὴ ὁμαλὴ μηδεμίαν ἐπίτασιν ἢ ἄνεσιν ἐν τῷ χρόνῳ ἐν ᾧ ἡδόμεθα προσεπικτωμένη. εἰπὼν δὲ ὅτι πάσῃ κινήσει δοκεῖ οἰκεῖον εἶναι τάχος καὶ βραδυτής, ἐπήγαγε καὶ εἰ μὴ καθ’ αὑτὴν οῐον τὸ τοῦ κόσμου πρὸς ἄλλο. ὃ δὲ λέγει ἐστίν· εἰ μὴ πᾶσα κίνησις αὐτὴ καθ’ αὑτὴν τὸ θᾶττον ἐπιδέχεται, οἷον ἡ τοῦ κόσμου, λέγων νῦν κόσμον αὐτὴν τὴν ἀπλανῆ σφαῖραν ἀνεπίδεκτος γάρ ἐστι τάχους καὶ βραδυτῆτος, διὰ τὸ ὁμαλῶς κινεῖσθαι τὴν τοιαύτην σφαῖραν, ὡς ἐν τῷ Περὶ οὐρανοῦ δέδεικται), ἀλλ’ οὖν πρὸς τὰς τῶν πλανωμένων κινήσεις, εἴ τις αὐτὴν παρα- βάλλοι, εὑρήσει θάττονα πάνυ πολλῷ τῶν κινήσεων ἐκείνων. τοῦτο μὲν οὖν τοιοῦτον, τὸ δ’ ἐν ἀρχῇ τῆς λέξεως εἰρημένον τὸ κίνησιν καὶ [*](1 γέτἀγαθὸν] τ rubro add. Β τίθενται Β: τίθεται a: τιθέντες Aristoteles rhesis usque δ᾿ ἥδεσθαι (p. 1173b 4) a 4 ἐν Β: ὡς ἐν a a τὸ συμπἐρσμα Β: τὸ συμπέρασμα τὸ a 6 οὐδέν — δὲ τὸ (7) a: om. Β 9 τὸ ἀτελὲς B: καὶ τὸ ἀτελὲς a 12 θάττων Β: θᾶττον a 14. 15 συμπλέκεται a 18 αὐτὴ B: αὕτη a 24 ἅπασα Β: ἅπασιν a 26 προσεπικτωμένη B: προσεπικλινομένην a 27 τὸ H et Arist. codd. L b M b O b: τὰ a: τῇ Arist. vulg. 31 Περὶ οὐρανοῦ] Β 6 p. 288a 13 32. 33 παραβάλλοι a: παραβάλοι Β)

νεσιν ἀποφαίνειν πειρῶνται ταὐτόν ἐστι τῷ ἀποφαίνειν πειρῶντι μὴ [*](167v) εἶναι αὐτὴν τἀγαθόν. τὸ γὰρ λέγειν ὅτι ἡ ἡδονὴ κίνησις ἡ γένεσίς ἐστι ταὐτόν ἐστι τῷ λέγειν, ὅτι ἡ ἡδονὴ οὐκ ἔστι τἀγαθόν. κίνησις μὲν οὖν ἢ γένεσις, ὡς λέγομεν ἡ ἡδονὴ οὐκ ἔστιν. ἐξ ὧν δὲ ὥρμηνται ἐκεῖνοι κίνησιν καὶ γένεσιν αὐτὴν λέγειν, ταῦτα ἄν εἴη. λέγουσι δή, εἰ ἡ κίνησις ἐντελέχειά ἐστι τοῦ κινητοῦ ἡ κινητόν, ὡς ἐν τῷ Γ τῶν Φυσικῶν λέγεται, ἤτοι ἐκ τοῦ δυνάμει εἰς τὸ ἐνεργείᾳ, ὁ δὲ ἡδόμενος ἐκ τοῦ δύωασθαι ἥδεσθαι εἰς τὸ ἐνεργεῖν μεταβάλλει, δῆλον ὅτι καὶ ἡ ἡδονὴ ἐντελέ- χειά ἐστι τοῦ δυναμένου ἥδεσθαι, ᾗ τοιοῦτος. εἰ δὲ τοῦτο, κίνησις ἄν εἴη ἡ ἡδονή. ἀλλὰ τοῦτο, φησὶν Ἀριστοτέλης, ὃ λέγουσιν οὗτοι, οὐκ ἔστι ταὐτὸν ἐκείνῳ τῷ συμβαίνοντι ἐπὶ τοῦ κινουμένου. ἐπὶ μὲν γὰρ τῆς κινή- σεως, ὅταν ἀπὸ τῆς ἐπιτηδειότητος τὸ κινούμενον μεταβάλλῃ καὶ κινῆται πρὸς ἐκεῖνο, εἰς ὃ μεταβαλεῖν καὶ κινηθῆναι δύναται, καὶ ἐπιτήδειόν ἐστιν ἔτι μένειν ἐν αὐτῷ τὸ δυνάμει, οἷον τὸ δυνάμει λευκὸν ὅταν ἀπὸ τοῦ δυνάμει εἰς τὸ ἐνεργείᾳ μεταβάλλῃ, ἔτι μένοντος ἐν αὐτῷ τοῦ δυνάμει, τότε λέγεται κινεῖσθαι, ἐπὰν δὲ παύσηται τοῦ δυνάμει καὶ ἐνεργείᾳ μόνον ἐστὶ λευκόν, μηκέτι ἐνόντος αὐτῷ ἐκείνου, ἀφ’ οὗ ἤρξατο μεταβάλλειν, οὐκέτι κίνησίς ἐστιν οὐδὲ κινεῖται, ἀλλ’ ἔστιν ἔν τινι ὄντι, οἷον τῷ λευκῷ. ἕως γὰρ ἂν λευκαίνηται, ἔστι τι ἐν αὐτῷ τοῦ μέλανος, εἰ ἐκ τοῦ μέλανος εἰς τὸ λευκὸν ἡ μεταβολὴ γίνεται, καὶ ἕως ἂν ἔστι τι ἐν αὐτῷ τοῦ μέ- λανος, δυνάμει λευκόν ἐστι καὶ κινεῖται, ὡς εἴρηται. ἐπὶ δὲ τοῦ ἡδομένου οὔτε μένει ἐν αὐτῷ τι τοῦ μὴ ἥδεσθαι ἐφ’ οὗ ἐπὶ τὸ ἥδεσθαι μεταβάλλει, οὔτε πρός τι τέλος ἐτελεύτησεν, ὥσπερ ἐκεῖ τὸ λευκαινόμενον εἰς τὸ λευ- κόν. κίνησις μὲρ οὖν διὰ ταῦτα ἡ ἡδονὴ οὐκ ἂν εἴη.

[*](p. 1173b 4)

Γένεσίς τε πῶς ἄν εἴη; δοκεῖ γὰρ οὐκ ἐκ τοῦ τος τὸ τυχὸν γίνεσθαι.

Εἰπὼν ὅθεν ὁρμηθεὶς ὁ Πλάτων’ τὴν ἡδονὴν κίνησιν ἔλεγε καὶ ἀντειπὼν αὐτῷ λέγει νῦν καὶ πόθεν ἀνεπείσθη λέγειν αὐτὴν γένεσιν. ἔστι γάρ, φησίν, ἡ ἡδονή, ὁ Πλάτων, οὐ τέλος ἀλλὰ τῶν πρὸς τέλος ὁδός τις καὶ μεταβολή. ὡς γὰρ ἡ ὑγίανσις πρὸς ὑγίειαν καὶ ἡ λεύκανσις πρὸς τὸ λευ- κὸν οὕτω καὶ αὕτη πρὸς τὴν κατὰ φύσιν κατάστασιν καὶ εὐπάθειαν. ἔστι γάρ, φησὶν ὁ πλάτων, ἡ ἡδονὴ γένεσις εἰς φύσιν αἰσθητή. ἄγει γάρ, φησὶν ὁ Πλάτων’, τὴν ἕξιν ἡμῶν εἰς τὸ παρὰ φύσιν ἐκτραπεῖσαν ἐπὶ τὴν κτὰ φύσιν εὐθημοσύνην. μᾶλλον δὲ οὐκ αὐτὴ ἄγει, ἀλλὰ δι’ αὐτῆς ὡς διὰ γενέσεως ἐπάνεισιν εἰς τὴν κατὰ φύσιν ἕξιν τὰ σώματα τῶν ζῴ ὢν. ἐπεὶ οὗν γένεσίς ἐστιν, αἱ δὲ γενέσεις οὐ τέλη ἀλλὰ τῶν πρὸς τέλη, οὐκ ἔστι [*](6 τῶν Φυσικῶν] Γ 1 p. 201 a 28 8 μεταβάλλει Β: μεταβάλλειν a 12 μεταβάλλη Β: μεταβάλλει a 15 μένοντος — τοῦ Β: μένον — τὸ a 24 ἡδονὴ Β: ἡδονὴν a 25 rhesis usque ad λύπη φθορά (p. 1173b 7) a 29 Πλάτων’] Phileb. p. 53 Ε 30 ἡ Β: om. a 32 Πλάτων] Phileb. p. 53 C 54 D αἰσθητὴ Β: αἰσθητόν a 34 εὐθυμοσύνην a 36 αἱ δὲ γενέσεις Β: ἡ δὲ γένεσις a)

συγγενὴς τῷ ἐπ’ αὐτῇ τέλει. καθόλου γὰρ οὐδεμία γένεσις συγγενὴς τοῖς[*](167v) τέλεσιν· οὔτε γὰρ ἡ οἰκοδόμησις τῇ οἰκίᾳ ἐστὶ συγγενὴς οὔτε ἡ ὑγίανσις τῆ ὑγείᾳ· ὥστε οὐδὲ ἡ ἡδονή. ἀγαθὰ δέ εἰσι τὰ τέλη, ὥστε ἡ ἡδονὴ οὐκ ἀγαθόν· οὐ γάρ ἐστι τέλος. εἰ γὰρ τὸ τέλος ἀγαθόν, τὸ μὴ συγγενὲς τῶ τέλει οὐκ ἀγαθόν. ὅτι δὲ αἱ κατὰ τῆς ἡδονῆς τοιαῦται ἐπιχειρήσεις οὐκ ἔχουσι τὸ ἰσχυρόν, καὶ ἔδειξε καὶ νῦν δεικνύει, λέγων οὐδὲν δοκεῖ ἐκ τοῦ τυχόντος γίνεσθαι ἀλλ’ ἐκ τοῦ δυνάμει ὄντος τοῦτο, ὃ νῦν ἐνεργείᾳ ἐστίν, οἷον ἥδε ἡ σάρξ, ἥτις ἐνεργείᾳ νῦν σάρξ ἐστιν, οὐ γέγονεν ἐκ λίθου ἢ ξύλου ἤ τινος τῶν τυχόντων ἀλλ’ ἐξ ἐκείνου. ὃ ἦν δυνάμει σάρξ. ἦν δὲ δυνάμει σὰρξ τὸ αἷμα, εἰ δὲ ἦν δυνάμει τὸ ξύλον σάρξ, ἐγεγόνει ἂν ἐκ τοῦ ξύλου. διὸ ἐκ μὲν τοῦ ξύλου ἡ σὰρξ οὐ γέγονε· γέγονε δὲ ἐκ τοῦ αἵματος· τοῦτο γὰρ ἦν δυνάμει σάρξ. πάλιν τὸ αἷμα γέγονεν ἐξ ἄρτου· οὗτος γὰρ ἦν δυνάμει αἷμα καὶ ἔτι τὸ γινόμενον πᾶν ἐξ ἐκείνου γίνεται, εἰς ὃ καὶ ἀναλύεσθαι δύναται διὰ τῆς φθορᾶς τῆς ἀντικειμένης τῇ γενέσει, οἷον τὰ φυτὰ ἐκ τῶν στοιχείων, εἰς ἃ καὶ ἀναλύεται διὰ τῆ φθορᾶς τῆς ἀντικειμένης τῇ γενέσει αὐτῶν καὶ τὰ ἄλλα πάντα. εἰ οὖν καὶ ἡ ἡδονὴ γένεσις ἦν, ἦν ἄν ὁδός τις καὶ μεταβολὴ ἔκ τινος εἴ τι, ὡς ἡ μέλανσις ἐκ λευκοῦ εἰς μέλαν καὶ ἡ νόσανσις ἐξ ὑγιείας εἰς νόσον. οὐκ ἔστι δ’ ἐπὶ τῆς ἡδονῆς οὔτε τὸ ἀφ’ οὗ οὔτε τὸ εἰς ὅ· οὐκ ἔστι γὰρ οὔτε τὸ ἀλλοιούμενον καὶ μεταβάλλον καὶ γινόμενόν τι διὰ τῆς ἡδονῆς οὔτε τέλος τι, εἰς ὃ τελευτᾷ ἡ ἡδονή, ὥσπερ ἡ ὑγίανσις εἰς τὴν ὑγίειαν καὶ ἡ θέρμανσις εἰς τὸ θερμόν. καὶ τοῦτο εἰκότως συμβαίνει. οὐ γάρ ἐστι γέ- νεσις ἀλλ’ ἐνέργεια, ὡς δείξει. αἱ δ’ ἐνέργειαι τέλη εἰσὶν ἀλλ’ οὐχ ὁδοὶ πρὸς τέλη. ὅτι δὲ τέλος ἐστὶν ἡ ἡδονὴ καὶ οὐχὶ γένεσις, μάθοιμεν ἄν ἐντεῦθεν. ἐπὶ μὲν γὰρ τῶν γενέσεων οὐχ ἅμα γίνεταί τι καὶ ἔστιν ὅτε γίνεται. οὐ γὰρ ἅμα γίνεται σὰρξ καὶ σάρξ ἐστιν ὅτε γίνεται, οὐδὲ ὅτε γίνεται ἡ οἰκία τότε ὅτε γίνεται καὶ ἔστιν. ἐπὶ δὲ τῶν | ἐνεργειῶν, οἷον [*](168r) τοῦ ὁρᾶν, ἅμα τε ὁρᾷ καὶ ἑώρακε· καὶ ἐπὶ τῶν ἡδονῶν ἅμα τε ἥδεται καὶ ἥσθη, ὥστε ἐνέργειά ἐστι καὶ οὐ γένεσις. εἰ δὲ ἐνέργεια, καὶ τέλος ἀλλ’ οὐχ ὁδός τις καὶ μεταβολὴ πρὸς τέλος. οὐκ ἔστι γὰρ μόριόν τι τοῦ χρόνου καθ’ ὃν ἥδετο, ἐν ᾧ οὐ τέλειος ἦν ἐν τῷ ἡδομένῳ ἡ ἡδονή. τὸ δ’ ἐν ἅπασι τοῖς μέρεσι τοῦ χρόνου τέλειόν τι καὶ ὁλόκληρον ὂν οὐ γένε- σίς ἐστιν ἀλλ’ ἐνέργεια. τότε γὰρ τέλειος ἡ γένεσίς ἐστι καὶ λέγεται. ὅταν τὸ γινόμενον τελειωθῇ· ἕως δ’ ἄν γίνηται, ἀτελὲς καὶ τὸ γινόμενον καὶ ἡ γένεσις. ἡ δὲ ἡδονὴ καὶ εὐθὺς ἐν τῷ πρώτῳ μέρει τοῦ ὅλου χρόνου, ἐν ᾧ ἥδετο, ὅλη τελεία πάρεστιν· ὡσαύτως καὶ ἐν τῷ ἐφεξῆς μέρει καὶ ἐν τῷ μετ᾿ ἐκεῖνο καὶ ὅλως ἐν ἅπασι καὶ τοῖς ἄγαν ἐλαψιστοτότοις τοῦ χρόνου μέρεσιν· ὥστε οὐκ ἄν εἴη γένεσις ἀλλ’ ἐνέργεια. ἀλλὰ καὶ εἰ ἦν γένεσις, ἦν ἄν μεταβολή τινος ὑποκειμένου δυνάμει ὄντος ἐκεῖνο εἰς ὃ μεταβάλλει, οἷον ἡ ἐξαιμάτωσις γένεσις οὖσα αἵματος μεταβολή ἐστιν εἰ [*](11 μὲν Β: om. a 15 post φυτὰ inserit γέγονεν a: om. P. ἀναλύεται B: διαλύεται a 27 τότε ὅτε Vat. 320 τότε Βα 31) πρὸς τέλος Β: πρὸς τὸ τέλος a 31 et Β: ἥδετο Β: ἥδεται a 39 ἐκεῖνο Β: ἐκείνου a) τύχοι ἄρτου δυνάμει ὄντος αἵματος. οὐκ ἔστι δέ τι, ὃ μεταβάλλει ἐν ταῖς [*](168r) ἡδοναῖς ἐκ τοῦ εἴδους ἐν ᾧ ἔστιν εἰς ἕτερον εἶδος ὃ ἐνεργείᾳ μὲν οὐκ ἦν ἐκεῖνο πρὸ τῆς ἡδονῆς, δυνάμει δέ, μετὰ δὲ τοῦτο γέγονεν ἐνεργείᾳ διὰ τῆς ἡδονῆς ὡς ἐπὶ τοῦ ἄρτου. οὗτος γὰρ πρὸ τῆς γενέσεως, ἥτις ἦν ἐξαιμάτωσις, ἐνεργείᾳ μὲν οὐκ ἦν αἷμα ἀλλὰ δυνάμει, μετὰ δὲ ταῦτα γέγο- νεν αἷμα διὰ τῆς ἐξαιματώσεως. τί οὖν ἂν ἔχοιεν ἡμῖν οἱ τὴν ἡδονὴν λέγοντες γένεσιν ἀνάλογόν τι τῷ ἄρτῳ καὶ τῷ αἵματι, ὃ διὰ τῆς ἡδονῆς ὡς διὰ γενέσεως μετέβαλεν ἐξ οὗ ἦν εἰς ὃ οὐκ ἦν ἐνεργείᾳ ἀλλὰ δυνάμι; πότερον τὸ σῶμα ἢ τὴν ψυχὴν ἐροῦσιν ἀνάλογον τῷ ἄρτῳ καὶ θήσουσι μεταβάλλειν παρούσης σφίσιν αὐτοῖς τῆς ἡδονῆς; μὴ καὶ γελοῖον εἴη τὸ ὅλως ἐνθυμηθῆναι τοῦτο, ἀλλὰ καὶ ὥσπερ τὸ τέλος τῆς ὑγιάνσεως, ὅ ἐστιν ἡ ὑγίεια, φθείρει ἡ νόσανσις, καὶ τὸ τέλος τῆς νοσάνσεως τὴν νόσον φθείρει ἡ ὑγίανσις, οὕτως ἔδει καὶ ἐπὶ τῆς ἡδονῆς συμβαίνειν, καὶ ὃ γέγονε διὰ τῆς ἡδονῆς φθείρεσθαι διὰ τῆς λύπης, καὶ ἔμπαλιν ὃ παρήγαγεν ἡ λύπη ἀπόλλυσθαι διὰ τῆς ἡδονῆς. καὶ εἰπάτωσαν ἡμῖν, τίν ταῦτα τὰ τέλη, ἃ γεννῶσιν ἡ λύπη καὶ ἡ ἡδονὴ καὶ φθείρουσι.

[*](p. 1173b 7)

Καὶ λέγουσι τὴν μὲν λύπην ἔνδειαν τοῦ κατὰ φύσιν εἶναι, τὴν δ’ ἡδονὴν ἀναπλήσωσιν.

Καὶ διὰ τούτων τὴν ἡδονὴν γένεσιν εἶναι ἐπεχείρουν δεικνύειν. εἰ δ’ ἔστι γένεσις, οὐκ ἂν εἴη τἀγαθόν. ἔλεγον δή· ἡ ἡδονὴ ἀναπλήρωσίς ἐστιν, ἡ ἀναπλήρωσις γένεσις, ἡ ἡδονὴ ἄρα γένεσις. εἶτα ἡ ἡδονὴ γένεσις, ἡ γένεσις μεταβολή, ἡ μεταβολὴ ἀτελής, ἡ ἡδονὴ ἄρα ἀτελής. ἀτελὴς δ’ οὖσα, οὐκ ἄν εἴη τἀγαθόν. παντέλειον γάρ τι τἀγαθόν, ἀλλ’ οὐκ ἀτελές. ἀλλὰ πόθεν δῆλον ὅτι ἡ ἡδονὴ ἀναπλήρωσίς ἐστιν; ἢ ἐπεί, φασίν, ἡ ἀντικειμένη κειμένη αὐτῇ λύπη ἔνδειά ἐστιν, αὕτη ἄν ἀναπλήρωσις εἴη. εἰ γὰρ τὸ λευκὸν διακριτικόν, τὸ μέλαν συγκριτικόν, καὶ ἐὰν ἡ λύπη ἔνδεια, ἡ ἡδονὴ ἀναπλήρωσις. ὁ τόπος ἐκ τῶν ἐναντίων. τὸ δὲ τὴν λύπην ἔνδειαν εἶναι, οὑτωσὶ συνίστων· εἰ λυπεῖται, φασί, τὸ ζῷον πεινῶν καὶ διψῶν, ἡ πεῖνα καὶ ἡ δίψα λῦπαί εἰσιν, ἀλλὰ μὴν ἡ πεῖνα καὶ ἡ δίψα ἔνδειαί εἰσι τῆς κατὰ φύσιν ἕξεως, ἡ λύπη ἄρα ἔνδειά ἐστιν. ἐπειδὰν γάρ, φασί, τὸ σῶμα ἐνδεὲς γένηται ξηρῶν ἢ ὑγρῶν, ἐξίσταται τοῦ κατὰ φύσιν, ἐξιστάμενον δὲ ὖ· λυπεῖται καὶ ὀρέγεται τῆς ἀναπληρώσεως, ὀρεγόμενον δὲ ἐσθίει καὶ πίνει, ἐσθίον δὲ καὶ πῖνον ἀναπληροῦται. εἰ δὲ ταῦτα ἀληθῆ, σώματός εἰσι πά· θῆ ἡ ἔνδεια καὶ ἡ πλήρωσις· ὥστε καὶ τὸ σῶμα ἄν ἥδοιτο καὶ λυποῖτο. αὐτὸ γάρ ἐστι τὸ ἀναπληρούμενον· ὥστε καὶ τὸ ἡδόμενον αὐτό ἐστιν. εἰ γάρ ἐστιν ἐν τῷ σώματι ἡ ἀναπλήρωσις, ἡ δ’ ἀναπλήρωσις ἡδονή, ἐν τῷ σώματι ἄρα ἡ ἡδονή. ᾧ δὲ πάρεστιν ἡ ἡδονή, ἐκεῖνο ἀνάγκη καὶ ἥδεσθαι. [*](1 τύχοι Β: τύχει a αἵματος scripsi: ἵμα Ba τι Β: om. a 8 μετέβαλεν B: μετέβαλλεν a 17 λέγουσι Β: λέγουσι δὲ a et Aristoteles 18 εἶναι post φύσιν pouunt Β et Aristoteles, post ἔνδειαν a rhesis usque ad τεμνόμενος λυποῖτο (p. 1173b 13) 3 20 ἔλεγον Β: ἔλεγε a 27 ὁ τόπος Β: ὁπότε a 28 et 30 φασί scripsi: φησι Ba)

ἀλλὰ μὴν οὐκ ἔστι τὸ σῶμα τὸ ἡδόμενον· οὐκ ἄρα ἀναπλήρωσις ἡ ἡδονή. [*](168r) ἀλλὰ πῶς φασι γίνεται ἡ ἡδονή; πῶς, ἀκούετε. εἰσιόντα ἐν ταῖς προσφοραῖς ραῖς τὰ τρέφοντα τὸ σῶμα σιτία καὶ ποτὰ καὶ ἐνεργούσης τῆς θρεπτικῆς <ψυχῆς> περὶ αὐτὸ ἀνεμποδίστως ἡδόμεθα. ἔστι γὰρ ἡ γινομένη μετὰ τὴν ἔνδειαν ἡδονὴ ἐνέργει τῆς θρεπτικῆς ψυχῆς κατὰ φύσιν ἀνεμπόδιστος· ἢ ἁπλῶς πᾶσα ἐνέργεια κατὰ φύσιν ἀνεμπόδιστος ἡδίστη ἐστί. τῆς γοῦν θρεπτικῆς ψυχῆς ἡ ἐνέργεια πληροῖ καὶ ἀποκαθίστησι εἰς τὴν φυσικὴν ἕξιν, ἥτις ἐνέργεια ἡδεῖά ἐστι. καὶ ἔστι τὸ μὲν ἡδόμενον ἡ ψυχή, ἡ δὲ ἡδονὴ ἀνεμπόδιστος αὐτῆς ἐνέργεια. λέγει δὲ τὴν ἡδονὴν ἐνέργειαν ὁ Ἀριστοτέλης οὐχ ὡς αὐτῆς κατὰ τὸν οἰκεῖον λόγον οὔσης ἐνεργείας, ἀλλ’ ὡς ἐπὶ ἐνεργείᾳ τὸ εἶναι ἐχούσης καὶ μὴ δυναμένης ἀπὸ τῆς ἐνεργείας χωρίζεσθαι. λέγεται οὖν ἡ ἡδονὴ ψυχῆς ἐνέργεια ἀνεμπόδιστος διὰ τὸ παρακολουθεῖν ἀνεμποδίστῳ ψυχῆς ἐνεργείᾳ καὶ συνεῖναι τῇ ἐνεργείᾳ ἀχω- ρίστως, ἐφ’ ᾗ γίνεται. ὥσπερ δὲ τῇ ἀρετῇ καὶ τῇ ἐπιστήμῃ ἕξεσιν οὔσαις τῆς ψυχῆς ἐπακολουθεῖ αὐταῖς ταῖς ἐνεργείαις ἡδονή ἡδεῖαι γὰρ αἱ κατ’ ἀρετὴν ἐνέργειαι), οὕτω καὶ αἱ τῆς ψυχῆς τῆς θρεπτικῆς ἐνέργειαι, ὅταν ὢ ἀνεμποδίστως ἐνεργῶνται, ἥδισταί εἰσι. καὶ ἔστιν ἡ μὲν θρεπτικὴ ψυχὴ ἕξις τοῦ σώματος, αἱ δὲ ἐνέργειαι αὐτῆς τελειότητές τινες καὶ ἀποκατα- στάσεις εἰς τὸ κατὰ φύσιν. τὸ δὲ ἀποκαθιστῶν εἰς τὴν φύσιν ἡδύ, ὥστε ἡ ἡδονὴ ἀναπλήρωσις μὲν οὐκ ἔστιν, ἐνέργεια δὲ τῆς θρεπτικῆς δυνάμεως καὶ ἕξεως ἢ ἐνέργεια τῆς θρεπτικῆς ψυχῆς ἢ ὅπως ἄν ἐθέλοι τις λέγειν. ταύτης οὖν τῆς θρεπτικῆς ἕξεως ἡδέως ἐνεργούσης ἕπεται ἡ ἀναπλήρωσις καὶ ἡ εἰς τὸ I κατὰ φύσιν ἀποκατάστασις. ὡς γὰρ τοῦ οἰκοδόμου ἐνεργοῦντος [*](168v) οἷον οἰκοδομοῦντος ἀκολουθεῖ τὸ αὔξεσθαι τὸν τοῖχον, καὶ ἡμῶν ἐκχεόντων εἰς τὴν δεξαμενὴν πληροῦσθαι συμβαίνει τὴν δεξαμενήν, οὕτως καὶ τῆς θρεπτικῆς ἕξεως ἐνεργούσης περὶ τὰ τρέφοντα τὸ σῶμα, ἀναπλη- ροῦται τὸ σῶμα. πολὺ ἄρα διαφέρει τὸ λέγειν τὴν ἡδονὴν ἀναπλήρωσιν τοῦ λέγειν ἕπεσθαι τῇ ἡδονῇ ἀναπλήρωσιν, ἤτοι ἕπεσθαι τῇ ἐνεργείᾳ τῆς θρεπτικῆς ψυχῆς ἀναπλήρωσιν. καὶ ἔστιν ἡ μὲν θρεπτικὴ ψυχὴ ἕξις τοῦ σώματος, ἡ δὲ ἡδονὴ ἐνέργεια περὶ τὰ τρέφοντα τὸ σῶμα τῆς ἕξεως. ἡ δ’ ἑπομένη τῇ ἐνεργείᾳ ταύτῃ, ἤτοι τῇ ἡδονῇ, ἀναπλήρωσις, γένεσις· τὸ γὰρ ἀναπληροῦσθαι γίνεσθαί ἐστιν.

[*](p. 1173b 13)

῾Η δόξα δ’ αὕτη δοκεῖ γεγενῆσθαι ἐκ τῶν περὶ τὴν τροφὴν λυπῶν.

Τὸ δοξάζειν, φησί, τὴν ἡδονὴν ἀναπλήρωσιν ἐπῆλθεν αὐτοῖς ἐκ τῶν περὶ τὴν τροφὴν λυπῶν.> διὰ γὰρ τὸ ἕπεσθαι τῇ τῆς θρεπτικῆς ψυχῆς [*](2 ἀκούετε Β: ἀκούεται a 4 ψυχῆς inserui: om. Β: δυνάμεως a 7 ἡ Β·. om. a 15 ἐπακολουθεῖ Β: ἐπακολουθεῖν a ἡδονὴ B: ἡ ἡδονὴ a 18 τελειότητός a 19 ἀποκαθιστῶν Β: ἀποκαθιστὸν a 21 ἐθέλοι B: ἐθέλη a 23 ἡ εἰς Β: εἰς a 24 ἡμῶν Vat. 320: ἡμῖν Ba 33 rhesis usque ad ἄν ἀναπληρώσεις (p. 1173b20) a 35. 36 τὸ — λυπῶν a: om. Β Comment. Αrist. XX Eustratius in Ethica. 35)

ἀνεμποδίστῳ ἐνεργείᾳ, ἡδείᾳ οὔσῃ, ἀναπλήρωσιν ᾠήθησαν τὴν ἡδονὴν 168v ἀναπλήρωσιν εἶναι, τὸ ἑπόμενον ταὐτὸν νοήσαντος τῷ ᾧ ἕπεται. λυπεῖται μὲν γὰρ τὸ ζῷον ἐνδεὲς ὄν· ἐπειδὰν δὲ ἄρξηται προσφορᾶς ὁρᾶς γενομένης ἐνεργεῖν ἡ θρεπτικὴ ψυχὴ περὶ τὰ τρέφοντα, τὸ σῶμα οὐκέτι λυπεῖται, ὅτι ἀναπληροῦται. τὸ οὖν λέγειν τὴν ἀναπλήρωσιν τὴν ἑπομένην τῇ ἡδονῇ ἡδονὴν ὅμοιόν ἐστι τῷ λέγειν καὶ τὴν σκιὰν ταὐτὸν ἐκείνῳ οὗ ἐστιν ἡ σκιά. ὡς γὰρ ἐξ ἀνάγκης ἕπεται σκιὰ τῷ βαδίζοντι ἐν ὑπαίθρῳ ὑφ’ ἡλίου καταλαμπομένῳ, οὕτω καὶ ἀναπλήρωσις τῇ ἀνεμποδίστῳ ἐνεργείᾳ τῆς ψυχῆς, ἤτοι τῇ ἡδονῇ. καὶ εἴρηται, πῶς ἐνέργεια ἡ ἡδονὴ λέγεται. ὅτι δὲ οὐκ ἔστιν ἀναπλήρωσις ἡ ἡδονὴ ἀλλὰ σύμπτωμα ἡδονῆς; ἢ εἰ βούλει σύμπτωμα ἐνεργείας, ἐφ’ ᾗ ἡ ἡδονή, δείκνυσιν ἀπὸ τῶν ἄλλων ἡδονῶν τῶν ἐπὶ ταῖς θεωρίαις καὶ ταῖς ἀθλήσεσιν, αἷς ἡδοναῖς οὐχ ἕπονται ἀναπληρώσεις. εἰ γὰρ ἡ ἡδονὴ κατ’ αὐτοὺς ἀναπλήρωσις, ἥτις ἀναπλήρωσις γίνεται μετὰ τὴν γεγονυῖαν ἐπὶ τῇ ἐνδείᾳ λύπην, ἔδει μηδένα ἀνενδεῆ ὄντα καὶ διὰ τοῦτο ἄλυπον ἥδεσθαι. εἰ γὰρ ἡ ἡδονὴ <καὶ> ἀναπλήρωσις ταὐτόν, ὡς αὐτοὶ λέγουσιν, ὥσπερ ὁ ἄνθρωπος καὶ ὁ βροτός, καὶ διὰ τοῦτο καὶ ὁ ἡδόμενος καὶ ὁ ἀναπληρούμενος ὁ αὐτός, τίς μηχανὴ ἡσθῆναί ποτέ τινα δίχα τοῦ ἀναπληροῦσθαι; ἀλλὰ μὴν ἥδονται καὶ πάνυ οἵ τε θεωρίᾳ συζῶν- τες καὶ οἱ ἐναρμονίων μελῶν ἀκούοντες καὶ οἱ εὐωδῶν τινων αἰσθανόμενοι καὶ οἱ τὰ κάλλιστα τῶν ὁρατῶν θεώμενοι, μηδεμιᾶς ἐν αὐτοῖς ἀναπληρώ- σεως γινομένης. ἀλλὰ πόθεν δῆλον ὅτι οὐκ ἀναπληροῦνται; ἢ ἐκ τοῦ ἥδεσθαι μὴ προηγησαμένης λύπης μηδ’ ἐνδεία. ἐπεὶ γὰρ ἡ λύπη ταῖς ἐνδείαις ἐπακολουθεῖ, ἐν οἷς μὴ ἔστι λύπη, οὐδ’ ἔνδεια· ἐν οἷς δὲ μὴ ἔνδεια, οὐδ’ ἀναπλήρωσις· <ἐν οἷς δὲ μὴ ἀναπλήρωσις, οὐδ’ ἡδονή, ταὐτὸν κατ’ αὐτοὺς ἡδονὴ καὶ> ἡ μὲν οὖν τῶν διάνοια τοιαύτη, ἡ δὲ λέξις ἡ ἐνδεεῖς γὰρ γινομένους καὶ προλυπη- θέντας ἥδεσθαι συμβαίνει τῇ ἀναπληρώσει τὸ δοκοῦν ἐκείνοις ἐξηγεῖται τοῖς λέγουσι τὴν ἡδονὴν ἀναπλήρωσιν. λέγει δὲ ὅτι προλυπηθέντες διὰ τὴν ἔνδειαν ἀναπληρούμενοι ἥδονται. εἰ δὲ ἅμα τῇ ἀναπληρώσει ἐστὶν ὖ· ἡδονὴ καὶ συνυφίσταται τῇ ἀναπληρώσει, ταὐτόν ἐστιν ἡ ἀναπλήρωσις τῇ ἡδονῇ· ἡ ἡδονὴ ἄρα ἀναπλήρωσις. πρὸς τοῦτο ἀνιστάμενος ὁ Ἀριστοτέλης φησὶν ἀλλὰ καὶ μεμνημένοι ἡδόμεθα.’ αἵτινες φησίν, ἡδεῖαι μνῆμαι τίνος εἰσὶ γενέσεις; τουτέστι τίνος εἰσὶν ἀναπληρώσεις; ἐπεὶ γὰρ ἡ ἀνα- πλήρωσις γένεσίς ἐστιν, ἀντὶ τοῦ εἰπεῖν ‘τίνος αἱ μνῆμαί εἰσιν ἀναπληρώσεις᾿; εἶπε ‘τίνος εἰσὶ γενέσεις᾿; ὅτι δὲ αἱ ἐν ταῖς μνήμαις ἡδοναὶ οὔκ εἰσιν ἀνα- πληρώσεις δῆλον ἀπὸ τοῦ μὴ προγεγονέναι ἔνδειαν. τοῦ δὲ μὴ προηγήσασθαι ἔνδειαν σημεῖον τὸ μὴ προγεγενῆσθαι λύπην. εἰσὶ δὲ ἡδεῖαι αἱ μνῆμαι αἱ τῶν καλλίστων πράξεων, ἃς ἔπραξέ τις καὶ ὧν εὖ πέπονθε.

[*](4 οὐκέτι Vat. 320: καὶ οὐκέτι Βa 11 ἐφ’ Β: ὑφ’ a 12 ἀθλσι delete suprascriptum αἰσθήσεσι Β: ἀθλίσεσιν a 15 καὶ (alterum) a: om. Β 23 μὴ Β: μηδ’ a 24 ἐν οἷς — ἀναπλήρωσις (25) a: om. Β μὴ Vat. 320: μηδ’ a 30 ἡδονὴ Β: ἡ ἡδονὴ a 37 τὸ Β: τοῦ a δὲ Β: γὰρ a)[*](p.1173b20)

Πρὸς δὲ τοὺς προφέροντας τὰς ἐπονειδί·στο ὗς ἡδονὰς [*](168v) λέγοιτ᾿ ἄν.

Ὅτι μὲν ὁποῖα τὰ ἡδέα τοιαῦται καὶ αἱ ἀπ’ αὐτῶν ἡδοναί, δῆλον. εἰ δὲ τοῦτο, εἰσὶ δὲ ἡδέα φαῦλα, εἰσὶν ἄρα καὶ φαῦλαι ἡδοναί. ὥστε ὦ οὐκ ἔστιν ἡ ἡδονὴ ἀγαθόν. οὗτος δὲ ὁ λόγος οὐ συνάγει μὴ εἶναι τὴν ἡδονὴν ἀγαθόν, ἀλλ’ ὅτι εἰσὶ πλείω εἴδη τῆς ἡδονῆς καὶ διαφ ἐροῦσιν ἀλλή- ἀλλήλων, ὥσπερ καὶ τὰ ἡδέα ἐξ ὧν αἱ ἡδοναί. καὶ ὡς τούτων τῶν ἡδέων τὰ μέν ἐστιν ἀγαθά, τὰ δὲ φαῦλα, τὰ δὲ οὐδέτερα, οὕτω καὶ αἱ ἡδοναὶ τριχῇ τοῖς ἡδέσιν ἀνάλογον συνδιαιρεθήσονται, καὶ οὐκ ἔσται πᾶσα ἡδονὴ φαύλη. ἀλλ’ ὁ μὲν Ἀριστοτέλης οὐ τοῦτο ἐπήγαγεν αὐτοῖς, ἀλλ’ εὐθὺς ἐνέστη λέγων μὴ εἶναι μήτε τὰ φαῦλα ἡδέα, μήτε τὰ | ἀπ’ αὐτῶν γι- lti9i- νόων ἡδονάς. οὐ γάρ εἴσιν ἀληθῶς ἡδέα τὰ δοκοῦντα ἡδέα εἶναι τοῖς μοχθηροῖς ἀνθρώποις, ἀλλ’ ἡδέα μέν εἰσιν ἐκείνοις, ἁπλῶς δ’ οὔκ εἰσιν ἡδέα. ὡς γὰρ οὐδὲ τὰ τοῖς πυρέττουσιν ὑγιεινὰ καὶ ἀπλῶς εἰσιν ὑγιεινά, οὐδὲ τὰ τοῖς ἰκτεριῶσι πικρὰ καὶ ἁπλῶς εἰσι πικρὰ ἀλλ’ ἐκείνοις μόνοις, οὐδὲ τὰ τοῖς ὀφθαλμιῶσι λευκὰ ἢ μέλανα καὶ ἁπλῶς εἰσι τοιαῦτα ὁποῖα αὐτοῖς δοκεῖ, οὕτως οὐδὲ τὰ τοῖς κακῶς ἔχουσιν ἡδέα ἤδη καὶ ἡδέα εἰσί. τῇ μὲν γὰρ τῆς Λιβύης ἀρχούσῃ Λαμίᾳ ὀνομαζομένῃ καὶ τὰς ἐγκύους ἀνατεμνομένῃ καὶ ἐκροφούσῃ ὠμὰ τὰ ἔμβρυα ἡδεῖα μὲν ἦν ἡ τοιαύτη ἐδωδή, ἀλλ’ ἐκείνῃ, ἁπλῶς δὲ ἀηδεστάτη. ἢ οὕτω λέγοιτ’ ἄν, ὅτι αἱ μὲν ἡδοναὶ αἱρεταί εἰσιν, οὐ μὴν αἱ ἀπό γε τούτων. τὸ ἀπό γε τούτων ἀντὶ τοῦ ἀπὸ τῶν ἐπονειδίστων. ὃ δὲ λέγει τοιοῦτον ἄν εἴη· δεῖ τὰς ἡδονὰς ἀγαθὰς καὶ αἱρετὰς λέγειν τὰς ἀπὸ τῶν ἀληθῶς ἡδέων (ἀληθῶς δέ εἰσιν ἡδέα αἱ ἐπιστῆμαι, αἱ ἀρεταί), τὰς δὲ ἀπὸ τῶν ἐπονει- δίστων ἡδέων ἡδονάς, αἵπερ εἰσὶν αἱ ἀπὸ τῆς τῶν ἀρρένων ἀφροδίτης καὶ τὰς ἄλλας τὰς τοιαύτας, οὐχ ἡδονὰς ἁπλῶς ῥητέον ἀλλὰ φαινομένας ἡδο- νάς, οὔσας δὲ οὔ. ὡς γὰρ τὸ πλουτεῖν ἀπὸ τοὐ γεωργεῖν αἱρετόν ἐστιν, ἀπὸ δὲ τοῦ ἱεροσυλεῖν ἢ προδιδόναι πατρᾑα κάκιστον, οὕτω καὶ τὸ ἥδεσ- θαι ἀπὸ τῶν ὄντως ἡδέων κάλλιστον, χείριστον δὲ τὸ ἀπ’ ὁ τῶν ἐπονει- δίστων. ἢ οὖν μήτε τὰ ἐπονείδιστα ἡδέα [μεθ’ ἡδονὰς] ῥητέον μήτε ἡδονὰς τὰ ἀπ’ αὐτῶν πάθη, ἢ εἰ χρὴ τῇ συνηθείᾳ ἑπομένους καὶ τῇ τῶν lo πολλῶν δόξῃ καὶ φήμῃ ἡδονὰς καὶ ἡδέα τὰ ἐπονείδιστα λέγειν, ῥητέον ὅτι αἱ ἡδοναὶ διαφέρουσι τῷ εἴδει· ἕτεραι γὰρ τῷ εἴδει αἱ τῶν σπουδαίων καὶ τῶν κτὰ φύσιν ζώντων καὶ ἕτεραι (at) τῶν ἀκολάστων καὶ φαύλων. ᾧ γὰρ διαφέρουσιν οἱ σπουδαῖοι τῶν φύλων τούτῳ καὶ αἱ ἡδοναί, ἃς διώ- κουσι καὶ ἃς ἥδεσθαι βούλονται. καὶ δειχθήσεται τοῦτο διὰ πλειόνων ἐν [*](1 ἡδονὰς B: τῶν ἡδονῶν a et Aristoteles 2 λέγοιτ’ ἄν Β et Arist. cod. I>: λέγοι τις ἄν a et Arist. vulg. rhesi.s usque ad τῶν ἄνων (p. 1173^31) a 9 τριχῆ Β: τριχῶς a 12 ἀληθῶς a: ἀληθῆ Β 14 τὰ τοῖς Β: τοῖς a 21 αἱ ἀπό Ba et Arist. cod. M^: ἀπὸ knsX. vulg. ’Ih ἀφροδίτης Β: ἀφροδισίαι a 30 μήτε (prius) scripsi : μηδὶ Ba μεθ’ ἡδονάς Ba: cancellavi μήτε (alterum) scripsi : μεθ’ Ba 34 ἕτεραι αἱ a: ἕτεραι Β 35*)

τῷ παρόντι βιβλίῳ. ὅτι δὲ διαφέρουσιν αἱ ἡδοναί, δῆλον ἐκ τοῦ μήτε [*](169r) τοὺς ἀδίκους τὰς τῶν δικαίων ἡδονὰς θέλειν ἥδεσθαι μήτε τοὺς δικαίους τὰς τῶν ἀδίκων. τῶν γὰρ ἑτέρων τῷ εἴδει ἕτεραι τῷ εἴδει καὶ αἱ ἐνέρ- γειαι, ὥστε καὶ αἱ ἡδοναὶ αἱ ἐπὶ ταῖς ἐνεργείαις γινόμεναι ἕτεραι τῷ εἴδει εἰσίν.

[*](p. 1173b 31)

᾿Εμφανίζειν δὲ δοκεῖ καὶ ὁ φίλος, ἕτερος ὢν τοῦ κόλακος.

Καὶ ἀπὸ τοὐ κόλακος συνάγειν ἐπειρῶντο μὴ εἶναι τὴν ἡδονὴν ἀγαθόν. εἰ γὰρ ὁ κόλαξ τῶν φαύλων καὶ ἐπονειδίστων ἡδέων ἐστί, καὶ ἡ ἀπ’ αὐτοῦ ἡδονὴ φαύλη· οὐκ ἄρα ἀγαθὸν ἡ ἡδονή. καὶ πρὸς τοῦτο ἀπαντῶν ὁ Ἀριστοτέλης δυνάμει λέγει, ὅτι τὸ τοὐ κόλακος οὐ δείκνυσι φαύλην τὴν ἡδονήν, ἀλλ’ ὅτι, ἐπεὶ διαφέρει τοῦ φίλου, διαφέρουσι καὶ αἱ ἀπ’ αὐτῶν ἡδοναί, καὶ ἔστιν ἡ τοῦ φίλου ἡδονὴ ἑτέρα τῷ εἴδει τῆς τοῦ κόλακος ἡδονῆς. τί οὖν διαφέρει ὁ φίλος τοῦ κόλακος; πάνυ πολύ. καὶ εἴρηται, ὅτε περὶ κόλακος ἔλεγε. διαφέρει δὲ καὶ ὅτι ὁ φίλος οὐκ ἀεὶ τὰ πρὸς ἡδονὴν λέγει ἢ πράττει πρὸς τὸν φίλον, ἀλλ’ ἔστιν ὅπῃ καὶ λυπεῖ, ὅταν εἰδῇ ὅτι μικρὰ λυπήσας τὸν φίλον μέλλει ὠφελήσειν, ὁ δὲ κόλαξ ἀεὶ τοῦ ἡδέος στοχάζεται, καὶ τοῦτο σκοπιμώτατόν ἐστιν ἐκείνῳ. διὸ καὶ ὁ μὲν φίλος ἐπαινεῖται ὡς τὰ κάλλιστα τῷ φίλῳ βουλόμενος καὶ αὐτοῦ τοῦ φίλου ἕνεκεν, ὁ δὲ κόλαξ ψέγεται. τοῦτο δὲ τὸ τὸν μὲν ἐπαινεῖσθαι, τὸν δὲ ψέγεσθαι, οὐκ ἄν ἐγίνετο εἰ μὴ διέφερον ἀλλήλων. εἰ δὲ διαφέρουσι, καὶ αἱ ἀπ’ αὐτῶν ὄρα ἡδοναί. διαφέρουσι δὲ καὶ διὰ τὸ πρὸς ἕτερα ὁμιλεῖν τὸν κόλακα καὶ οὐ πρὸς ἃ διανοεῖται ἕτερα γὰρ διανοεῖται, ἄλλα δὲ λέγει), τοῦ δὲ συμφωνεῖ τὰ ῥήματα τοῖς τῆς ψυχῆς διανοήμασιν. οὐδεὶς δ’ ἂν ἕλοιτο ζῆν παιδίου διάνοιαν ἔχων. εἰ οὖν ἡ ἡδονὴ ἀγαθόν, ἦν ἄν καὶ πᾶς βίος ἡδὺς καὶ πᾶσα ζωὴ ἡδεῖα ἀγαθή· ἀλλὰ μήν εἰσι βίοι ἡδεῖς φαῦλοι, ὁμοίως καὶ ζωαὶ ἡδεῖαι φαῦλαι· οὐκ ἄρα ἡ ἡδονὴ ἀγαθόν. πρὸς γὰρ τὸ μὴ εἶναι ἀγαθὸν τὴν ἡδονὴν καὶ οὗτος ὁ λόγος ἀποτείνεται. πόθεν δὲ δῆλον, ὅτι εἰσὶ βίοι καὶ ζωαὶ ἡδεῖαι μὴ ἀγαθαί; ἡ τῶν παίδων, φησί, ζωὴ καὶ ὁ βίος δηλοῖ τοῦτο. ἡδόμενοι γὰρ διατελοῦσι, καί εἰσιν οἱ βίοι αὐτῶν οὐκ ἀγαθοί. τίς γὰρ ἄν ἕλοιτο ζῆν τε καὶ φρονεῖν ὡς οἱ παῖδες; ὃ ταὐτόν ἐστι τῷ τίς γὰρ ἄν ἕλοιτο ἥδεσθαι τὴν τῶν παίδων ἡδονήν; ἐκεῖνος γὰρ ἄν ἕλοιτο τὴν τῶν παίδων ἡδονὴν ἥδεσθαι ὁ φρονῶν ὡς ἐκεῖνοι, εἰ χρὴ λέγειν τοὺς παῖδας φρονεῖν. τοῦτο θεὶς οὐκ ἀντεῖπε πρὸς αὐτό, ὡς φανερὸν ὄν, ὅτι οὐδὲ διὰ τούτου δείκνυται φαῦλόν τι οὖσα ἡ ἡδονή, ἀλλ’ ὅτι εἰσὶ διάφορα εἴδη τῆς ἡδονῆς. οὐδὲ χαίρειν ποιῶν τι τῶν αἰσχίστων· καὶ τοῦτο ὡς κατασκευαστικὸν τοῦ εἶναι φαύλην τὴν ἡδονὴν ἐπῆγον. ὃ δὲ λέγει τοιοῦτον ἄν ᾖ. τὴν τῶν ἀγαθῶν τεῦξιν οὐ διὰ τοῦδε μὲν τοῦ τρόπου σπουδάζομεν λαβεῖν, διὰ τοῦδε δὲ οὐ σπεύδοδὲ [*](1 Β: om. a 5 rhesis usque ad μέλλων λυπηθῆναι (p. 1174a4) a 9 αὐτοῦ B: αὐτῶν a 14 κόλακος Β: κολακείας a 16 μέλλει a: μέλλῃ Β 23 δ’ Ba et Arist. codd. k b M b O b: τ᾿ Arist. vulg. 30 τίς Β: οὐδεὶς a)

γενέσθαι, καὶ οὔ φαμεν ὅτι διὰ μὲν τοῦδε τοῦ τρόπου ἢ διὰ τῆσδε τῆς πράξεως ληπτέον αὐτά, διὰ τοῦδε δὲ ἢ τοῦδε οὐ ληπτέον, ἀλλὰ διὰ παντὸς τρόπου καὶ πάσης πράξεως καὶ πάσης ἐνεργείας, ἐξ ὧν δύναται τοῦτο γενέσθαι, ἐπιτυχεῖν σπουδάζομεν τοῦ ἀγαθοῦ, οἷον εἰ ἔστιν ἀγαθὸν ἡ κατ’ ἐχθρῶν νίκη, δυνατὸν δὲ αὐτοὺς νικῆσαι οὐκ ἐκ προφανοῦς πο- λέμου ἀλλ’ ἔκ τινος δόλου, οὐκ ἀποσειόμεθα τοῦτο, αἱρούμεθα δὲ τὸν πό- λεμον. ἀλλὰ τὸν μὲν πόλεμον χαίρειν ἐῶμεν· αἱρούμεθα δὲ τὴν ἀλωπεκῆν· καὶ ἔμπαλιν μὴ δυνάμενοι διὰ ταύτης ἀλλὰ διὰ πολέμου, ἐπὶ τὸν πόλεμον [*](169v) ὁρμώμεν· εἰ δὲ δι’ ἀμφοτέρων, ἐπ’ ἀμφότερα κλίνομεν. οὕτως οὗν καὶ ἐπὶ τῆς ἡδονῆς. εἰ οὖν ἀγαθὸν κἄν δι’ αἰσχίστων πράξεων καὶ ἐπο- νειδίστων, κἄν διὰ κλῶν καὶ ἐπαινετῶν προσγενέσθαι ἡμῖν ἠδύνατο, ἐπράττομεν ἄν ἐπίσης πάντα μηδαμῇ δυσωπούμενοι. οὐ πράττομεν δὲ τὰ αἴσχιστα διὰ τὴν ἡδονήν, καίτοι εὐμαρέστερον ὂν διὰ τούτων μάλιστα ἡσθῆναι ἐνίοτε ἢ διὰ τῶν καλῶν καὶ ἐπαινετῶν πράξεων καὶ ποιήσεων· οὐκ ἔστιν ἄρα ἡδονὴ ἀγαθόν. εἰ γὰρ ἦν ἀγαθόν, ἐσπεύδομεν ἄν, ὡς εἴρηται, διὰ πάντων ἥδεσθαι καὶ πορίζεσθαι αὐτὴν ἀπὸ παντὸς ἡδέος, καὶ ἐπονειδίστου καὶ ἐπαινετοῦ, δι’ οἵου δηλονότι ἦν εὐμαρέστερον ἢ ὅλως δύνατον αὐτῆς τυχεῖν.

[*](p. 1174a4)

Περὶ πολλά τε πολλὴν] σπουδὴν ποιησαίμεθα ἄν, καὶ εἰ μηδεμίαν ἐπιφέρει ἡδονήν.

Εἰπόντος τοῦ προσεχῶς ῥηθέντος λόγου, ὅτι εἴπερ ἦν ἀγαθὸν ἡ ἡδονή, ἐξ ἅπαντος ἂν ἡ τεῦξις καὶ αὐτῆς ἐσπουδάζετο οὐ γὰρ δεῖ τὸ ἀγαθὸν ἐκ τοῦδε μὲν πορίζεσθαι ἐκ τοῦδε δὲ μὴ ἐπικτᾶσθαι, ἀλλ’ ἐκ παντὸς τοῦ δυναμένου ἡμῖν αὐτὸ περιποιήσασθαι), πρὸς δὴ τοῦτο ἐπάγει τὰ παρόντα ἐν- τρεπτικὰ τυγχάνοντα. ἔστι δὲ ἡ τῶν λεγομένων δύναμις τοιαύτη· ὥσπερ οὐ πάντα φεύγομεν ὅσα οὐκ ἐμποιεῖ τέρψιν καὶ ἡδονήν, οὕτως οὐδὲ πάντα ἀσπαζόμεθα οἷς ἕπεται ἡδονή. τίς γὰρ οὐ βούλεται βλέπειν ἢ ἀκούειν, καίτοι μηδεμίαν ἡδονήν ἐπιφέροντα; εἰ δὲ μὴ τοῦτό τις προσίεται, ἀλλά γε τὴν κτῆσιν τῶν ἀρετῶν ἴσασιν οἱ μεμνημένοι, ὅτι ἐπίπονός ἐστι καὶ ἐργωδεστάτη· “στενὴ γάρ, φησὶν ὁ δεσπότης ἁπάντων τῶν ὄντων, καὶ τεθλιμμένη ἡ ὁδὸς ἡ ἀπάγουσα εἰς τὴν ζωήν.” ταύτην οὖν, καίτοι ἀνή- δονον οὖσαν τὴν κτῆσιν αὐτῆς λέγω, ὅμως τὸ μακαριώτατον τέλος ἁπάντων τῶν ἁγίων συνέζησε καὶ ἐπέδραμεν αὐτῇ, μνημονεύειν τε θέλομεν, κἀν ἀνήδονοι τυγχάνωσιν αἱ μνῆμαι. εἰ δέ τις λέγει ὅτι ἐξ ἀνάγκης ἡδό- [*](1 πάντα Β: πάντες a 1. 2 προσγενέσθαι Β: προγενέσθαι a 12 ἡδύνατο Β: εἰ δυνατὸν a 18 ἐπονειδίστου Β: ἀπονειδίστου a 20 πολλὴν Β: om. a et Aristoteles 21 ἐπιφέρει Ba et Arist. cod. L b: ἐπιφέροι Arist. vulg. rhesis usque ad ἱκανῶς εἰρήσθω (p. 1174a 12) a 23 post ἐσπουδάζετο add. ἡμῖν a: om. Β 31 ὁ δεσπότης] Ev. sec. Matth. 7,14)

μέθᾳ καὶ ὁρῶντες καὶ τὴν ἐπὶ τὰς ἀρετὰς φέρουσαν βαδίζοντες καὶ μνημονεύοντες, [*](169v) οὐδέν φησί, διαφέρει. ἑλοίμεθα γὰρ ἄν αὐτάς, καὶ εἰ μὴ ἐπιφέροιεν ἡδονήν. σημεῖον δὲ τοῦδε· οἱ γὰρ ἐν εἱρκταῖς ζοφώδεσι κελεισμένοι, καίπερ οὐχ ἡδόμενοι τὸ σκότος ὁρῶντες, ὅμως τὸ ὁρᾶν αἱροῦνται, καίτοι τοῦ ὁρωμένου σκότους καὶ ἀνηδόνου τυγχάνοντος. ταῦτα εἰπὼν συμπεραίνεται τὸν περὶ τοῦ ἀγαθὸν ἢ μὴ ἀγαθὸν εἶναι τὴν ἡδονὴν λόγον, λέγων ὅτι μὲν οὔτε ἀγαθὸν ἡ ἡδονὴ οὔτε πᾶσαι αἱ ἀρεταὶ δῆλον. ἐστι δὲ ἡ λέξις ἐλλιπής· εἴη δ’ ἄν τὸ πλῆρες τοιοῦτον· ὅτι μὲν κἂν συγχωρή- σωμεν καὶ τὰ ἀπὸ τῶν ἐπονειδίστων ἐνεργειῶν ἐγγινόμενα πάθη ἡδονὰς λέγεσθαι, οὐ πᾶσα ἡδονὴ ἀγαθόν, οὐδὲ πᾶσα ἀρετὴ δῆλον· καὶ ὅτι διαφερουσι φέρουσι τῷ εἴδει καὶ οὔκ εἰσι πᾶσαι ὁμοειδεῖς, δῆλον καὶ τοῦτο.

[*](p. 1174a 13)

Τί δ’ ἐστὶν ἢ ποῖόν τι, καταφανέστερον γένοιτ’ ἂν ἀπ’ ἀρχῆς ἀναλαβοῦσι. Σαλεύσας τοὺς λέγοντας λόγους μὴ εἶναι τὴν ἡδονὴν ἀγαθόν, ἐντεῦθεν ζητεῖ τὴν φύσιν καὶ τὴν οὐσίαν αὐτῆς τί ἐστιν. ἐξ αὐτῆς γὰρ γνωσόμεθα καὶ πότερον ἀγαθόν ἐστιν ἢ φαῦλον· καὶ γὰρ καὶ ἐπὶ τοῦ χρόνου εὑρὼν τί ἐστιν, οὕτως εὗρε καὶ ὁποῖόν τί ἐστιν. ἢ οὖν ὃ λέγει τοιοῦτόν ἐστι· πρῶτον δεῖ ἡμᾶς εὑρεῖν τὸ τί ἐστι καὶ τίς ἡ φύσις, ἤτοι τὸ εἶδος καὶ τὸ τί ἦν εἶναι αὐτῆς, εἶθ’ οὕτως ὁποῖόν τί ἐστιν, οἷον ἀγαθὸν ἢ φαῦλον οἱ γὰρ εἰρημένοι λόγοι οὐδὲν μᾶλλον ἀγαθὸν ἢ φαῦλον αὐτὴν ἀπέφαινον), ἢ τὸ τί ἐστιν ἀντὶ τοῦ τῶν ἁπλῶν ἐστιν εἴρηται καὶ καθ’ αὑτὰ νοουμένων, ὁποῖόν ἐστιν ἡ ὅρασις καὶ ἡ ὄσφρησις, ἢ μᾶλλον ὁποῖόν ἐστι τὸ λευκόν, τὸ μέλαν. τὸ δὲ ποῖόν τι εἶπεν ἀντὶ τοῦ ἢ τῶν ἐξ ἀνάγκης σὺν ἄλλοις νοουμένων, οἷά ἐστι τὰ ἐν ὡρισμένοις ὑποκειμένοις ὄντα, ὡς ἡ σιμότης, ὡς τὸ περιττόν, ὡς τὸ ἀπλατές. λευκὸν μὲν γὰρ χωρίς τινος ὡρισμένου ὑποκειμένου νοεῖν δυνάμεθα, σιμότητα δὲ δίχα ῥινὸς ἢ περιττὸν ἢ ἀπλατὲς χωρὶς ἀριθμοῦ καὶ γραμμῆς οὐ δυνάμεθα. ζητητέον οὖν καὶ περὶ ἡδονῆς· τῶν ἐν ἀορίστοις ὑποκειμένοις τὸ εἶναι ἐχόντων ἐστὶν ἢ τῶν ἐν ὡρισμένῳ; δείξει δέ, ὅτι τῶν ἐχόντων τὸ ὑποκείμενον ὡρισμένον ἐστί, τὸ δ' ὑποκείμενον αὐτῇ ἐστιν ἡ τῆς ψυχῆς ἐνέργεια. ἐπὶ γὰρ ταῖς κτὰ φύσιν ἐνεργείαις ἔστι τε καὶ οὐκ ἔστι. διὸ καὶ δοκεῖ ἐνέργεια εἶναι, λέγω δὴ διὰ τὸ ἅμα ταῖς ἐνεργείαις παρεῖναί τε καὶ ἀπεῖναι καὶ διὰ τὸ ὥσπερ ἑκάστην τῶν ἐνεργειῶν ἐν ἑκάστῳ τῶν ἐν τῷ χρόνῳ νῦν ὅλην τε καὶ τελείαν εἶναι, ὡς μαθησόμεθα, οὕτως καὶ τὴν ἡδονήν.

[*](3 οἱ Vat. 320: εἰ Ba 7 αἱ Β: om. a 10 πᾶσα ἡδονὴ Β: πᾶσαν ἡδονὴν a πᾶσα ἀρετὴ αἱρετὴ Aristoteles) Β: πᾶσαν ἀρετὴν a 15 τί Β: τίς a 16 εὑρὼν Β: εὑρεῖν a 18 τὸ τί a: τί corr. ex τὸ Β 23 τὸ μέλαν B: καὶ τὸ μέλαν a)[*](p. 1174a 14)

Δοκεῖ γὰρ ἡ μὲν ὅρασις καθ’ ὁντινοῦν χρόνον τελεία 169v λεία εἶναι. Χρόνον τὸ ἀπλατὲς νῦν εἴρηκεν ὡς τοῦ χρόνου τι ὄν. ἐν ἑκάστῳ [*](170r) γὰρ νῦν τὸ ὁρᾶν τέλειόν ἐστι καὶ κατ’ ἐνέργειαν ὑφεστώς. εἰ γὰρ ἐν χρόνῳ τινὶ τόδε τι ὁρῶμεν, ἀλλ’ ἐν ἑκάστῳ τῶν τοῦ χρόνου μερῶν καὶ ἐν αὐτῷ τῷ ἀτόμῳ νῦν παντελῶς αὐτὸ βλέπομεν καὶ οὐ δέχεταί τι ἡ ὅρασις, ὃ οὐκ εἶχεν ἐν τῷ προτέρῳ νῦν, ἐν τῷ μετὰ ταῦτα νῦν. ὅλη γὰρ ἅμα πάρεστι καὶ τὸ εἶναι αὐτῆς οὐκ ἀτελές. ὡς οὖν ἡ ὅρασις οὕτω καὶ ἡ ἡδονή. οὐδὲ γὰρ ἡ ἡδονὴ οἷον σωρεία τίς ἐστι καὶ ἐπισύνθεσις πολλῶν ἡδονῶν, οὐδὲ μενούσης τῆς προτέρας ἡ δευτέρα ἐπιγίνεται καὶ μετ’ αὐτὴν ἡ ἐφεξῆς, καὶ τά τε προηγούμενα καὶ τὰ ἑπόμενα μέρη πά- ρεστιν αὐτῇ ἅμα, ὥσπερ ἐπὶ τῆς ἐκβαλλομένης εὐθείας μενόντων τῶν προτέρων μερῶν ἐφίσταται τὰ δευτέρα καὶ οὕτω τελειοῦται ἡ γραμμή, ἀλλ’ ἐν ἅπασι τοῖς νῦν παντέλειός ἐστι καὶ οἵα ἦν ἐν τῷ προτέρῳ τοιαύτη καὶ ἐν τῷ ἐφεξῆς καὶ ἐν τῷ μετ’ αὐτὸ καὶ ἐν τῷ μετὰ τοῦτο, καὶ ἡ αὐτὴ καὶ μία ἐστὶν ἐν ἅπασι τοῖς νῦν. καὶ ταῦτα μὲν προλελέχθω πρὸς σαφήνειαν τῶν ῥηθησομένων. ὃ δὲ βούλεται συνάγειν ἐστίν, ὅτι ἐπεὶ ἡ ἡδονὴ τρόπον τινὰ ἐνέργειά ἐστι διὰ τὸ ἐπὶ ταῖς ἐνεργείαις συνίστασθαι, οὐκ ἔστι δὲ ἡ ἐνέργει γένεσις, οὐδ’ ἄρα ἡ ἡδονὴ γένεσίς ἐστιν. ἀλλὰ πόθεν δῆλον ὅτι ἡ ἐνέργεια οὐκ ἔστι γένεσις; ἢ ἐκ τοῦ τὴν μὲν γένεσιν, ἕως ἄν τὸ γινόμενον γίνηται, ἀτελῆ τυγχάνειν, τὴν δὲ ἐνέργειαν καθ’ ἕκαστον νῦν ὅλην καὶ παντέλειον. οὐ γὰρ ἐνδεῖ τι τῇ ὁράσει ἐν οὐδενὶ τῶν νῦν, ὃ ἐς ὕστερον αὐτῇ προστεθὲν τελείαν ποιεῖ, ἀλλὰ τὸ αὐτὸ ὡσαύτως ὁρᾷ νῦν καὶ πρότερον· τέλειος γὰρ καὶ ἀεὶ ὅλη ὑφέστηκεν· ὁμοίως καἰ ἡ ἡδονή· καὶ τοῦτο γινώσκουσιν ὅσοι ἐφιστάνουσι τῷ πάθει. ὥστε καὶ ἡ ἡδονὴ τρόπον τινὰ ἐνέργειά ἐστι καὶ οὐ κίνησις ἢ γένεσις. ἐν χρόνῳ γὰρ πᾶσα γένεσις καὶ κίνησις καὶ ἐκ τοῦ ἀτελοῦς ἐπὶ τὸ τέλειον προβαίνει. οὐ γὰρ ὃ βεβαδίκαμεν ἐκ Θηβῶν Ἀθήναζε βαδίζοντες, τοῦτο αὖθις βαδίξομεν, ἀλλ’ ἄλλο μὲν βεβαδίκαμεν ἐν τῷ παρεληλυθότι, ἄλλο δὲ βαδίζομεν, οὐδ’ ἔστιν ὅλη ὁμοῦ ἡ ἐκ Θηβῶν Ἀθήναζε βάδισις ἀλλ’ ἕτερον καὶ ἕτερον αὐτῆς μέρος. τοιαῦται γὰρ πᾶσαι αἱ ἀτελεῖς κινήσεις. πᾶσαι τοίνυν αἱ εἰς τέλος προβαίνουσαι κινήσεις ἀτελεῖς εἰσι. τῆς γὰρ συμπάσης οἰκοδομήσεως, ἐν ᾗ ὅλη ἡ οἰκεία ἀπηρτίσθη, τὰ μέρη ἀτελῆ εἰσι· τέλειος δὲ ἡ ὅλη. ὡς γὰρ τὰ μέρη τῆς οἰκίας πρὸς τὴν ὅλην οἰκίαν ἀτελῆ, οὕτω καὶ ἡ τοῦ θεμελίου οἰκοδόμησις καὶ ἡ τοῦ τοίχου καὶ ἡ ἑκάστου τῶν μερῶν πρὸς τὴν ὅλην οἰκοδόμησιν, ἐν ἡ ἡ ὅλη ἀπηρτίσθη καὶ τέλος ἀπείληφεν, ἀτελεῖς εἰσιν, αἵτινες, φησίν, εἰσὶ καὶ ἕτεραι τῷ εἴδει ἀλλήλων [*](1 ihesis usque ad ἄλλοις εἴρηται (p. 1174b3) a 9 ἐπισύνθεσις B: ἐπὶ σύνθεσιν a 11 τὰ (ante ἑπόμενα) Β: om. a 16 προλελέχθω B: προλελέχθαι a 21 ἀτελῆ B: ἀτελῶς a 22 παντέλειον Β: παντελῆ a 23 ἐς Β: δ’ a 26 ἡ ἡδονὴ Β: ἡδονὴ a 35 τοίχου Β: τοίχους a ἑκάστου Β: ἑκάστη a)

καὶ τῆς ὅλης. ὡς γὰρ ὁ θεμέλιος ἕτερος τῷ εἴδει τοῦ τοίχου καὶ οὗτος [*](170r) τῆς οἰκίας, οὕτω καὶ ἡ τοῦ θεμελίου γένεσις ἑτέρα τῆς τοῦ τοίχου καὶ ἀμφότεραι τῆς γενέσεως τῆς ὅλης οἰκίας. ῥάβδωσιν δὲ κίονος λέγει τὴν κατὰ μῆκος τοῦ κίονος πῆξιν, ἥτις γίνεται ὅταν πρὸς ὀρθὰς γωνίας ἵσταται· καὶ ἔστι τελεία καὶ ὅλη γένεσις ἡ τοῦ ὅλου καὶ παντελείου ναοῦ, αἱ δὲ τῶν μερῶν ἀτελεῖς. τρίγλυφα δέ ἐστι τὰ τριχὰ ἐν τοῖς πέρασιν ἐγγεγλυμμένα ξύλα καλοῦσι δ’ αὐτὰ οἱ πολλοὶ μοῦτλα)· ὧν καὶ αὐτῶν τριγλύφων ἡ κίνησις ἢ γένεσις διαφέρει τῆς γενέσεως, ἐν ᾗ πᾶς ὁ ναὸς τέλος ἀπει- λήφει. διαιρεῖ δὲ τὴν φορὰν ὡς καὶ ἐν τῇ Περὶ ζῴων πορείας εἰς πτῆσιν καὶ βάδισιν καὶ ἅλσιν· καὶ λέγει μὴ μόνον ἑτέραν εἶναι τὴν βάδισιν τῆς πτήσεως, ἀλλὰ καὶ ἐν τῆ βαδίσει ἄλλην εἶναι ἀποφαίνεται καὶ ἄλλην ἑκάστην τῶν μερῶν αὐτῆς. ἥ τε γὰρ ἐν τῷ τρίτῳ μέρει τοῦ σταδίου βά- δισις ἑτέρα τῆς ἐν τῷ ἡμίσει μέρει βαδίσεως καὶ αὕτη τῆς ἐν τῷ διμοίρῳ καὶ αἱ τρεῖς τοῦ ἐν ὅλῳ χωρὶς ἑκάστη καὶ ἑκάστη. ὁμοίως καὶ ἡ ἐν τῇ γραμμῇ τῇ ἐν τῷ θεάτρῳ βάδισις πᾶσα γὰρ γραμμὴ ἐν τόπῳ) ἑτέρα τῆς βαδίσεως τῆς γεγονυίας ἐν τῇ γραμμῇ τῇ ἐν ἀγορᾷ. ἀλλὰ περὶ κινή- σεως δι’ ἀκριβείας εἰρῆσθαι λέγει ἐν τοῖς Περὶ κινήσεως, ἤτοι τῷ ἕκτῳ καὶ ἑβδόμῳ καὶ ὀγδόῳ τῆς Φυσικῆς ἀκροάσεως. ἰστέον δέ, ὅτι τὰς μὲν κινήσεων πρὸς ἀλλήλας ἑτερότητας καὶ διαφορὰς παρέστησεν ἀπὸ διαφορᾶς τῶν μορίων οἷς κινούμεθα, οἷον ποδῶν καὶ πτερύγων τὴν βάδισιν καὶ πτῆσιν, τὴν δ’ ἅλσιν ἀπὸ τρόπου τῆς κινήσεως, τὰς δὲ γενέσεις ἁπλῶς ἀπὸ τῶν μορίων τῆς διαφορᾶς καὶ τοῦ ὅλου. εἶπε δὲ διαφέρειν οὐ παρέρ- γως ἀλλ’ εἰς ἔνδειξιν τοῦ καὶ τὰς ἡδονὰς διαφέρειν κατὰ τὰς ἐνεργείας, τὰς δ’ ἐνεργείας κατὰ τὰ ἐνεργοῦντα. καὶ ὥσπερ ἡ οἰκοδόμησις οὐ κεχώρισται τοῦ οἰκοδομουμένου ἀλλ’ ἅμα τέ ἐστιν οἰκοδομούμενον καὶ οἰκοδόμησις οὐ γὰρ ἐνδέχεται οἰκοδομούμενον μὲν εἶναι, οἰκοδόμησιν δὲ μὴ εἶναι), οὕτω καὶ ἅμ τῇ κατὰ φύσιν ἐνεργείᾳ ἀνεμποδίστῳ ἐστὶν ἡδονή, καὶ ἅμα τῇ ἡδονῇ ἡ κατὰ φύσιν ἀνεμπόδιστος ἐνέργεια.

[*](p. 1174b 3)

Ἔοικε δ’ οὐκ ἐν ἅπαντι χρόνῳ τελεία εἶναι, ἀλλ’ αἱ πολλαὶ ἀτελεῖς. |

Τὸ πολλαὶ πρόσκειται διὰ τὰς κυκλοφορίας. αὗται γὰρ αἱ κινήσεις [*](170v) ἀεὶ ἐν τέλει, καὶ εἴρηται πῶς ἐν τῷ πρώτῳ τῆς Περὶ οὐρανοῦ πραγματείας. οὐκ ἔστιν οὖν ἡ ἐπ’ εὐθείας κίνησις ἐν ἅπαντι τῷ χρόνῳ τελεία ἀλλὰ διαφέρουσιν αἱ τῶν μερῶν κινήσεις τῷ εἴδει, καὶ εἰσὶν ἀτελεῖς ὡς πρὸς τὴν ὅλην. διαφέρουσι δὲ αἱ τῶν μερῶν, ὅτι καὶ ἡ ἀρχή, ὅθεν ἤρξατο κινεῖσθαι τὸ κινούμενον, διαφέρει τοῦ τέλους, ἐν ᾧ ἠρέμησεν. εἰ δ’ [*](3 ἀμφότεραι B: ἀμφότερα a 7 μοῦτλα i. e. mutila (cf. mutuli Vitr. IV 1,2) 9 περὶ Β: τῶν περὶ a πορείας Β: πορίᾳ a Π. ζώων πόρ’.] c. 14? cf. π. ζῴων μορίων Α 1 p. 639b 2 16 ἀγορᾶ Β: τῷ ἀγρῷ a 25 et 26 οἰκοδομούμενον Β: οἰκοδομούμενα a 29 rhesis usque ad αἰσθητὸν ἐνεργούσης (p. 1174b 14) a 32 περὶ οὐρανοῦ] Α 2 p. 269a 2. 20 33 τῶ χρόνω B: χρόνῳ a 34 ἀλλὰ Β: ὠὰ καὶ a αἱ B: om. a 36 ὦ Vat. 320: τῷ)

ἡ ἀρχὴ καὶ τὸ τέλος διαφέρουσιν, δῆλον ὅτι καὶ τὸ μέρος τὸ ἐγγύτερον [*](170v) τῆς ἀρχῆς ἕτερόν ἐστι τοῦ πορρωτέρω τῆς ἀρχῆς, τοῦ δὴ καὶ ἐπὶ τέλους. τὰ μὲν οὖν μέρη τῆς κινήσεως διαφέρει, διὸ πρὶν ἂν ἅπαντα αὐτῆς τὰ μέρη γίνηται, ἀτελής ἐστι· τῆς δ’ ἡδονῆς, ὡς εἴρηται, τέλειον ἐν ἅπασι τοῖς τοῦ χρόνου μέρεσι τὸ εἶδος καὶ ἔστι τῶν ὅλων τι καὶ τελείων ἡ ἡδονὴ καὶ οὐ τῶν κατ’ ἐπισύνθεσιν μέρους καὶ αὗθις ἕτερον τὸ εἶδος καὶ τὴν τελειότητα λαμβανόντων. τὸ δὲ δῆλον δὲ ὡς ἕτερά τ’ ἂν εἴη ἀλλήλων, περὶ τῆς ἡδονῆς εἶπε. δῆλον γάρ, φησίν, ὅτι ἡ ἡδονὴ ἑτέρα ἐστί καὶ τῶν κινήσεων καὶ τῶν γενέσεων. δόξειε δ’ ἂν τοῦτο καὶ ἐκ τοῦ μὴ ἐνδέ- χεσθαι κινεῖσθαι μὴ ἐν χρόνῳ. οὐ χρόνον τὸ ἄτομον εἶπε νῦν. δέδεικται δ’ ἐν τῇ Φυσικῇ ἀκροάσει ἐν τῷ ἕκτῳ βιβλίῳ, ὅτι ἐν τῷ ἀμερεῖ καὶ ἀτόμῳ νῦν οὔτε κινεῖσθαί τι οὔτε ἠρεμεῖν δύναται, ἀλλ’ οὐδὲ γίνεσθαι ἢ φθείρεσθαι. εἰ οὖν ἐν τῷ ἀτόμῳ νῦν ἥδεσθαι ἐνδέχεται, ἤτοι εἰ ἐν αὐτῷ ἐστι τέλειος ἡ ἡδονή, κινεῖσθαι δὲ ἢ γίνεσθαι οὐχ ἐνδέχεται, οὐκ ἔστιν ἡ ἡδονὴ κίνη- -.’o σις ἢ γένεσις. εἰ οὖν ἐν μιᾷ ὅλῃ ὥρᾳ τις διετέλεσεν ἐν περιχαρείᾳ, ἐν ταύτῃ δὲ τῇ ὥρᾳ ἐγένετό τι, τὸ μὲν γινόμενον ἐν ἅπασι καὶ τοῖς μέρεσι καὶ τοῖς νῦν τῆς ὥρας ἀτελὲς ἦν, ἐν ἑκάστῳ δὲ τούτων παντέλειος καὶ ὅλη ὑπῆρχεν ἡ ἡδονή. οὐκ ἔστιν ἄρα ἡ ἡδονὴ κίνησις ἢ γένεσις. ἡ μὲν οὖν διάνοια τοιαύτη· ἐν δὲ τῇ λέξει τῇ οὐ γὰρ πάντων ταῦτα λέγε- τᾶι λείπει ἡ ‘κατὰ’ πρόθεσις, ἵν’ ᾖ ικτὰ πάντων ταῦτα λέγεται.’ λέγει δὲ τ ῦτ τὴν κίνησιν καὶ τὴν γένεσιν. οὐ γὰρ κατὰ πάντων κατηγορεῖται ἡ κίνησις καὶ ἡ γένεσις ἀλλὰ κατὰ τῶν μεριστῶν καὶ μὴ ὅλων· ἔστι δὲ με- ριστὰ καὶ μὴ ὅλα τὰ ἐκ τοῦ ἀτελοῦς ἐπὶ τὸ τέλειον διὰ γενέσεως ἰόντα καὶ μὴ ἐν τῷ νῦν ὅλον τὸ εἶναι ἔχοντα. οὔτε δὲ ἡ ἡδονὴ ἐν χρόνῳ γί- νεται ὡς ἡ οἰκία οὔθ’ ἡ ὅρασις οὔθ’ ἡ στιγμὴ ἀλλ’ ἐν τῷ νῦν· ὁμοίως καὶ ἡ στιγμὴ καὶ ἡ ἁφή ἐστιν καὶ οὐκ ἔστιν· ὡς καὶ τοῦτο δέδεικται ἐν τοῖς θερὶ κινήσεως. τὸ οὖν οὐκ ἔστι δὴ οὐδὲ τούτων τῆς στιγμῆς καὶ τῆς μονάδος κίνησις ἢ γένεσις ταὐτόν ἐστι τῷ οὐδὲ αὗται διὰ κινήσεως ;«) ἢ γενέσεως ἐκ τοῦ μὴ εἶναι εἰς τὸ εἶναι ἔρχονται. καὶ ἡ μὲν αἴσθησις αὐτή, ἤτοι ἡ ὅρασις, ἀντίληψίς ἐστιν ὁρατοῦ καὶ χρόνῳ συιuτͅαρατείν-:ται. οὐ γὰρ ἅμα τῷ ἰδεῖν τι εὐθὺς καὶ ἀφιστάμεθα τοῦ βλέπειν, ἀλλ’ ἔστι ὅτε μέχρι τινὸς διατελοῦμεν ὁρῶντες, <ὃ πρώτως ἐν τῷ ἀτόμῳ νῦν τελοῦντες εᾑομεν· κτὰ τοῦτο οὖν, λέγω δὴ καθὸ χρόνον τινὰ διατελοῦμεν ὁρῶντες,> τὸ ὁρατὸν ἐν χρόνῳ καὶ ἐν κινήσει ἐστὶν ἡ ὅρασις. πάσης οὖν αἰσθή- σεως πρὸς τὸ αἰσθητὸν ἐνεργούσης χρόνος καὶ κίνησις συνεπινοεῖται αὐτῆς τῆς ὁράσεως ἐν πᾶσι τοῖς τοῦ χρόνου μέρεσι τελείας οὔσης. μήποτ’ οὖν ἐλλιπής ἐστιν ἡ λέξις ἡ α ἴ’ σ θ ἡ σε ω ς δὲ πάσης πρὸς τὸ αἰσθητὸν [*](2 πορρωτέρω Β: πορωτἐρου a 4 γίνηται B: γίνεται a 7 ἕτερα Ba et Arist. cod. Kb: ἕτεραι Arist. vulg. τ’ ἄν εἴη Β et Arist. cod. Kb: τε τε εἴη ἂν a: τ᾿ ἂν εἶεν Arist. vulg. 10 post χρόνῳ add. ἥδεσθαι δέ a: om. Β χρόνον B: χρόνων a 11 Φυσικῇ ἀκροάσει] Z 3 p. 234a33 13 ἐνδέχεται Β: ἐνδέχεσθαι a 27 Περὶ κι νήσεως] Φυσικ. ἀκροάσεως Z (cf. Περὶ οὐρανοῦ A 11 p. 280b26) 32 ὃ πρώτως—ὁρῶν- τες (33) a: om. Β 35 πρὸς Β: πρὸ a 37 ἡ λέξις ἡ I!: ἡ λέξις ἡ a) ἐνεργούσης, καὶ λείποι ἄν τὸ οὐκ ἔστι κίνησις οὐδὲ γένεσις, καὶ δεῖ προσθέντας [*](170v) ὁμοίως αὐτὸ καὶ ἐν τῷ αἰσθήσεως προσυπακούσαντας τοῦ ῾οὔ᾿ ἀρνητικοῦ μορίου καὶ τοῦ ῾δὲ᾿ συνδέσμου τὴν ὅλην λέξιν τοιαύτην τινὰ ποιεῖν ῾ οὐδὲ αἰσθήσεως πάσης πρὸς τὸ αἰσθητὸν ἐνεργούσης ἐστὶ κίνησις ἢ γένεσις.’ οὔτε γὰρ ἡδονῆς ἐστιν, ὡς εἴρηται, γένεσις οὔτ’ αἰσθήσεως τῆς κατ’ ἐνέργειαν. ἢ τὸ λέγομεν διὰ τοῦ αἰσθήσεως δὲ πάσης πρὸς τὸ αἰσθητὸν ἐνεργούσης τοιοῦτον ἂν εἴη· πάσης αἰσθήσεως οὐ τῆς ἐν ἕξει θεωρουμένης ἀλλὰ τῆς κατ’ ἐνέργειαν καὶ ἤδη περὶ τὸ οἰκεῖον ἐνεργούσης αἰσθητόν ἐστιν οἰκεία ἡδονή. δεῖ γὰρ προσυπακούειν τοῦ ἔστιν οἰκεία ἡδονή. πάσῃ γὰρ τῇ κατ’ ἐνέργειαν αἰσθήσει ἀνεμποδίστως καὶ κατὰ φύσιν ἐνεργούσῃ περὶ τὸ οἰκεῖον αἰσθητὸν συμπέπλεκται οἰκεία ἡδονή· καὶ ἔστιν ἄλλη μὲν ἡ τῷ ὁρᾶν συνοῦσα ἡδονὴ καὶ ἑτέρα ἡ τῷ ὀσφραίνεσθαι καὶ ἑτέρα ἡ τῷ γεύεσθαι. καὶ χρὴ ἀντὶ τοῦ δέ συνδέσμου τὸν ῾δή᾿ σύνδεσμον γράφειν, οἷον ῾αἰσθήσεως δὴ πάσης πρὸς τὸ αἰσθητὸν ἐνεργούσης᾿ , καὶ εἴη ἄν ὃ λέγει δυνάμει τοιοῦτον· δῆλον δὴ ἐκ τῶν εἰρημένων, ὅτι πάσῃ τῇ κατ’ ἐνέρ- γειαν αἰσθήσει ἀνεμποδίστως ἐνεργούσῃ συνέζευκταί τις ἡδονή. καὶ ἐπεὶ καθ’ ἕκαστον μέρος χρόνου καὶ καθ’ ἕκαστον νῦν ἡ ὅρασις ὅλη καὶ τελεία ἐστί, ὁμοίως δὲ καὶ ἡ ἡδονή, ταὐτὸν τρόπον τινά ἐστιν ἡ κατ’ ἐνέργειαν αἴσθησις τῇ σὺν αὐτῇ ἡδονῇ καὶ οὐ κεχώρισται αὐτῆς. εἰ δὲ ἀχωρίστως σύνεστιν αὐτῇ, δῆλον ὡς ἐκ πάσης αἰσθήσεως πρὸς τὸ οἰκεῖον αἰσθητὸν ἐνεργούσης, ἔστιν οἰκεία ἡδονή· καὶ ἡ ἐξήγησις αὕτη μᾶλλον συνᾴδουσα οἷς ἐφεξῆς ἐπάγει.

[*](. 1174b 15)

τελείως δὲ τῆς εὗ διακειμένης πρὸς τὸ κάλλιστον τῶν ὑπὸ τὴν αἴσθησιν κειμένων.

Οὐ πάντα τὰ ὁρατὰ ἐπίσης εἰσὶ καλά, οὐδ’ ἐν ἅπασιν ὁμοίως ἐμφαί- νεται τὸ κάλλος καὶ ἀγλαία. | οὐ γάρ ἐστιν ἡ τοῦ οὐρανοῦ διακόσμησις [*](171r) οὕτως ἀποτετορωευμένη πανταχόθεν, καὶ μετὰ πάσης εὐμετρίας καὶ εὐτα- ξίας ἀπειργασμένη ἐπίσης καλὴ τῇ χρυσίνῃ ἢ ξυλίνῃ σφαίρα, οὐδὲ ἡ τοῦ ἡλίου φωταγωγὸς δύναμις τὰ πάντα καταυγάζουσα καὶ τῆς οἰκείας πληροῦσα αἴγλης ὡσαύτως ἐστὶ καλὴ καὶ ἡ ἀπὸ τῆς σελήνης φωταυγία· ἀλλ’ οὐδὲ ὁ ταὼς καὶ ὁ κολοιός· οὐδ’ αὖ τῆς αὐτῆς μετέχουσι καλλονῆς καὶ ὡραιότητος ὅ τε διεξοδικὸς λόγος ἔστι γὰρ καὶ ἐν λόγοις κάλλους ἰδέα) καὶ ἡ διαστηματικὴ φωνὴ ἡ θεωρουμένη ἐν ἅπασι τοῖς μουσικοῖς μέλεσι καὶ ῥυθμοῖς. τοῦτο δὴ καὶ ἐπὶ τῶν γευστῶν αἰσθητῶν καὶ ὀσφρητῶν καὶ ἁπτῶν ἔστιν εὑρεῖν. εἰ δὲ ταῦτα οὕτως ἔχει, οὐκ ἄδηλόν ἐστιν, ὅτι οὐχ ὁμοίως ἔλκουσι πάντα τὰ αἰσθητὰ πρὸς ἑαυτὰ οὐδ’ ὁμοίως θέλγουσι καὶ [*](1 λείποι Vat. 320: λείποιτ’ Ba τὸ Β· τὸ δὲ a 3 τινὰ τοιαύτην a 15 τῆ B: om. a 19 οὐ κεχώρισται Β: οὐκ’ ὥρισται a 20 σύνεστιν B: συμβαίνει a 21 συνᾴδουσα μᾶλλον a 24 κειμένων Ra et Arist. codd. LbOb; om. Arist. vulg. rhesis usque ad τελεία ἐνέργεια (p. 1174b 17) a 2.5 εἰσὶ Β: ἐστὶν a 29 φωταγωγὸς B: φωταγωγικὴ a 34 δὴ Β: δὲ a)

κινοῦσι καὶ εὐφραίνουσιν αὐτάς. οὐδ’ ὡσαύτως ἐπιγηθεῖ τις ὁρῶν σῶμα [*](171r) ἐν συμμετρίᾳ ὂν τῶν μερῶν πρὸς ἄλληλα μετὰ τῆς εὐχροίας καὶ τὸ ἐναντίον τούτῳ, ἀλλὰ δῆλον ὡς ἐκ τῶν καλλίστων ὁρατῶν ἄλλη τις ἐπιγίνεται ταῖς ἐνεργείαις ἡδονή, ἐκ δὲ τοῦ μετ’ αὐτὰ ἄνη. ὁμοίως καὶ ἐπὶ τῶν ἀκουστῶν. λέγει τοίνυν ὅτι πάσῃ τῇ κατ’ ἐνέργειαν αἰσθήσει γειάν ἐστιν ἤδη πρὸς τὸ οἰκεῖον αἰσθητὸν ἐνεργοῦσα, οἷον ἡ νὺν ὁρῶσα τὸ ὁρατὸν καὶ γευομένη τοῦ γευστοῦ, πάσῃ δὲ τῇ κατ’ ἐνέργειαν αἰσθήσει> ἕπεται ἡδονή, καὶ πᾶσα αἴσθησις ἀντιλαμβανομένη τοὺ οἰκείου αἰσθητοῦ ἥδεται, τελείως δὲ ἐνεργοῦσα ἐνεργεῖ δὲ τελείως ἡ εὖ διακειμένη, εὗ δὲ διάκειται, ἧς τὸ οἰκεῖον αἰσθητήριον ὑγιαίνει), τελείως οὗν καὶ ἀνεμποδίστως καὶ κατὰ φύσιν ἐνεργοῦσα τελείως καὶ ἥδεται καὶ μάλιστα ἥδεται, ὅταν ἀντιλαμβάνηται τοῦ καλλίστου τῶν οἰκείων αἰσθητῶν. ἄν τε γὰρ τὸ ὁρώμενον τὸ κάλλιστον ὑπάρχῃ τῶν ὁρατῶν, μὴ καλῶς δὲ καὶ ἀμέμπτως ἡ ὅρασις ἀντιλαμβάνηται αὐτοῦ νοσοῦσα, οὐχ ἡσθήσεται τελείως, ἄν τε αὕτη εὖ διάκειται, τὸ ὁρώμενον δὲ μὴ εἴη κάλλιστον, οὐδ’ οὕτως ἡ ἡδονὴ τε- λεία ἔσται. λέγει δὲ τελείαν αἴσθησιν, ἥτις ἐπίτασιν οὐκ ἐπιδέξασθαι δύ- ναται. ὡς γὰρ τελείως θερμὸν λέγεται τὸ ἄκρως θερμὸν οἷον τὸ πῦρ, οὗ θερμότερον ἐπινοῆσαί τις οὐ δύναται, οὕτω καὶ τελεία ἡδονή ἐστιν, ἧς οὐκ ἔστι σφοδροτέρα οὐδὲ πλέον ταύτης τέρπειν δυναμένη. ἡ μὲν οὖν τῶν λεγομένων διάνοια τοιαύτη· ἡ δὲ λέξις ἡ λέγουσα τοιοῦτον δὲ μάλιστα δοκεῖ ἡ τελεία ἐνέργεια σημαίνοι ἂν ὅτι ἡ τελεία ἐνέργεια ἡδίστη δοκεῖ· καὶ οὐ δοκεῖ μόνον, ἀλλὰ καὶ ὄντως ἡδίστη ἐστίν. αἱ δὲ ἀτελεῖς τὸ ἡδὺ μὲν ἔχουσι καὶ ἡδεῖαι μέν εἰσιν, ἥδισται δὲ οὔκ εἰσιν, ἀλλὰ κἀν ἀτελεῖς εἰσιν, ὅμως ἐκεῖνο τὸ τότε παρὸν τῆς ἐνεργείας καὶ τὸ τῆς ἐπ’ αὐτῇ ἡδονῆς ἐν ἅπασι τοῖς τοῦ χρόνου ἐκείνου μορίοις ὅλον τι καὶ ὡς τέλειόν ἐστιν. ὡς γὰρ ἀπὸ ἐλάττονος ἕξεως μείζων ἕξις γίνεται καὶ ὅμως εἰσὶ καὶ λέγονται ἀμφότεραι ἕξεις καὶ ἡ μείζων καὶ ἡ ἐλάττων, καὶ κατ’ αὐτὸ τοῦτο καθὸ ἕξεις τέλειαί εἰσιν, οὕτω καὶ ἡ ἐλάττων ἡδονὴ καὶ ἡ μείζων ὡς ὅλαι τινὲς καὶ ὡς τέλειαι θεωροῦνται ἐν ᾧ χρόνῳ κατ’ αὐτὰς ἡδόμεθα.

[*](p. 1174b 17)

Αὐτὴν δὲ λέγειν ἐνεργεῖν, ἢ ἐν ᾧ ἐστι, μηθὲν διαφερετω.

᾿Επεὶ ἡ κατ’ ἐνέργειαν αἴσθησις καὶ ἡ κατ’ ἐνέργειαν ἡδονὴ ἡμεῖς ἐσμεν οἱ αἰσθανόμενοι καὶ ἡδόμενοι, αὐτὸς δὲ τὴν αἴσθησιν ἔλεγεν ἐνεργεῖν καὶ ἥδεσθαι, φησὶν οὐδὲν διαφέρειν, εἴτε τὴν αἴσθησιν αὐτὴν λέγει τις ἐνεργεῖν καὶ ἥδεσθαι εἴτε τὸ ζῷον ἐν ᾧ αἴσθησις. ὅταν γὰρ ὁ ὁρῶν κατὰ ταύτην τὴν αἴσθησιν ἔχῃ εὖ καὶ περὶ τὰ κάλλιστα τῶν ὁρατῶν ἐνεργῇ, τελείως ἐνεργεῖ καὶ τελείως ἥδεται. αἱ γὰρ ἀπὸ τῶν τελειοτάτων ἐξεῶν [*](5 κατ᾿ — αἰσθήσει (7) a: orn. Β 10 ἧς Β: ᾗ a 13 ὑπαρχὴ scripsi: ὑπάρχει Ba 15 κάλλιστον B: τὸ κάλλιστον a 23 εἰσίν B: ὦσιν a 27 κατ’ αὐτὸ B: καθ’ αὑτὸ a 30 μηθὲν Β et Aristoteles: μηδέν a 31 rhesis usque ad ἡ ἡδονὴ (p. 1174b23) a 34 λίγει’ Β: λέγοι a 36 ἐνεργῆ Β: ἐνεργεῖ a)

ἐνέργειαι καὶ περὶ τὰ κάλλιστα τῶν ὑπ’ αὐτὰς αἰσθητῶν γινόμεναι τελειότα- [*](171r) ταί εἰσι καὶ ἥδισται. καθ’ ἕκαστον δὴ τῶν αἰσθανομένων, ὅταν ἄριστα διάκειται καὶ εὖ ἔχῃ, ὄντος δηλονότι καὶ τοῦ αἰσθητοῦ βελτίστου, βελτίστη lo καὶ ἡ ἐνέργεια, ἥτις βελτίστη ἐνέργεια καὶ τελειοτάτη ἐστίν, ὥστε καὶ ἡδί- στῆ. τὸ γὰρ βέλτιστον καὶ τελειότατον καὶ ἥδιστον. τῆς μὴν δὴ τελει- οτάτης ἕξεως (λέγει δὲ τελειοτάτην τὴν ἐσχάτην καὶ παντέλειον καἰ ἧς οὐκ ἔστιν ὑπερβολή), ταύτης οὖν ἡ ἐνέργεια, ὅταν γίνηται περὶ τὸ κάλλι- ’στὸν τῶν ὑπ’ αὐτήν, ἡδίστη καὶ τελειοτάτη ἐστί. τῆς τελείας δέ (λέγει δὲ τελείαν τὴν μήπω τὸ ἔσχατον καὶ τελειότατον εἶδος οὖσαν, ἥτις ἕξις μέν ἐστιν ὡς ἐχομένη καθάπερ τι εἶδος, οὖσα δὲ ὁδὸς πρὸς τὴν τελείαν ἕξιν) καὶ ἡ ἐνέργεια ἡδεῖα μέν ἐστιν, ἡδίστη δ’ οὐκ ἔστιν. ὡς οὖν ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων, οὕτω καὶ ἐπὶ τῆς διανοίας καὶ τῆς θεωρίας. εἴη δ’ ἂν λέγων διάνοιαν τὴν ἐπιστημονικὴν γνῶσιν, θεωρίαν δὲ τὴν νοερὰν ζωὴν καὶ ἐνέργειαν. καὶ γὰρ καὶ ἐν τούτοις ἐστὶ τὸ μᾶλλον καὶ ἧττον. καὶ οἱ μέν εἰσι τὰς ἕξεις παντέλειοι, οἱ δὲ ὑπ’ ἐκείνους· ὥστε καὶ ἐνεργή- σουσι κατὰ τὴν ὑπεροχὴν η τὴν ὕφεσιν τῶν ἕξεων. ἄλλως γὰρ ἐνεργήσει ὁ τὴν αἴσθησιν ἀφεὶς κάτω καὶ εἰς ἑαυτὸν στραφεὶς καὶ τῆς τοιαύτης ἐπι- στροφῆς τοῖς νοητοῖς ἑαυτὸν ἐνιδρύσας, καὶ ἄλλως ὁ ἔξω βλέπων καὶ αγλως ὁ ἐκ προτάσεως εἰς ἐπιφορὰς ἐπανιών. ὥστε καὶ διάφοροι αἱ τούτων ἡδοναὶ καὶ οὐχ αἱ αὐταὶ ἔσονται. καὶ ἔστιν ἡ μὲν νοερὰ ζωὴ τελειοτάτη καὶ ἡδίστη, αἱ δ’ ἄλλαι τέλειοι καὶ ἡδεῖαι, ἥδισται δὲ οὐδαμῶς.

[*](p. 1174b23)

τελειοῖ δὲ τὴν ἐνέργειαν ἡ ἡδονή. οὐ τὸν αὐτὸν δὲ τρόπον ἥ τε ἡδονὴ καὶ τὸ αἰσθητόν τε καὶ ἡ αἴσθησις, σπου- δα̣ῖα ὄντα. |

To αἰσθητὸν καὶ ἡ αἴσθησις ἐκ παραλλήλου κεῖται. ἔθος γὰρ, τῷ [*](171v) Ἀριστοτέλει καὶ τὰ τεχνητὰ τέχνας καλεῖν καὶ τὰ αἰσθητὰ αἰσθήσεις. λείποι δ’ ἄν τῇ λέξει τὴν αἴσθησιν. καὶ εἴη ἂν τὸ πλῆρες τοιοῦτον· οὐ τὸν αὐτὸν δὲ τρόπον τελειοῖ τὴν ἐνέργειαν ἡ ἡδονὴ καὶ τὴν αἴσθησιν τὸ αἰσθητὸν καὶ ἡ αἴσθησις. μήποτε δὲ χρὴ ἀντὶ τοῦ καὶ ἡ αἴσθησις γράφειν τὴν αἴσθησιν, ἵν’ ᾖ ἡ λέξις τοιαύτη· τελειοῖ δὲ τὴν ἐνέργειαν ἡ ἡδονή· οὐ τὸν αὐτὸν δὲ τρόπον ἥ τε ἡδονὴ καὶ τὸ αἰσθητὸν τὴν αἴσθησιν. κἄν οὕτως ἔχοι, οὐδὲν ἂν ἐλλείποι. ἀλλὰ πῶς τὸ αἰσθητὸν τελειοῖ τὴν αἴσθησιν; ἡ δηλονότι ὡς ἄγον αὐτὴν ἀπὸ τῆς δυνάμεως εἰς τὸ ἐνεργεῖν καὶ ποιοῦν αὐτὴν ἐνέργειαν, δυνάμει οὖσαν πρότερον πρὸ τοῦ ἀντιλαμβάν-ασθαι αὐτοῦ. ἡ γὰρ κατ’ ἐνέργειαν αἴσθησις, ὡς ἐν τῷ Περὶ ψυχῆς δέδεικται, ταὐτόν ἐστι τῷ κτ ἐνέργειαν αἰσθητῷ, ἤτοι ταὐτόν ἐστιν τῷ εᾑει τῷ ἐν τῇ ὕλῃ ὄντι. ἔστι γὰρ ἡ αἰσθητικὴ ψυχὴ δύναμις, καθ’ ἣν τὸ ἔχον αὐτὴν [*](2 ἄριστα Β: ἄριστον a f) τελειότατον a: τελεώτατον Β 23 post ἡδονὴ add. α- λειοῖ a et Aristoteles: om. Β 24 rhesis usque ad τοῦ πεισομένου (p. 1174b 31) a 32 ἐλλείποι Β: ἐλλείπει a 34 πρὸ Β: om. a 35 Περὶ ψυχῆς] Γ 2)

οἷόν τέ ἐστιν ὁμοιούμενον τοῖσδε τοῖς αἰσθητοῖς διά τινος ἀλλοιώσεως τῇ [*](171v) πρὸς αὐτὰ ἐνεργείᾳ κρίνειν αὐτά. καὶ ὥσπερ ἡ θρεπτικὴ δύναμις τροφῆς δεῖται πρὸς τὸ ἐνεργεῖν περὶ γὰρ τὴν τροφὴν ἡ ἐνέργεια αὐτῆς), οὕτως ἡ αἰσθητικὴ δύναμις δεῖται τῶν αἰσθητῶν. περὶ γὰρ ταῦτα ἡ ταύτης ἐνέργεια καὶ τούτοις τῶν αἰσθητῶν ἐστιν ἀντιληπτικὴ καὶ κριτική. διὸ μὴ παρόντων αὐτῶν οὐκ ἐνεργεῖ, ἀλλ’ ἐστὶ δυνάμει αἴσθησις καὶ ἀνάλογον ἔχουσα τοῖς ἔχουσι μέν τινα ἐπιστήμην, μὴ ἐνεργοῦσι δὲ κατ’ αὐτήν. ὁμοίως γὰρ ἐκεῖνοι δυνάμει ἐπιστήμονες καὶ ἡ ἀνενέργητος αἴσθησις, ἤτοι αὐτὸ τὸ αἰσθητικὸν ζῷον. ὡς γὰρ ἡ ἐπιστήμη αὐτός ἐστιν ὁ ἐπιστήμων, οὕτω καὶ αἴσθησις αὐτός ἐστιν ἐν ᾧ ἐστιν ἡ αἴσθησις· οὗτος γάρ ἐστιν ὁ κατ’ αὐτὴν ἐνεργῶν. ἐν πᾶσι γὰρ τὰ τὰς δυνάμεις καὶ τὰ τὰς ἕξεις ἔχοντά εἰσι τὰ ἐνεργοῦντα κατ’ αὐτάς. ὥστε τὸ λέγειν, ὅτι τὸ αἰσθητὸν τὴν δυνάμει αἴσθησιν εἰς ἐνέργειαν ἄγει, ταὐτόν ἐστι τῷ λέγειν, ὅτι τὸν ἔχοντα τὴν αἴσθησιν καὶ μὴ ἐνεργοῦντα, ἀλλὰ δυνάμει ὄντα αἰσθητικὸν ἐνεργείᾳ, ποιεῖ αἰσθητικὸν καὶ τελειοῖ αὐτόν· τέλος δὲ δυνάμεως καὶ οἷον εἶδος ἡ ἐνέργεια. διὰ γὰρ τὰς ἐνεργείας ἡμῖν ὑπὸ τοῦ δημιουργοῦ ἐδόθη ’σαν αἱ δυνάμεις, ἵνα ἐνεργῶμεν κατ’ αὐτάς. καὶ ἔστι τὸ αἰσθητὸν ἐκτὸς αὐ- τοῦ τοῦ αἰσθανομένου καὶ ἐνεργοῦντος καὶ πρότερον τῆς κατ’ ἐνέργειαν αἰσθήσεως, ἡ δ’ ἡδονὴ οὔχ οὕτως ἔχει πρὸς τὴν ἐνέργειαν. οὐ γάρ ἐστιν ἐκτὸς αὐτῆς οὐδὲ προτέρα ταύτης, ἀλλ’ ἅμα τε ἔστι καὶ οὐκ ἔστι, καὶ χω- ρισθῆναι τῆς ἐνεργείας, ἐφ’ ᾗ ἐστιν, οὐ δύναται. τελειοῦν δὲ λέγεται τὴν ἐνέργειαν ἡ ἡδονὴ ὡς συναύξουσα. ἡ γὰρ ἐπὶ τῷ γεωμετρεῖν ἡδονὴ συναύξει τὰς κατὰ τὸ γεωμετρεῖν ἐνεργείας καὶ ἡ ἐπὶ τῷ κιθαρίζειν τὰς κατὰ τὴν κιθαριστικήν. ὡς γὰρ ὁ ἰατρός, φησί, καὶ ἡ ὑγίεια αἰτία τοῦ ὑγιαίνειν τὸ ζῷον, ἀλλ’ ὁ μὲν ἰατρὸς ἐκτός ἐστι τοῦ ὑγιαίνοντος καὶ πρότερος ᾗ ἰατρός ὅτε γὰρ ἐνόσει ὁ ὑπ’ αὐτοῦ ὑγιασθείς, ἰατρὸς μὲν ἦν ὁ ἰασάμενος τὸν νοσοῦντα, ὁ δὲ ὑγιασθεὶς ὑγιὴς οὐκ ἦν), ἡ δὲ ἡγέεια οὐκ ἐκτός ἐστι τοῦ ὑγιαίνοντος ἀλλ’ ἐν αὐτῷ ἐστιν ὡς μέρος ἢ ἕξις. ἐν γὰρ τῇ συμμετρίᾳ τῶν ἐν αὐτῷ χυμῶν ἡ ὑγίεια καὶ τὰ ὑγιαίνειν ἐστὶ καὶ σύνεστιν αὐτῷ ἀχωρίστως ἡ ὑγίεια, ἕως ἄν ὑγιαίνῃ, οὕτως καὶ ἡ ἡδονὴ συνυπάρχει τῇ ἐνεργείᾳ, ἐφ’ ᾗ γίνεται, ἕως ἄν ἡ ἐνέργεια σώζηται καὶ ἔστιν. ὡς οὖν ἄλλως μέν ἐστιν ὁ ἰατρὸς αἴτιος τοῦ ὑγιαίνειν τὸ ζῷον, ἄλλως δὲ ἡ ὑγίεια ὁ μὲν γὰρ τοῦ ἐπιγενέσθαι ἐν τᾷ ζῴῳ τὴν ὑγίειαν γέγονεν αἴτιος, ἡ δὲ ὑγίεια τοῦ κατὰ φύσιν καὶ ἀμέμπτως ἐνεργεῖν, καὶ ὁ μὲν κεχώρισται τοῦ ὑγιαίνοντος, ἡ δὲ σὺν αὐτῷ ὡς ἕξις τις αὐτοῦ ἢ εἶδος· τοῦ γὰρ ὑγιαίνοντος ᾗ ὑγιαίνων ἐστὶν εἶδος ἡ ὑγίεια, ὡς καὶ τοῦ λευκοῦ ᾗ λευκὸς τὸ λευκόν· οὔτε γὰρ λευκὸς δίχα λευκοῦ λευκὸς εἶναι δύναται οὔθ’ ὑγιαίνων δίχα ὑγιείας), οὕτω καὶ τὸ αἰσθητὸν καὶ ἡ ἡδονὴ οὐχ ὡσαύτως τελειοῦσι τὴν αἴσθησιν, ἀλλὰ τὸ μὲν αἰσθητὸν τελειοῖ αὐτὴν ὡς ἐκκαλούμενον καὶ ἄγον αὐτὴν ἀπὸ τοῦ δυνάμει εἰς ἐνέργειαν, ἐκτὸς ὂν καὶ πρότερον τῆς ἐνεργείας τῆς περὶ αὐτό. ἀντιληπτικὴ γὰρ αὐτοῦ καὶ κριτικὴ [*](17 κατ’ αὐτάς Β: καθ’ αὑτάς a 20 προτέρα Β: πρότερον a 20 αὑτῶ B: αὐτῇ a 35 εἶδος a: ὁδὸς Β) γίνεται τότε. ἡ δὲ ἡδονὴ τελειοῖ τὴν ἐνέργειαν ὡς συναύξουσά τε καὶ συντηροῦσα 171v καὶ μένειν οἱονεὶ ἀναπείθουσα. ὅτι δὲ καθ’ ἑκάστην αἴσθησιν κατὰ φύσιν ἐνεργοῦσαν καὶ πρὸς τὸ κάλλιστον τῶν ὑπ’ αὐτὴν αἰσθητῶν ἕπεται ἡδονή, οἶμαι μηδένα ἀγνοεῖν. καὶ ἐπεὶ ἀντίκεινται τὸ αἰσθητὸν καὶ ἡ αἴσθησις, ὡς τὰ πρός τι, καὶ ἡ μὲν αἴσθησις πάσχει, ποιεῖ δὲ τὸ αἰ- σθητὸν ἀνάγκη, ὅταν ἅμα ὧσι, τὸ μὲν ποιεῖν, τὴν δὲ πάσχειν, τουτέστιν ἀνάγκη ἐνέργειαν εἶναι κρατίστην καὶ ἡδίστην. ὅτι δὲ τὸ πάσχον διττόν ἐστι, τό τε φθειρόμενον καὶ τὸ εἰς τελειότητά τινα καὶ εἶδος καὶ ἐκ τοῦ δυνάμει εἰς ἐνέργειαν ἀγόμενον, τῶν καθωμιλημένων ἐστί, καὶ ὅτι τὸ μὲν πρότερον τὸ ἐξιστῶν τῆς οἰκείας φύσεως καὶ εἰς φθορὰν ἄγον, ὀδυνηρόν ἐστι καὶ λυπηρόν, τὸ δὲ ἕτερον ἡδὺ καὶ προσηνές, καὶ τοῦτο τῶν μυριολέκτων ἐστίν.

[*](p. 1174b 31)

τελειοῖ δὲ τὴν ἐνέργειαν ἡ ἡδονὴ οὐχ ὡς ἕξις ἐν- υπάρχουσα. |

Ἐνέργειαν λέγειν ἢ ἐνεργοῦντα οὐδὲν διαφέρει. εἴρηται γὰρ ὅτι [*](172r) ἐπιστήμη καὶ αἴσθησις καὶ οἰκοδομικὴ ὁ ἐπιστήμων καὶ αἰσθητικὸς καὶ ὁ οἰκοδόμος ἐστίν· ὁμοίως καὶ κατ’ ἐνέργειαν αἴσθησις καὶ κατ’ ἐνέργειαν οἰκοδομική εἰσιν ὁ ἤδη αἰσθανόμενος καὶ ὁ νῦν οἰκοδομῶν. λέγει δὲ ὅτι οὐχ ὡσαύτως τελειοῖ ἡ ὑγίεια τὸν ὑγιαίνοντα καὶ ἡ γεωμετρία τὸν γεωμέτρην καὶ συλλήβδην αἱ ἕξεις τὰ ἑκτὰ καὶ ἡ ἡδονὴ τὴν ἐνέργειαν, ἀλλ’ αἱ μὲν ἕξεις προὐπαρχόντων τῶν δεκτικῶν ἐπιγινόμεναι αὐτοῖς, οἷον ὡς εἴδη καὶ τελειότητες δυνάμει ὄντων, ἐνεργείᾳ τε ποιοῦσιν αὐτὰ καὶ ἐνεργεῖν κατ’ αὐτὰς παρασκευάζουσιν. ἥ τε γὰρ κιθαριστικὴ ἐγγινομένη τῷ δυνάμει ὄντι κιθαριστῇ ἐνεργείᾳ τε κιθαριστὴν ἐποίησε καὶ κιθαρίζειν κατ’ αὐτὴν ἀπειργάσατο· ὁμοίως καὶ ἡ γεωμετρία τὸν γεωμέτρην· ἀλλὰ καὶ ἡ αἴσθησις ἐπὶ τῇ τῶν ζῴων διαπλάσει ἐπιγεγονυῖα τοῖς δυνάμει οὖσιν αἰσθη,τικοῖς χυμοῖς ἐνεργείᾳ τὸ ἐξ αὐτῶν γεγονὸς αἰσθητικὸν ἐποίησε. προϋποκειμένων τοίνυν τῶν δυνάμει ὄντων κιθαριστῶν καὶ γεωμετρῶν καὶ αἰσθητικῶν αἱ ἕξεις ἐπιγεγονυῖαι ὡς εἴδη ἐν ὕλῃ τελειοῦσιν αὐτὰ καὶ ἐνεργεῖν κατ’ αὖ. τὰς ποιοῦσιν· ἐπὶ δὲ τῆς ἡδονῆς οὐχ οὕτως ἔχει. οὐ γὰρ προὑπαρχούσης τῆς ἐνεργείας ἐπιγίνεται ἡ ἡδονή, <καὶ δυνάμει πρότερον οὔσης ἡδείας μετὰ τοῦτο ἐνεργείᾳ γίνεται ἡδεῖα. οὐ δὴ οὖν οὐδαμῶς προυπάρχει ἡ ἐνέργεια καὶ ἐπιγίνεται αὐτῇ ἡ ἡδονή>, ἀλλ’ ἅμα ἐπ’ αὐτῇ γίνεται. ἐκεῖνα μὲν γὰρ ὁ οἰκοδόμος καὶ ὁ κιθαριστὴς καὶ ὁ αἰσθητικὸς δι’ ἀλλοιώσεως καὶ μεταβολῆς καὶ γενέσεως ἐκ τοῦ δυνάμει ὄντα τόδε τι γεγόνασιν ἐνερ- γείᾳ, ὃ ἦσαν δυνάμει, καὶ ἐτελείωσαν τὰ ὑποκείμενα καὶ ἔταξαν καὶ μέτρον [*](6 τὴν Β: τὸ a 10 ἐξιστῶν Β: ἐξιστοῦν a 13 ὡς ἕξις Ba et Arist. codd. L b M b: ὡς ἡ ἕξις Arist. vulg. 14 rhesis usque ad πέφυκε γίνεσθαι (p. 1175a 3) a 30 προυπαρχούσης τῆς ἐνεργείας ἐπιγίνεται ἡ ἡδονὴ a: προυπάρχει ἡ ἐνέργεια καὶ ἐπιγίνεται αὐτὴ B 31 καὶ δυνάμει — ἡ ἡδονή (33) a: om. Β 35 ὄντα Β: ὄντος a 36 μέτρον Vat. 320: μέτρω Ba)

οὖν αἱ ἕξεις καὶ τὰ εἴδη τελειοῦσι τὰ ὑποκείμενα αὐτοῖς, ἡ δὲ ἡδονὴ τε- λειοῖ τὴν ἐνέργειαν ὡς ἐπιγινόμενόν τι τέλος. τοῦτό ἐστιν ὡς ἐπ’ αὐτῇ γινόμενον οἷον τέλος. ἅμα γὰρ αὐτῇ ἐστι καὶ τέλος, ὡς καὶ ἡ ἐνέργεια ἐν ἅπασι τοῖς τοῦ χρόνου μέρεσι, καὶ ὥσπερ, φησί, τῆ ἀκμῇ ἐπιγίνεται ἡ ὡραιότης, οὕτω καὶ τῇ ἐνεργείᾳ ἡ ἡδονὴ καὶ τελειοῖ αὐτήν. ὥσπερ γὰρ ἡ ὡραιότης ἐπιτερπέστερα τὰ ἀκμάζοντα τῶν σωμάτων καὶ ἡδύτερα ποιεῖ καὶ ποθεινότερα καὶ ἐρασμιώτερα ὁρᾶσθαι, οὕτω καὶ ἡ ἡδο- νὴ τὴν ἐνέργειαν μᾶλλον ἐφετὴν ἐργάζεται καὶ μᾶλλον αὐτῆς ἔχεσθαι ἡμᾶς διατίθησιν. ἕως ἄν οὖν, ὡς εἴρηται, τά τε νοητὰ ἢ αἰσθητὰ κράτιστα ὦσι καὶ ἐφετὰ καὶ ἡ αἴσθησις ὡσαύτως ἔχῃ καὶ ἡ νόησις τούτου γάρ ἐστι δηλωτικὸν τὸ καὶ πρὸς ἄλληλα ἐχόντων τὸν αὐτὸν τρόπον) καὶ ἡ μὲν νοῇ, ἡ δὲ αἰσθάνηται, ἀνάγκη καὶ ἡδονὴν ὑπάρχειν ἐπὶ ταῖς ἐνεργείαις. ὥσπερ γὰρ τὸ κάλλος καὶ ἡ ὡραιότης, ἕως ἄν ἡ τῶν μερῶν καὶ μελῶν πρὸς ἄλληλα καὶ πρὸς τὸ ὅλον σώζηται συμμετρία, σύνεστιν αὐτῇ ταύτῃ γὰρ τῇ συμμετρίᾳ ἐπινήχεται οἷον φῶς τι ἢ ἄνθος ἐπιλάμπον ἢ ἐπανθοῦν), οὕτως καὶ ἡδονὴ ἀεὶ σύνεστι τῇ ἐνεργείᾳ, τῇ κρατίστῃ δηλαδή.

[*](p. 1175a 3)

Πῶς οὖν οὐδεὶς συνεχῶς ἥδεται; ἢ κάμνει. ἐρωτήσας διὰ τί οὐ συνεχῶς ἡδόμεθα, ἀπεκρίθη πρὸς τὴν ἐρώτησιν εἰπὼν ἢ κάμνει. διὰ τοῦτο δὴ οὐ συνεχῶς ἡδόμεθα, διότι κοπιῶμεν. καὶ ἔστι καὶ τοῦτο δεικτικὸν τοῦ τὴν ἡδονὴν ἐπὶ ταῖς κατὰ φύσιν ἐνερ- γείαις γίνεσθαι. εἰ γὰρ ἐν ταῖς ἀργίαις οὐχ ἡδόμεθα, ἐν δὲ ταῖς ἐνεργείαις ἡδόμεθα, δῆλον ὅτι ἐπὶ ταῖς ἐνεργείαις ἡ ἡδονὴ γίνεται. τί δὴ οὖν οὐχὶ ὅταν ἐκ τοῦ κόπου τοῦ ἐκ τῆς ἐνεργείας ἡμῖν ἐπιγινομένου ἐπὶ τὸ μὴ ἐνεργεῖν τραπώμεθα, οὐχ ἡδόμεθα; ἀλλὰ τὸ λέγειν ὅτι οὐχ ἡδόμεθα τότε παρὰ τὴν ἡμῶν ἐστι τοῦτο συναίσθησιν· συναισθανόμεθα γὰρ ἡδονῆς τινος. ἢ ῥητέον ὅτι καὶ τὸ ἡσυχάζειν ἐνεργεῖν ἐστιν; εἰ γὰρ ζῶμεν ἡσυ- χάζοντες, ἡ δὲ ζωὴ ἐνέργεια, ὡς ἐν τῷ πρὸ τούτου βιβλίῳ δέδεικται, καὶ ἡ ἡσυχία ἄρα ἐνέργειά ἐστι. τὴν μὲν οὖν ἑπομένην ἡδονὴν ταῖς κατ’ ἐνέργειαν αἰσθήσεσιν ἐν ταῖς ἡσυχίαις οὐχ ἡδόμεθα, τὴν δ’ ἑπομένην τῇ ἀθρόᾳ πρὸς τὴν φύσιν ἐπανόδῳ ἡδόμεθα. καὶ οὐ χρὴ διασπαράττειν τὰς τοῦ Ἀριστοτέλους ῥήσεις. περὶ γὰρ τῆς ἑπομένης ἡδονῆς ταῖς κατ’ ἐνέρ- γειν αἰσθήσεσι καὶ νοήσεσιν ἐζήτηται αὐτῷ τὸ πῶς οὐ συνεχῶς ταύτας τὰς ἡδονὰς ἡδόμεθα. ἐπεὶ οὖν ἐπὶ ταῖς ἐνεργείαις αἱ ἡδοναὶ γίνονται, ὅσα ἀεὶ καὶ συνεχῶς ἐνεργεῖν δυνάται, ταῦτα δηλονότι καὶ συνεχῶς ἥδονται, ὡς αἱ νοεραὶ φύσεις· ὧν δὲ ἡ ἐνέργεια μή ἐστι συνεχὴς ἀλλὰ διαἡ [*](4. 5 ἐνέργεια Β: ἐνέργεια a 10 τά τε νοητὰ, ἡ αἰσθητὰ a: τό τε νοητὸν ἡ αἰσθητόν 15 (et Aristoteles) 11 ἔχη Β: ἔχει a 13 νοῇ Β: νοεῖ a 16 ἐπινήχεται B: ἐπιγίνεται a 18 rhesis usque ad τῆ ἐνεργεία (p. 1175a 6) a 22 ἀργίαις Β: ἐνεργείαις a 23 ταῖς ἐνεργείαις B: ταῖς κατὰ φύσιν ἐνεργείαις a 28 ἐν τῷ πρὸ τούτου βιβλίῳ] 0. 9 p. 1169 b 31? 31 ἐπανόδῳ Β: ἐπάνοδον a 33 ἐζήτηται Β: ἐξήγηται a)

κόπτεται, τούτων καὶ τὸ ἥδεσθαι διαλιμπάνει. οὐχ ἡδόμεθα οὖν συνεχῶς, [*](172r) διότι μὴ συνεχῶς ἐνεργοῦμεν· οὐκ ἐνεργοῦμεν δὲ συνεχῶς, διότι κάμνομεν· κάμνομεν δὲ διὰ τὸ τὰς αἰσθήσεις πρὸς τὰ ἐκτὸς καὶ τὰ αἰσθητὰ ἐν ταῖς ἐνεργείαις φέρεσθαι καὶ πολὺ τοῦ ψυχικοῦ πνεύματος ἐκκενοῦσθαι. διὰ γὰρ ὡς ὀχήματός τινος καὶ διὰ τοῦτο καλουμένου ψυχικοῦ πνεύματος ἀπὸ τῆς ἀρχῆς εἰς ὅλον τε τὸ σῶμα καὶ εἰς τὸ ἐκτὸς ἡ αἰσθητικὴ διαδίδοται καὶ φέρεται δύναμις. ὅταν οὖν πολὺ τοῦτο ἐνεργούντων ἡμῖν ἀπορρεύσῃ, κάμνει τὸ ζῷον καὶ ἐνεργεῖν οὐ δύναται. πολὺ δὲ τοῦ τοιούτου πνεύματος ἀποχεῖται ἀναγινωσκόντων, ἀκουόντων, ὁρώντων τρεχόντων βαδιζόντων, ὅλως ἐνεργούντων.

[*](p. 1175 a 6)

Ἔνια δὲ καὶ τέρπει καινὰ ὄντα, ὕστερον δὲ οὐχ ὁμοίως. I

Τοῦ μὴ συνεχῶς ἡμᾶς ἥδεσθαι τὸν κόπον αἰτιασάμενος ἐκκρούει [*](172v) γὰρ τὴν ἐνέργειαν ὁ κόπος, ἐφ’ ᾗ τὴν ἡδονὴν γίνεσθαι λέγομεν), ἐπεὶ ἑώρα τινὰ τέρποντα ἡμᾶς καὶ κεκοπωμένους ὄντας, καὶ ἔμελλέ τις διὰ τοῦτο ἀπαντᾶν καὶ ψεῦδος εἶναι λέγειν τὸ τὸν κόπον αἴτιον εἶναι τοῦ μὴ συνεχῶς καὶ ἀδιακόπως ἥδεσθαι, ὡς ἐκκρούοντα τὴν ἐνέργειαν, ᾗ ἕπεται ἡ ἡδονή ὁρῶμεν γὰρ πολλάκις τινὰς καίτοι κεκμηκότας ἐνεργοῦντας καὶ χαίροντας, μηδαμῶς τοῦ κόπου τὴν ἐνέργειαν μηδὲ τὴν ἐπ’ αὐτῇ γινομένην χαρὰν κωλῦσαι δυνηθέντος), ὡς οὖν τῆς ἐνεργείας τούτους κωλῦσαι ὁ κόπος οὐκ ἴσχυσεν, ἀλλ’ ἐνεργοῦσι κάμνοντες, δῆλον ὡς οὐδ’ ἄλλον οὐδένα ἡ τοῦ κόπου ῥοπὴ τῆς ἐνεργείας ἀπάξαι δυνήσεται. πρὸς ταύτην δὴ τὴν ἔνστασιν ἀπαντῶν λέγει ἔνια δὲ καὶ τέρπει καινὰ ὄντα. ὃ δὲ λέγει δῆλον ἔσται ἀναμνήσασιν ἡμᾶς αὐτοῦ τῆς ἀρχῆς τῶν Μετὰ τὰ φυσικά· ἔστι δὲ τοιαύτη τις “πάντες ἄνθρωποι τοῦ εἰδέναι ὀρέγονται φύσει. σημεῖον δὲ ἡ τῶν αἰσθήσεων ἀγάπησις.” ἐπεὶ οὖν φύσει ὀρεγόμεθα τοῦ γινώσκειν καὶ κατὰ φύσιν ἡμῖν ἡ ἔφεσις αὕτη πάρεστιν ὡς καὶ τὸ αἰσθάνεσθαι καὶ λογί- ζεσθαι, εὐλόγως κἄν κεκμηκότες ὦμεν, ἀναρρωνύμεθα πρὸς τὴν ἀντίληψιν τοῦ ἀγνοουμένου· τοιαῦτα δ’ ἐστὶ τὰ καινὰ καὶ ἀρτιφανῆ. ἄγνωστα γάρ ἐστι, τῆς δὲ τούτων ἀντοχῆς, μᾶλλον δὲ ἀντιλήψεως καὶ γνώσεως, φύσει ὀρεγόμεθα. ἡ τοιαύτη δὲ ὄρεξις καὶ ἔφεσις μαλάσσει καὶ ἀσθενῆ τὸν κόπον ἐμποιεῖ καὶ οἱονεὶ ἀνεπαίσθητον καὶ ἀπάγειν ἀπὸ τῷ πρὸς τὰ καινὰ ἐνεργείας οὐ συγχωρεῖ. καὶ εἶδον ἐγώ τινας τέλειον ἀσθενεῖς, τινὰς δὲ καὶ κατακόπους ἔκ τινων ὄντας πράξεων ἀόκνως βαδίζοντας καὶ μεθ’ ἡδονῆς 35 ἐπὶ τὴν τῶν λεόντων θέαν καὶ βαδίζοντας]. οὕτω τὴν πρώτην, εἶτα [*](4 ἐκκενοῦσθαι Β: ἐκκενοῦμεν a 7 τοῦτο Β: τούτου a an ἡμῶν? ἀπορρεύσῃ B: ἀποῤῥεύσοι a 9 τρεχόντων ὁρώντων a 10 ἐνεργούντων Β: τί ἐνεργούντων a 11 καὶ Β. om. aet Aristoteles 12 rhesis usque ad ἡδονὴ ἀμαυροῦται (p. 1175a 10) a 16 αἴτιον Β: αἰτίαν a 18 τινὰς Β: καί τινας a 24 Μετὰ τὰ φυσικά] A 1 p. 980a 21 25 ἡ Β et Arist.: om. a 84 κατακόπους] κατὰ κόπους Ba 35 καὶ βαδίζοντας Ba: cancellavi)

παρημελημένως. τὰ μὲν οὖν πρῶτα, τουτέστιν ὅταν πρώτως φανῇ, παρακέκληται [*](172v) καὶ ἐπισύρεται καὶ σπεύδει πρὸς αὐτὰ ἡ διάνοια μὲν πρὸς τὰ διανοητά, ἡ δὲ αἴσθησις πρὸς τὰ αἰσθητά, ἔπειτα δὲ οὐ μετὰ διατάσεως καὶ συντονίας, ἀλλὰ ἀσθενῶς καὶ παρημελημένως, ὡς ἤδη γνῶσιν καὶ κατά. ληψιν ἔχοντες τῶν πραγμάτων. διὸ καὶ ἡ ἡδονὴ ἀμαυροῦται. εἴρηται γὰρ ὅτι ὁποῖαι ἂν ὦσιν αἱ ἐνέργειαι, τοιαῦται καὶ αἱ ἐπ’ αὐταῖς ἡδοναί.

[*](p. 1175a 10)

᾿Ορέγεσθαι δὲ τῆς ἡδονῆς οἰηθείη τις ἄν ἅπαντα ὅτι καὶ τοῦ ζῆν.

Ἐπεὶ ἡ ἡδονὴ χωρὶς ἐνεργείας εἶναι οὐ δύναται, καὶ ὅπου ἡδονή, ἐκεῖ ἐξ ἀνάγκης καὶ ἐνέργεια ἔστι δὲ ἡ ζωὴ ἐνέργεια), φύσει τῆς ἡδονῆς ὀρεγόμεθα ὡς συνεπιφερούσης τὴν ἐνέργειαν, ἤτοι τὴν ζωήν. ζωὴ δὲ ὅτι ἡ ψυχή ἐστι, πάντες ἴσμεν. ζῆν γὰρ λέγομεν ὅσα πέφυκεν ἐξ ἑαυτῶν τρέφεσθαι καὶ γεννᾶν ὅμοια ἑαυτοῖς· ζῷα δὲ λέγομεν τὰ πρὸς τῷ τρέφεσθαι ἐξ ἑαυτῶν καὶ γεννᾶν ὅμοια καὶ αἴσθησιν ἔχοντα· τὸ δὲ αἰσθά- νεσθαι καὶ ζῆν ἀπὸ ψυχῆς· ἡ ψυχὴ ἄρα ζωή. δείξειε δ’ ἄν τις τὴν ψυ- χήν, ἤτοι τὴν ζωήν, ἐνέργειαν οὕτως. ἐκεῖνά φαμεν ζῆν, οἷς ἂν παρῇ ψυχή, ὥσπερ νεκρὰ καὶ ἄζωα, οἷς οὐ πάρεστι ψυχή. εἰ δὲ τοῦτο, ψυχὴ καὶ ζωὴ ταὐτά ἐστιν. ἔστι δὲ ψυχὴ ἐντελέχεια ἡ πρώτη σώματος φυσικοῦ ὁργανικοῦ, δυνάμει ζωὴν ἔχοντος, ἡ δὲ ἐντελέχεια ἐνέργεια· ἡ ζωὴ ὖ· ἄρα ἐνέργεια. ἀλλὰ δὴ καὶ κατ’ αὐτὸ τὸ ζωτικὸν ἰδίωμα ἐνέργειά τίς ἐστιν, οἷον γὰρ ζέουσά τίς ἐστιν οὐσία καὶ ἀεὶ ἀναβλύζουσα δυνάμεις ζωτικάς. τὸ δὲ οἷον ζέειν καὶ ἀναβλύζειν καὶ ἀναπέμπειν ἀπὸ ἐνεργείας ἐστί. καὶ διὰ τοῦτο ἑκάστῳ τῶν ζῴων εἰσὶν οἰκεῖαι καὶ κατὰ φύσιν ἐνέργειαι διὰ τὸ καὶ τὰς ζωὰς διαφέρειν, ἀφ’ ὧν αἱ δυνάμεις καὶ ἐνέργειαι. καί εἰσιν ἀνθρώπων τινὲς ἐνέργειαι κατὰ τὴν ἀνθρώπου γινόμεναι ζωὴν καὶ φύσιν. αὗται δέ εἰσι τὸ ἐπιστρέφειν ἐντὸς ἀπὸ τῆς τῶν ἔξω πτοίας καὶ εἰς ἑαυτόν, τὸ ἐξομοιοῦν ἑαυτὸν τοῖς κρείττοσι, τὸ ὁλικῶς ἀντέχεσθαι τῶν ἀεὶ μενόντων, τὸ ζῆν νοερῶς. ὁμοίως εἰσὶ καὶ ἵππου ἐνέργειαι γινόμεναι κατὰ τὴν τοῦ ἵππου φύσιν, οἷον τὸ συντόνως καὶ εὐψύχως θέειν, καὶ κυνὸς κατὰ τὴν τοῦ κυνός, καὶ τῶν ἄλλων ὡσαύτως ζῴων. ἀλλὰ τὰ μὲν ἄλλα τῶν ζῴων κατὰ φύσιν ζῶντα τῶν κατὰ φύσιν ὡς ἐπίπαν οὐκ ἐκπίπ- τει, πρὸς αὐτὰ καὶ μόνα τὰ κατὰ φύσιν τῆς φύσεως ποδηγούσης καὶ πρὸς μηδὲν ἄλλο. ὁ δὲ μὴ διαστραφεὶς ἡμῶν λόγος μηδὲ κακωθεὶς ἀλλ’ ἀδιαώβητος μεμενηκὼς καὶ διὰ τοῦτο καὶ εἰς ἑαυτὸν νεύων καὶ τὴν ἑαυτοῦ ἀγλαΐαν τοὺς λόγους ἑκάστου τῶν ὄντων ἀναθεωρεῖ καὶ ἐνεργείας ἐνεργεῖ καθαρὰς καὶ σεμνάς, καὶ περὶ ταῦτα καὶ ἐν τούτοις ἐνεργεῖ, ἃ καὶ μάλιστα ἀγαπᾷ, οἶον ὁ μὲν μουσικὸς τῇ ἀκοῇ περὶ τὰ μέλη. λέγει δὲ μουσικὸν [*](1 τὰ — πρῶτα Β: τὸ — πρῶτον a 3 διατάσεως Β: διατάξεως a 8 ἅπαντα B: ἅπαντας a et Aristoteles ὅτι Ba: ὅτε Aristoteles 9 rhesis usque ad αἱρετὸν ὄν (p. 1175a 18) a 37 ἐν τούτοις Ba: τούτοις Aristot.)

τῇ ἀκοῇ τὸν ἀλόγως χρώμενον τοῖς μουσικοῖς ὀρηάνοις (τοιοῦτος δ᾿ ἐστὶν [*](127v) ἅπας ὁ τῆς σκηνῆς) καὶ χαίροντα τοῖς ἐκ τῶν τοιῶνδε φθόγγων ἀποτελουμένοις ἐμμελέσιν ἤχοις, φιλομαθῆ δὲ λέγει τὴν διάνοιαν τὸν εἰδότα τοὺς ἁρμονικοὺς λόγους, οἳον ὅτι ἥδε ἡ ἁρμονία ἡ διὰ τεσςάρων ἀστὶ καὶ αὕτη ἡ διὰ πασῶν. διττὸς οὖν ὁ μουσικὸς ὅ τε τοὺς λόγους εἰδὼς καὶ ὁ χρώμενος τοῖς ὀργάνοις. ὁ μὲν οὖν μουσικὸς τῇ ἀκοῇ ἐνεργεῖ περὶ ταῦτα, ὁ δὲ φιλομαθὴς περὶ μαθήματα, ὁ δὲ ἀριθμητικὸς περὶ τὴν τῶν ἀριθμῶν καὶ τῶν τοῖς ἀριθμοῖς συμβεβηκότων θεωρίαν καὶ ἁπλῶς ἕκαστος ᾧ χαίρει, περὶ ἐκεῖνο ἐνεργεῖν ἐπείγεται· ἡ δὲ ἑπόμενη ἡδονή, ἅτε οἰκεία οὖσα, τελειοῖ τἠν | ἐνέργειαν καὶ τὴν ζωήν, ἧς ὀρέγονται. τοῦ μὲν γὰρ ἐφιεμένου [*](173r) ζῆν μουσικῶς τὴν τοιαύτην ζωὴν τελειοῖ ἡ μουσική, τὴν δὲ γεωμετρικὴν ζωὴν καὶ ἐνέργειαν ἡ ἐπ᾿ αὐτῇ ἡδονή, τὴν δὲ ἀρίστην καὶ εὐδαίμονα ζωὴν ἡ ἐπ᾿ αὐτῇ ἡδονή. πρὸς τοῦτο γὰρ ὁρῶν, ταὺτα προανακρούεται καὶ προλέγει, ἵνα διὰ τούτων συνάξῃ, ὅτι ἡ εὐδαίμεν ζωὴ ἐνέργεια οὖσα τελειοῦται πρὸς τῆς οἰκείας ἡδονῆς. αἱρετὸν οὖν τὸ οὕτω ζῆν, οἷον μουσικῶς ἢ γεωμετρικῶς ἢ εὐδαιμόνως. καὶ τελειοῖ τὴν τοιαύτην ζωὴν ἡ οἰκεία ἡδονή. ἕστι δὲ τὸ τελειοῖ ταὐτὸν τῷ αὔξει καὶ βεβαιοῖ καὶ μονιμώτερον καὶ χρονιώτερον ἀποτελεῖ.

p. 1178a18 Πότερον δὲ διὰ τὴν ἡδονὴν αἰρούμεθα τὸ ζῆν ἢ διὰ τὸ ζῆν τὴν ἡδονήν, ἀφείσθω.

Ἔχει μέν τινα πειθῶ τὸ λέγειν, ὅτι τὸ ζῆν αἱρούμεθα διὰ τὴν ἡδονήν. εἰ γὰρ τὸ ζῆν ἐνέργεια, ἡ δὲ ἡδονὴ τελειοῖ ταύτην, τὰ δὲ πρὸ τοῦ τέλους μᾶλλον αἱρούμεθα διὰ τὸ τέλος καὶ οὐ τὸ τέλος διὰ τὰ πρὸ αὐτοῦ (τὰς γὰρ φαρμακείας καὶ καύσεις καὶ τομὰς διὰ τὴν ὑγίειναν αἱρούμεθα, τέλος οὖσαν, καὶ οὐχ ὑγιαίνειν βουλόμεθα, ἵνα φαρμακοποτῶμεν καὶ τομὰς καὶ καύσεις ὑπομένωμεν)· εἱ οὖν ἡ ἡδονὴ τέλος τῆς ζωῆς, ἤτοι τῇς ἐνεργείας, δόξειεν ἂν χάριν τῆς ἡδονῆς ἡμᾶς αἱρεῖσθαι τὸ ζῆν. ἀλλ᾿ οὐχὶ τοῦτο διὰ τὴν ἡδονήν. ἀλλὰ ῥητέον πρὸς τοῦτο, ὅτι εἰ μὲν ἦν ἡ ἡδονὴ τέλος τῆς ἐνεργείας, ὡς ἡ οἰκία τῆς οἰκοδομήσεως καὶ ἡ ὑγίεια τῆς ὑγιάνσεως καὶ τὸ αἷμα τῆς ἐξαιματώσεως καὶ τὸ βρέφος τῆς ενέσεως, ἦν ἂν ἡ ἐνέργεια καὶ τὸ ζῆν χάριν τῆς ἡδονῆς, καὶ ἡρούμεθα ἂν τὸ ζῆν διὰ τὴν ἡδονήν. ἐπεὶ δὲ οὐκ ἔστι τέλος, ἀλλ᾿ οἷον τέλος, ὡς εἴρηται, οὐκ ἂν εἴημεν αἱρούμενοι τὸ ζῆν διὰ τὴν ἡδονὴν ἀλλὰ μᾶλλον ταύτην διὰ τὸ ζῆν. ὅτι δὲ οὐκ ἔστιν ἁπλῶς ἡ ἡδονὴ τέλος, δῆλον, τὰ μὲν γὰρ τέλη ὕστερον ἐπιγίνεται ταῖς ἐνεγρείαις καὶ ταῖς γενέσεσιν, ὧν εἰσι τέλη, ἡ δ᾿ ἡδονὴ ἅμα σύνεστι τῇ κατὰ φύσιν ἐνεργείᾳ. ὅτι μὲν οὖν οὐ τὸ ζῆν διὰ τὴν ἡδονὴν καὶ ὅλως τὰς ἐνεργείας δι᾿ αὐτὴν αἱρούμεθα, δῆλον. ὅτι δὲ μὰλλον [*](3 τὸν εἰδότα B: τῶν εἰδότων a 5 διττὸς B: διττῶς a 9 ἐνεργεῖν B: καὶ ἐνεργεῖν a 15 πρὸς B: πρὸ a 19 αἰρούμεθα τὸ ζῆν B: τὸ ζῆν αἱρούμεθα a et Aristoteles 20 rhesis suque ad δὴ ἡδοναί (1175a28) a 31 ἡρούμεθα B: αἱρούμεθα a 36 ἅμα B: om. a)

τὴν ἡδονὴν διὰ τὰς ἐνεργείας καὶ διὰ τὸ ζῆν διώκομεν, ἐκ τῶνδε μᾶλλον [*](173r) ἄν τις πιστεύσειε· καὶ πρῶτον ἐκ τῶν κατ᾿ ἀρετὴν ἐνεργειῶν. εἰ γὰρ καὶ ὅτι μάλιστα ἡδεῖαί εἰσιν αὗται, ἀλλ᾿ οὐ τῆς ἡδονῆς ἕνεκα σπουδάζονται. πολλὰς γὰρ τῶν κατ᾿ ἀρετὴν ἐνεγργειῶν αἱρούμεθα, καίτοι λύπης καὶ πόνων αἰτίας οὔσας, ὡς ἐπὶ τῶν κατὰ τὴν ἀνδρείαν ἐνεργειῶν. καίτοι ἔδει ταύτας μισεῖν καὶ φεύγειν, εἰ τὰς ἐνεργείας χάριν τῆς ἡδονῆς ᾑρούμεθα, καὶ ἐκ τοῦ ἐναντίου πᾶσαν ἐνέργειαν μετὰ σπουδῆς ἐνεργεῖν, ᾗ ἕπεται ἡδονή. ἀλλὰ τίς ἄν, εἰ μὴ μαίνοιτο, πράττειν ἂν καὶ ἐνεργεῖν ἀνάσχοιτο, οἷς ἕπονται τῶν ἡδονῶν αἱ αἰσχρόταται; ὥστε ἐὰν μὴ αί κατ᾿ ἀρετὴν ἐνέργειαι αἱρεταί, κἂν μετὰ λύπης ὦσιν, ἥτις ἐναντία ἐστὶν τῇ ἡδονῇ, αἱ δὲ ἡδοναὶ οὐδέποτε αἱρεταὶ αἱ μετὰ τοῦ ἐναντίου τῇ ἀρετῇ, ἥτις ἐστὶν ἡ κακία, δῆλον ὅτι τὰς ἡδονὰς αἱρούμεθα διὰ τὰς κατ᾿ ἀρετὴν ἐνεργείας. ἐπεὶ δ᾿ ἐπὶ ταῖς τοιαύταις ἐνεργείαις ἡδονὴ ἐγγίνεται, τρόπον τινὰ αἱρούμεθα καὶ τὰς ἐνεργείας διὰ τὴν ἡδονήν. πρώτως μὲν γὰρ ἐκείνας αἱρούμεθα, κατὰ συμβεβηκὸς δὲ δι᾿ αὐτὰς καὶ τὰς ἐπ᾿ αὐταῖς ἡδονάς. ἀλλὰ καὶ ἡμᾶς αὐτοὺς ἐρωτήσαντες ἴδωμεν τὸ συμβαῖνον. ποτέρου χάριν ἡ φύσις ἡμῖν εὐθὺς γινομένοις δέδωκε τὴν ἐνέργειαν, διὰ τὴν ἡδονήν; ἢ τὴν ἡ μδονὴν διὰ τὴν ἐνέργειαν; εἴποιμεν ἂν γνώριμον εἶναι τὴν ἡδονὴν τοῖς ζῴοις διὰ τὰς ἐνεργείας ὑπὸ τῆς φύσεως δεδόσθαι, ἵνα σώζηται καὶ μένῃ· ἀδύνατον δὲ σώζεσθαι εἰ μὴ τρεφόμεθα· ὅπως οὖν τρεφώμεθα, παρὰ τῆς φύσεως ἔσχομεν τὴν ἐπὶ ταῖς τροφαῖς ἡδονήν, δι᾿ ἣν ἐπὶ ταῖς τροφαῖς ἡδονὴν ζητοῦμεν τὴν τροφὴν μὴ παροῦσαν καὶ παρούσῃ χρώμεθα. ζητοῦμεν ἄρα τὴν ἡδονήν, ἵνα τραφῶμεν. τὸ δὲ τρέφεσι ἐνεργεῖν ἐστι. χάριν ἄρα τῆς ἐνεργείας αἱρούμεθα τὴν ἡ δονήν. καὶ ὅλως ἄτοπόν ἐστι τὸ λέγειν τρέφεσθαι ἡμᾶς μὴ ὡς σωθησομένους καὶ ζησομένους, ἀλλ᾿ ὑπὲρ τῆς ἡδονῆς τῆς ἐπ᾿ αὐτῷ. ἔχομεν οὖν παρὰ τῆς φύσεως τὴν ἐπὶ ταῖς τροφαῖς ἡδονήν, ἵνα δι᾿ αὐτὴν ζητῶμεν τὴν τροφήν, τὴν δὲ τροφήν, ἵνα τρεψώμεθα καὶ τρεφόμενοι σωζώμεθα καὶ ζῶμεν καὶ ἐνεργῶμεν. ἀλλὰ καὶ αὐτὸ τὸ ζῆν ἐνέργειά τίς ἐστιν. ἡ ἡδονὴ ἄρα διὰ τὴν ἐνέργειαν καὶ οὐκ ἔμπαλιν. ἀλλὰ καὶ τὴν ἐπιγινομένην τοῖς ἀφροδιςίοις ἡδονήν, εἴ τις ψυσικῶς ἐξετάζει, οὐκ ἄλλου χάριν εὑρήσει παρεσπαρμένην ἢ τῆς τεκνοποιίας, ὅπως ὑπὸ τῆς ἡδονῆς παραπεμπόμενα τὰ ζῷα μὴ ὀκνῇ πρὸς τὸν συνδυασμόν, ὃς αἴτιος τῆς κατ᾿ εἶδος τοῖς ζῴοις διαμονῆς. εἰ δὲ φανερῶς ἐπὶ τούτοις τοῖς ζῴοις γίνονται αἱ ἡδοναὶ τῶν ἑνεργειῶν χάριν, καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων δηλονότι τῶν κατὰ φύσιν ἐνεργειῶν εὔλογον οὕτως ἔχειν. ἀλλὰ περὶ τῆς ζητήσεως, φησί, ταύτης ἀφείσθω. φαίνεται δ᾿ οὖν συνεζεῦχθαι ταῦτα, καὶ οὔτε τὸ κατὰ φύσιν ζῆν καὶ ἐνεργεῖν κεχώρισται τῆς ἡδονῆς οὕθ᾿ ὑ ἡδονὴ τούτων. ὅθεν δοκοῦσι καὶ τῷ εἴδει διαφέρειν. τὰ γὰρ ἕτερα τῷ εἴδει ὑφ᾿ ἑτέρων οἰόμεθα τελειοῦσθαι. τῶν ἐνεργειῶν ἑτέρων | τῷ εἴδει οὐδῶν, ἀνάγκη καὶ τὰς ἡδονάς, αἳ τελειοῦσιν αὐτάς, ἑτέρας εἶναι [*](173v) [*](6. 7 ᾑρούμεθα Vat. 320: αἱρούμεθα Ba 9 αἰσχρόταται B: αἱσχρότητες a 10 ἐστὶν ἐναντία a 16 ποτέρου χάριν B: πότερον γὰρ a 18 εἶναι τὴν B: εἶναι τὸ τὴν a 21 ἔσχομεν B: ἔχομεν a 28 σωζώμεθα B: ζηςώμεθα a 32 ὀκνῆ Β: ὀκνεῖ a) τῷ εἴδει. ὅθεν φησί, τουτέστιν ἐκ τοῦ συνεζεῦχθαι τὰς ἡδονὰς ταῖς ἐνεργείαις [*](173ν) καὶ ὅμα σὺν αὐταῖς εἶναι καὶ μὴ εἶναι. ὅτι δὲ τὰ ἕτερα τῷ εἴδει ὑφ᾿ ἑτέρων τελειοῦνται, οὐκ ἄδηλον. τίς γὰρ ἀγνοεῖ ὅτι ἄλλη μέν ἐστιν ἡδονή, ᾗ χαίρει ὁ οἰκοδομῶν, καὶ ἑτέρα, ᾗ γέγηθεν ὁ μουσικός; ὅτι δὲ καὶ αἱ ἐνέργειαι ἕτεραί εἰσι, καὶ τοῦτο πρόδηλον, εἴπερ αἱ μέν εἰσιν αἱρεταί, αἱ δὲ φευκταί. τὰ δὲ αἱρετὰ καὶ φευκτὰ ἕτερα τῷ εἴδει. ἕξουσι τοίνυν αἱ ἡδοναὶ τὴν αὐτὴν ταῖς ἐνεργείαις πρὸς ἀλλήλας διαφοράν. εἰ δὲ τοῦτο, οὐχ ὁμοειδεῖς εἰσι πᾶσαι αἱ ἡδοναί. εἰπὼν δὴ ὅτι τὰ ἕτερα ὑφ᾿ ἑτέρων τελειοῦνται, πιστοῦται τοῦτο καὶ ἀπὸ τῶν φυσικῶν καὶ ἀπὸ τῶν τεχναστῶν. ἄλλο γὰρ τέλος τῆς τοῦ φυτοῦ γενέσεως καὶ ἄλλο τῆς τοῦ ζῴου, ὅτι καὶ αἱ γενέσεις ἕτεραι. τῆς μὲν γὰρ τῶν φυτῶν γενέσεως τέλος αὐτὰ τὰ φυτὰ καὶ τῆς τῶν ζῴων τὰ ζῷα, τῆς δὲ οἰκοδομήσεως ἡ οἰκία καὶ τῆς ὑγιάνσεως ἡ ὑγίεια. ὡς οὖν τῶν γενέσεων τὰ τέλη ἕτερα, οὕτως καὶ τὰ οἷον τέλη τῶν ἐνεργειῶν ἕτερα. ἄλλη γὰρ ἡδονὴ τῆς νοερᾶς ζωῆς τῷ εἴδει καὶ ἑτέρα τῆς κατ᾿ ἐνέργειαν αἰσθήσεως.

p. 1175α 29 Φανείη δ᾿ ἂν τοῦτο καὶ ἐκ τοῦ συνῳκειῶσθαι τῶν ἡδονῶν ἑκάστην τῇ ἐνεργείᾳ ἣν τελειοῖ.

Τὸ μὴ ὀμοειδεῖς εἶναι πάσας τὰς ἡδονὰς ἀλλά τινάς τισιν ἀνομοειδεῖς, φηςί, φανήσεται καὶ ἐκ τοῦ οἰκείας εἶναι τὰς ἡδονὰς ταῖς ἐνεργείαις, ἐφ᾿ αἰς γίνονται. τὰ δ᾿ οἰκεῖα ἐξ ἀνάγκης συνδιαιροῦνται τοῖς ὧν εἰσιν οἰκεῖα. εἰ οὖν αἱ ἐνέργειαι διάφοροι καὶ ἀνομοειδεῖς, καὶ αἱ οἰκεῖαι αὐτῶν ἡδοναὶ διάφοροι καὶ ἀνομοειδεῖς. ὅτι δὲ ἑκάστῃ τῶν ἐνεργειῶν ἐστί τις οἰκεία ἡδονή, ἥτις καὶ τελειοῖ αὐτήν, δῆλον ἐκ τοῦ συναύξεσθαι τὰς ἐνεργείας ταῖς ἡδοναῖς. ἡ γὰρ ἐπὶ τῷ γεωμετρεῖν ἡδονὴ συναύξει τὴν κατὰ τὴν γεωμετρίαν ἐνέργειαν καὶ ἡ ἐπὶ τῷ κιθαρίζειν τὴν κιθαριστικὴν ἐνέργειαν, οἷον ἂν μὲν ὦσιν αἱ ἐνέργειαι τῷ μὲν ἀριθμῷ ἕτεραι, τῷ δὲ εἴδει αἱ αὑταί, καὶ αἱ ἡδοναὶ δηλονότι τῷ μὲν ἀριθμῷ εἰσιν ἕτεραι, αἱ αὐταὶ δὲ τῷ εἴδει· εἰ δὲ ὦσι καὶ τῷ ἀριθμῷ καὶ τῷ εἴδει αἱ ἐνέργειαι ἕτεραι, καὶ αἱ ἡδοναὶ κατ᾿ ἄμφω ἕτεραί εἰσιν. ὅτι δὲ συναύξουσι τὰς οἰκείας ἐνεργείας αἱ ἡδοναί, δῆλον. μᾶλλον γὰρ γεωμετρικὸς γίνεται ὁ χαίρων τῇ γεωμετρίᾳ καὶ μᾶλλον μουσικὸς ὁ χαίρων τῇ μουσικῇ τῶν μὴ χαιρόντων αὑταῖς, ὥστε ἐπεὶ συναύξουσι τὰς οἰκείας ἐνεργείας αἱ ἡδοναί, ᾠκείωνται ταύταις. τὸ γὰρ μὴ οἰκεῖον λυπηρόν, τὸ δὲ ἐπίλυπον φθείρειν, οὐκ αὔξειν πέφυκεν.

p. 1175b1 Ἔτι δὲ τοῦτο μᾶλλον φανείηἂν ἐκ τοῦ τὰς ἀφ᾿ ἐτέρων ἡδονὰς ἐμποδίους ταῖς ἐνεργείαις εἰναι.

Τὸ μἢ πᾶσαν ἡδονὴν εἶναι οἰκείαν πάσῃ ἐνεργείᾳ ἁλλ᾿ ἄλλην ἡδονὴν [*](17 rhesis usque ad τῷ εἴδει (p. 1175b1) a 19 φησι B: ὑπάρχειν a 31 τῇ μουσικῇ Vat. 320: αὐτῆ Ba αὐταῖς Vat. 320: αὐτῇ Ba 32 οἰκείας B: om. a 34 τοῦτο μᾶλλον φανείη ἂν B: μᾶλλον τοῦτ᾿ ἂν φανείη a et Aristoteles 35 rhesis usque ad αὐτὸ δρῶσιν (p. 1175b13) a) συνῳκειῶσθαι ἄλλῃ ἐνεργείᾳ καὶ διὰ τοῦτο ἀνάγκῃ ὁμοίως ταῖς ἐνεργείαις [*](173v) καὶ ταύτας ἀλλήλων κατ᾿ εἶδος διαφέρειν δῆλόν ἐστι πρῶτον μὲν ἐκ τοῦ μὴ δύνασθαι τὴν ἐπ᾿ ἄλλῃ τινὶ ἐνεργείᾳ ἡδονὴν ἐπ᾿ ἄλλῃ τινὶ ἐνεργείᾳ γενέσθαι· τῷ γὰρ σωφρόνως ζῶντι καὶ κατὰ σωφροςύνην ἐνεργοῦντι καὶ τὰ σωφρονικὰ πράττοντι οὐκ ἐπιγίνεται τῇ αὐτοῦ τοιαύτῃ ἐνεργείᾳ ἡ ἐκ τοῦ ἀκολασταίνειν ἡδονή· ἀδύνατον γὰρ τὸν σωφρόνως ζῶντα ἡσθῆναι τὴν τοῦ ἀκολάστου ἡδονήν, καὶ ὅλως τὸν μὴ προσομιλοῦντα γυναικὶ τὴν τοῦ προσομιλοῦντος· ὥστε ἄλλη μέν ἐστιν ἡδονὴ ἡ συνῳκειωμένη τῇ τοῦ σώφρονος ἐνεργείᾳ καὶ ἄλλη ἡ τοῦ ἀκολασταίνοντος· εἰδὲ μὴ ἦσαν αί ἡδοναὶ ἕτεραι ὥσπερ καὶ αἱ ἐνέργειαι ἀλλ᾿ αἱ αὐταί, τί τὸ κωλῦον ἦν τὰς μὲν τοῦ ἀκολάστου ἐνεργείας φεύγειν τὸν σώφρονα ὡς φευκτάς, τὰς δὲ ἡδονὰς διώκειν ὡς τὰς αὐτὰς αὐταῖς οὔσας καὶ ὁμοειδεῖς ταῖς τῶν σωφρόνων ἡδοναῖς; πςῶτον μὲν δὴ ἐκ τούτου δῆλον, ὅτι ἑκάστῃ ἑνεργείᾳ συνῳκείωταί τις ἡδονὴ καὶ ὅτι διαφέρουσιν ἀλλήλων ἐπίσης ταῖς ἐνεργείαις, δεύτερον δὲ ὃ καὶ αὐτὸς Ἀριστοτέλης λέγει ἐκ τοῦ τὰς ἐπ᾿ ἄλλαις ἐνεργείαις ἡδονὰς ἐμποδίζειν τὰς ἐπ᾿ ἄλλαις γινομένας. οἱ γὰρ φίλαυλι, ὅταν ἀκούωσιν αὐλοῦντός τινος, οὐ προσέχουσι τῷ τότε εἰ τύχοι μυθολογοῦντι, ἀλλὰ καὶ μᾶλλον φεύγουσι τὴν ἀπὸ τοῦ μυθολογοῦντος ἡδονὴν ὡς ἐμποδίζουσαν τῆς ἀπὸ τοῦ αὐλεῖν ἡδονῆς, ὥσπερ δὴ καὶ ἔμπαλιν οἱ φιλόμυθοι ἀνίλλονται καὶ ἀηδῶς διάκεινται πρὸς τὴν ἐκ τοῦ αὐλεῖν ἐγγινομένην ἡδονὴν τοῖς χαίρουσιν αὐτῇ. εἰ οὖν ἡ γινομένη ἐπὶ τῷ αὐλεῖν ἡδονὴ ἐμποδίζει τὴν γινομένην ἐπὶ τῷ διηγεῖσθαι μύθους καὶ αὕτη ἐκείνην, δῆλον ὅτι ἕτεραί εἰσι καὶ οὐχ ὁμοειδεῖς, ὥσπερ |καὶ ἡ αὔλησις καὶ ἡ τῶν μύθων διήγησις, ἐφ᾿ αἶς αἱ [*](174r) ἡδοναί. ἀλλὰ καὶ ἐκ τοῦ φθαρτικὰς ἀλλήλων εἶναι, πιστεύσειεν ἄν τις ὡς οὔκ εἰσιν ὁμοειδεῖς. ὁμοίως δὲ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων συμβαίνει, ὅταν ἅμα περὶ δύο ἐνεργῇ· καὶ ὁ ἀκούων αὐλοῦντος καὶ μυθολογοῦντος περὶ δύο ἐνεργεῖ. εἰ γὰρ νῦν δύο τινὲς ὄντες, ὁ μὲν αὐλῶν, ὁ δὲ μύθους διεξιών, ὄλλος δέ τις τρίτος ἀπούων ἀμφοτέρων, οὗτος ὁ ἀκούων περὶ δύο ὅμα ἐνεργεῖ. ἀλλὰ κἄν τις νῦν ὅτε ὁρᾷ τόδε τι καλὸν ὂν ἅμα καὶ κιθαρίζοντος ἀκούῃ, περὶ δύο καὶ οὗτος <ἅμα> ἐνεργεῖ. καὶ ἐπὶ τούτου δὴ εἰ μᾶλλόν ἐστι ψιλόκαλος ἢ φιλόμουσος ἡ ἀπὸ τοῦ ὁρᾶν τὸ καλὸν ἐγγεινομένη ἡδονὴ ἐκκρούει καὶ ἀπωθεῖται τὴν ἐκ τῆς κιθαρίσεως ἡδονήν, ὤστε ἑτέρα ἐστὶν ἡ ἐπὶ τῇ ὁράσει ἐγγινομένη χαρὰ τῆς ἐπὶ τῇ κιθαρῳδίᾳ χαρᾶς· κἂν μὲν βραχύ τι διαφέρωσιν ἀλλήλων αἱ ἐνέργειαι, βραχὺ διαφέρουσι καὶ αἱ ἀπ᾿ αὐτῶν ἡδοναί, εἰ δὲ μακρῷ διαφέρουσιν, ἀνάλογον ἔξουσι τὴν διαφορὰν καὶ αἱ ἡδοναί. ἐκκρούει οὖν ἡ μᾶλλον ἡδών ἐνέργεια τὴν ἠττον ἡδεῖαν οὕτως, ὥστε μηδὲ θέλειν τὸν φιλόμουσον ἀφορᾶν εἰς τὸ καλὸν ἢ τὸν φιλόκαλον κατακούειν τοῦ κιθαρῳδοῦντος. τοῦτο δὲ πάντως συμβαίνει [*](5 τῆ B: τοῦ a 10 αἱ ἐνέργειαι B: ἐνέργειαι a 18. 19 ἐμποδιζούσης τῆς — ἡδονῆς B: ἐμποδίζουσαν τὴν — ἡδονήν a 19 ἀνίλλονται] ἀνίλλανται B: ἁνήδυντοι a 22 ἐκείνην B: ἐκείνη a 26 ἐνεργῆ B et Aristoteles: ἐνεργειῶν a 27 ἐνεργεῖ B: ἐνεργειῶν a 30 ἅμα a: om. B τούτου B: τούτῳ a 35 ἀπ᾿ αὐτῶν B: ἐπ᾿ αὐτὰς a)

διὰ τὸ συνῳκειῶσθαι ἑκάστῃ ἐνεργείᾳ ἡδονὴν καὶ εἶναι ἄλλην ἡδονὴν ἄλλῃ [*](174r) ἐνεργείᾳ ἰδίαν καὶ ἑτέραν ἑτέρᾳ καὶ διαφέρειν κατὰ τὰς ἐφ᾿ αἷς ἐγγίνονται ἐνεργείας. διὸ χαίροντες ὁ τῳοῦν σφόδρα οὐ πάνυ δρῶμεν ἕτερα, διὰ τὸ ταῖς ἑτέραις τῷ εἴδει ἐνεργείαις οἰκείας ἕπεσθαι ἡδονάς καὶ ἄλλην ἡδονὴν ἄλλης ἐνεργείας ἰδίαν εῖναι, ὡς ἀνθρώπου μὲν τὸ γελαστικόν, ἵππου δὲ τὸ χρεμετιστικόν. ὅταν χαίρῃ τις τῷ γεωμετρεῖν, οὐδ᾿ ὅλως ἕτερόν τι δρᾷ ἀλλὰ μόνης ἀντέχεται τῆς γεωμετρίας. ὀρεγόμενοι γὰρ τῆς τοιᾶσδε ἡδονῆς ἐνεργοῦμεν οὐκ ἄλλην τινὰ ἐνέργειαν ἀλλ᾿ ἐκείνην, ᾗ ἂν οἰηθῶμεν ἕπεσθαι τὴν τοιαύην ἡδονὴν ἐξ ἀνάγκης. ὥσπερ γὰρ τῳδὶ μὲν τῷ σώματι ἴδιός ἐστιν ὄδε ὁ χυμὸς καὶ ἥδε ἡ ὁσμή, ἄλλῳ δὲ ἄλλος χυμὸς καὶ ἄλλη ὀσμή, οὕτω καὶ τῇδε μὲν τῇ ἐνεργείᾳ συνῳκείωται ἥδε, τῇδε δὲ ἥδε ἡ ἡδονή. ὅταν οὖν, ὡς εἴρηται, χαίρῃ τις περί τι σφόδρα, ἄλλο τι δρᾶν οὐ βούλεται. εἰ δὲ συμβαίη ποτὲ καὶ ἄλλο τι δρᾶν, ἀλλ᾿ ἠμελημένως πάμπαν ἐνεργεῖ περὶ ἐκεῖνο. ὅτι δὲ ὅταν τις περί τι χαίρῃ σφόδρα ἕτερόν τι δρᾶν οὐ βούλεται, δηλοῖ τὸ συμβαῖνον ἐν ταῖς ἱπποδρομίαις. οὐδεὶς γὰρ τῶν θεατῶν ἀγωνιζομένων τῶν ἡνιόχων ἄλλο τι πράττει, ἀλλ᾿ ἐκείνοις πάνυ προςέχουσι διὰ τὸ σφόδρα χαίρειν τοῖς τῶν ἵππων δρόμοις, καὶ ταῖς τότε τῶν ἡνιόχων ἐνεργείαις, ὅταν δὲ τοὺς ἑπτὰ ἀνύσωσι διαύλους καὶ οὗτοι μὲν ἡσυχάζωσι, φαῦλοι δέ τινες ἀγωνίζονται, ὁποῖοί εἰσιν οἱ παλαίοντες καί τινες τοιοῦτοι, τότε οἱ μὲν πρὸς ἀλλήλους διαλέγονται, οἱ δὲ τραγηματίζουσιν· οὐ γὰρ χαίρουσι τῷ τῶν παλαιόντων ἀγῶνι. τραγήματα δέ εἰσιν οἱ ταγηνῖται ἐρέβινθοι καί τινα ἕτερα τοιαῦτα. τότε οὖν, φηςίν, αὐτὸ δρῶσιν, ἤτοι τότε τραγηματίζουσιν, ὅταν ὧσιν οἱ ἀγωνιζόμενοι φαῦλοι.

p. 1175b 13 Ἐπεὶ δ᾿ ἡ μὲν οἰκεία ἡδονὴ ἐξακριβοῖ τὰς ἐνεργείας καὶ χρονιωτέρας καὶ βελτίους ποιεῖ.

Δῆλον διὰ τούτου πεποίηκε, τί δηλοῖ τὸ ‘ἑκάστη τῶν ἡδονῶν ἑκάστην τὼν οἰκείων ἐνεργειῶν τελειοῖ.’ ἔστι γὰρ τὸ τελειοῖ δηλωτικὸν τοῦ βεβαιοτέραν καὶ χρονιωτέραν καὶ βελτίω ἀποτελεῖ. εἰ οὖν αἱ οἰκεῖαι ἡδοναὶ βελτίους καὶ χρονιωτέρας ταύτας ποιοῦσι, δῆλον ὡς πολὺ διεστήκασιν αἱ ἡδοναὶ ἀνάλογον ταῖς ἐφ᾿ αἶς γίνονται ἐνεργείαις, καί εἰσιν ἀνομοειδεῖς ὥσπερ καὶ αἱ ἐνέργειαι. εἰ γὰρ τὰ καλὰ ἕτερα τῷ εἴδει τῶν αἰσχρῶν, δῆλον ὅτι καὶ αἱ καλαὶ ἐνέργειαι ἕτεραί εἰσι τῷ εἴδει, εἴ γε πᾶσαι μὲν ἀπὸ τῶν καλῶν ἐνεργειῶν ἡδοναὶ καθαραί τε καὶ ἄμικτοί εἰσι λύπης καὶ μετανοίας, αἱ δὲ ἀπὸ τῶν αἰσχρῶν ἐνεργειῶν πλήρεις λύπης καὶ μετανοίας καὶ μεταμελείας. ἐξακριβοῖ οὖν καὶ συναύξει ἡ οἰκεία ἡδονὴ τὴν οἰκείαν ἐνέργειαν, οἷον ἡ ἐπὶ τῷ γεωμετρεῖν τὴν κατὰ τὸ γεωμετρεῖν ἐνέργειαν καὶ αἱ ἄλλαι ὁμοίως, αἱ δ᾿ ἀλλότριαι λυμαίνονται ὡς λυποῦσαι. ἡ γὰρ ἐπὶ τῷ γεωμετρεῖν ἡδονὴ ἀλλοτρία οὖσα τῇ κιθαρίσει φθείρει τὴν [*](3 ἕτερα Ba: ἕτερον Aristot. 9 ἴδιός B: ἥδιστός a 15 δηλοῖ B: δῆλον a 17 τοῖς— δρόμοις B: τῆς—δρομῆς a 22 ταγηνῖται scripsi: ταγηνισταὶ Ba φησιν Vat. 320: φασιν Ba 25 rhesis usque ad οὐχ ὁμοίως (p. 1175b 24) a 30 γίνονται ἐνεργείαις a: γίνεται ἐνέργεια B)

κιθάρισιν. ὁ γὰρ χαίρων τῇ γεωμετρίᾳ τῆς ἐπὶ τῇ κιθαρίσει ἡδονῆς καταφρονεῖ. [*](174r) σχεδὸν γὰρ αἱ ἀλλότριαι ἡδοναὶ ποιοῦσιν ὅπερ αἱ οἰκεῖαι λῦπαι. τὸ σχεδὸν πρόσκειται, ὅτι αἱ οἰκεῖαι λῦται ἀεὶ κὰι πάντως εἰσὶ τῶν ἐνεργειῶν φθαρτικαί, αἱ δ᾿ ἡδοναὶ οὐκ ἁεί. οἱκεία δὲ λύπη ἐστὶν ἡ ἐναντία τῇ οἰκείᾳ ἡδονῇ, οἷον εἰ ἔστι τινὶ τὸ γράφειν ἢ κιθαρίζειν ἡδύ, τὸ μὴ γράφειν ἢ μὴ κιθαρίζειν τῷ τοιούτῳ λυπηρόν ἐστιν· εἰ δ᾿ ἔμπαλιν τὸ μὴ γράφειν ἢ μὴ κιθαρίζειν ἡδύ, τὸ γράφειν καὶ κιθαρίζειν λυπηρόν. τῷ οὖν χαίροντι τῷ μὴ γράφειν οἰκεία λύπη τὸ γράφειν, ἥτις λύπη καὶ φθείρει τὴν ἐνέργειαν, ἤτοι τὸ γράφειν. εἰ οὖν ὃ ποιοῦσιν αἱ οἰκεῖαι λῦπαι, τοῦτο ποιοῦσι καὶ αἰ ἀλλότριαι ἡδοναί, αἱ δὲ οἱκεῖαι λῦπαι ἕτεραί εἰσι τῶν οἰκείων ἡδονῶν, καὶ αἱ ἀλλότριαι ἄρα ἡδοναὶ ἕτεραί εἰσι τῶν οἰκείων ἡδονῶν, ὥστε καὶ ἀνομοειδεῖς. συμβαίνει δὲ περὶ τὰς ἐνεργείας τὸ ἐναντίον τῶν οἰκείων ἡδονῶν τε καὶ λυπῶν. εἰ τὸ φθείρεσθαι ἐναντίον τῷ αὔξεσθαι καὶ τῷ φθείρειν τὸ αὔξειν, τὸ ἐναντίον περὶ τὰς |ἐνεργείας ποιοῦσιν αἱ οἰκεῖαι ἡδοναὶ καὶ αἱ οἰκεῖαι λῦπαι. αἱ [*](174v) μὲν γὰρ οἰκεῖαι ἡδοναὶ αὔξουσιν αὐτὰς καὶ χρονιωτέρας ποιοῦσιν, αἱ δὲ οἰκεῖαι λῦπαι φθείρουσι καὶ ἀφανίζουσι. ῥητέον δὲ καθόλου περὶ ἡδονῶν, ὅτι αἱ μέν εἰσιν αὐτῶν κατὰ φύσιν τοῖς ἡδομένοις αὐτάς, αἱ δὲ παρὰ φύσιν. καὶ κατὰ φύσιν μέν εἰσιν αἱς ἥσονται ἐνεργοῦντες τὰς κατὰ φύσιν ἐνεργείας, παρὰ φύσιν δὲ ὧν καὶ αἱ ἐνέργειαι παρὰ φύσιν. ἑκάστῳ γὰρ τῶν ζῴων εἰσί τινες οἰκεῖαι καὶ κατὰ φύσιν αὐτῶν ἐνέργειαι. καὶ γὰρ καὶ ἀνθρώπου εἰσὶν ἐνέργειαί τινες γινόμεναι κατὰ τὴν τοῦ ἀνθρώπου φύσιν καὶ ἵππου καὶ κυνὸς κατὰ τὴν ἵππου καὶ κυνὸς φύσιν· ὧν καὶ τὰς ἡδονὰς καὶ αὐτὰς χρὴ λέγειν κατὰ φύσιν ἐκείνοις. ἡ γὰρ ἑπομένη ἡδονὴ τῇ κατὰ φύσιν τοῦ ἀνθρώπου 25 ἐνεργείᾳ κατὰ φύσιν ἐστὶ τῷ ἀνθρώπῳ· ὧν ἡδονῶν τὰς μὲν κατὰ φύσιν ἑκάστοις καὶ ἡδονὰς λέγειν χρή, τὰς δὲ ἐπὶ ταῖς ὑπό τινων οὐ κατὰ τὴν οἰκείαν φύσιν αὐτῶν γινομένας ἐνεργείαις παρὰ φύσιν ἡδονὰς ῥητέον.

p. 1175b24 Διαφερουσῶν δὲ τῶν ἐνεργειῶν ἐπιεικείᾳ καὶ φαυλότητι.

Εἴρηται πολλάκις καὶ δέδεικται, ὅτι αἰ ἡδοναὶ συνῳκείωνται ταῖς ἐφ᾿ αἷς γίνονται ἐνεργείαις. καὶ διὰ τοῦτο καὶ συνδιαιροῦνται ταύταις. διαφέρουσι δὲ κατ᾿ εἰδος αἱ ἑνέργειαι, ὥστε καὶ αἱ ἡδοναὶ διαφέρουσι τῷ εἴδει, καί εἰσιν ἀνομοειδεῖς. εἰ γὰρ τῶν σπουδαίων ἐνεργειῶν αἱ ἡδοναὶ σπουδαῖαι καὶ τῶν φαύλων φαῦλαι, τὰ δὲ σπουδαῖα καὶ φαῦλα ἐναντία, τίς μηχανὴ τὰ ἐναντία λέγειν ὀμοειδῆ; διαφέρουσιν ἄρα τῷ εἴδει αἱ σπουδαῖαι καὶ φαῦλαι ἡδοναί. εἰσὶ δὲ ἐπιεικεῖς καὶ αἱρεταὶ ἐνέργειαι αἱ ἀπὸ τῶν ἀρετῶν καὶ ἐπιστημῶν, φαῦλαι δὲ αί ἀπὸ τῶν κακιῶν, οἷαι αἱ τῶν ἀκολάστων καὶ τυμβωρύχων καὶ ἑροςύλων. οὐδέτεραι δὲ αἱ ἀναγκαῖαι, οἷαι αἱ διὰ [*](12 δὲ Ba et Arist. cod. Mb: δὴ fArist. vulg. 13 τῶν Ba: ἀπὸ τῶν Aristoteles 18 αὐτὰς B: αὐταῖς a 22 ἵππου B: τοῦ ἴππου a 29 rhesis usque ad αἰσχρῶν ψεκταί (p. 1175b29) a 35 post ὁμοειδῆ add. οὐδεμία a: om. B)

παιδοποιίαν ὁμιλίαι καὶ αἱ ὅμοιαι. ὅτι δὲ οὐκ εἰσὶ πᾶσαι αἱ ἡδοναὶ ὁμοειδεῖς, [*](174v) δείκνυσι καὶ ἀπὸ τῆς ἐπιθυμίας. εἰ γάρ ἐστιν ἡ ἐπιθυμία ὄρεξις ἡδέος, εἰσὶ δὲ τῶν ἐπιθυμιῶν ὁμολογουμένως αἱ μὲν αίρεταὶ αἱ δὲ φευκταί, δῆλον ὅτι καὶ τὰ ἡδέα ὧν εἰσιν αἱ ἐπιθυμίαι, ὡσαύτως ἔχουσι ταῖς ἐπιθυμίαις καὶ ἔσονται τῶν ἡδέων τὰ μὲν αἱρετὰ τὰ δὲ φευκτά, ὥστε καὶ αἱ ἀπ᾿ αὐτῶν ἡδοναὶ ἔσονται κατὰ ταῦτα τὰ ἡδέα αἱ μὲν αἱρεταὶ αί δὲ φευκταὶ καὶ φαῦλαι· ἀνομοειδεῖς ἄρα, ὅτι καὶ τὸ αἱρετὸν καὶ φευκτὸν ἀνομοειδὲς ὑπάρχει.

p. 1175b30 Οἰκειότεραι δὲ ταὶς ‘νεργείαις αἱ ἐν αὐταῖς ἡδοναὶ τῶν ὀρέξεων.

Δείξας ὅτι οὐ πᾶσα ἡδονὴ πάσῃ ἡδονῇ ὁμοειδής ἐστιν, ἀλλά τινες μέν εἰσιν ὁμοειδεῖς τινὲς δὲ ἀνομοειδεῖς, δείκνυσιν, ὅτι οὐδὲ ταὐτόν ἐστιν ἡ ἡδονὴ τῇ ἐπιθυμίᾳ ἀλλ᾿ ἕτερον. ἔστι δὲ ὁ λόγος δι᾿ οὗ δείκνυται τοιοῦτος· ἐνεργείας· ἡ ἡδονὴ ἄρα οὐκ ἔστιν ἐπιθυμία. καὶ ὅτι μὲν ἡ ἑπιθυμία προτέρα ἐστὶ τῷ χρόνῳ τῆς ἐνεργείας, δῆλον. πρότερον γὰρ ἐπιθυμεῖ τις καὶ οὕτως ἵεται ἐπὶ τὸ ἐπιθυμητόν. ὅτι δὲ καὶ ἡ ἡδονὴ ὅμα τε ἔστι καὶ οὐκ ἔστι τῇ ἐνεργείᾳ ἐφ᾿ ᾗ γίνεται, εἴρηται μυριάκις καὶ δέδεικται. εἰ οὖν ἡ ἐπιθυμία προτέρα τῆς ἐνεργείας, ἡ δὲ ἡδονὴ ἅμα τῇ ἐνεργείᾳ, τὸ ὅμα συνὸν οἰκειότερόν ἐστι τοῦ προηγουμένου καὶ μὴ συνόντος. ἔτι ὅσῳ πλέον ἀφέστηκε τὸ ἐφιέμενον καὶ ἐπιθυμοῦν τινος καὶ μηδέπω ἔχον αὐτὸ τοῦ ἔχοντος καὶ συνόντος αὐτῷ, τοσούτῳ καὶ ἡ ἐπιθυμία ἀφέστηκε τῆς ἐνεργείας, παρὸ ἡ ἡδονή. ἡ μὲν γὰρ ἐπιθυμία ἔφεσίς ἐστιν ἡδονῆς· διὰ γὰρ τῆν ἡδονὴν ζητοῦμεν τὰ ἡδέα. ἡ δὲ ἡδονὴ σύνεστι τῇ ἐνεργείᾳ καὶ ἔχει ἡ μὲν ἡδονὴ τὴν ἐνέργειαν (σύνεστι γὰρ αὐτῇ), ἡ δ᾿ ἐπιθυμία οὐκ ἔχει. οἰκειοτέρα ἄρα τῇ ἐνεργείᾳ ἡ ἡδονὴ ἥπερ ἡ ἔφεσις καὶ τοσοῦτον οἰκειοτέα, ὡς καὶ ἀμφισβητεῖν, εἰ ταὐτόν ἐστιν ἡδονὴ καὶ ἐνέργεια ἢ ἕτερον· ἐπὶ δὲ τῆς ἐπιθυμίας καὶ ἐνεργείας μηδένα ἀμφισβητῆσαι, πότερον αἱ αὐταί εἰσιν ἢ ἕτεραι. εἰ δὴ ἡ μὲν οἰκειοτάτη ἐστί, τῇ ἐνεργείᾳ δὲ ἧττον οἰκεία, ἕτεραί εἰσι καὶ οὐχὶ αἱ αὐταί. οὐ μὴν ἔοικεν ἡ ἡδονὴ διάνοια. διάνοιαν τὴν τῆς διανοίας λέγει ἐνέργειαν, οἷον τὴν διανόησιν. ὃ δὲ λέγει τοιοῦτόν ἐστιν· εἰ καὶ δοκεῖ ἡ ἡδονὴ ταὐτὸν τῇ διανοήσει διὰ τὴν συνῳκείωσιν, οὐ χρὴ καὶ ὡς ἀληθὲς τὸ τοιοῦτον ἀποδέχεσθαι. ἕτεραι γάρ εἰσι καὶ ἡ διανόησις καὶ ἡ κατ᾿ ἐνέργειαν αἴσθησις τῶν ἐπ᾿ αὐταῖς γινομένων ἡδονῶν. εἰ γὰρ ἦν ἡ ἐνέργεια ταὐτὸν τῇ ἡδονῇ, οὐδεμία ἂν ἦν ἐνέργεια ἀνήδονος, ἀλλὰ πᾶσαι ἂν ἦσαν σὺν ἡδονῇ. νῦν δ᾿ εἰσὶ πολλαὶ καὶ χωρίς ἡδονῆς. τῶν τε γὰρ ἀθλητῶν αἱ ἑνέργειαι ἀνήδονοι μᾶλλον δὲ μετὰ λύπης, τῶν τε μανθανόντων γράμματα καὶ μήπω κατωρθωκότων, τῶν τε 50 [*](10 rhesis usque ad καὶ αἱ ἡδοναί (p. 1175b 36) a 18 γίνεται a: γίνονται B 20συνὸν B: σὺν a 30 ἔοικεν Ba: ἔοικέ γε Aristoteles 32 τὴν B: τὴν αὐτῆς a 33 τοιοῦτον B: τοῦτον a)

πρὸς ἀρετὴν βαδιζόντων καὶ μήπω κατειληφότων, ὥστε δῆλον ὅτι οὐκ ἔστιν [*](174v) ἡ ἡδονὴ καὶ ἡ ἐνέργεια ταὐτόν. ὡς γὰρ ὁ χρόνος καὶ ἡ κίνησις οὐ ταὐτόν, καίτοι μὴ δυναμένου τοῦ χρόνου χωρὶς εἶναι κινήσεως, οὕτως οὐδὲ ἡδονὴ καὶ ἐνέργεια ταὐτὸν κἂν ἐξ ἀνάγκης ἅμα ὦσι. και ἐπεὶ συνέπονται ταῖς ἐνεργείαις αί ἡδοναί, ὡς ἂν ἔχωσιν αἱ ἐνέργειαι κατά τε τὸ εὖ καὶ τὸ ἐναντίον, οὕτως ἕξουσι καὶ αἱ ἐπ᾿ αὐταῖς ἡδοναί. |

p. 1175b36 Διαφέρει δὲ ὄψις μὲν άφῆς καθαριότητι.

[*](175r)

Ἡ μὲν ὄψις τῶν εἰδῶν ἐστιν αὐτῶν ἀντιληπτικὴ δίχα τῆς ὕλης, ὡς ἐν τῷ δευτέρῳ τῆς Περὶ ψυχῆς πραγματείας δέδεικται. ὥσπερ γὰρ ὁ κηρὸς τὴν σφραγῖδα μόνην τὴν ἐν τῷ χρυςίνῳ δακτυλίῳ ἀπομάττεται χωρὶς τῆς ὑποκειμένης ὕλης (χρυσὸς γὰρ ἂν ἐγίνετο ὀ κηρός, εἰ σὺν τῷ ὑποκειμένῳ ὡς ὕλῃ τῷ χροςῷ τὴν σφραγῖδα ἐδέχετο), οὕτω καὶ ἡ ὄψις τῶν εἰδῶν ἐστιν ἀντιληπτικὴ χωρὶς τῆς ὑποκειμένης αὐτοῖς ὕλης. ἡ δὲ ἀκοὴ καὶ ἡ ὄσφρησις σωματοειδεῖς οὖσαι καὶ παθητικώτεραι μεθ᾿ ὕλης εἰσδέχονται τὰ αἰσθητά. μετὰ γὰρ τοῦ ἀέρος καὶ σὺν τῷ ἀέρι, οὗ πάθος εἰσὶν ὁ ψόφος καὶ ἡ ὀσμή, ἀντιλαμβάνονται τῶν οἰκείων αἰσθητῶν, ἤτοι τοῦ ψόφου καὶ τῆς ὀσμῆς. καθαρωτέρα ἄρα ἡ ὄψις, ὡς ἀύλων ἀντιληπτική, ἀκοῆς καὶ ὀσφρήσεως τῶν μεθ᾿ ὕλης εἰσδεχομένων τὰ οἰκεῖα αἰσθητά. αὗται δὲ πάλιν καθαρώτεραι γεύσεως ὅσον τὸ ὑποκείμενον τῷ ψόφφ καὶ τῇ ὀσμῇ ὁ ἁὴρ λεπτομερέστερός ἐστι τοῦ ὑδατώδους ὑγροῦ, ἐν ᾧ ἐστιν ὡς ὕλη ὁ χυμός· τῆς δὲ άφῆς διαφέρουσιν αἱ τέσσαρες αὗται αἰσθήσεις πάνυ τῇ καθαριότητι, τῆς μὲν ἐν ὅλῳ τῷ σώματι ἁφῆς, ὅτι τὰ αἰσθητὰ αὐτῆς ὑποκείμενον ἔχει τὰ τέσσαρα στοιχεῖα πῦρ γῆν ὕδωρ ἀέρα, ὥστε ὑλωδέστερα. οἷς δ᾿ ἐπικρατεῖ τὸ τῆς ὕλης, ἧττον ἐκεῖνα καθαρὰ καὶ ἠττον τίμια τῶν ἀυλοτέρων. τῆς δὲ ἁφῆς τῆς ἐν ταῖς συνουςίαις ὅσον διαφέρουσι τῇ καθαριότητι, τίς ἀγνοῖ; τὸ γὰρ τὴν ζωώδη καὶ γενεσιουργὸν ἀποπληροῦν χρείαν πῶς ἂν ἐπίσης εἴη καθαρὸν ὁράσει καὶ ἀκοῇ καὶ ταῖς λοιπαῖς δύο, αἱς τὰς διαφορὰς καὶ κοινωνίας τῶν αἰσθητῶν ἔγνωμεν. δρόμους τε ἀστέρων διὰ τῆς ὄψεως προποδισμούς τε καὶ ἀναποδισμοὺς καὶ στηριγμοὺς καὶ φάσεις καὶ κρύψεις ἀντελαβόμεθα. ἐπεὶ οὖν διαφέρουσιν αὗται αἱ αἰσθήσεις καὶ αἱ ἀπ᾿ αὐτῶν ἐνέργειαι τῇ καθαριότητι καὶ τῷ τιμίῳ, διαφέροιεν ἂν ὡσαύτως καὶ αἱ ἐπ᾿ αὐταῖς ἡδοναί. πάλιν ἐπεὶ αἱ τοῦ νοῦ καὶ τῆς διανοίας ἐνέργειαιδιαφέρουσι τῶν ἀπὸ τῶν αἰσθήσεων ἐνεργειῶν, ἔσονται καὶ αἱ ἐπ᾿ αὐταῖς ἡδοναὶ τιμιώτεραι καὶ καθαριώτεραι, ὅσον νοῦς αἰσθήσεως τιμιώτερος καὶ σεμνότερος. ἃ μὲν οὖν λέγει διὰ τούτων, ταῦτά ἐστι. τὸ δὲ καὶ ἑκάτεραι ἀλλήλων περὶ τῶν ἡδονῶν [*](7 ὄψις μὲν B: ἡ ὄψις a et Aristoteles rhesis usque ad ἐκάτεραι ἀλλήλων (p. 1176a 3) a 8 αὐτῶν B: om. a 9 Περὶ ψυχῆς] B 7 10 χρυςίνω B: χρυςίῳ a 13 εἰδῶν B: ἡδονῶν a αὐτοῖς B: αὐταῖς a 34 καθαριώτεραι a: καθαρειότεραι B)

εῖπε τοῦ νοῦ καὶ τῆς διανοίας. ἐπεὶ γὰρ διττὸς ὁ νοῦς, ὅ τε θεωρητικὸς [*](175r) καὶ ὁ πρακτικός, καὶ αἱ τούτων ἡδοναὶ διαφέρουσι. καὶ ἔστιν, ὅσον θεωρία πράξεως ὑψηλοτέρα, τοσοῦτον καὶ ἡδονὴ τῆς ἡδονῆς. ταῦτα δὲ προαναψωνεῖ ὠδίνων ἤδη τὸν περὶ τῆς νοερᾶς ζωῆς καὶ τῆς τοιαύτης εὐδαιμονίας λόγον.

p. 1176a 3 Δοκεῖ δ᾿ ἑκάστῳ ζῴῳ εἶναι καὶ ἡδονὴ οἰκεία ὥσπερ ἔργον.

Εἴρηταί μοι μικρῷ πρόσθεν, ὅτι τῶν ἡδονῶν αἱ μέν εἰσι κατὰ φύσιν τοῖς ἡδομένοις αὐτάς, αἱ δὲ παρὰ φύσιν· καὶ κατὰ φύσιν τὰς γινομένας ἐπὶ ταῖς κατὰ φύσιν αὐτῶν ἐνεργείαις, παρὰ φύσιν δὲ τὰς ἐπὶ ταῖς παρὰ φύσιν· εἰσὶ γὰρ ἑκάστῳ τῶν ζῴων κατὰ φύσιν οἰκεῖαι ἐνέργειαι, ὧν ἐνεργειῶν καὶ αί ἡδοναὶ κατὰ φύσιν εἰσίν, αἳ καὶ ἀγαθαί εἰσι καὶ ἀληθῶς ἡδεῖαι ὑπάρχουσιν. εἰ οὖν ταῦτα ἀληθῆ, ὥσπερ δὴ καὶ εἰσί, μάλιστα δὲ ἔχων ἐστὶν ὁ ἄνθρωπος (τοιοῦτος δ᾿ ἐστὶν ὁ ἀγαθός), εἶεν ἂν κατὰ ψύσιν ἀνθρώπῳ ἡδοναὶ αί μάλιστα τῷ ἀγαθῷ φαινόμενοαι καὶ δοκοῦσαι. ἀλλὰ καὶ τῶν κατὰ φύσιν ἀνθρώπῳ ἡδονπῶν ἔστι τις διαφορὰ τῷ τὰς μὲν αὐτῶν μᾶλλον οἰκείας αὐτοῖς εἶναι, τὰς δὲ ἧττον οἰκείας. αἱ μὲν γὰρ ἐπὶ ταῖς κατ᾿ ἀρετὴν ἐνεργείαις γινόμεναι ἡδοναὶ μᾶλλον καὶ μάλιστα οἰκειόταται ἀνθρώπῳ, αἱ δ᾿ ἐπὶ ὁμιλίᾳ ἀνδρῶν πρὸς γυναῖκας ἧττον οἰκεῖαι, πλὴν καὶ αὗται κατὰ φύσιν, ἀλλ᾿ οὐ παρὰ φύσιν. καὶ ἡ μὲν τῶν προκειμένων διάνοια αὕτη, τὸ δὲ λεγόμενον ὑπὸ τῆς λέξεως Ἡρακλείτου τοῦ Ἐφεςίου καὶ ἐμοῦ πολίτου τὸ ‘ὄνους σύρματ᾿ ἂν ἑλέσθαι <μᾶλλον> ἢ χρυςόν.’ σύρματα τὸν χόρτον Ἡράκλειτος λέγει, ὃς, κατὰ φύσιν ἡδύς ἐστι τῷ ὄνῳ. αἱ μὲν τῶν ἐτέρων τῷ εἴδει διαφέρουσιν εἴδει. ἕτερα τῷ εἴδει ἄνθρωπος ἵππος βοῦς κύων. τούτων τῶν ἑτέρων τῷ εἴδει διαφέρουσιν, ὡς εἰρηται, καὶ αἱ κατὰ φύσιν ἐνέργειαι τῷ εἴδει καὶ αἱ ἐπ᾿ αὐταῖς γινόμεναι ἡδοναί. τὰς δὲ τῶν αὐτῶν τῷ εἴδει ἐπὶ τῶν ἀλόγων ζῴων ζῴων εὔλογον εἶναι τὰς αὐτὰς τῷ εἴδει. πᾶσι γὰρ τοῖς ἵπποις, τοῖς αὐτοῖς οὖσι τῷ εἴδει, τὰ αὐτά ἐστιν ἡδέα, οἷον χόρτος καὶ κριθή, καὶ τοῖς κυσὶν πᾶσιν ὁμοειδέσιν οὖσι ὀστέα καὶ κρέα, τοῖς δὲ βουσὶ πᾶ|σιν ὄροβοι. ἐπὶ [*](175v) μὲν οὖν τῶν ἀλόγων ζῴων, ὡς εἴρηται, ἀληθὲς τὸ εἰρημένον, ὅτι τὴν φύσιν ἔχουσι μόνην αὐτὰ ποδηγετοῦσαν. ἀλλὰ καὶ ἐπὶ τῶν ἀνθρώπων τῶν σπουδαίων· πᾶσι γὰρ τοῖς κατ᾿ ἀρετὴν νοερῶς ζῶσι τὰ αὐτά ἐστιν ἡδώα, τοῖς δὲ μοχθηροῖς ἄλλοις ἄλλα. ἀλλὰ κἄνπερ τοῦθ᾿ οὕτως ἔχῃ, οὐ χρὴ πάντα ἡδέα λέγειν οὐδὲ πάντα ἀγαθὰ ἢ καλά, ἀλλὰ τὰ δοκοῦντα [*](2 ὁ B: om. a 6 εἴναι post ζώῳ B: post δ᾿ point a et Aristoteles 7 ἔργον B: καὶ ἔργον α et Aristoteles rhesis usque ad οὕτω διακειμένοις (p. 1176a22) a 13 ἡδεῖαι B: ἡδοναὶ α 17 αὐτοῖς B: αὐτῷ a 21 Ἐφεσίου] ἐφεςίνου Ba: ἐφεσείου Vat. 320 22 μᾶλλον a: om. B 23 Heraclit. fr. 51 Byw. 24 αἱ μὲν B et Arist. cod. a: αἱ μὲν οὖν a et Arist. vulg. 29 κριθή] κρίθος Ba 32 οὖσι πᾶσιν ὁμοειδέσιν a 34 ἔχη B: ἔχει a)

τοιαῦτα τῷ σπουδαίῳ. καὶ ἐπεὶ καλῶς λέγεται, ὅτι ἀγαθόν ἐστι τὸ δοκῦν [*](175v) σπουδαίῳ, καὶ ἔστιν ἑκάστου μέτρον ἡ ἀρετή, ἤτοι ὁ ἐνάρετος καὶ σπουδαῖος καὶ ἀγαθὸς ᾗ ἀγαθός (ὃ γὰρ ἂν ὁ ἀγαθὸς μετρήσῃ, ἤτοι ὁρίσῃ καὶ κρίνῃ καὶ φῇ ἀγαθὸν <ἐκεῖνο ἀληθῶς ἐστιν ἀγαθόν>) δηλονότι καὶ ἡδοναὶ εἶεν ἂν καὶ λέγοιντο αἱ τῷ ἀγθῷ καὶ σπουσαίῳ δοκοῦσαι ἡδοναὶ εἶναι καὶ ἀληθῶς ἡδέα, οἷς οὗτος χαίρει καὶ γέγηθεν. εἰ δέ τισι τὰ τῷ ἀγαθῷ δοκοῦντα δυσχερῆ φαίνεται ἡδέα, μὴ θαυμαζέτω τις. νοσοῦσι γὰρ τὸν ἀληθινὸν ἄνθρωπον, τὸν νοῦν, τὸν δυνάμενον διακρίνειν ἀπὸ τῶν φαινομέναων καὶ ψευδῶν τὰ ὄντα καὶ ἄληθῆ. τὰ οὖν δυσχερῆ τῷ σπουδαίῳ μὲν ἡδέα οὔκ εἰσι, φαίνονται δὲ ἡδέα τοῖς οὕτω διακειμένοις, τοῦτέστι τοῖς διεφθαρμένοις καὶ μοχθηρῶς διακειμένοις. ταῦτα εἰπὼν ἐπιφέρει τὰς μὲν ὁμολογουμένας αἰσχρὰς ἡδονὰς οὐ φατέον ἡδονάς, ἀλλὰ ῥητέον ὅτι ἁπλῶς μὲν καὶ κυρίως οὔκ εἰσιν ἡδοναί, δοκοῦσι δὲ ἡδοναὶ τοῖς φαύλως ἔχουσι. τῶν δ᾿ ἐπιεικῶν εἶναι δοκουσῶν, ποίαν ἢ τίνα φατέον εἶναι τοῦ ἀνθρώπου; πολλῶν οὐσῶν τῶν ἐπιεικῶν ἡδονῶν, ποίαν εἶναι χρὴ λέγειν ἀπὸ τούτων τὴν τοῦ ἀνθρώπου ἠδονήν; καὶ ἐρωτήσας ἀποκρίνεται λέγων ἐκ τῶν ἐνεργειῶν δῆλον. ἐπεὶ γὰρ ἐπὶ ταῖς ἐνεργείαις γίνονται, οἵα ἂν εἴη ἡ τοῦ ἀνθρώπου ὡς ἀνθρώπου ἐνέργεια, εἴτε μία ἐστὶν αὕτη ἡ ἐνέργεια εἴτε πλείους, ἡ ἑπομένη ἡδονὴ τῇ ἐνεργείᾳ ἐκείνῃ ἢ αἱ ἑπόμεναι ταῖς ἐνεργείαις, ἐκείνη ἔσται ἢ ἔσονται τοῦ α’νθρώπου ἡδονὴ ἢ ἡδοναί. καὶ τοῦτο εἰπὼν ἐπὶ τὸν περὶ εὐδαιμονίας ἵεται λόγον. αὕτη γάρ ἐστιν ἡ τοῦ ἀνθρώπου ἐνέργεια, ἣν ζητοῦμεν. ἐπεὶ δὲ ἡ εὐδαιμονία διττή, ἥ τε ἐπανθοῦσα ταῖς ἡδοναῖς περὶ ἧς εἴπομεν ἐν τῷ πρώτῳ βιβλίῳ, καὶ ἡ νοερὰ ζῳή, περὶ ἧς ἐρεῖ, διττὴ ἂν εἴη καὶ ἡ τοῦ ἀνθρώπου ἐνέργεια, ὥστε καὶ ἡ ἡδονή.

p. 1176a30 Εἰρημένων δὴ τῶν περὶ τὰς ἀρετάς τε καὶ φιλίας καὶ ἡδονάς, λοιπὸν περὶ εὐδαιμονίας τόπῳ διελθεῖν.

Τὸ τύπῳ ἔσον ἐστὶν τῷ οὐ γεωμετρικῶς οὐδ᾿ ἐξ ἀναγκαίων, ἀλλὰ τῶν ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ λεγομένων καὶ τῶν δοκούντων ἢ πᾶσιν ἢ τοῖς πλείστοις ἢ τοῖς σοφοῖς. εἴρηκε δὲ περὶ ἀρετῶν, καίτοι περὶ εὐδαιμονίας οὔσης αὐτῷ τῆς προθέσεως εἰπεῖν, καὶ περὶ φιλίας καὶ ἡδονῆς· περὶ ἀρετῶν μέν, ὅτι ἡ μὲν πρακτικὴ καὶ πολιτικὴ λεγομένη εὐδαιμονία τέλος ἐστὶ τῶν πρακτικῶν καὶ ἠθικῶν ἀρετῶν, ἡ δὲ θεωρητικὴ εὐδαιμονία τέλος ἐστὶ πασῶν τῶν πρακτικῶν καὶ θεωρητικῶν ἀρετῶν. διττὸν γὰρ τὸν ἄνθρωπον οὕτος ὀ φιλόσοφος δοξάζων, τὸν μὲν ἐκ ψυχῆς καὶ σώματος, τὸν δὲ νοῦν [*](1.2 τὸ δοκοῦν a: τῶ δοκοῦν B 4 éke[ino — ἀγαθόν Vat. 320: om. Ba 11 post ἐπιφέρει inserit rhesin τὰς μὲν οὖν — αἰ ἐνέργειαι (p. 1176a22—29) a 12 ὁμολογουμένας Ba et aRist. cod. Mb: ὁμολογουμένως Arist. vulg. 14 δοκουσῶν B: δοκοῦσιν a 15 τοῦ ἀνθρώπου εἶναι Aristoteles 17 ἐκ Β: ἢ ἐκ a et Aristoteles 26 δὴ B: δὲ a et Aristoteles 27 rhesis usque ad ὁ λόγος (p. 1176a33) a 28 ἀναγκαίων B: ἀνάγκης a 32. 33 et 34 πρακτικῶν B: πρακτῶν a)

(ὀνομάζει δὲ νοῦν τὴν λογικὴν ζωήν, ἤτοι αὐτὸ τὸ λογικὸν τῆς ψυχῆς [*](175 v) μέρος, ὃν δὴ νοῦν καὶ ὄντως καὶ πρώτως καὶ μάλιστα ἄνθρωπον τίθεται), διττὴν καὶ τὴν εὐδαιμονίαν εὑρίσκει, τὴν μὲν νοερὰν καὶ τελείαν, ἣν καλεῖ θεωρητικήν, τὴν δὲ δὲ μετὰ τῶν ἐκτὸς ὑφισταμένην. ἐκτὸς δὲ λέγουσι τήν τε τοῦ σώματος ὑγίειαν, τὴν τῆς ὕλης χορηγίαν, τὴν εὐγένἒιαν καὶ τὴν εὐτεκνίαν. καὶ εἰκότως τοῦτο λέγει καὶ σύμφωνον ἑαυτῷ. γὰρ τὸν ἄνθρωπον ἐκ ψυχῆς καὶ σώματος ἀφορίζοντι ἀνάγκη καὶ τὴν τοῦ σώματος ἕξιν εἰς τὴν τῆς ἀνθρωπίνης <εὐδαιμονίας> συμπλήρωσιν παραλαμβάνειν. οὐ γὰρ δήπου θατέρου τῶν τοῦ ὅλου μορίων κακῶς ἔχοντος εὔδαιμον ἔσται ποτὲ τὸ ὅλον. διότι μὲν οὖν τέλος ἐστὶ τὸ διττὸν τοῦτο τῆς εὐδαιμονίας τῶν ἀρετῶν, διὰ τοῦτο τὰ περὶ τῶν ἀρετῶν διῆλθεν ἀμφοτέρων, τῶν τε πρακτικῶν καὶ τῶν λογικῶν. περὶ φιλίας δὲ εἶπεν, ὅτι ταύτης τὸ μέν ἐστι τοῦ ἐπιθυμητικοῦ μέρους τῆς ψυχῆς, καθ᾿ ἣν φυσικῶς οἱ συγγενεῖς ἀλλήλους φιλοῦσι καὶ τοὺς παῖδας οἱ πατέρες, τὸ δὲ τοῦ θυμοειδοῦς, καθ᾿ ἣν οἱ συστρατευόμενοι καὶ συμπολεμοῦντες συμπνέουσι καὶ οὗτοι φυσικῶς ἀλλήλοις, τὸ δὲ τοῦ λογιστικοῦ, ἥτις παρὰ τοῖς σπουδαίοις μάλιστα θεωρεῖται δι᾿ εὐζωΐας κοινῆς καὶ θεωρίας συνάπτουσα τὰς τῶν φίλων ψυχάς. περὶ δὲ ἡδονῆς πάλιν εἴρηκεν, ὅτι μικτόν ἐστι τὸ τέλος ἡμῶν, ὅ ἐστιν ἡ εὐδαιμονία, ἔκ τε νοερᾶς ζωῆς καὶ ἡδονῆς. οὔτε γὰρ ἡ νοερὰ ζωὴ δίχα;ἡδονῆς πρὸς εὐδαιμονίαν ἀρκεῖ (οὐ γὰρ ἕξει τὸ ἐφετὸν ἀνήδονος οὗσα) οὔτ᾿ αὖ ἡ ἡδονὴ χωρὶς τῆς τοιαύτης ζωῆς συμπληροῦν καὶ ἀπαρτίζειν δύναται τὴν εὐδαιμονίαν. οὐ γὰρ ἕξει τὸ ἱκανὸν καὶ αὔταρκες, ἄνους οὖσα καὶ πάσης ἐστερημένη γνωστικῆς ἐνεργείας. εἰπόντες οὖν, φηςί, περὶ ἀρετῆς καὶ φιλίας καὶ ἡδονῆς, ἐν οἷς τὸ εὐδαιμονεῖν, ῥητέον καὶ περὶ εὐδαιμονίας τῆς ἐν θεωρίᾳ. τούτου γὰρ δεῖ προσυπακούειν· μέλλων δὲ περὶ ταύτης λέγειν ἀναμιμνήσκει ἡμᾶς τῶν περὶ πολιτικῆς εὐδαιμονίας ῥη|θέντων αὐτῷ ἐν τῷ πρώτῳ βιβλίῳ· συντελεῖν γὰρ αὐτῷ μέλλουσιν [*](176r) εἰς τὸ προκείμενον.

p. 1176a33 Εἴπομεν δὴ ὅτι οὐκ ἔστιν ἕξις· καὶ γὰρ τῷ καθεύδοντι διὰ βίου ὑπάρχοι ἄν.

Εἴρηκεν ἑν τῷ πρώτῳ ‘πάντες ἄνθρωποι οἱ ὑπ᾿ αὐτῆς τῆς ἀληθείας ἀγόμενοι τὴν εὐδαιμονίαν τὸ ἀκρότατον τέλος εἶναι τίθενται· ἀκρότατον δὲ πάλιν τέλος λέγουσι τὸ εὖ ζῆν καὶ εὖ πράττειν.᾿ εἰ οὖν ἡ εὐδαιμονία τὸ ἀκρότατόν ἐστι τέλος, τὸ δὲ τοιοῦτον τέλος εὖ ζῆν καὶ εὖ πράττειν ἐστί, τὸ δὲ εὖ ζῆν καὶ εὖ πράττειν οὐχ ἕξις ἐστὶν ἀλλ᾿ ἐνέργεια, ἡ εὐδαιμονία ἄρα πρᾶξίς τε καὶ ἐνέργεια. καὶ τίς γὰρ εὐδαίμονα φήσει τὸν ἔχοντα μὲν τὴν ἀρετήν, ἀπρακτοῦντα δὲ ἢ καθεύδοντα παρ᾿ ὅλον τὸν βίον, οἷον [*](4 ὑφισταμένην B: ὑφισταμένων a 8 εὐδαιμονίας a: om. B 12 τῶν (alterum) B: om. a 15 συστρατευόμενοι Vat. 320: στρατευόμενοι Ba συμπνέουσι B: συμπλέουσι a 27 αὐτῶ B: αὐτὸ a 29 δὴ B: δ᾿ a et Aristoteles 30 rhesis usque ad πρότερον εἴρηται (p. 1176b2) a 31 ἐν τῷ πρώτῳ] cf. c. 2 p. 1095 a 16)

τὸν ᾿Ενδυμίωνα μυθολογοῦσι, καὶ φυτοῦ ζῶντα βίον; φυτῷ γὰρ ὁ καθεύδων [*](176r) ἔοικε, μόνων ὡς εἰπεῖν ἐν αὐτῷ τῶν φυσικῶν ἐνεργουσῶν δυνάμεων, καθάπερ ἐν τοῖς φυτοῖς. ἢ τίς ἂν εὐδαιμονίσειε τὸν τὰ μέγιστα τῶν ἀγαθῶν ἔχοντα παρ᾿ ὅλον τὸν βίον, κακοπαθοῦντα δέ; Εἰ δὴ ταῦτα μὴ ἀρέσκει μηδ᾿ ἀληθὲς εἶναι δοκεῖ τὸ τὸν καθεύδοντα ἢ ἀπρακτοῦντα λέγειν εὐδαίμονα, Κἂν ὅτι μάλιστα πᾶσαν ἔχῃ τὴν ἀρετήν, <οὐκ ἐν ἕξει δεῖ τίθεσθαι τὴν εὐδαιμονίαν ἀλλ᾿ εἰς ψυχῆς ἐνέργειαν ἀναπέμπειν κατ᾿ ἀρετὴν> ἐν βίῳ τελείῳ, ὡς εἴρηται ἐν τῷ πρώτῳ βιβλίῳ.

p. 1176 b 2 Τῶν δ᾿ ἐνεργειῶν αἱ μέν εἰσιν ἀναγκαῖαι καὶ δι᾿ ἕτερα αἱρεταί, αἱ δὲ καθ᾿ ἑαυτάς.

᾿Αναγκαίας ἐνεργείας καὶ δι᾿ ἕτερα λέγουσιν αἱρετὰς τὰς ποιητικάς, οἷον οἰκοδόμησιν ἰάτρευσιν χάλκευσιν, δι᾿ αὑτὰς δὲ τὰς κατ᾿ ἀρετὴν πράξεις καὶ τὰς θεωρίας καὶ γνώσεις τῶν ὄντων. Τῶν ἐνεργεῶν οὖν διττῶν οὐσῶν κατὰ γένος, τὴν εὐδαιμονίαν, φησί, τινὰ τῶν᾿ αὑτὰς ἐνεργειῶν καὶ οὐ τῶν δι᾿ ἕτερόν τι αἱρετῶν. εἰ γὰρ ἀνενδεές τι καὶ αὔταρκες ἡ εὐδαιμονία, τὰ δὲ ἀνενδεῆ καὶ αὐτάρκη δι᾿ ἑαυτὰ αἱρετά, ἡ εὐδαιμονία ἄρα τῶν δι᾿ αὑτά ἐστιν αἱρετῶν. εἰπὼν δὲ ὅτι τὰ καλὰ καὶ σπουδαῖα πάντα τῶν δι᾿ ἑαυτὰ αἱρετῶν, ἐπήγαγε καὶ τῶν παιδιῶν δὲ αἱ ἡδεῖαι τῶν δι᾿ ἑαυτάς εἰσιν αἱρετῶν. οὐ γὰρ δι᾿ ἕτερα αὐτὰς αἱροῦνται, ὡς τὴν ἀγαλματοποιητικὴν διὰ τὰ ἀγάλματα καὶ τὴν στρατιωτικὴν διὰ τὴν νίκην Καὶ τὴν ἰατρικὴν διὰ ὑγίειαν. Αἱροῦνται δὲ τὰς ἡδείας παιδιὰς ὡς εὐδαιμονικὰς ὅσοι τὴν εὐδαιμονίαν τίθενται ἐν τῷ ἀπολαυστικῶς ζῆν καὶ ἥδεσθαι ἐσθίοντας καὶ πίνοντας καὶ παίζοντας ἢ ἀκολασταίνοντας. Εἰπὼν δὲ ὅτι αἱ ἡδεῖαι τῶν παιδιῶν τῶν δι᾿ ἑαυτάς εἰσιν αἱρετῶν, ἐπήγαγε τὴν αἱτίαν τούτου ἐπενεγκών· βλάπτονται γὰρ ἀπ᾿ αὐτῶν μᾶλλον ἂ ὠφελοῦνται. Οἱ γὰρ παιδιαῖς σχολάχζοντες, οἷον οἱ κυβεύοντες, οἱ ἀστραγαλίζοντες, ἀμελοῦντες τῶν γυμναςίων καὶ τῆς κτήσεως βλάπτονται κατ᾿ ἄμφω καὶ τὸ σῶμα καὶ τὴν κτῆσιν, ὥστε οὔκ εἰσιν αἱ παιδιαὶ τῶν δι᾿ ἄλλο τι αἱρετῶν. τὰ γὰρ δι᾿ ἄλλο τι αἱρετὰ ὠφέλιμά ἐστιν, ὡς ἡ ἐμπορία καὶ ἡ καπηλική· αὔξεται γὰρ ἀπ᾿ αὐτῶν ἡ κτῆσις, ἐκ δὲ τῶν παιδιῶν τοὐναντίον Μειοῦται. ὥστε οὔκ εἰσι τῶν δι᾿ ἄλλο τι αἱρετῶν ἀλλ᾿ οὐδὲ τῶν Δι᾿ ἑαυτὰς αἱρετῶν, κἂν ὅτι μάλιστα δι᾿ αὐτὰς αἱρῶνται ταύτας οἱ τὸν ἀπολαυστικὸν τιμῶντες βίον. εἰ γὰρ τὰ βλαβερὰ ἀναίρετα, αἱ δὲ τοιαῦται παιδιαὶ βλαβεραί, ἀναίρετοι ἄρα καὶ οῦχ αἱρεταί.

[*](3 μέγιστα B: μάλιστα a 5 ἀληθὲς B: ἀληθῆ a 6 ἔχη B: ἔχει a οὐκ ἐν — κατ᾿ ἀρετὴν (7) a: om. B 8 ἐν τῷ πρώτῳ βιβλίῳ] c. 6 p. 1098 a 18 10 rhesis usque ad τῆς κτήσεως (p. 1076 b 11) a 11 et 19 ἔτερα Β: ἕτερον a 29. 30 καὶ ἡ καπηλική B: ὡς ἡ καπηλική a 32 ταύτας B: ταύταις a)

p. 117b 12 Kαταφεύγουσι δὲ ἐπὶ τὰς τοιαύτας διαγωγὰς τῶν [*](176r) εὐδατμονιζομένωω οἱ πολλοί.

Τοιαύτας διαγωγὰς λέγει τὰς εἰρημένας παιδιάς. τῶν γὰρ ἐν ἀπολαύσει καὶ σωματικαῖς ἡδοναῖς τὴν εὐδαιμονίαν τιθεμένων καὶ ἀφοριζόντων οἱ πλείους, ἴσως δὲ πάντες, ὠκέως καὶ δὺν πάσῃ προθυμίᾳ καὶ ἐπὶ τὰς τῶν παιδιῶν ἡδονὰς ἵενται. τοῦτο γὰρ σημαίνει τὸ καταφεύγουδι τὸ μετὰ σπουδῆς καὶ ταχέως πρὸς αὐτὰς φέρονται. ἤ τοιαύτας διαγωνγὰς λέγει τὰς συνόδους, ἀφ’ ὦν ἡδουὴν πορίζονται. συνδιάγειν γὰρ καὶ συνδιημερεύειν μετὰ πῶν ἥδειν δυναμένων ὁποῖοι ἄν ὦσιν εἴτε αὐλλων εἴτε βωμολόχοι εἴτ’ ὀρχησταὶ ἱμείρονται. καὶ διὰ τὸ μάλιστα τῶν ἄλλων τοὺς τοράννους ἐν ἡδοναὶς τὴν εὐδαιμονίαν ἱδτᾶν καὶ μηδὲν ἄλλο πιστεύειν εἶναι τὸ εὐδαιμονεῖν ἤ τὸ κατὰ πᾶσαν ἥδεσθαι αἴσθησιν εὐδοκιμοῦσιν ἐν αὐτοῖς καὶ τιμῶνται οἱ εὐτράοελοι· λέγων νῦν εὐτραπέλους πάντας ἁπλῶς ὅσοι δύνανται πορίζειν αὐτοῖς ἡδονὰς ὁπωσδηποιοῦν. εὐδοκιμοῦσι δὲ παρ’ αὐτοῖς καὶ σπουδάζειν διότι παρέχουσιν αὑτοὺς ἡδεῖς πρὸς ἑκεῖνα ὦν ἐφίενται· ὀρεγόμενοι γὰρ χαίρειν καὶ γελᾶν καὶ μελὼν ἀκούειν σαινόντων τὴν ἀκοὴν παρέχουσιν ἑαυτοὺς πρὸς ταῦτα ἡδεῖς. λέγουσι γὰρ καὶ ᾄδουσι καὶ πράττουσιν οἶς οἱ τύραννοι χαίρουσιν. ὁ δὲ πράττων καὶ λέγων ἐκεῖνα, οἶς ὁ τύραννος | ἥδεται, ἡδύς ἐστι πάντως τῷ τυράννῳ, ὡς καὶ ὁ λέγων καὶ [*](176ν) πράττων οἶς ὁ σπουδαῖς χαίρει ἡδύς ἐστι τῷ σπουδαίῳ. ἡ μὲν οὖν τῶν προκειμένων διάνοια αὕτη. τὸ δὲ δέονται δὲ τοιούτων σημαίνοι ἄν δέονται δὲ τύραννοι οὐ σπουδαίων (πῶς γὰρ οὕς καὶ μισοῦσι καὶ ἀπελαύνουαὐτοῖς τιμῶνται καὶ εὺδοκιμοῦσιν ὡς ἡδεῖς αὐτοῖς. p. 1176 b 16 Δοκεῖ μὲν οὖν εὐδαιμονικὰ ταῦτα εἶναι. ’Ακολούθως ταῖς τῶν πολλῶν ἡμαριημέναις ὑπολήψεσιν εὐδαιμονικὰ δοκεῖ τὰ γελοῖα. ἐπεὶ γὰρ οἱ πολλοὶ εὐδαίμονας οἴονται τοὺς τύραννους καὶ δυνάτας, καὶ ἅ διώκουσιν αὐτοὶ καὶ φιλοῦσιν εὐδαιμονικά φασιν εἶναι, τουτέστιν οἰκειότατα καὶ ἰδιαίτατα τῆς εὐδαιμονίας. οὐκ ἔστι δὲ σημεῖον οὐδὲ ἀπόδειξις τοῦ εὐδαίμονα τὸν τύραννον εἶναι καὶ τοὺς δυνάστας τὸ ἐνεξουσιάζειν καὶ ποιεῖν ἅ βούλονται. οὐ γὰρ ἐν τῷ δυναστεύειν καὶ δυνατῶς πράττειν τὰ ἀρεστά σφισιν αὐτοῖς ἡ ἀρετὴ καὶ ἡ πολιτικὴ ἤ θεωρητικὴ εὐδαιμονία, ἤν θεωρητικὴν εὐδαιμονίαν νοῦν εἶπεν. εἰ λὖν μή ἐστιν ἡ τυραννὶς καὶ ἡ δυναστεία ταὐτὸν τῇ εὐδαιμονίᾳ ἁλλ’ [*](2 rhesis usque ad δὲ τούτων (p. 1176 b 16) a 5 δὲ B: δὲ καὶ a 5.6 τὰς τῶν B: τὰς ἀπὸ τῶν a 11 ἡδοναῖς B: ἡδονῇ a 18. 19 ὁ τύραννος B: οἱ τύραννοι a παιδικόν (p. 1176 b 33) a 31 ἐνεξουσιάζειν B: ἐξουσιάζειν a βούλονται Vat. 320: βούλεται Ba 33 ἤ B: ἤ ἡ a)

ἕτερα καὶ ἀπ’ ἀλλήλων ἐκ διαμέτρου διεστηκότα, οὐδὲ τὰ σωματικὰ ἡδέα [*](176v) οὐδὲ αἱ ἡδεῖαι τῶν παιδιῶν εὐδαιμονικαί εἰσιν. ὁμοίως οὐδὲ αἱ ἐνέργειαι καὶ αἱ πράξεις τῶν τυράννων τῶν σπουδαίων εἰσίν, ἀλλ’ εἰσὶν ἄρισται καὶ σπουδαιόταται ἐνέργειαι αἱ ἀπὸ τῶν ἀρετῶν καὶ αἱ ἀπὸ τοῦ νοῦ. πῶς οὖν ἐπὶ τὰς σωματικὰς ἡδονὰς οἱ τοσοῦτον ἀπέχοντες τῶν ἄλλων πλούτῳ καὶ δυνάμει τύραννοι σπεύδουσιν; ἤ, φησίν, ὅτι ἄγευστοι τυγχάνουσιν ὄντες εἰλικρινῶν ἡδονῶν. λέγει δὲ εἰλικρινεῖς ἡδονὰς αἷς οὐ μέμικται ἢ μετὰ βραχὺ ἕπεται λύπη μηδὲ μετάνοια. καὶ εἴρηται πρότερον περὶ τούτων τίνες αὗται. εἰ μὲν οὖν ἦν, ὥσπερ εἴπομεν, ἡ τυραννὶς ταὐτὸν τῇ εὐδαιμονίᾳ, ἦν ἂν εὐδαιμονικὰ πρὸς ἃ κεχήνασιν οὗτοι καὶ ὧν ἐφίενται. ἐπεὶ δὲ οὐκ ἔστι, οὐ δεῖ τὰς ἡδονὰς ἃς οἱ τύραννοι διώκουσιν, εὐδαιμονικὰ ἀποφαίνεσθαι. ἀλλ’ ὥσπερ οὐδὲ τὰ τοῖς παιςὶ κράτιστα καὶ τίμια, τοιαῦτα δὲ στρόμβοι καὶ ἀστράγαλοι καὶ σφαιρία, καὶ ἁπλῶς εἰσι τίμια καὶ σπουδαῖα, οὕτως οὐδὲ τὰ ἔντιμα τοῖς κατ’ αἴσθησιν ζῶσι καὶ ἁπλῶς ἂν ἄριστα καὶ κάλλιστα εἴη. καὶ ἔστιν εὔλογον, ὥσπερ ἄλλα μὲν φαίνεται παιςὶν ἡσέα καὶ τίμια, ἄλλα δ’ ἀνδράσιν, οὕτω μὴ τὰ αὐτὰ δοκεῖν ἐπιεικέσι καὶ φαύλοις ἀλλὰ διαφέρειν, καὶ τίμια μέν καὶ καλὰ ἀληθῶς εἶναι τὰ δοκοῦντα τοιαῦτα τοῖς σπουδαίοις, φαινόμενα δὲ τὰ τοῖς φαύλοις νομιζόμενα. ὡς οὖν ταῦθ’ οὕτως ἔχει, οὕτως καὶ ἑκάστῳ αἱρετωτάτη ἐστὶν ἐνέργεια ἡ κατὰ τὴν οἰκείαν κείαν ἔξιν. ὁ γὰρ ἕξιν μὲν ἔχων μουσικῆς ἐνεργεῖν αἱρεῖται τὰ μουσικὰ καὶ ὁ ἀκολασίας τὰ τῶν ἀκολάστων πράττειν ἐπείγεται. κατὰ τὰ αὐτὰ δὴ καὶ ὁ σπουδαῖος τὰ κατὰ τὰς ἀρετὰς ἐνεργεῖν γηθεῖ τε καὶ ἀγάλλεται. ἐν ἀρετῇ ἄρα καὶ νῷ, ἤτοι νοερᾷ ζωῇ, τὸ εὐδαιμονεῖν ἀλλ’ οὐκ ἐν παιδιᾷ διὰ τὸ τοὺς τυράννους τρέχειν ὠκεῖ ποδὶ πρὸς αὐτήν. καὶ γὰρ ἄτοπον τὸ τὲλος εἶναι παιδιάν, εἰ τὸ παίζειν εὐδαιμονεῖν· τὸ εὐδαιμονεῖν δὲ τέλος· τὸ παίζειν ἄρα τέλος. ἄτοπον δὲ καὶ παντελῶς καταγέλαστον πάντα πράττειν καὶ πόνους ὑφίστασθαι χάριν τοῦ εὐδαιμονεῖν, ἤτοι τοῦ παίζειν. εἰ γὰρ χάριν τοῦ εὐδαιμονήσειν πονοῦμεν, τὸ δ’ εὐδαιμονεῖν τῷ παίζειν ταὐτόν, ἕνεκα τοῦ παίζειν κακοπαθοῦμεν. τοῦτο δὲ γελοῖον. ἐπεὶ οὖν τὸ μὲν πονεῖν ἕνεκα τοῦ τυχεῖν τῆς εὐδαιμονίας ἀγαθόν, τὸ δὲ παίζειν οὐκ ἀγαθόν, οὐκ ἂν εἴη τὸ εὐδαιμονεῖν καὶ τὸ παίζειν ταὐτόν. καὶ ἄλλως· ὥσπερ ἄλλα πολλὰ χάριν ἑτέρων τινῶν αἱρούμεθα, οὕτω καὶ τὸ παίζειν· τὴν δ’ εὐδαιμονίαν οὐχ ἕνεκά τινος αἱρούμεθα· ὥστε οὐκ ἔστιν ἡ εὐδαιμονία καὶ τὸ παίζειν ταὐτόν. τὸ δ’ ὡς εἰπεῖν πρόσκειται ὅτι αἱρούμεθα καὶ τὰς ἀρετὰς αὐτὰς καθ’ αὑτάς, κἂν μὴ μέλλωμεν εὐδαιμονήσειν. καὶ πολλοὶ τὸν πλοῦτον διώκουσι δι’ αὐτὸν καὶ οὐχ ἑτέρου χάριν.

[*](12 τοιαῦτα Β: ταῦτα a 14 ἔντιμα Β: ἔν τισι a ζῶσι καὶ Β: ζῶσιν a 20 μουσικῆς Β: μουσικὴν a 24 ποδὶ a: ποδεῖ B 28 εὐδαιμονήσειν B: εὐδαιμονεῖν a τὸ B: τῷ a τῶ τὸ a)

p. 1176 b 33 Παίζειν δ’ ὅπως σπουδάζῃ κατ’ ’Ανάχαρσιν ἀρθῶς [*](176ν) ἔχειν δοκεῖ. |

Ὥσπερ γὰρ τὸ πολεμεῖν χάριν τοῦ εἰρηνεύειν ἐπαινεῖται, οὕτω καὶ [*](177r) τὸ μετὰ τοὺς πρὸς τὰ κάλλιστα πόνους ἐπὶ παιδιὰν ἀποκλίνειν οὐ μεμπτέον ἐστὶν· ἀναταύει γὰρ ἡμᾶς ἡ παιδιὰ καὶ κουφίζει τοὺς πόνους. ἀναπαύσει γὰρ ἔοικεν, ἡ δ’ ἀνάπαυσις ἐπανάγειν τὰ κεκμηκότα τῶν σωμάτων ἐπὶ τὴν προτέραν ἱσχύν, ἥν εἴχομεν πρὸ τοῦ κόπου. εἰ μὲν γὰρ ἄπονα τὰ σώματα ἡμῶν διετηρεῖτο ἐν ταῖς πράξεσι καὶ ἐνεργείαις, οὐκ ἄν ἀναπαύσεως ἐχρῄζομεν οὐδὲ παιδιᾶς τῆς ἀναπαύσει ἐοικυίας· ἐπεὶ δὲ κάμνει, δεῖ ἀναπαύσεως καὶ παιδιᾶς οὐ πάσης ἀλλὰ τῆς ἐοικυίας τῇ ἀναπαύσει εἰς ἀνάληψιν ἰσχύος καὶ ῥώμης, ἵνα πάλιν πράττωμεν καὶ ἐνεργῶμεν καὶ μὴ ὦμεν ἄπρακτοι καὶ ἀνενέργητοι. εἰ δὲ ἕνεκα τοῦ τάλιν ἐνεργεῖν αἰρούμεθα τὴν παιδιάν, ἥν ἀνάπαυσιν εἶπε, οὐκ ἔστι τέλος ἡ παιδιά, ὥστε οὐδ’ εὐδαιμονία. ἡ γὰρ εὐδαιμονία τέλος καὶ δι’ αὑτὴν αἱρετή, ἀλλ’ οὐχ ἕνεκά τινος ἄλλου. βελτίω τε λέγομεν τὰ σπουδαῖα τῶν γελοίων. τὰς κοινὰς καὶ αὐτοφυεῖς τῶν ἀνθρώπων ἐννοίας εἰς πίστν ἐπάγει τοῦ μὴ παιδιὰν εἶναι τὴν εὐδαιμονίαν. ἀνθρώπων ἐννοίας εἰς πίστιν οὐκ ἔκ τινος μαθήσεως ἤ παραγγελίας βελτίω λέγουσι τὰ σπουδαῖα, ἤτοι τὰς ἀρετὰς καὶ τὰς. κατ’ ἀρετῆν ἐνεργείας, τῶν γελοίων καὶ μετὰ παιδιᾶς. τὸ δὲ βέλτιον χείρονός ἐστι βέλτιον· εἰ δὲ χείρονα τὰ γελοῖα καὶ ἡ παιδιᾶ, οὐκ ἄν εἴη ἡ παιδιὰ εὐδαιμονία. οὐ γάρ ἐστιν ἡ εὐδαιμονία τινὸς <χείρων> ἀλλὰ τὸ ἄριτον καὶ κάλλιστον τῶν παρ’ ἡμῖν. καὶ τοῦ βέλτίονος ἀεὶ μορίου καὶ ἀνθρώπου σπουδαιοτέραν τὴν ἐνέργειαν. βέλτιον μόριον καὶ ἄνθρωπον τὸν νοῦν ἡμῶν λέγει, λέγω δὴ τὸ λογικὸν μέρος τῆς ψυχῆς. καὶ ὁρᾷς, ὅπως τὸν ὄντως καὶ μάλιστα ἄνθρωπον ἐν λογικῇ ζμῇ τίθεται καὶ διττὸν αὐτὸν διὰ τούτων ἀποφαίνεται, ἕνα μὲν τὸν ἐκ ψυχῆς καὶ σώματος, ᾦ καὶ τὸ εὖ ζῆν καὶ εὐδαιμονεῖν ἐν τῷ κατὰ τὰς ἀρετὰς ζῆν εἶπεν εἶναι ἐν τοῖς Μεγάλοις ’Ηθικοῖς, ὡς καὶ ἐν τῷ πρώτῳ τῶνδε βιβλίῳ, ἄλλον δὲ τὸν πρώτως καὶ ὄντως ἄνθρωπον, τὸν ἐν ἡμῖν νοῦν ὑπὲρ οὖ προϊὼν ἐρεῖ. χωρισθεὶς δὲ ὄντως ἐστιν αὐτὸ τοῦθ’ ὅπερ ἐστὶ. καὶ δῆλον ἐκ τούτων ὡς οἱ λέγοντες τὸν ’Αριστοτέλην θνγτὴν δοξάζειν τὴν ψυχὴν οὐδέν τι λέγουσιν. ἀλλὰ περὶ μὲν τούτιν. ἡ τοῦ βελτίονος μορίου τῆς ψυχῆς ἐνέργεια βελτίων καὶ σπουδαιοτέρα, δυνάμει [*](2 rhesis usque ad εὐδαιμονικωτέρα ἥδη (p. 1177 a 6) a 3 de sentential cf. Polit. H 14 p. 1333 a 35. 15 p. 1334 a 15 13 ἀνάπαυσιν a: ἀνάπαλιν Β (ortum ex ἀνάπανλαν? cf. Plat. Phileb. p. 30 E) 22 χείρων a: om. B 23 ἀεὶ μορίου Ba et Arist. cod. H a: om. a Magna Moral. A 3 p. 1184 b 8 28. 29 ἐν τῷ πρώτῳ τῶνδε βιβλίῳ] c. 11 p. 1101 a 14 31 δῆλον ἐκ B: δῆλόν ἐστιν καὶ ἐκ a 32 δοξάζειν Β: δόξαζει a 33 τοῦ B: om. a)

λέγων ἐκείνην αὐτοῦ τοῦ μορίου ἐνέργειαν, λέγω βελτίονα καὶ σπουδαιο τέραν, [*](177r) τὴν σπουδαίαν καὶ ἀπὸ ἀρετῆς καὶ οἰκείαν τῷ ἀνθρώπῳ, ᾗ ἄνθρωπος, ἀλλ᾿ οὐ τὴν ἀπὸ κακίας. εἰ οὖν αὕτη βελτίων τῆς τοῦ χείρονος μορίου τῆς ψυχῆς ἐνέργεια, ἔστι δὲ ἐνέργεια τοῦ χείρονος μορίου ἡ παιδιά, οὐκ ἔσται ἡ παιδιὰ εὐδαιμονία, ἀλλ᾿ ἡ τοῦ κρείττονος μορίου οἰκεία ἐνέργεια. τὸ δὲ εὐδαιμονικώτερον ταὐτόν ἐστι τῷ καὶ δεῖ ταύτην εὐδαιμονίαν λέγειν, ἀλλ᾿ οὐ τὴν παιδιάν.

p.1177a6 Ἀπολαύσειέ τ᾿ ἂν τῶν σωματικῶν ἡδονῶν ὁ τυχών.

Δέδεικται πολλάκις, ὅτι ἡ εὐδαιμονία τέλος τῶν ἀγαθῶν <καὶ τελειότατον τέλος>. τὸ δὲ τοιοῦτον τέλος μόνις τοῖς σπουδαίοις υπάρχει. ὥσπερ γὰρ ᾦ πάρεστι ζωή, ζῇ, οὕτως ᾦ πάρεστιν ἀγαθὸν καὶ τὸ τῶν ἀγαθῶν τέλος, οὗτος ἀγαθός ἐστι καὶ τέλειος. οὐ πᾶσι δὲ πάρεστιν οὐδὲ πάντες μετέχουσι τούτου· ἦσαν γὰρ ἂν πάντες ἀγαθοὶ καὶ τέλειοι καὶ εὐδαίμονες· οὐκ εἰσὶ δέ, ἀλλ᾿ οἱ πλείους ἀνδραποδώδεις καὶ φαῦλοι, οἳ καὶ μάλιστα τυγχάνουσι τῶν σωματικῶν ἡδονῶν, ὧν σωματικῶν ἡδονῶν ἐστι καὶ ἡ παιδιά. καὶ οὔ φγσιν ὡς οὐ δύνανται οἱ φαῦλοι εὐδαιμονήσειν· δύνανται γάρ, εἰ τὰς κακίας φυγόντες, τὰς ἀρετὰς διώξουσι καὶ ἐν ἕξει τούτων γένωνται. ἀλλ᾿ ὃ λέγει ἐστίν, ὅτι τῶν σωματικῶν ἡδονῶν ἀπολαύειν δυνάμεθα ἅτε θελήσομεν· εὐδαίμονας δὲ εἶναι οὐκ ἐνδέχεται ὅτε θελήσομεν. χρόνου γὰρ πολλοῦ καὶ συνασκήσεως πολλῆς καὶ πράξεων καὶ ἐνεργειῶν καλλίστων καὶ παμπόλλων χρεία τοῦ τυχεῖν τοῦ καλλίστου καὶ τελειοτάτου τέολους, τῆς εὐδαιμονίας. ἀπολαύειν οὖν τῶν σωματικῶν ἡδονῶν καὶ τῆς παιδιᾶς δύναται ὁ τυχών, ἤτοι καὶ ὁ φαῦλος καὶ ὁ μήτε σπουδαῖος μήτε ψαῦλος, καὶ ἀνὴρ καὶ παῖς καὶ γυνή· εὐδαιμονίας δὲ οὔθ᾿ ὁ φαῦλος οὔθ᾿ ὁ μηδετέρος οὔθ᾿ ὁ παῖς, ὡς ἐν τῷ Μεγάλῳ τῶν Ἠθικῶν εἶπε. τὸ γὰρ τελειότατον τέλος ἡ εὐδαιμονία <ἐν ἀτελεῖ γίνεσθαι τὴν ἡλικίαν οὐ πέφοκεν. ἀγαπητὸν γὰρ ὅτῳ καὶ εἰς τελειοτάτην ἡλικίαν ἐγγένηται. εἰ γάρ ἐστι τέλος ἡ εὐδαιμονία> τῶν ἀγαθῶν, ἤτοι παςῶν τῶν ἀρετῶν, ὧν ἓν καὶ ἡ φρόνησις, οὐδεὶς δὲ παῖς φρόνιμος, δῆλον ὡς οὐδὲ εὐδαίμων. εἰπὼν δὲ ὅτι ἀπολαύσειέ τ᾿ ἂν τῶν σωματικῶν ἡδονῶν καὶ ὁ τυχών, ἤτοι καὶ ὁ σπουδαῖος καὶ πᾶς ὁ μὴ σπουδαῖος, ἐπήγαγε καὶ μάλιστα τοῦ ἀρίστου. μάλιστα γὰρ οἱ ἀνδραποδώδεις τῶν ἠδονῶν τῶν σωματικῶν, καὶ τῶν παιδιῶν οἱ φαῦλοι ἤπερ οἱ σπουδαῖοι. ὁ γὰρ χαίρων ταῖς παιδιαῖς καὶ ταῖς σωματικαῖς ἡδοναῖς μᾶλλον ἀπολαύειν δύναται τῶν τοιούτων τοῦ μὴ χαίροντος. ἐπεὶ τοίνυν πάντες ἄνθρωποι τῶν σωματικῶν ἡδονῶν καὶ τῆς [*](2 σπουδαίαν B: σπουδην a 8 rhesis usque ad πρότερον εἴρηται (p. 1177 a 11) a 9. 10 καὶ τελειότατον τέλος a: om. B 13 ἂν B: om. a 17 τὰς κακίας] τῆς κακίας B: τὴν κακίαν a 25 οὔθ᾿ B: ἢ a τῶ μεγάλω B: τοῖς μετὰ a cf. Magna Moral. A 4 p. 1185 a 3 26 ἐν ἀτελεῖ — ἡ εὐδαιμονία (28) a: om. B 30 και ὁ τυχών Ba: ὁ τυχών Aristoteles 31 πᾶς B: om. a 33 post σπουδαῖοι add. ἀπολαύουσιν a: om. B)

παιδιᾶς τοῖς φαύλοις μεταδιδόασι, τουτέστι χαίρειν καὶ παίζειν ὁμολογοῦσι, [*](117r) καὶ οὐδείς ἐστιν ὃς οὐ λέγει μὴ διώκειν τοὺς φαύλους καὶ ἀνδραποδώδεις τὰς σωματικὰς ἡδονὰς καὶ τὰς παιδιὰς μηδὲ περὶ αὐτὰς ἐπτοῆσθαι, εὐδαιμονίας δὲ αὐτοῖς οὐ μεταδιδόασιν οὐδ᾿ εὐδαίμονας αὐτοὺς ἀποκαλοῦσι, τοὐναντίον | δὲ καὶ κακοδαίμονας αὐτούς φασιν, οὐκ ἂν εἴη εὐδαιμονία ἡ [*](177v) Παιδιὰ ἢ σωματικὴ ἡδονή. Εἰπὼν δὲ ὅτι οὐδεὶς μεταδίδσιν εὐδαιμονίαςτ τῷ ἀνδραποδώδει οὐδ᾿ εὐδαιμονίζει τὸν τοιοῦτον, ἐπήγαγεν εἰ μὴ καὶ βίου, τουτέστιν ὅτι μηδὲ βίου σπουδαίου μεταδίδωσιν αὐτῷ, ὡς τῷ σπουδαίῳ βίῳ ἑπομένης τῆς εὐδαιμονίας καὶ οὐ ταῖς τῶν φαύλων διαγωγαῖς.

p. 1177 a 12 Εἱ δ᾿ ἐστὶν ἡ εὐδαιμονία κατ᾿ ἀρετὴν ἐνέργεια, εὔλογον ὅτι κατὰ τὴν κρατίστην· αὕτη δ᾿ εἴη τοῦ ἀρίστου.

Τὸ κράτιστον σημαίνει τὸ ἀκρότατον· λέγει δὲ κρατίστην καὶ ἀκροτάτην ἐνέργειαν καὶ εὐδαιμονίαν τὴν νοερὰν ζωήν. Δείξας δή, ὅτι ἡ εὐδαιμονία ψυχῆς ἐστιν ἐνέργεια κατ᾿ ἀρετήν, ἐπειδὴ ἡ ἀρετὴ διττή, ἥ τε πρακτική, ἣν καὶ ἠθικὴν καὶ πολιτικὴν οἱ ἐκ τοῦ Περιπάτου καλοῦσιν (οἱ γὰρ Πλατωνικοὶ ἑτέρας εἶναι λέγουσι τὰς πολιτικὰς τῶν ἠθικῶν)· ἐπεὶ οὖν διττὴ Κατ᾿ αὐτοὺς ἡ ἀπετή, ἡ μὲν ἠθική, ἡ δὲ θεωρητική, καὶ διὰ τοῦτο καὶ ἡ εὐδαιμονία διττή, ἐν μὲν τῷ πρώτῳ βιβλίῳ εἶπε περὶ πολιτικῆς εὐδαιμονίας, καθ᾿ ἣν ὁ πολιτικὸς εὐδαίμων κοσμεῖ τὰ χείρω τῷ λόγῳ, ἐν τούτῳ δὲ λέγει περὶ τῆς θεωρητικῆς εὐδαιμονίας καὶ τοῦ κατ᾿ αὐτὴν εὐδαίμονος, ὅς ἐστιν ὁ πρώτως καὶ ὄντως ἄνθρωπος καὶ ὁ ἀληθινὸς ἄνθρωπος, ὁ ἐν ἡμῖν δηλονότι νοῦς καὶ ἐπιγινόμενος ὁ τοιοῦτος εὐδαίμων τῷ πολιτικῷ εὐδαίμονι. ἀδόνατον γάρ ἐστιν ἔν τινι ενέσθαι νοερὰν ζωὴν μὴ μετρήσαντι τὰ πάθη διὰ τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν καὶ κατὰ τὴν πολιτικὴν εὐδαιμονίαν ζήσαντι. ἀόριστα γάρ ἐστι τὰ πάθη τῇ αὑτῶν φύσει καὶ ἀστάθμητα καὶ τὰς ἑαυτῶν ἐνεργείας περατοῦν οὐ δύνανται. ὡς γὰρ τὸ πῦρ ὅρον ταῖς ἑαυτοῦ ποιήσεσι περιφέρειν οὐ δύναται, ἀλλ᾿ ἀορίστως θερμαίνει πᾶν τὸ δυνάμενον θερμαίνεσθαι, τὸν αὐτὸν τρόπον ἕκαστον τῶν παθητικῶν μορίων ἔμπληκτόν ἐστι καὶ ἄμετρον καὶ δεῖται τῆς ἀρετῆς, ἵνα κόσμου τύχῃ καὶ τάξεως, ὁ μὲν θυμὸς τῆς ἀνδρείας, ἡ δ᾿ ἐπιθυμία τῆς σωφροςύνης, <τῆς μὲν ἀνδρείας ὁ θυμός, ἵνα θαρρῇ καὶ ἀδεῶς ἴηται ἔνθα δεῖ, φεύγῃ δὲ ἀφ᾿ ὧν χρή, ἡ δ᾿ ἐπιθυμία τῆς σωφροςύνης> πρὸς τὸ χαίρειν οἷς δεῖ καὶ λυπεῖσθαι ἔνθα δεῖ. Εἰ οὖν ἄμετρα τὰ πάθη καὶ ἀόριστα καὶ ὄχλου καὶ ταραχῆς ἐμποιητικά, πῶς οἷόν τε νοερῶς ἐνργεῖν τὸν ὑπὸ τῶν ἀλόγων παθῶν περιελκόμενον καὶ ἀπ᾿ ἄλλων εἰς ἄλλα διασπώμενον καὶ περιφερόμενον; Καλῶς ἄρα εἴρηται τοῖς εἰποῦσι τὴν πρακτικὴν ἀρετὴν καὶ τὸ τέλος αὐτῆς τὴν εὐδαιμονίαν ἐπιτηδειότητάς τινας εἶναι πρὸς ὑποδοχὴν τῆς θεωρητικῆς εὐδαι- [*](2 λέγει B: λέγη a 3 μηδὲ B: μὴ a 11 ὅτι B: om. A et Aristoteles rhesis Usque ad θεωρητική, εἴρηται (p. 1177 a 18) a 20 τοῦ B: om. A 21 πρώτως B: Πρῶτος a 24 τὴν B: om. A 30 τῆς μὲν ἀνδρείας — σωφροςύνης (32) a: om. B 37 ἐπιτηδειότητάς B: ἐπιτηδειοτάτας a)

μονίας. ἀλλὰ περὶ μὲν τούτων καὶ αὖθις. λέγει δ’ αὐτός, ὅτι ἐπεί ἐστιν [*](177v) ἡ εὐδαιμονία τῆς ψυχῆς ἐνέργεια, εὔλογον αὐτὴν μάλιστα λέγειν κατὰ τὴν ἀκροτάτην τῆς ψυχῆς ἐνέργειαν. ἡ δ’ ἀκροτάτη αὐτῆς ἐνέργειά ἐστιν ἕνωσις πρὸς τὰ κρείττω καὶ “ὁμοίωσις θεῷ κατὰ τὸ δυνατόν”, ὥς φησιν ὁ Πλάτων, ἀνθρώπῳ. δυνατὸν γὰρ τῷ ἀνθρώπῳ μεῖζον ἀγαθὸν κτήσασθαι τῆς πολιτικῆς εὐδαιμονίας. εἰ δὲ τοῦτο, ουκ ἂν εἴη ἡ πολιτικὴ εὐδαιμονία τὸ ἀκρότατον καὶ τελειότατον ἡμῶν τέλος, ἀλλὰ τὸ μεῖζον αὐτῆς, ἡ θεωρητικὴ εὐ δαιμονία, <ἡ σύμπασα ἡμῶν ἐνέργεια καὶ τὸ ὅλον μέτρον τὴς ἀνθρωπίνης ἐνεργείας. τῆς μὲν γαρ ἀρετης μέτρον καὶ τέλος ἡ πολιτικὴ εὐδαιμονία, τῆς δὲ πολιτικῆς εὐδαιμονίας ἡ θεωρητικὴ εὐδαιμονία.> ταύτης δὲ σεμνότερόν τι ἄλλο καὶ οἰκειότερον τῇ ἀνθρωπίνῃ φύσει οὐκ ἔστιν. οἰκεία μὲν γὰρ τοῖς ἀνθρώποις ἐνέργεια ἡ κατ’ ἀρετὴν πρᾶξις, οἰκειοτέρα δὲ ἡ πολιτικὴ εὐδαιμονία, οἰκειοτάτη δὲ καὶ μέτρον καὶ ὅρος καὶ τελειότατον τέλος τῆς ἡμων ἀνόδου ἡ θεωρία, ἐνέργεια ο=7σα τοῦ ἐν ἡμῖν, ὥς φησιν, ἀρίστου. τοῦτο δὲ τὸ ἐν ἡμῖν ἄριστόν ἐστιν ὁ ἐν ἡμῖν νοῦς καὶ ὁ ὄντως καὶ ἀληθινὸς ἄνθρωπος. εἴτε δὴ νοῦς τοῦτο ειτε ἄλλος τι ὅ δὴ κατὰ φύσιν δοκεῖ ἄρχειν. ἐπὶ μὲν τῶν φαύλων καὶ ἀκολασίαις χαιρόντων ἄρχει παρὰ φύσιν το χειρον τοῦ κρείττονος, ἐπὶ δὲ τῶν σπουδαίων ἄρχει τὸ κρεῖττον, ὁ λόγος, τοῦ χείρονος, τῆς ἀλόγου ζωῆς. εἰπὼν δὲ τὴν κατὰ νοῦν εὐδαιμονίαν ἐνέργειαν εἶναι τοῦ ἐν ἡμῖν ἀρίστου καὶ πεφυκότος ἄρχειν καὶ κρατεῖν τοῦ ἐν ἡμῖν δήμου, τοῦ ἀλόγου μέρους τῆς ψυχῆς, ἐπήγαγεν εἴτε δὴ νοῦς ἐστι τοῦτο ἐν ἡμῖν ἄριστον, δυνάμει λέγων, εἴτε δὴ νοῦν αὐτὸ χρὴ καλεῖν, ὡς ἐγὼ αὐτὸ ὀνομάζω, εἴτε ζωὴν λογικήν, ὡς ὁ Πλάτων, ὅ δὴ ἄριστον, ὡς εἶπον, πέφυκεν ἄρχειν, καὶ πρὸς τούτῳ ἔννοιαν ἔχειν καὶ κατάληψιν, ὥς εἰσι καλά· καὶ τούτων τὰ μὲν ἀληθῶς καλά, τὰ δὲ φαινομένως· καὶ ὅτι εἰσὶν ἀσώματοί τινες οὐσίαι χωρισταὶ τῶν σωμάτων καὶ καθ’ αὑτὰς ἑστῶσαι, καὶ πρό γε τούτων αἴτιόν τι πάντων τῇ οὐσία ὄν, παντέλειος ἐνέργεια διακρατοῦσα καὶ διακυρβερνῶσα τὰ σύμπαντα. εἴτε δὴ νοῦν χρὴ λέγειν το ἐν ἡμιν ἄριστον εἴτε θεῖόν τι καὶ θείαν τινὰ μοῖραν καὶ ἀπορροήν, ὡς καὶ τοῦθ’ ὁ Πλάτων λέγει, εἴτε τῶν ἐν ἡμῖν τὸ θειότατον ἡ τούτου ἐνέργεια κατ’ ἀρετήν, τὴν νοερὰν δηλονότι ζωήν, εἴη ἂν ἡ ζητουμένη νῦν εὐδαιμονία καὶ εὐδαίμων ὁ ζων κατὰ τὴν θεοπρεπεστάτην ταύτην ζωήν, καὶ γενόμενος ἐν τῇ σφετέρᾳ ἀκρότητι καὶ ἐν τῷ τελείῳ τέλει. ἔστι γάρ, ὡς εἴρηται, καὶ ἡ πολιτικὴ εὐδαιμονία τέλος, ἀλλ’ οὐ τὸ τελειότατον. εἶπε δὲ ‘εἴτε δὴ τὸ θειότατον τῶν ἐν ἡμῖν’, ὅτι ἔθος αὐτῷ καὶ τὴν αἴσθησιν καὶ ἁπλῶς τὴν φύσιν καὶ πάντα τὰ τῆς φύσεως ἔργα | προσαγορεύειν. ἡ γὰρ φύσις, φηςὶν αὐτὸς ἐν ἄλλοις, θεὸς μὲν [*](178r) τοτον, τὸ δὲ λογιζόμενον θεῖον καὶ θειότατον.

[*](3 ἀκροτάτην Β: ἀκρότητα a 5 Πλάτων] Theaetet. p. 176 B 8 ἡ σύμπασα—θεωρητικὴ εὐδαιμονία (10) a: om. B 12 οἰκειοτέρα Β: οἰκειοτερον a 14 ἐνέργεια Β: ἐν ἐνέργεια a 37 ἐν ἄλλοις] cf. H 14 p. 1153b32)

p. 1177 a 18 Ὁμολογούμενον δ’ ἄν δόξειεν καὶ τοῖς πρότερον καὶ [*](178r) τῷ ἀληθεῖ.

Ὁ λέγων λόγος τὴν τοῦ θειοτάτου τῶν ἐν ἡμῖν κατὰ τὴν οἰκείαν ἀρετὴν ἐνέργειαν τελείαν εὐδαιμονίαν, ἀτελεστέραν δὲ τὴν πολιτικὴν σύμφωνός ἐστι καὶ τοῖς πρότερον ἐν τῷ πρώτῳ βιβλίῳ ῥηθεῖσι καὶ τῇ ἀληθείᾳ. ἐπεὶ γὰρ διττὸν ἀφορίζομεν τὸν ἄνθρωπον καὶ τὸν ὄντως καὶ μάλιστα καὶ πρώτως ἄνθρωπον τὸν νοῦν ἡμῶν εἶναί φαμεν, δεύτερον δὲ τὸν ἐκ ψυχῆς καὶ σώματος, ἀληθές ἐστι καὶ σύμφωνον τῇ ἀληθείᾳ τὸ λέγειν τὴν ἐνέργειαν τοῦ ὄντως καὶ πρώτως ἀνθρώπου κρατίστην καὶ τελείαν καὶ σεμνοτέραν τῆς πολιτικῆς εὐδαιμονίας, καὶ τοσούτῳ βελτίονα καὶ τιμιωτέραν, ὅσῳ τὰ ὑποκείμενα περὶ ἅ ἐνεργεῖ τῶν ὑποκειμένων τῇ πολιτικῇ κρείττω καθέστηκε. τῆς μὲν γὰρ πολιτικῆς ἐστι τὸ κόσμον ἐπάγειν τοῖς δευτέροις καὶ τάκιν καὶ ὅρον τιθέναι (καὶ εἴρηται πολλὰ περὶ τούτων ἐν τῷ πρώτῳ βιβλίῳ), ταύτης δὲ ἀνάτασις πρὸς τὰ κρείττω καὶ ἕνωσις καὶ γνῶσις τῆς τῶν θείων οὐσιῶν κοινωνίας καὶ διαφορᾶς, ὅτε καὶ ἐνέργεια λέγεται νοῦς ὁ ταῦτα θεωρεῖν οὕτως δυνάμενος. ἔστι μὲν γὰρ καὶ πρὸ τοῦ ἐνεργεῖν δύνασθαι εὐδαιμόνως κατὰ τὴν νοερὰν ταύτην καὶ ἔνθεον ζωὴν οὐσία ἀσωματος ζωρίζεσθαι δυναμένη τοῦ ζῴου τούτου, οὗ τὴν ἐπιτροπείαν ἔλαχε. λέγεται δὲ δυνάμει νοῦς τότε διότι δεκτικός ἐστι τοῦ παρὰ Ἀριστοτέλους θύραθεν νοῦ, μᾶλλον δὲ τῆς τοῦ θύραθεν ἐλλάμψεως νοῦ, ἧς ἐπειδὰν μετάσχῃ, νοερός τε λέγεται καὶ τέλειος νοῦς καὶ εὐδαίμων θεωρητικὸς καὶ τὴν ἄκραν ἐνέργειαν ἐνεργῶν καὶ τἄλλα ὅσα πολλάκις εἴπομεν.

p. 1177 a 21 Ἔτι συνεχετάτη· θεωρεῖν τε γὰρ μᾶλλον δυνάμεθα συνεχῶς.

Καὶ διὰ τὸ ἐνέργειαν εἶναι τὴν θεωρτικὴν εὐδαιμονίαν τοῦ ἐν ἡμῖν ἀρίστου καὶ θειοτάτου δεῖ λέγειν αὐτὴν κρατίστην καὶ ἀκροτάτην καὶ τελειοτάτην καὶ διὰ τὸ συνεχεστάτην <ὑπάρχειν>. εἴρηται γὰρ ἐν τῷ πρώτῳ βιβλίῳ ὅτι μόνιμόν τε καὶ δυσαφαίρετον οἰόμεθα τὴν εὐδαιμονίαν ὑπάρχειν. εἰ οὖν ἕν τι τῶν στοιχείων τῆς εὐδαιμονίας ὑπάρχει καὶ τὸ μόνιμον, τὸ μονιμώτερον ἄρα εὐδαιμονέστερον· μονιμώτερον δὲ τὸ πλείονα χρόνον ὑπάρχον. ὑπάρχει δὲ πλείονα χρόνον τὸ συνεχέστερον καὶ μακροχρονιώ- [*](1 δ’ ἄν B: δὲ τοῦτ’ ἄν a et Aristoteles δόξειεν om. εἶναι Β et Arist. cod. Ha: δόξειεν εἶναι a et Arist. vulg. rhesis usque ad ὁ νοῦς (p. 1177 a 21) a 3 λόγος B: λόγοις a 4 ἀτελεστέραν δὲ B: καὶ ἀτελέστερον a 5 πρώτῳ Vat. 1622: προτέρῳ Ba 9 πρώτως B: πρώτου a 10 τιμιωτέραν B: τιμιωτέρα a 13 πολλὰ B: πολλάκις a 19 δυνάμει B: δυνάμενος a 23 ἔτι B: ἔτι δὲ a et Aristoteles 23. 24 μᾶλλον δυνάμεθα συνεχῶς B: δυνάμεθα σ. μ. a et Aristoteles 24 rhesis usque ad τῶ βεβαίῳ (p. 1177 a 26) a 26 καὶ (primo loco) iterat B 27 ὑπάρχειν a: om. B ἐν τῷ πρώτῳ βιβλίῳ] cf. c. 2 p. 1095b26 31 ὑπάρχον B: ὑπάρχειν a)

τερον· συνεχέστερον δὲ καὶ μακροχρονιώτερον ἡ εὐδαιμονία ἡ θεωρητικὴ [*](178r) τῆς πολιτικῆς· βελτίων ἄρα καὶ θειοτέρα καὶ διὰ τοῦτο καὶ ἀκροτάτη καὶ τελειοτάτη. ἔτι εἰ τοῦ ἀεὶ ἔγγιον τὸ συνεχέστερον, πορρώτερον δὲ τὸ μὴ συνεχῶς καὶ ἐπ’ ὀλίγον χρόνον ὑπάρχον, τὸ δὲ ἀεὶ τοῦ μὴ ἀεὶ τελειότερον καὶ βέλτιον, καὶ ἡ θεωρητικὴ ἄρα εὐδαιμονία ὡς συνεχεστέρα καὶ πολυχρονιωτέρα ἔγγιόν ἐστι τῆς ἀεὶ ἐν τοῖς νοητοῖς θεωρίας· πόρρω δὲ ἡ πολιτική· τελειοτέρα ἄρα ἡ θεωρητικὴ εὐδαιμονία καὶ κρατίστη δὴ καὶ ἀκροτάτη. ὅτι δὲ τοῦ ἀεὶ ἔγγιόν ἐστιν ὁ πλείων χρόνος καὶ συνεχέστερος τοῦ ἐλάττονος καὶ μὴ συνεχεστέρου, δῆλον. λέγω δὲ πλείονα καὶ συνεχέστερον χρόνον αὐτὰς τὰς ἐνεργείας καὶ πράξεις διὰ τὸ κρίνεσθαι τὸ μῆκος αὐτῶν καὶ τὴν βραχύτητα καὶ τὴν συνέχειαν καὶ τὸ μὴ τοιοῦτον χρόνῳ. εἰ δὴ θεωρητικὴ εὐδαιμονία ἐστὶν ἡ τῶν θείων γνῶσις, αὕτη δὲ χρονικοῖς μέτροις ὁρίζεται ὡς αἱ πράξεις (λέγομεν γὰρ πρᾶξιν ὡριαίαν καὶ μηνιαίαν καὶ ἐνιαυσιαίαν), ἔστι δὲ βελτίων ἡ κατ’ ἀρετὴν χρονιωτέρα πρᾶξις, οἷον ἡ μηνιαία τῆς ὡριαίας καὶ ἡ θεωρητικὴ ἄρα εὐδαιμονία τελειοτέρα ἐστὶ τῆς πρακτικῆς, ὅτι καὶ πρὸς μείζονα μέτρα χρόνου θεωρεῖν δύναται καὶ θεωρεῖ. ὅτι μὲν οὖν τὸ συνεχέστερον τῶν καλῶν βέλτιον τοῦ μὴ τοιούτου, παντί που διὰ τούτων δῆλον. ὅτι δὲ καὶ συνεχέστερον ἐνεργεῖν ὁ θεωρητικὸς εὐδαίμων δύναται τοῦ πολιτικῶς ἐνεργοῦντος δῆλον ἔσται διὰ τούτων. ἴσμεν ὅτι πᾶσα πρᾶξις καὶ ἐνέργεια ἀγαθοῦ τινος ἐφίεται καὶ πᾶς ὁ πράττων καὶ ἐνεργῶν ὀρεκτῷ τινι καὶ ἐξετῷ κινούμενος καὶ ἑλκόμενος κινεῖται καὶ πράττει χάριν τοῦ τυχεῖν οὗ τὴν ἔφεσιν ἔχει. εἰ οὖν πᾶν ὀρεκτὸν ἕλκει πρὸς ἑαυτὸ τὸ ἐφιεμενον, ὡς ἡ μαγνῆτις τὸν σίδηρον, τὸ μᾶλλον ὀρεκτὸν καὶ τῇ ἑαυτοῦ φύσει μᾶλλον ἂν κινήσῃ τὸ ἐφιέμενον αὐτοῦ πρὸς ἑαυτὸ καὶ τὴν αὑτοῦ τεῦξιν. ἔστι δὲ τῇ ἑαυτοῦ φύσει ὀρεκτὸν τὸ πρῶτον, ὥς φησιν οὗτος, τῶν πάντων αἴτιον καὶ ἐρασμιώτερον καὶ ποθεινότερον καὶ οὗ κόρον λαβεῖν οὐ δύναται ὁ τοῦτο θεάσασθαι δυνηθείς. τῶν μὲν γὰρ ἄλλων ἀγαθῶν καὶ τῶν ὀρεκτῶν καὶ τῶν φαινομένων ἀγαθῶν ἐστι κόρος, καὶ μέχρις ἐκείνου διώκομεν αὐτά, μέχρις ἂν τύχωμεν αὐτῶν καὶ κόρον σχῶμεν αὐτῶν. ἐπὰν δὲ τύχωμεν καὶ πλησθῶμεν αὐτῶν, παυόμεθα καὶ οὐκέτι περὶ ταῦτα ἐνεργεῖν βουλόμεθα· καὶ δῆλον ὅτι ὧν μὲν ἡ τεῦξις ῥᾳδία καὶ ἡ ἀπόλαυσις καὶ ἡ ἀπ’ αὐτῶν πλήρωσις τάχιον γίνεται, βραχὺς καὶ ὁ περὶ αὐτὰ χρόνος ἡμῶν τῆς ἐνεργείας, καὶ οὐδὲ συνεχῶς ἀλλ’ ἐκ διαλειμμάτων μακρῶν ἐπ’ αὐτὰ φερόμεθα, ὧν δὲ ἐργωδέστερον καὶ κόρος αὐτῶν τάζιον οὐ γίνεται, ἀλλ’ ὅσον μᾶλλον ἀπολαύομεν, τοσοῦτον μᾶλλον πο|θοῦμεν, ἡ περὶ αὐτὰ ἐνέργεια ἡμῶν καὶ χρόνοις μακροῖς μετρεῖται, [*](178v) καὶ ἡ ἐπ’ αὐτὰ φορὰ κατὰ βραχέα γίνεται καὶ ἐκ διαλειμμάτων. οὗ δὲ μηδέποτε κόρος, ἀλλ’ ὅσον ἀπολαύει τις αὐτοῦ τοσοῦτον ποθεῖ καὶ ὀρέγεται, περὶ τοῦτο δηλονότι συνεχῶς ἐνεργήσει καὶ ἀεί, κἂν συμβῇ διά τινα περίπτωσιν ἀποκλῖναι τῆς πρὸς ἐκεῖνο διατριβῆς, οὐκ ἐπὶ πολὺ ἂν ἀνάσχοιτο [*](13 ὡς B: ὡς καὶ a 16 μείζονα μέταρ B: μεῖζον μέτρον a 23 ἡ B: ὁ a 25 ἑαυτὸ B: ἑαυτοῦ a 37 βραχέα B: βραχὺ a 38. 39 περίπτωσιν B: περίττωσιν a) τῆς ἀπουςίας ἐκείνου, ἀλλὰ ὅσον τάχιον ἐπανήξει πρὸς ἐκεῖνο. τοιοῦτον [*](178v) δέ ἐστι πᾶν τὸ θεῖον καὶ ὁ δημιουργὸς ἡμῶν. συνεχὴς ἄρα ἡ περὶ αὐτὸ τοῦ νοῦ ἐνέργεια, ἥτις ἐστὶν ἡ θεωρητικὴ εὐδαιμονία, ἔστι πρὸς τοῖς εἰρημένοις, ὥστε καἰ διὰ τὴν συνέχειαν κρατίστη καὶ ἀκροτάτη καὶ τελετοτάτη ἐστίν, οὐ μόνον δὲ ὡς αὐταρκεστάτη καὶ ὡς συνεχής ἐστι τελειοτάτη καὶ ἀκροτάτη, ἀλλὰ καὶ ὡς ἡδίστη· τὰ γὰρ ἥδιστα συνέχειν λίαν ἐπὶ πολὺ ἀκροτάτη, ἀλλὰ καὶ ὡς ἡδίστη· τὰ γὰρ ἥδιστα συνέχειν λίαν ἐπὶ πολὺ δύναται τοὺ χαίροντας αὐτοῖς. ὅ τε γὰρ τοῖς μέλεσι σφόδρα χαίρων δι᾿ ὅλης, ὡς εἰπεῖν, ἠμέρας καὶ νυκτὸς ἐκείνων ἀκούει, ὅ τε τοῖς κατὰ γεωμετρίαν ἢ τῇ μεγάλῃ συντάξει μόγις ἀφίσταται τούτων καὶ μετὰ βραχὺ πάλιν ἀνατρέχει πρὸς ἐκεῖνα. εἰ δὲ ταῦθ᾿ οὕτως ἔχειν δύναται τοὺς χαίροντας αὐτοῖς, τί δεῖ λέγειν περὶ τοῦ καλλίστου καὶ ἀρίστου καὶ ἡδίστου καὶ τῇ ἑαυτοῦ φύσει ὀρεκτοῦ; ἔστι τοίνον ἡ θεωρητικὴ εὐδαιμονία καὶ ὡς ἡδίστη τελειοτάτη· ἡ δίστη δὶ ἡ τοιαύτη ἐνέργεια, ὅτι καὶ τὸ ὀρεκτὸν καὶ ἐφετὸν αὐτῆς ἡδύτατον. τὸ δὲ ἡδίστην εἶναι τὴν θεωρητικὴν ἐνέργειαν ἐδήλωσεν εἰπὼν οἰόμεθά τε δεῖν ἡδονὴν παραμεμῖχθι τῇ εὐδαιμονίᾳ. πᾶσι γὰρ ἡδὺς εἶναι δοκεῖ ὁ εὐδαίμων βίος. ἡ γὰρ τελεία ζωὴ καὶ ἀνελλιπὴς καὶ αὐτάρκης ἀρίστη καὶ ἀκροτάτη, ὥστε καὶ ἡδίστη· ἔστι δὲ τοιαύτη ζωὴ ἡ νοερά. ἔστι μὲν γὰρ καὶ ἡ πολιτικὴ εὐδαιμονία αὐτάρκης καὶ τελεία καὶ ἡδεῖα· ἀλλὰ τὸ ὄντως τέλειον ἐν τῷ πρωτίστῳ εἴδει τῆς ζωῆς ἐστι καὶ τὸ ὄντως ἡδύ· πρώτιστον δὲ εἶδος ζωῆς ἡ θεωρητικὴ εὐδαιμονία. εἰπὼν δὴ ἀρίστη εἶναι τὴν ἐν θεωρίᾳ καὶ γνώσει τῶν ἀρίστων εὐδαιμονίαν, ἐπήγαγε δοκεῖ γοῦν ἡ φιλοσοφία θαυμαστὰς ἔχειν ἡδονὰς καθαριότητι καὶ τῷ τιμίῳ. ἡ δὲ φιλοσοφία, ὅτι θεωρία ἐστὶ καὶ ζωὴ νοερά, οὐδεὶς ἀγνοεῖ, ὥστε ἡδίστη. τὸ δὲ καθαριότητι πρόσκεται διὰ τὰ πρὸ ἀλίγου εἰρημένα. εἴρηται γὰρ ὅτι τῶν καθαριμτέρων καὶ ἀυλοτέρων αἰσθήσεων αἱ ἐνέργειαι καθαριώτεραι. εἰ δὲ τοῦτο, ὅσον ὁ νοῦς ἀυλότερον καὶ τιμιώτερον τῶν αἰσθήσεων, τοσοῦτον καὶ ἡ ἐνέργεια αὐτοῦ τῶν ἐνεργειῶν τῆς αἰσθήσεως. καὶ ἐκ τῶν ὑποκειμένων ὅσον ὑπερφέρει τῇ νόησις καθαριότητι καὶ τῷ τιμίῳ τὰ νοητὰ τῶν αἰσθητῶν, τοσοῦτον καὶ ἡ νόησις τῶν αἰσθήσεων καὶ θεωρία πράξεως. ἔτι ἐπεὶ ὁ πολιτικὸς εὐδαίμων τοῖς πολίταις περιποιεῖται τὸ εὐδαιμονεῖν (τοῦτο δὲ αὐτοῖς ἐμποιῆσαι ἀδύνατὸν ἐστι χωρὶς τῆς προσηκούσης ἑκάστοις τάξεως καὶ εὐκορμίας· ὕτη δὲ γίνεται τῷ τοὺς μὲν τιμᾶν, τοὺς δὲ καὶ κολάζειν), ἐνδέχεταί ποτε μετάμελον λαμβάνειν καὶ μετάνοιαν, ὅτι τόνδε ἐκόλασεν ἢ τῷδέ τινι ἐχαρίσατο. ὁ δὲ θεωρῶν καὶ τὴν φύσιν τῶν ὄντων ἐπισκεπτόμενος οὐδέποτε ἐν μετανοίᾳ. γίνεται, ὅτι τοῦδέ τινος τὴν φύσιν ἕγνω, ὅτι νοερῶς ζῇ. ἄμικτος μὲν οὖν καὶ καθαρὰ ἡ ἐπὶ τῷ θεωρεῖν ἡδονὴ διὰ ταῦτα, ἄμικτος δηκονότι κύτπῃ καὶ μεταμελείᾳ, τιμία δέ, διότι καὶ περὶ ἃ ἐνεργεῖ καὶ ὧν ἀντιλαμβάνεται νοῶν ὁ θεωρητικὸς εὐδαίμων τιμιώτατα.

[*](2 πᾶν τὸ θεῖον B: τὸ πᾶν, τὸ θεῖον a 3. 4 fort. ἔτι δὲ πρὸς τ. εἰρ. διὰ κτλ. 20 πρώτιστον B: πρὸς ἕτερον a 23 ἡδονὰς ἔχειν Arist. τιμίω Ba: Βεβαίῳ Aristoteles 26 καθαρειοτέρων B et similiter plerumque 27 ὅσον a: ὅσων B 31 τὸ B: τῷ a 34 ποτὲ B: δήποτε καὶ a τόνδε B: τόδε a 35 τωδὲ B: τὸ δὲ a 39 τιμιώτατα B: τιμιωτάτη a)

p. 1177a26 Εὕλογον δὴ τοῖς εἰδόσι τῶν ζητούντων ἡδίω τὴν [*](178v) διαγωγὴν εἶναι.

Τὰ πρακτά, περὶ ἅ ὁ πολιτικὸς εὐδαίμων ἐνδιατρίβει, ἄστατα καὶ ἀόριστα τυγχάνει καὶ ἅλλοτε ἅλλως ἕχει. οὐ γὰρ εἰ σήμερον συμφέρει φιλίαν ἕχειν τούσδε τινὰς καὶ συμμαχεῖν αὐτοῖς ἥ συμμαχεῖσθαι πρὸς αὐττῶν, καὶ ἀεὶ ὠφέλιμόν ἐστιν, οὐδ’ εἰ χρὴ νῦν πρὸς τούσδε πόλεμον ἕχειν, καὶ ἀεὶ πολεμητέον αὐτοῖς. εἰ οὖν ἀόριστα ταῦτα. τὰ δ’ ἀόριστα ἅγνωστα, ἐνἀγνοίᾳ ἅρα καὶ ζητήσει ὁ πολιτικὸς εὐδαίμων ἐστί ζητεῖ τὰρ πότερον δεῖ πόλερον ἆραι κατὰ τῶνδε ἥ σπείσαθαι καὶ συμμαγῆσαι τοῖσδε ἥ παριδεῖν δεῖν κινδυνεύοντας καὶ πεζῇ πολεμῆσαι ἥ ναυμαχῆσαι καὶ τόνδε κολάσαι ἥ ἀφεῖναι καὶ ὅλως ἀεὶ σχεδὸν ἐν ἀγνοίᾳ καὶ ζητήσει καθέστηκεν. ὁ δὲ κατὰ νοῦν ἐνεργῶν έν κατοχῇ καὶ ἀπταίστῳ γνώσει τοῦ συστοίχου γνωστοῦ ἐστιν. ἡδίων ἅρα ἡ διαγωγὴ καὶ ὁ θεωρητικὸς βίος τοῦ πολιτικοῦ. ὁ γὰρ ζητῶν άγνοεῖ, ὁ δ’ ἀγνοῶν οὐχ ἥδεται. τελειοτέρα οὖν ἡ θεωρητικὴ εὐδαιμονία τῆς πολιτικῆς καὶ ὡς αὐτάρκης καὶ ὡς ἡδίστη καὶ ὡς συνεχής. τοῦ γὰρ κρατίστου τέλους ἡ ὅρεξις κόρον οὐκ ἕχουσα συνεχής ἐστι καὶ ἐπ’ ἅπειρον. τῶν μὲν γὰρ πρὸς τὸ ζῆν ἀναγκαίων καὶ ὁ σοφὸς καὶ ὁ δίκαιος καὶ οἱ λοιποὶ δεόνται. εἰπὼν τὸν θεωρητικὸν βίον ἀνενδεῆ δαὶ αὐτάρκη (ἕστι γὰρ ὡς ἀληθῶς ἡ νοερὰ ζωὴ αὐταρκεστάτη καὶ ἀπροσδεής· ἕχων γὰρ ὁ θεωρητικὸς εὐδαίμων τὸ ὅλον τῆς ἑαυτοῦ δυνάμεως ἀγαθὸν καὶ τοὐτου ἀπολαύων ὑπερορᾷ τῶν δευτέρων πλὴν τῶν ἀναγκαίων· ταῦτα γὰρ ἐπιζητεῖ, οὐχ ὡς αὕξειν δὲ μέλλοντα τὴν νοερὰν αὑτοῦ ζωὴν δεῖται αὐτῶν, ἀλλ’ ἐπεὶ παρὰ τοῦ τῶν ὅλων θεοῦ σώματος ἐπιτροπείαν ἕλαχε, δεῖται τῶν άναγκαίων εἰς συντήρησιν αὐτοῦ καὶ ποιεῖται δι’ αὐτῶν τὴν αὑτοῦ πρόνοιαν ἁπροσπαθῶς· ἡ μὲν γὰρ τοῦ εὐδαἰμονος τέλειος ζωὴ ἀνενδεής ἐστιν, ἡ δὲ δεομένη τῶν ἀναγκαίων ἡ τοῦ σώματός ἐστι ζωὴ διὰ τὸ οἰκεῖον ἀγαθὸν καὶ τὴν σφετέραν τελεότητα· ἀναγκαία οὖν ἐστι τῷ εὐ|δαίμονι ἡ τοῦ σώματος τελειότης καὶ οὐχὶ προηγούμενον [*](179r) ἀγαθόν.) εἰπὼν δὲ τὸν μὲν θεωρητικὸν βίον αὐτάρκη, τὸν δὲ πολιτικὸν βίον ἐνδεῆ, φηςὶν ὅτι τῶν μὲν ἀναγκαίων πάντες δέονται καὶ ὁ σοφὸς καὶ ὁ δίκαιος, λέγων δίκαιον τὸν πολιτικὸν εὐδαίμονα, ὥσπερ σοφὸν τὸν θεωρητικόν. ἀλλ᾿ οἱ μὲν ἄλλοι δέονται ὡς προηγουμένων ἀγαθῶν, ὁ δὲ θεωρητικόν. ὡς εἴρηται, ὡς ἀναγκαίων. ἐσχάτως γὰρ λιμῶττον τὸ σῶμα ἢ χαλαεπῶς νοσοῦν παρεμποδίσει τῇ θεωρίᾳ, ἀλλ᾿ ὁ μὲν τοιοῦτος ὑπερορᾷ, καθάπερ εἵρηται, τῶν δευτέρων. τοῖς δὲ τοιούτοις, ἥτοι τοῖς ἀγαθοῖς, ἥτοι τοῖς πολιτικοῖς εὐδαιμονίας ἱκανῶς κεχορηγημένων καὶ προσόντων τῶν δευ- [*](1 δὴ B: δὲ a et Aristoteles διαγωγὴν Β et Arist. vulg.: ἀγωγὴν a et Arist. cod. Lb 2 rhesis usoue ad ἦ μᾶλλον (p. 1177a34)a 7 ἀόριστα B: ἅριστα a (utroque loco) 8 ζητεῖ Β: ζητήσει a 16 συνεχής Β: συνέχεια a 17 τῶν μὲν γὰρ—δέονται (18) Β: om. a 17.18 σοφὸς καὶ δίκαιος Arist. 21 ἀγαθὸν Β: ἀγαθῶν a 30 βίον B: om. a ένδεῆ a: ένδεᾶ Β 34 παρεμποδίσει Β: παρεμποδίση a 36 an εὐδαίμοσιν?)

τέρων ἁπάντων, λέγω δὴ τῶν ἁρετῶν καὶ τῶν ἐκτὸς ἀγαθῶν, οὐκ αὐτάρκης [*](179r) οὔτε ἡ ἀρετὴ μόνη πρὸς εὐδαιμονίαν (καὶ δέδεικται τοῦτο τῷ ἐξηγητῇ Ἀλεξένδρῳ ἔν τινι τῶν αὑτοῦ μονοβίβλων) οὔτε ἡ τῶν ἐκτὸς ἀγαθῶν παρουσία, ἀλλ’ εἰσὶ καὶ τούτων παρόντων ἐνδεεῖς. δέονται γάρ, ἐπειδὴ ἐνέργειαν καὶ τὴν πολιτικὴν εὐδαιμονίαν τίθενται, τῶν ἰδίων ὑποκειμένων περὶ ἃ ἐνεργήσουσιν. εἰ γὰρ πᾶσα ἐνέργεια πρός τι καὶ περί τι, δεῖ τῶν περὶ ἃ ἐνεργήσουσιν. ἀνάγκη γὰρ ἀναιρεθῆναι τὰς πράξεις καὶ ἐνεργείας τοῦ πολιτικοῦ εὐδαίμονος, μὴ ὄντων τῶν κινούντων καὶ ἐπισπώντων αὐτὸν πρὸς τὸ ἐνεργεῖν. ὥσπερ γὰρ χρῄζει ὀργάνων, δι’ ὧν ἂν ἐνεργήςῃ, οὕτω καὶ ὑποκειμένων τερὶ ἃ. καὶ τοῦτο καὶ ἐπ’ αὐτῶν τῶν ἄλλων δὴλον, καὶ πρώτων τῶν ἐναρέτων. ὅ τε γὰρ δίκαιος δεῖται, πρὸς οὕς δικαιοπραγήσιε (εἰ γὰρ ἡ δικαιοσύην τοῦ ἴσου τοῦ κατὰ ἀναλογίαν ἑκάστῳ ἐστὶ διανεγητική, δεῖται οἷς τὸ κατ’ ἀξίαν ἀποδώσει· μὴ παρόντων οὗν τούτων οὖν τούτων ἀνῄρηται ἡ ἐνέργεια αὐτοῦ καὶ ἡ δικαιοπραγία) ὅ τε ἀνδρεῖος δεῖται τῆν τῶν πολεμίων παρουσίας (οὐ δύνατι γὰρ πολεμίων μὴ παρόντων ἐνεργῆσαι τὰ ἀνδρικά), ὅ τε σώφρων ὡσαύτως δεῖταί τινων, πρὸς οὃς τὰ σωφρονικὰ διαπράξεται (τούτων τε οὖν αὐτοῖς χρεία, καὶ ἔτι ὀργάνων· τῷ μὲν γὰρ ἐλευθερίῳ χργμάτων, τῷ δ’ ἀνδρείῳ ὅπλων καὶ τῷ δικαίῳ ἐκείνων, ἃ μένλλει διανέμειν) καὶ ὁ φρόνιμος τέλους ἤ τινων τελῶν, ἵνα τὰ πρὸς τὴν λῆφιν αὐτῶν καὶ κατάσχεσιν συντελοῦντα εὑρήσει. ὁ δὲ θεωρητικὸς οὐδενὸς χρῄζει· ἔχων γάρ, ὡς εἴρηται, τὸ ὅλον τῆν οἰκείας δυνάμεως ἀγαθὸν ἀπροσδεὴς καὶ ὅλως οὐ δεῖταί τινος ἄλλου πρὸς τὸ ἐνεργεῖν περὶ αὐτό. καὶ ὅσῳ ἂν σοφώτερος καὶ βελτίων τὴν ἕξιν ᾖ, τοσούτῳ μᾶλλον ἐνεργήσει. εἰ οὖν ὁ πολιτικὸς δεὶταί τινων πρὸς τὸ ἐνεργεῖν, ὁ δὲ θεωρητικὸς οὐ δεῖται, ἡ θεωρητικὴ ἄρα εὐδαιμονία αὐταρκεστάτη καὶ ἡδίστη δι’ αὐτὸ τοῦτο τὸ μὴ δεῖσθαι καὶ τελειότατον.

p. 1177a34 Βέλτιον δ’ ἴσως συνεργοὺς ἔχειν, ἀλλ’ ὅμως αὐταρκέστατος.

Συνεργοὺς οὐ πρὸς τὴν κατὰ νοῦν ἐνέργειαν, ἀλλὰ πρὸς τὸ ἀνενόχλητον τῆς θεωρίας· χρῄζει γὰρ τοῦ ἑψήσοντος τὰ λάχανα καὶ ὕδωρ κομίσοντος καὶ τὸ χιτώνιον ἀπορρύψοντος καὶ ὅλως τοῦ τὰ ἀναγκαῖα ποιήσοντος. ὅμως, φησί, κἂν τούτου ἀπορήσῃ, αὐταρκέσταιός, ἐστι διὰ τὸ πάμπαν ὀλίγων χρῄζειν· ἀντλήσει γὰρ αὐτὸς ὕδωρ καὶ λάχανον ἑψήσει. εἰ μὲν γὰρ περδίκων καὶ φασιανῶν ἑψήσεως ἐδεῖτο καὶ τραπέζης πολυτελοῦς, τότ’ ἂν ἦν ἄσχολος καὶ ἐπιδεής· ἐπεὶ δὲ ὕδατος καὶ μάζης, καὶ τῶν ταῦτα [*](3 Ἀλεξάνδρῳ] de anima qui fertur libro II p. 159 Br. 8 τῶν B: καὶ a 9 ἐνεργήση Β: ἐνεργήσει a 11 πρώτων B: πρώτῃ a 12 ἀναλογίαν B: ἀνάλογον a 13 οἷς Β: ἐκείνων οἷς a 15 πολεμίων Β: πολέμων a 17 διαπράξεται Vat. 320: διαπράττεται Βa 23 βελτίων Β: βελτίω a 24 οὐ Β: om. a 27 ἔχειν B et Arist. cod. Mb ἔχων a et Arist. Vulg. 28 rhesis usque ad τῆν πρᾶξιν (p. 1177b4) a 32 ἀυταρκέτατός Β: αὐταρκεστάτη a 34 φασσιανῶν Β)

παρασκευαςόντων ἀπορῶν αὐταρκέστατος ἒσται. ἢ συνεργοῦς λέγοι ἂν τοῦς [*](179r) οἰκείους αὐτῷ φέλοθς. Δεῖται γὰρ τούτων, ὃτι οἱ φίλοι παραθήγουσιν ἀλλήλοις τὴν ἀρετήν, καὶ χρόνον πλείονα καὶ συνεχέστερον ἢ κατὰ μόνας ἐνεργοῦσι κατ᾿ αὐτήν. τὸ δὲ ἲσως πρόσκειται πρὸς μὲν τὸ πρότερον, ὃτι οἱ περὶ τὰ ἀναγκαῖα ἐπιτήσετιοι οὐ πρὸς τὴν εὐδαιμονίαν αὐτὴν καθ᾿ αὑτὴν οὐδὲ πρὸς αὒξησιν αὐτῆς εἰσι συνεργοί, ἀλλὰ πρὸς τὴν τοῦ σώματος τελειότητα· ὃπερ σῶμα εἰ μὲν ταὐτὸν, ἲσως ἂν, ἢτοι κατὰ συμβεβηκὸς ἂν εἲποιμεν συνερηούς, καὶ οὐχ ἁπλῶς· πρὸς δὲ τὸ δεύτερον διά τινα εὐλάβειαν καὶ τὴν πρὸς τὸν διδάσκαλον Πλάτωνα αἰδῶ, μηδενὸς λέγοντα δεῖσθαι συνεργοῦ τὸν ὂντως ἂνθρωπον. Αὐτοῦ γὰρ ἐν τῇ ψυχῇ τοῦ νοῦ ἐλλάμποντος καὶ ὃλης ἐκείονυ οὒσης, τίς ἡ χρεία τινὸς ἂλλου πρὸς τὸ εὐδαιμόνως ζῆν; καὶ λέγει περὶ τούτων ὀ Πλάτων καὶ ἐν ταῖς Πολιτείαις καὶ ὲν τοῖς Νόμοις. ὃτι δὲ μετὰ τῶν φίλων καὶ μᾶλλον καὶ συνεχέστερον ἐνεργοῦσιν οἱ εὐδαίμονες, εἲρηται ἐν τῷ πρὸ τούτου βιβλίῳ, ὃτε ἐκεέκνυεν ὃτι ὁ εὐδαίμων δεῖται φίλου. Δίξειε δ᾿ ἂν αὓτη μόνη δι᾿ ἑσυτὴν ἀγαπᾶσθαι. Εἰ τὸ δι᾿ αὑτὸ αἰρετὸν τοῦ δι᾿ ἂλλο, ὡς εἲρηται, αἱρετώτερον (ἡ γὰρ ὑγίεια δι᾿ αὑτὴν οὖσα αἱρετὴ φαρμακείας καὶ φλεβοτομίας τῶν μὴ δι᾿ ἑαυτὰς ἀλλὰ διὰ τὴν ὑγίειαν οὐσῶν αἱρετώτερον καὶ τελειότερον), ἒστι δὲ ἡ μὲν πολιτικὴ εὐδαιμονίοα τῶν δι᾿ ἂλλο τι αἱρετῶν (διὰ γὰρ τὴν θεωρητικὴν εὐδαιμονίαν καὶ ἒτι τοῦς πολίτας καὶ τὴν πόλιν εὐδαίμονας ποιεῖν), αὐτὴ δὲ ἡ νοερὰ ζωὴ δι᾿ ἑαυτὴν καὶ οὐ δι᾿ ἂλλο τί ἐστιν αἱρετή, αὓτη ἂν εἲη ἡ τελεία εὐδαιμονία. Τέλειος μὲν ἐστι. [;αλιν τέλειον μέντοι εἶδος ἡ ἀρετή, ἀλλὰ πρὸς τὴν πολιτικὴν εὐδαιμονίαν ἀτελής ἐστι. Καὶ ὃλως τὰ ὑφειμένα ὃσον πρὸς τὴν οἰκείαν φύσιν καὶ τὸ σφέτερον εἶδος έλεια μέν εἰσιν, ἀτελῆ δὲ λέγονται ὡς πρὸς τὰ ὑπέρτερα καὶ σεμνότερα. εἰ οὖν τοῦθ᾿ οὓτως ἒχει (καὶ παντὸς μᾶλλον ἀληθέστατον), ἒστι δὲ ἡ θεωρητικὴ εὐδαιμονία τὸ ἒσχατον εἶδος καὶ τὸ δι᾿ ἑαυτὸ καὶ μὴ δι᾿ ἂλλο τι |αἱρετόν, [*](179ν) αὓτη ἂν εἲη ἡ τελεία εὐδαιμονία. ὃτι δὲ τὸ ἒσχαον τέλος καὶ τελειότατόν ἐστι καὶ μόνον δι᾿ ἑαυτὴν καὶ οὐ δι᾿ ἂλλο τι ἀγαπᾶται, δῆλον ἐκ τοῦ μηδὲν ἂλλο τι παρ᾿ αὐτὴν ἡμῖν παραγίνεστθαι. ἀπὸ μὲν γὰρ τὴς ἀσδρείας ἐπιγίνεται νίκη, ἀπὸ δὲ σωφροςύηνς ἀοχλγςία, ἀπὸ δὲ φρονήσεως τεῦξις τῶν πρὸς έλος τι συντεινόντων, ἀπὸ δὲ παςῶν ὁμοῦ ἡ πολιτικὴ εὐδαιμονία· καὶ ἀπὸ τῶν ἂλλων πάξεων καὶ ποιήσεων ὁμοίως, ἀπὸ μὲν τῆσδε πλέον, ἀπὸ δὲ τῆσδε ἒλαττον, οἶον ἀπὸ μὲν τῆς ἐμπορίας πλοῦτος, ἀπὸ δὲ τῆς ὑφαντικῆς ὓφασμα καὶ ἀπὸ τῆς ἰατρικῆς ἢ ἰατρεύσεως ὑγίεια [*](1 παρασκευαςάντων a λέγιο Β: λέγει a 2 παραθήγουσιν scripsi: παραθήσουσιν Ba 3 ἀλλήλοις Β: ἀλλήλους a 10 λέγοντα Vat. 320: λέγοντος Ba 13 quos locos voluerit hau scio, cf. de Rep. X p. 613a 15 ἐν τῷ πρὸ τούτου Βιβλίῳ] c. 9 p. 1169b3 16 δόξειε δ᾿ ἂν Ba et Arist. Codd. LbMbOb: δόξαι τ᾿ ἂν Arist. Vulg. 17 ὡς εἲρηται] c. 2 p. 1172b20 21 ἒτι Β: ἒσι a 22 τι Β: τοι a 31 μόνον scripsi: μὴ Ba) καὶ ἀπὸ τῆς οἰκοδομήσεως οἰκία· ἀπὸ δὲ τῆς δεωρίας οὐδέν τι ἀλλ’ αὐτή [*](179 v) ἐστιν ἡ θεωρία καὶ ἐνέργεια καὶ τέλος.

p. 1177b4 Δοκεῖ τε ἡ εὐδαιμονία ἐν τῇ σχολῇ.

Τοὺς σχολάζοντας<καὶ> ἐκτὸς παντὸς ὄχλου ὄντας εὐδαίμονας λέγουσι καὶ καθ’ ἑκάστην ἀκούομεν πάντας λέγοντας ὑπ’ αὐτῆς τῆς φήσεως ἀγομένους “ ὁ δεῖνα μακάριός ἐστι καὶ εὐδαίμων”. ἐρωτώμενοι δὲ διὰ τί, λέγουσι “ διότι ἀνενόχλητος διατελεῖ σχολάζων καὶ δίχα θρούβου διαβιῶν”. εἰ οὖν τοὺς σχολάζοντας εὐδαιμονίζομεν, ἐν σχολῇ δὲ μᾶλλόν εἰσιν οἱ νοερῶς ζῶντες, οὗτοι μᾶλλόν εἰσι εὐδαίμονες, καὶ μᾶλλον καὶ ὅντως ἀκροτάτη καὶ τελεία εὐδαιμονία ἐστὶν ἡ κατὰ νοῦν ζωὴ καὶ γνῶσις τὼν θείων καὶ ἐπαγὴ καὶ οὐχ ἡ ἐν ἀσχολίᾳ παντοίᾳ πολιτικὴ εὐδαιμονία. πάντα τοίνυν, ὅσα περὶ εὐδαιμονίας ἐδόξασαν οἱ πρὸ αὐτοῦ καὶ σὺν αὐτῷ, ἔδειξεν ὑπάρχοντα τῇ θεωρητικῇ εὐδαιμονίᾳ. εἴτε γὰρ εὐδαιμονία ἐστίν, ὥς τινες εἶπον, τὸ δἰ ἑαυτὸ αἱρετὸν καὶ μὴ δι’ ἄλλο τι, τῇ νοερᾷ μόνῃ ζωῇ τοῦθ’ ὑπάρχει καὶ οὐκ ἄλλῳ τινί, εἴτε φυχῆς ἐνέργεια, ὡς ἄλλοι ἀφιήναντο, τὰ κατὰ τὰ ἀγαθὰ τὰ ἀπὸ τῶν κρειττόνων εἰς αὐτὴν ἀφιγμένα, ἃ δὴ ἀγαθά ἐστιν, ἥ τε ἐκεῖθεν ἔλλαμφις ἡ πρὸς τὸν θεωρητικὸν εὐδαίμονα καὶ ἡ ἐπὶ ταύτῃ γνῶσις τῶν τε πρώτων καὶ δευτέρων καὶ τῶν ἐφεξῆς καὶ τῆς κοινωνίας αὐτῶν καὶ διαφορᾶς καὶ τῆς ἑκάστων ἰδιότητος, καὶ τοῦτο τὸ ταύτῃ ἐξαίρετόν ἐστι καὶ ἰδιαίατον, εἴτε εὐζωΐα καὶ εὐπάθεια, καὶ ταύτης εὐμοιρεῖ, εἴτε σχολῆ καὶ ἀπραξία, ὡς ὁ Ἐπίκουρος βούλεται, καὶ τοῦτο ταύτης ὂν διὰ τῶν προκειμένων δείκουσι λέξεων, λέγων δοκεῖ τε ἡ εὐδαιμονία ἐν τῇ σχολῇ. Εἰ γὰρ ἡ εὐδαιμονία τέλος ἐστὶ τὸ ἔσχατον, ἔστι δὲ καὶ ἡ σχολῆ τέλος ἔσχατον, ἡ εὐδαιμονία ἐν σχολῇ ἂν εἴη. ὅτι δὲ ἡ σχολὴ τέλος ἐστὶν ἔσχατον, προβιβάζει ἀπὸ τῆς πολιτικῆς εὐδαιμονίας, ἥτις εὐδαιμονία ἁπλῶς μὲν ἐν σχολῇ οὐκ ἔστι, τῇ δὲ καὶ κατά τι. ἐν σχολῇ μὲν γάρ ἐστι, καθόσον ὑπείκουσιν αὐτῷ πᾶσαι αἱ πλησιάζουσαι πόλεις, καθόσον δὲ τὰ τῆς πόλεως ὁσημέραι περισκοπεῖ καὶ τὰ κοινῇ καὶ χωρὶς ἑκάστῳ καλὰ καὶ συμφέρονοτα βέβαια καὶ μόνιμα διαμένειν φροντίζει, ἄσχολός ἐστι καὶ τεθορυβημένος. πόθεν δὲ δῆλον, ὅτι ἡ σχολὴ τέλος ἐστὶν ἔσχατον; ἐκ τοῦ τόξα μέν γλύφεσθαι καὶ θώρακας πλέκεσθαι καὶ θυρεοῦς συναρμόζεσθαι διὰ τὸν πόλεμον, τὸν δὲ πόλεμον αἱρεῖσθαι διὰ τὴν εἰρήνην, ἥτις ἐστὶ σχολή. ὥστε ἐπεὶ ἡ εἰρήνη σχολή, τέλος δὲ ἡ εἰρήνη, καὶ ἡ σχολὴ ἄρα τέλος τῆς ἀσχολίας, ἤτοι τῆς τῶν ὅπλων κατασκευῆς καὶ τῆς λοιπῆς ἄλλης τῆς πρὸς τὸν πόλεμον παρασκευῆς. ἀλλ’ ἐπεὶ καὶ αὕτη ἡ σχολὴ ἀσχολία τίς ἐστιν, ὡς εἴρηται, πᾶσα δὲ ἀσχολία τέλους τινὸς καὶ σχολῆς ἐφίεται, εἴη ἂν τὸ τῆς ἀσχολίας ταύτης τέλος [*](3 rhesis usque ad εἰρήνην ἄωμεν (p.1177b6) a 4 καὶ ἐκτὸς a: ἐκτὸς Β 17 εὐδαίμονα B: εὐδαιμονία a 19 ἐκάστων a: ἑκάστω Β 25 ἐστὶν B: om a 29 διαμένειν Vat. 320: διαφέρειν Ba 36 ἀσχολία (priore loco) B: σχολή a)

σχολή· καὶ τὸ ἔσχατον τέλος (τοῦτο δέ ἐστιν ἡ θεωρητικὴ εὐδαιμονία) ἐν [*](179v) σχολῇ ἄρα.

p.1177b6 Τῶν μὲν μὲν οὖν πρακτικῶν ἀρετῶν ἐν τοῖς πολιτικοῖς ἢ ἐν΄τοῖς πολεμικοῖς αἰ ἐνέργειαι.

Εἰπὼν ὅτι ἐν σχολῇ δοκεῖ εἶναι ἡ εὐδαιμονία, δείκνυσι διὰ τούτων, ὅτι οὐδεμία ἄλλη τις ἐνέργεια οὔτε ολεμικὴ οὔτε πολιτικὴ οὔθ’ ἡ πολιτικὴ αὐτὴ εὐδαιμονία ἐν σχολῇ ἐστιν, ἂλλὰ μόνη ἡ κατὰ νοῦν ἐνέργειν, ἡ θεωρητικὴ εὐδαιμονία. τοῦτο δεικνὺς λέγει, ὅτι τῶν μὲν πρακτικῶν ἀρετῶν, ἤτοι τῶν ἠθικῶν, αἱ ἐνέργειαι ἢ ἐν τοῖς πολιτικοῖς πράγμασίν εἰσιν ἢ ἐν τοῖς πολεμικοῖς, αἵτινες, καὶ αἱ κατὰ τὸν πόλεμον καὶ αἱ κατὰ τὴν πόλιν, ὅτι ἄσχολοί εἰσι καὶ μεστὰ φροντίδος καὶ ταραχῆς, οὐδεὶς ἀγνοεῖ τῶν ἐν πολέμοις καὶ πολιτικοῖς πράγμασι διατριβόντων. οἵ τε γὰρ τῶν χρημάτων τῆς πόλεως ταμίαι ἀνάπλεώ εἰσι θορύβων, φροντίζοντες ὡς λόγον ἀποδώσοντες τῶν τεθησαυριζομένων καὶ ἀποθησαυριζομένων, οἵ τε τοὺς ἀδικεῖν πειρωμένους ἀναστέλλοντες ἐν παντοίᾳ ταραχῇ καθεστήκασιν ὄντες, οἵ τε τὰς ἀμοιβὰς καὶ ἀνταλλαγὰς ἐπισκεπτόμενοι, ὅπως ἂν ὅτι μάλιστα κατ’ ἀξίαν γίνοιντο. τέλεόν εἰσιν ἄσχολοι. τί δ’ ἂν εἴποι τις περὶ τῶν πολιαρχούντων, οὓς ὑπάρχους καλοῦσιν ; οὐκ ἔστιν οὐδεὶς τούτων ἄσχολος, λἔγομεν δὲ τοὺς ὄντας ταμίας καὶ πολιάρχους καὶ τοὺς ἄλλους ὁμοίως, ἀλλ’ οὐχὶ τοὺς καθ’ ἡμᾶς κόρακας. εἰπὼν δὴ ὅτι καὶ αἱ πολιτικαὶ καὶ αἱ πολεμικαὶ ἐνέργειαι ἄσχολοί εἰσι, δείκνυσι πρῶτον, ὅπως αἱ πολεμικαὶ τοιαὐταί εἰσι καί φησιν οὐδεὶς γὰρ τὸ πολεμεῖν αἱρεὶται χάριν τοῦ πολεμεῖν, ἀλλὰ | πολεμοῦμεν, ἵνα εἰρήνην ἄγοιμεν. εἰ οὖν πολεμοῦμεν, ἵνα εἰρηπᾶν [*](180r) δὲ τὸγινόμενον ἐκ τοῦ ἀντικείμένου ἢ τοῦ ἀντικειμένου ἢ τοῦ ἐναντίου γίνεται, ὡς ἐν τῷ πρώτῳ τῶν Φυσικῶν δέδεικται. εἰ οὖν καὶ ἡ εἰρήνη ἐκ τοῦ πολέμου γίνεται, ἔστι δὲ ἡ εἰρήνη σχολή, ὁ πόλεμος ἄρα ἀσχολία καὶ αἱ ἐν αὐτῷ πράξεις. ὅτι δὲ χάριν τοῦ σχολάζειν πολεμοῦμεν, πιστούμενος ἐπήγαγεν οὐθεὶς γὰρ αἱρεῖται τὸ πολεμεῖν χάριν τοῦ πολεμεῖν, ὅ ταὐτόν ἐστι τῷ οὐθεὶς γὰρ αἱρεῖται τὸ ἀσχολεῖσθαι χάριν τοῦ ἀσχολεῖσθαι, ἀλλ’ ἵνα σχολάζῃ. μιαιφόνος γὰρ καὶ ἀσεβὴς καὶ παντάπασιν ἀδικώτατος ὁ πολεμῶν ἵνα πολέμους ἔχῃ. εἰ γὰρ τὸν πόλεμον αἱρεῖται, ἵνα πολεμῇ,λ κρατήσας πάντων τῶν πολεμίων καὶ ὑπὸ χεῖρα ποιήσας, τίσι πολεμήσει ; ἐπεὶ τὸ πολεμεῖν αἱρεῖται ἕνεκα τοῦ πολεμεῖν, δῆλον δή, ὅτι κατὰ τῶν φίλων ἐπάἐν [*](4 Β et Arist. vulg. : om. a et Arist. cod. L b αἱ ἐνέργειαι Ba et Arist. cod. L b : ἡ ἐνέργεια Arist. vulg. rhesis usque ad ἑτέραν οὖσαν (p. 1177b15) a 5 δοκεῖ εἶναι B: εἶναι δοκεῖ a 12 πολέμοις Β: πολέμῳ a 15 καταστήκασιν Ba 17 γίνοιντο a: γίνοιτο Β εἴποι Β: εἴπῃ a 17. 18 πολιαρχόντων a 19 πολιάρχους a: πολιάρχας Β 20 κόρακας Βa: κόλκας Diels 24 ἡ Β: εἰ a 25. 26 ἐν τῷ πρώτῳ τῶν Φυσικῶν] c.5 27 ἀσχολία Β: σχολή a 29 et 30 οὐθεὶς Β: οὐδεὶς a 32 ἔχη Β: ἔχει a)

ξει τὸν πόλεμον, ὅπερ ἀσχάτης ἐστὶν ἀδικίας καὶ μιαιφονίας. οὐκ ἄρα [*](180r) πολεμοῦμεν, ἵνα πολεμῶμεν, ἀλλ’ ἵνα ἡσοχιαν ἄγωμεν, ὅπερ ταὐτόν ἐστιν, ὡς εἴρηται, τῷ ἀσχολούμεθα,ἵνα σχολάξωμεν. ἄσχολοι ἄρα αἱ πολεμικαὶ πράξεις, ἐπειδὴ τὸ τέλος αὐτῶν, ἡ εἰρήνη, σχολή. ἔστι δὲ καὶ ἡ τοῦ πολιτικοῦ ἄσχολος, καὶ παρ’αὐτὸ τὸ πολιτεύεθαι. ὁ καὶ σύνδεσμος ὁ ἐν τῇ λέξει τῇ καὶ παρ’ κὐτὸ τὸ πολιτεύεοθαι οὐ παρέλκει, ἀλλ’ἐνδείκνυται, ὅτι οὐ μόνον ὅτε μὴ ἐνεργεῖ σκοπούμενος τί μὲν πέπραχε, τί δὲ τῶν ἀναγκαίων παρέλιπε, καὶ δεῖ ἐς νέωτα πρᾶξαι καὶ τί μὴ ποιῆσαι. καὶ ἦν ἄν μᾶλλον κατάλληλος ἡ λέξις καὶ τοῖς λεγομένοις συμφωνοτέρα, εἰ οὕτω πως εἶχε ‘καὶ ἐν αὐτῷ τῷ μὴ πολιτεσθαι ἄσχολός ἐστιν.’ ἀλλὰ ταῦτα μὲν ἴσως τοιαῦτα. Δείξας δὲ τὰς πολεμικὰς ἐνεργείας ἀσχόλους, δεἰκνυσιν ὅτι οὐδὲ αἱ πολιτικαὶ ἀπηλλαγμέναι εἰσὶ θορύβου καὶ ταραχῆς, ἀλλὰ καὶ αὖται ἄσχολα τυγχάνουσιν οὖσαι. τὸν γὰρ περιποιούμενον τιμὰς καὶ δυναστείας ἑσυτῷ καὶ τῇ πόλει καὶ σπουδάζοντα Καὶ μεριμνοῦντα κυριεύειν τῶν πέριξ πόλεων καὶ τιμᾶσθαι καὶ αὐτὸν καὶ Τούς πολίτας πρὸς ἁπάντων, ἐν ἀφθονίᾳ τε τυγχάνειν πάντων τῶν πρὸς ζωήν,πῶς ἄν τὸν οὕτως ἔχοντα φήσειεν ἄν τις ἄσχολον εἶναι;ἡ μὲν διάνοια τῶν προκειμένων συλλαβῶν αὕτη. Τὴν δὲ λέξιν τὴν ἐτέραν τῆς πολιτικῆς, ἥν καὶ ζητοῦμεν ὑπερβατῶς ἀναγνωνστέον ‘ἑτέραν οὖσαν ἣν καὶ ζητοπῦμεν τῆς πολιτικῆς.’ Λέγει δὲ ὅτι ὁ εὑδαίμων ἑαυτῷ καὶ τοῖς πολίταις δυνατείας περιποιύμενος, καὶ ἡ τοιαύτη εὐδαιμονία ἑτέρα ἐστὶ τῆς θεωρητικῆς εὐδαιμονίας, ἣν θεωρητικήν εὐδαιμονίαν ζητοῦμεν νῶν. ὁ δὲ καὶ σύνδεσμος ἐκ περιττοῦ κεῖται νῦν. ἔστι γὰρ τὸ ὀρθόν τοιοῦτον ‘ἑτέραν οὖσαν, ἣν ζητοῦμεν, τῆς πολιτικῆς.

Ρ. 1177b 16 Eἰ δὴ τῶν κατὰ τὰς ἀρετὰς πρὰξεων αἱ πολιτικαὶ καὶ πολεμικαί.

Ταῦτα οἶον συμπέρασμά εἰσι τῶν περὶ τῆς θεωρητικῆς εὐδαιμονίας εἰρημένων. ὃ δὲ λέγει, τοιοῦτον ἄν εἴη δυνάμει. Εἰ τὰ στοιχεῖα τῆς τελείας εὐδαιμονίας εἰσὶ τὸ δι’ἐαυτὸ καὶ μὴ δι’ἄλλο τι αἱρετόν, τὸ ἥδιστον, τὸ αὔεργείας, ὡς ἀνθρώπῳ δυνατόν. Εἰ οῦν ταῦτά ἐστι τὰ συστατικὰ τῆς εὐδαιμονίας στοιχεῖα, ταῦτα δὲ μόνῃ τῇ θεωρητικῇ δπάρχει εὐδαιμονίᾳ, ἡ πρώτη καὶ τελεία εὐδαιμονία καὶ τῶν ἀνθρώπων οἰκειοτάτη [ἐστίν]αὕτη ἄν εἴη. ἡ δὲ πολιτική Δευτέρα καὶ μετ’αὐτὴν οἰκεία οὐ τῷ ἀληθινῷ καὶ ὄντως ἀνθρώπῳ, ἀλλὰ τῷ συγκειμένῳ ἐκ νοῦ καὶ σώματος, εἰ γὰρ [*](1 ἐσχάτης Β:ἔσχατον a 11 συμφωνοτέρα Β:συμφωνότερον a 16 πόλεων Β: πολέμων a 26 τῶν κατὰ Β:τῶν μὲν κατὰ a et Aristoteles 26.27 πολεμικαὶ καὶ πολιτικαὶ a 27 rhesis usque ad φαίνεται ὄντα (ρ.1177 b 24) a 28 συμπέρασμα Β:συμπεράσματά a 34 ἐστὶν Β:om. A 35 μετ’ αὐτὴν οἰκεία Β:μετὰ τὴν οἰκείαν a)

καῖ ἑκάστου φύσις αὐτὸ τοῦθ’ ὅπερ ἐστὶ τελεία ὑπάρχει, ἀλλὰ τῶν ὑπερκειμένων [*](180r) ὑφεῖται καὶ ἀτελής ἐστι πρὸς τὰ ὑπέρτερα, ὥστε καὶ ἡ πολιτικὴ κατ’ αὐτὸ τοῦτο ἀτκείαν ἀτελής ἐστιν, ὡς πρὸς τὴν θεωρητικήν, εἰ καὶ τελεία κατά γε τὴν οἰκείαν φύσιν ἐστίν. ὅ μὲν βούλεται λέγειν τοῦτό ἐστι. περὶ δὲ τῶν λέξεων ἐκεῖνο πρῶτον ῥητέον, ὅτι ἡ τούτων ἀπόδοςίς ἐστιν ἐν τῷ ἡ τελεία εὐδαιμονία αὕτη ἄν εἰη ἀνθρώπῳ λαβοῦσα μῆκος βίου τέλειον, τὰ δὲ λοιπὰ μεταξὺ παρεμβέβληται, ἀνάμνησις ὄντα τῶν εῖρημένων περὶ εὐδαιμονίας. ἔπειτα ῥητέον, ὅσον διαφέρει πόλις ἑνὸς ἀνδρός, τοσοῦτον καὶ αἱ κατ’ ἀρετὴν πολιτικαὶ πράξεις ἅπασαι, αἵτινές εἰσιν ἡ πολιτικὴ εὐδαιμονία, διαφέρει μεγέθει καὶ κάλλει μιᾶς κατ’ ἀρετὴν πράξεως. τὰ γὰρ ἀπὸ ἀρετῆς καὶ κατ’ ἀρετὴν πᾶσι τοῖς πολίταις προςόντα τε καὶ πραττόμενα μεγάλα καὶ καλὰ τυγχάνει. καὶ πολὺ προύχουσι τῆς ἑνὸς ἀνδρὸς ἀρετῆς καὶ πράξεων. ὁμοίως δὴ καὶ ἐπὶ τῶν πολεμικῶν ἔχει πράξεων· πολὺ ὑπερέχουσιν αἰ τοῦ στρατεύματος ὅλου κατ’ ἀρετὴν πράξεις καὶ ἀνδραγαθίαι τῶν ἑνὸς στρατιώτου κατορθωμάτων, ὅμως δ’ οὖν, καίτοι μεγάλων καὶ καλῶν οὐσῶν, τὸ σχολαστικὸν οὐ πάρεστιν αὐταῖς ἀλλὰ πρὸς τῷ ἀσχόλους εἶναι καὶ οὐ δι’ ἑαυτὰς ἀλλὰ δι’ ἄλλο τι τυγχάνουσιν οὖσαι αἱρεταί, διὰ νίκην, διὰ χρημάτων σνλλογὴν καὶ χώρας ἐπίκτησιν. τὸ δὲ δι’ ἄλλο τι αἰρετὸν ἀτελές καὶ ἐπαφή, σπουδῇ διαφέρειν δοκεῖ, τουτέστιν τῇ τῶν θείων κατάλψις ἀτελὲς καὶ ἐπαφή, σπουδῇ διαφέρειν δοκεῖ, τουτέστιν τῇ ἀκρότητι καὶ τῷ τιμίῷ. ἡ τιμιωτάτη γὰρ καὶ ἀκροτάτη ἡμῶν ἐνέργεια καὶ θεοφιλεστάτη ἡ νοερά ἐστι ζωή. αἱ γὰρ ἡθικαὶ καὶ πρακτικαὶ δεύτεραί τε καὶ μετ’ ἐκείνην. καὶ πρὸς | τούτῳ ἡδίστη τέ ἐστι· τὸ γὰρ τέλειον [*](180ν) ἥδιστον. ἡ δὲ τοιαύτη ἡδονὴ τελεία ὡς ἀμεταμέλητος καὶ μετανοίας ἄδεκτος. τελεία δε οὖσα καὶ ἡδίσιη δυναύξει καὶ τὴν ἐνέργιαν. ἔστι δὲ καὶ αὐτάρκης· δι’ ἑαυτὴν γάρ ἐστιν αἱρετὴ καὶ ἄτρυτος καὶ ἀνένδοτος καὶ πρὸς ἄνεσιν ἀμείλικτος.οὐδεὶς γὰρ οὕτω δύναται πλεῖστον χρόνον ἐγκαρτερεῖν ταῖς οἰκείαις ἐνεργείαις καὶ πράξεσιν ὡς ὁ θεωρίᾳ σχολάξων.

p. 1177 b 25 Δαβοῦσα μῆκος βίου τέλειον· οὐδὲν γὰρ ἀτελές ἐστι τῶν τῆς εὐδαιμονίας.

Εὶ τὸ ἀίδιον τέλειον, τὸ ἐγγύτερον τῷ ἀιδίῳ τελειότορον τοῦ πορρωτέρου. ἐγγύτερος δὲ ὁ μακρότερος χρόνος τοῦ βραχυτέρου, ὥστε καὶ ἡ πολυχρονιωτέρα εὐδαιμονία τῆς βραχυχρονιωτέρας τὸ παντέλειον τῆς εὐδαιμονίας ἡ κατὰ νοῦν ἐστι ζωή, ·ἐπήγαγε λαβοῦσα μαῆκος βίου τέλειον, ἀκόλουθα λέγων οἶς αὐτὸς ἀρέσκεται. βούλεται γὰρ οὖτος ὁ δαιμόνιος ἀνὴρ τὴν εὐδαιμονίαν συμπεπληρῶσθαι μὲν ἐκ τῆς ὅλης ἀρετῆς, τῆς τε [*](1 καῖ ἑκάστου Β: έκάδτου a 6 ἀνθρώπω Ba et Arist. cod. Kb: ἀνθρώπου Arist. vulg. 13 πράξεων Β: πράξεως a 20 ἐπαφὴ B: ἐπιφανῆ a 23 τούτω Β: τοῦτα a 26 ἑαυτὴν Β: ἑαυὸν a 29 rhesis inde ab ἡ τελεία—τῆς εὐδαιμονίας (p.1177 b 24–26) a: cf. lectionem cod. Arist. Mb)

ἠθικῆς καὶ θεωρητικῆς, δεῖσθαι δὲ τὴν πολτικὴν καὶ τὴς ἐκτὸς χορηγίας, [*](180v) ἱκανῆς οὔσης ὑπηρετεῖν ταὶς κατ’ ἀρετὴν ἐνεργείαις, δεῖσθαι δὲ καὶ βίου τελείου πρὸς τὴν δύμπασαν εὐθημοσύνην ἢεὐζωΐαν καὶ ὁπραυίαν. Πολλαὶ γὰρ μεταβολαὶ γίνονται καὶ παντοῖαι τύχαι κατὰ τὸν βίον καὶ ὁ χρόνος προϊὼν ἐλεγκτικὸς γίνεται τῶν τε ὡς ἀληθῶς εὐδαιμόνων καὶ τὼν ὑποκρινομένων εὐδαιμόνως ζὴν. τῶν γὰρ φύσιν ἐχόντων εὖ μεταβάλλειν ἢ καὶ δοκούντων μὲν εἶναι τόδε τι, μὴ ὄντων δέ, ὁχρόνος ἐλεγκτικός ἐστιν. ἔτι εἰ τέλειον ἡ εὐδαιμονία, τελειότερον δὲ τὸ μονιμώτερον, μονιμώτερον δὲ τὸ πλείω χρόνον εὐδαιμονῦσαν, τοῦτο δὲ εὐδαιμονέστερον, παντί που δῆλον ὅτι τὸ βραχύτατον χρόνον εὐδαιμονῆσαν ἐγγύς πώς ἐστι τῷ μὴ εὐδαιμονηκότι, ὥστε καὶ ἀτελὴς ἡ τοιαύτη εὐδαιμονία. δεῖται ἄρα καὶ βίου τελείου. ἀλλὰ καὶ ὅτι τὸ μακρὸν χρόνον νοερῶς ἐνεργῆσαν θεοπρεπέστερόν ἐστι τοῦ τὸν βραχὺν χρόνον ὡσαύτως ἐνεργήσαντος τῶν ὡμολογημένων ἐστίν, ὥστε καὶ τελειότερον. δεῖαιι ἄρα τελείου καὶ μακροκρονίου βίου. εἰ δέ τις ἐνίσταται λέγων, ὅτι τὸ εὐδαιμονεῖν ἐν τῷ νῶν ὅλον πάρεστι καὶ παντελὲς ὑπάρχει καὶ οὐδὲν ἐκ τῆς τοῦ χρόνου προσλαμβάνει παρατάεως, ὁ ταῦτα λέγων πρῶτον μὲν παρὰ τὴν συναίσθησιν ἡμῶν λέγει, εἶγει, εἶτα καὶ τὴν τῶν πλείστων ἢ καὶ σχεδὸν πάντων δόξαν. πάντες γὰρ τὸν ὅτι πολὺν χρόνον εὐδαιμονήσαντα ἀμείνονα πολλῷ φασι τοῦ ὡσαύτως μὲν ἐν ὀλίγῳ δὲ χρόνῳ ζήσαντος· ὥστε καὶ ἡ τοῦ χρόνου παράτασις δυναύξει τὴν εὐδαίμονα ξωήν, κἄν ἐν τῷ νῦν τῷ ἐνεστηκότι ὡσαύτως ἀμφότεραι ἐνεργῶσιν. ἕτι εἰ τὸν διὰ πολλῶν τῶν καλῶν ἔργων ἠγωνισμένον μᾶλλον εὐδαιμονίζομεν, ἐν δὲ τῷ πλείονι χρόωῳ καὶ πλείονα καλὰ πρᾶξαι δυνατόν, παντί που δῆλον ὡς δοντελεῖ πρὸς εὐδαιμονίαν ὁ μεακρὸς κρόνος καὶ τὸ τέλειον μῆκος τοῦ βίου. οὐ γὰρ ἔστιν ἐν ὀλίγῳ πάμπολλα καὶ μέγιστα πράττειν ἤ θεωρεῖν, ἅπερ λῶν, ἃ γράφειν περιττὸν ἄν εἴη, ὡς δεῖται καὶ μήκους βίου τελείου. ἐπεὶ οὖν τέλειός ἐστιν ἡ εὐδαιμονία καὶ οὐδὲν τῶν αὐτῆς ἀτελὲς ὑπάρχει, ἀνάγκη καὶ τὸν χρόνον τέλειον εἶναι, ἵνα μὴ κατὰ τοῦτον ἀτελής ὑπάρχῃ.

30 p. 1177b26 ‘O δὲ τοιοῦτος ἄν εἴη βίος κρείττων ἤ κατὰ ἄνθρωπον.

Ἄνθρωπον ωῦν τὸν σύνθετον λέγει τὸν ἐκ ψυκῆς καὶ σώματος. Λέγει δὲ ὁ παρὼν λόγος, ὅτι ὁ θεωρητικὸς βίος καὶ ἡ νοερὰ ζωὴ ὑπὲρ τὴν πολιτιικήν ἐστιν εὐδαιμονίαν καὶ τὸν πολιτικὸν εὐδαίμονα, τὸν ἐν σχέσεει τυγχάνοντα πρὸς τὰ δεύτερα καὶ συμπλεκόμενον αὐτοῖς καὶ ἀσχολούμενον περὶ αὐτά. ὁ γὰρ νοερῶς ζῶς ξῶν οὐχ ᾖ ἄνθρωπος, ὁ ἀπὸ λόγου καὶ τοῦ πολυκεφάλου τῆς ἐπιθυμίας θηρίου καὶ τοῦ λεοντώδους τοῦ θυμοῦ μετὰ [*](1 τὴν Β: om. a 3 ἢ B: καὶ a 9 εὐδαιμονίσαν a, ubique fere 9 παντὶ Β: Πάντη a 12.13 τὸν βραχὺν Β: τὸ βραχὴν a 13 ὡμολογημένων Β: ὁμολογουμένων a 18 τὸν Β: τὸ a ὅτι secluserim 25 ἄπερ Β: ὥσπερ a 29 ὐπάρχη Β: ὑπάρχει α 30 βίος κρείττων Β et Arist. Vulg.: κρείττων βίος a et Arist. cod. Lb rhesis usque ad ἀνθρώπινον βίον (p. 1177b31) a 34 ἀσχολούμενον Β: ἀνασχολύμενον a)

τοῦ σώματος ὤν, οὕτω βιώσεται, ἀλλ’ οὕτω διαβιοῖ, ᾖ θεῖόν τι ἐν αὐτῷ [*](180v) ὑ πάρχει, τουτέστιν ἀλλ’ ὡς χωρίσας αὑτὸν ἀπὸ τοῦ συνηρτημένου ζῴου καὶ ἑνώσας ἑαυτὸν πρὸς τὸ πρῶτον ἀγαθὸν καὶ τὴν ἀπ’ ἐκείνου κατιοῦσαν εἰς αὐτὸν ἔλλαμψιν. τοῦτο γάρ ἐστι τὸ νοερῶς ζῆν, τὸ ἀναφυγεῖν ἀπὸ τῆς περὶ τὴν ὕλην πτοίας ἐπὶ τὴν νοερὰν ἀκρώρειαν. καὶ ὅσον, φησί, διαφέρει ὁ ἐν ἡμῖν νοῦς τοῦ συνθέτου τούτου, τοῦ ἐκ ψυχῆς καὶ σώματος, τοσοῦτον καὶ ἡ νοερὰ ἐνέργεια αὐτοῦ τῆς πολιτικῆς εὐδαιμονίας. ἄλλην γὰρ ἀρετὴν τὴν πολιτικην εἶπεν εὐδαιμονίαν. εἰ δὴ θεῖον ὁ νοῦς πρὸς τὸν ἄνθρωπον, τουτέστιν εἰ ὁ ἄσχετος νοῦς καὶ ἀνεπίστροφος θειότερός ἐστι τοῦ ἐν σχέσει καὶ πρὸς τὴν ὕλην ῥέποντος, καὶ ὁ βίος αὐτοῦ, ἡ κατὰ νοῦν ἐνέργεια, θειοτέρα τῆς ἀνθρωπίνης ζωῆς, τῆς πολικῆς εὐδαιμονίας.

p. 1177b31 Οὐ χρὴ δὲ κατὰ τοὺς παραινοῦντας ἀνθρώπινα φρονεῖν ἄνθρωπον ὄντα.

Τινὲς μὲν Θεόγνιδός φασιν εἶναι τὴν γνώμην ταύτην, οἱ δὲ Σόλωνος. ὅ δὲ λέγει τοιοῦτόν ἐστιν· εἰ μὲν ὁ κυρίως καὶ μάλιστα καὶ ὄντως ἄνθρωπος ἦν ὁ συμπληρούμενος διὰ λόγου καὶ τῶν προκειμένων | αὐτῷ, [*](181r) δίκαιον ἦν πείθεσθαι τοῖς λέγουσι δεῖν ἀνθρώπινα φρονεῖν καὶ ἐν τῇ πολιτικῇ ἐμμένειν εὐδαιμονίᾳ. ἐπεὶ δ’ οὐ τοῦτο τὸ σύνθετόν ἐστιν ὁ ἀληθὴς ἄνθρωπος ἀλλὰ τὸ ἐν ἡμῖν θειότατον, ὁ νοῦς, δεῖ μὴ πείθεσθαι ἀλλ’ ἀπαθανατίζειν ἑαυτούς, ἤτοι χωρίζειν ἀπὸ τῆς πρὸς τὸ θνητὸν ζῷον ἐμπαθείας καὶ ἀπαθανατίζειν καὶ ἐξομοιοῦν ἑαυτοὺς τοῖς ἀθανάτοις, ταῖς νονταῖς δηλαδὴ καὶ ξνοεραῖς ὑπάρξεσιν. ἡ γὰρ τῷ ὄντγως ἀνθρώπῳ πρέπουσα εὐδαιμονία ἡ πρὸς θεόν ἐστιν ὁμοίωσις. ὁμοιοῦται δὲ θεῷ ὁ τῶν ἐνταῦθα ἀποστὰς καὶ τοῖς νοεροῖς ἐνδιατρίβων. ὥστε δεῖ πάντα ποιεῖν ὅσα συντελεῖ πρὸς τὸ ζῆν κατὰ νοῦν, ὅς ἐστι τὸ ἀκρότατον καὶ κράτιστον καὶ θειότατον τῶν ἐν ἡμῖν. ζῇ οὖν κατ’ αὐτόν, ὡς εἴρηται, ὁ περιλαμπόμενος ὑπὸ τῆς θείας αἴγλης ὑπερφρονησας τῶν ἔξω καὶ ἀπολύσας καὶ ἐλευθερώσας <ἑαυτὸν> ἀπὸ τῆς ἀσχέτου καὶ ἀκαθέκτου πρὸς τὸ σῶμα ῥοπῆς. εἰ γὰρ τῷ ὄγκῳ σμικρόν ἐστι, δυνάμει καὶ τελειότητι πολὺ μάλλον ὑπερέχει. τὸ σμικρὸν τῷ ὄγκῳ ταυτόν ἐστι τῷ ἀμεγέθες. τὸ δὲ λεγόμενον τοιοῦτον ἂν εἴη· οὐ χρὴ τὸ ἐν ἡμῖν θειότατον ὥς τι τῶν τυχόντων νομίζειν οὐδ’ εἰς τὴν ἀμέρειαν αὐτοῦ ἀφορᾶν καὶ παρορᾶν καὶ καταφρονεῖν ὡς εὐτελοῦς αὐτοῦ. οὐ γὰρ ὄγκῳ καὶ μεγέθεσιν ορίζειν χρὴ τὸ τίμιον καὶ [*](5 ὅσον et 7 τοσοῦτον Βa, ut Arist. cod. Kb: ὅσῳ et τοσούτῳ Αrist. vulg. 6 τούτου Β: om. a 7 αὐτοῦ ἐνέργεια a 12 οὐ χρὴ δὲ Β et Arist. vulg.: χρὴ δὲ οὐ a et Arist. codd. LbOb 13 rhesis usque ad ὑπερέχει πάντων (p.1178a2) a 15 εἰ μὲν Β: εἰ μὲν οῦν a 18 ἀληθὴς Β: ἀληθινὸς a 20. 21 ἐμπαθείας Β: συμπαθείας a 21. 22 ταῖς νοηταῖς Β: τοῖς νοητοῖς a 27. 28 ἑαυτὸν a: om. B: 28 εἰ γὰρ Βa: εἰ γὰρ καὶ Αrist. 29 μικρόν Arist. τελειότητι Βa (sed cf. infra) et μᾶλλον πάντων ὑπερέχει Arist. vulg. 33 ὄγκω Β: ὄγκοις a)

τὸ δυνατόν, ἀλλ’ ἐν τῇ ἀμερείᾳ μᾶλλον καὶ τῷ ἀσωμάτῳ. τιμιώτεραι γὰρ [*](181r) καὶ δυνατώτεραι ἀσυγκρίτως αἱ νοεραὶ καὶ ἀσώματοι οὐσίαι πάσης σωματικῆς φύσεως.

p. 1178a2 Δόξειε δ’ ἂν εἶναι καὶ ἕκαστον εἶναι τοῦτο.

Ὥσπερ πόλις κυρίως ἐστὶ καὶ λέγεται τὸ κρατοῦν καὶ ἄρχον, οἷον ἐν μὲν τῆ δημοκρατουμέηῃ ὁ δῆμος (οὗτος γὰρ ἐν αὐτῇ τὸ κύριον) καὶ ἐν τῇ βασιλευομένῃ πόλις πάλιν ὁ βασιλεύς ἐστι καὶ λέγεται καὶ ἐν τῇ τυραννουμένῃ ὁ τύραννος, οὕτω καὶ ἄνθρωπος κυρίως ἐστὶν ὁ ἐν ἡμῖν νοῦς καὶ ἔστι κυρίως ὀ Ἀριστοτέλης καὶ Πλάτων ὁ τοῦ Ἀριστοτέλους νοῦς καὶ ὁ τοῦ Πλάτωνος, ὅτι τὸ ἐν ἑκάστῳ κύριον ὁ ἐν ἑκάστῳ νοῦς ἐστι καὶ τὸ ἄμεινον καὶ βέλτιστον. εἰ οὖν τοῦτο ἀληθὲς καὶ τὸ μακάριον ἡμῶν ἵδρυται ἐν τῷ νῷ [βίῳ] καὶ τῇ ζωῷ αὐτοῦ, τῇ θεωρίᾳ, τί δεῖ παρέντας τὸν οἰκεῖον βίον, τὸ οἰκεῖον ἀγαθόν, ἐπιδιώκειν τινὸς ἄλλου βίον, οἷον τὸν τοῦ πολιτικοῦ ἢ τοῦ ἀπολαυστικοῦ; τὸ λεχθέν τε πρότερον ἁρμόσει καὶ νῦν· τὸ γὰρ οἰκεῖον τῇ φύσει κράτιστον. ὅτι τὸ ᾠκειωμένον ἐκάστου τῇ φύσει κράτιστον καὶ ἄριστον καὶ ἥδιστόν ἐστιν ἐκείνῃ, εἴρηται πρότερον, ὅτε περὶ ἡδονῆς ἔλεγεν ἐν τῷ παρόντι βιβλίῳ, καὶ ἡμεῖς ἐκεῖσε περὶ τούτου εἴπομεν τὰ δυνατὰ ἡμῖν. δῆλον δὲ πάντως, ὅτι τὸ οἰκεῖον τῇ τοῦ ἵππου φύσει κράτιστόν ἐστι τῇ ἱππείᾳ φύσει καὶ φίλον· ὁμοίως καὶ τὸ τῇ τοῦ βοὸς φύσει ἥδιστόν ἐστι καὶ σωστικὸν τῇ τοῦ βοὸς φύσει καὶ τελειωτικόν. ἀλλὰ περὶ τούτων εἴρηταί μοι ἐν ἐκείνοις καὶ οὐ δεῖ παλιλλογεῖν. δῆλον δ’ ὡς καὶ τὸ οἰκεῖον τῇ τοῦ ἀληθτνοῦ ἀνθρώπου φύσει, κράτιστόν ἐστιν αὐτῇ καὶ ἄριστον καὶ ἥδιστον, καὶ τοῦτο προςήκει ζητεῖν καὶ εὑράσκειν, καὶ εὑρόντα σταθηρῶς καὶ ἀκλινῶς ἐμμένειν αὐτῷ, τὰ δ’ ἄλλα χαίρειν ἐᾶν. ὅτι δὲ τῷ ἀληθινῷ, τῷ νοΐ ἡμων, ἡ νοερὰ ζωὴ καὶ ὁ θεωρητικὸς βίος ἐστὶν οἰκειότατον, πολλάκις ἠκούσαμεν. εἰ δὲ ὁ οἰκειότατος αὐτῷ βίος ὁ θεωρητικός ἐστιν, ὁ ἄρα κατ’ αὐτὸν ζῶν εὐδαιμονέστατός ἐστιν, ὁ δὲ κατὰ τὴν ἠθικὴν καὶ πραγματικὴν δεύτερος καὶ μετ’ ἐκεῖνον, διότι καὶ αἱ κατὰ τὴν ἠθικὴν ἀρετὴν ἐνέργειαι ἀνθρωπικαί εἰσι καὶ τοῦ πολιτικοῦ εὐδαίμονος.

p. 1178a10 Δίκαια γὰρ καὶ ἀνδρεῖα καὶ τὰ ἄλλα τὰ κατὰ τὰς ἀρετὰς πρὸς ἀλλήλους πράττομεν.

Εἰπὼν ὅτι αἱ κατὰ τὰς ἠθικὰς ἐνέργειαι νθρωπικαί εἰσι (τοῦ συνεἶναι [*](4 post ἂν B: post ἕκαστος a: post καὶ Aristot. vulg. ἕκαστον B et Aristot. codd. M bO b:ἕκαστος a et Aristot. vulg. rhesis usque ad ἐνέργειαι ἀνθρωπικαί (p. 1178a10) a 5 ἐστὶ κυρίως a 6 μὲν B: om. a 7 πόλις B: πόλει a 10 ἑκάστω κύριον B: ἑκάστῃ κυρίως a 11 καὶ βέλτιστον B: καὶ τὸ βέλτιστον a 12 βέῳ delevi 14 τὲ B et Aristoteles: δὲ a 17 παρόντι B: πρώτῳ a: cf. c. 5 p. 1176a25 sqq. 19 φίλον a: φιλία B 21. 22 παλιλλογεῖν B: πολυλγεῖν a 31 τὰ ἄλλα Ba et Arist. cod. L b: ἄλλα Arist. vulg. 32 rhesis usque ad πάντα ἀνθρωπικά (p. 1178a14))

θέτου γάρ εἰσιν ἀνθρώπου ἐκ ψυχῆς καὶ σώψατος) τοῦτο διὰ τούτων [*](181r) συνίστησι, λέγων ὅτι καὶ τὰ δίκαια καὶ τὰ ἀνδρεῖα καὶ τὰ ἄλλα τὰ ἐν συναλλάγμασι καὶ χρείαις πρὸς ἀλλήλους πράττομεν, διατηροῦντες ἐν τοῖς πάθεσι τὸ πρέρπον. τὰ δὲ πάθη, οἶον ἡδοναὶ καὶ λῦπαι, τοῦ συνθέτου ἐκ ψυχῆς καὶ σώματος, ὥστε καὶ αἱ κατὰ τὰς ἠθικὰς ἀρετὰς ἐνέργειαι περὶ ἡδονὰς καὶ λύπας, ὡς μεμαθήκαμεν, οὖσαι τὸ πρέπον αὐταῖς ἐπάγουσαι καὶ ὅρον αὐταῖς ἐπιτιθεῖσαι τοῦ συνθέτου ἄν εἶεν, ὥστε καὶ ἀνθρωπικαί. ὅτι δὲ αἱ ἠθικαὶ ἀρεταὶ μετροῦσι τὰ πάθη, καὶ τοῦτο ἔμπροσθεν ἐμάθομεν. ἀπὸ μὲν γὰρ τῆς ἀνδρείας ὁρμῶμεν ἐπὶ τὰ ἀνδρεῖα καὶ θαρροῦμεν ὅπου δεῖ, καὶ φεύγομεν τὰ φοβερὰ ὅτε δεῖ καὶ ὅπως δεῖ, καῖ ὅλως μετροῦμεν δι’ αὐτῆς τοὺς φόβους καὶ τὰ θάρρη, ἀπὸ δὲ τῆς σωφροςύνης τὰς δι’ ἁφῆς λύπας καὶ ἡδονάς, καὶ τὰς μὲν αἱρούμεθα καὶ διώκομεν, τὰς δὲ φεύγομεν. ὅτι δὲ καὶ ἡ ἐλευθεριότης καὶ ἡ μεγαλοπρέπεια μετρεῖ τὰς πράξεις, ἅς διὰ δόσεως καὶ λήψεως χρημάτων ἐνεργοῦμεν, οὐκ ἀγνοοῦμεν, εἴ τι μεμνήμεθα τῶν περὶ ἐλευθεριότητος καὶ μεγαλοπρεπείας εἰρημένων τῷ φιλοςόφῳ τούτῳ. ἐμάθομεν δὲ καὸ τὴν μεγαλοψυχίαν καὶ φιλοτιμίαν ἐν τῇ συμμετρίᾳ καὶ κατ’ ἀξίαν τῶν τιμῶν αἱρέσει τὸ εἶναι ἔχειν, πρὸς δὲ τούτοις ὅτι καὶ ἡ μὲν πραότης ἐστὶν ἐπὶ τῷ τῆς ὀργῆς συμμέτρῳ, ἡ δὲ δικαιοςύνη σωστικὴ τῆς κοινωνίας | ἡμῖν, φύσει οὖσι [*](181ν) πολιτικοῖς. εἰ δὲ ταῦθ’ οὕτως ἔχει, πᾶσαι αἱ κατ’ ἀρετὴν ἐνέργειαι καὶ ποιήσεις ἀνθρωπικαί εἰσι παὶ δεύτεραι τῶν λουικῶν ἀρετῶν. ἔτι εἰ ἀγαθὸς ἄνθρωπος λέγεται καὶ ἔστιν ὁ μήτε ἐν τοῖς πάθεσιν ἄμετρος μήτ’ ἐν ταῖς περὶ ταῦτα πράξεσιν ἀόριστος, εἴη ἄν καὶ οὕτω καταφανὲς τὸ τὴν ἠθικὴν ἀρετήν, ἧς ἀγαθοὶ λεγόμεθα, καὶ τὰς κατ’ αὐτὴν πράξεις ἀνθρωπικὰς ὑπάρχειν, εἴ γε τὰ πάθη, ὡς εἴρηται, τοῦ συνθέτου εἰσίν.

p. 1178a14 Ἔνια δὲ καὶ συμβαίνειν ἀπὸ τοῦ σώματος δοκεῖ, καὶ πολλὰ συνῳκειῶσθαι τοῖς πάθεσιν ἡ τοῦ ἤθους ἀρετή.

Καὶ διὰ τούτων τὸ αὐτὸ δεικνύει, λέγω δὴ τὸ τὰς ἠθικὰς ἀρετὰς καὶ τὰς κατ’ αὐτὰς ἐνεργείας ἐνθρωπικὰς εἶναι. εἰσὲ γάρ, φηςί, τινὲς φύσει σώφρονες καὶ ἀνδρεῖοι καὶ δίκαιοι· τοῦτο δ’ αὐτοῖς ὑπάρχει ἀπὸ τοῦ σώματος, ἤτοι ἀπὸ τῆς ποιᾶς τοῦ σώματος κράσεως καὶ τῆς τῶν στοιχείων τοῦ σώματος συνδρομῆς καὶ συμπήξεως, ὥστε τοῦ συνθέτου εἰσὶ καὶ αἱ ἀπ’ αὐτῶν ἐνέργειαι. εἰπὼν δὲ ἔνια δὲ καὶ συμβαίνειν ἀπὸ τοῦ σώματος δοκεῖ, ἐπήγαγε καὶ πολλὰ συνῳκειῶσθαι τοῖς πάθεσιν ἡ τοῦ ἤθους ἀρετή. ὥσπερ γὰρ οὐ πᾶσα ἡσονή, ὡς δέδεικται, πρότερον οὐ πάσῃ ἐνεργείᾳ ᾠκείωτο ἀλλὰ τῶν διαφόρων καὶ ἑτέρων τῷ εἴδει ἐνεργειῶν καὶ αἱ ἐπ’ αὐταῖς ἡδοναὶ ἕτεραι τῷ εἴδει οὖσαι ἐσείχθησαν, οὕτω καὶ τοῖς πάθεσι, ταῖς ἡδοναῖς καὶ λύπαις, ἄλλοις ἄλλαι τῶν ἀρετῶν [*](7 ἀνθρωπικαί B: ἀνθρωπικήν a 10 ὅπως B: ὅπου a 13 ὅτι scripsi: ὅτε Ba 18 πραότης Vat. 320: πρώτη Ba 36 ὠκείωτο B: ὠκείωται a 37 αὐταῖς a: αὐτὰς Β)

συνῳκείωνται. τῇ μὲν γὰρ ἑπομένῃ ἡδονῇ ταῖς δόσεσιν οἷς δεῖ οὐ πάσα [*](181v) ἀρετὴ ᾠκείωται, ἀλλ᾿ ἡ ἐλευθεριότης, καὶ τῇ ἑπομένῃ ἡδονῇ ταῖς κατὰ τὴν γεωμετρίαν ἀναλόγοις διανομαῖς οἰκεία ἀρετή ἐστιν ἡ δικαιοςύνη, ἀλλ᾿ οὐχὶ ἡ σωφροςύνη ἢ ἀνδρεία. εἰ δὴ αἱ ἠθικαὶ ἀρεταὶ τοῖς πάθεσιν ᾠκείωνται, τὰ δὲ πάθη κἀνθρωπικά, καὶ αἱ ἠθικαὶ ἄρα ἀρεταὶ τοῦ συνθέτου εἰσὶ καὶ οὐ τοῦ ὄντως ἀνθρώπου.

p. 1178a16 Συνέζευκται δὲ καὶ ἡ φρόνησις τῇ τοῦ ἤθους ἀρετῇ καὶ αὕτη τῇ φρονήσει.

Δείξας τὰς ἠθικὰς ἀρετὰς ἀνθρωπικὰς οὔσας, δείκνυσι καὶ τὴν φρόνησιν (αὕτη γὰρ ἀρετὴ οὖσα τοῦ λογιστικοῦ μέρους τῆς ψυχῆς δόξειεν ἂν εἶναι τοῦ νοῦ ἀρετὴ καὶ οὐ τοῦ συνθέτου), δείκνυσι δὴ καὶ ταύτην ὅτι μὴ τοῦ ὄντως ἀνθρώπου ἐστὶν ἀρετή, ἀλλὰ τοῦ συνθέτου. ὅ δὲ λέγει, δῆλον ἔσται ἀναμνήσασιν ἡμᾶς αὐτοὺς τῶν <ἐν> ἄλλοις ἀποδεδειγμένων. δέδεικται δὲ ὅτι ἀντακολουθοῦσιν αἱ λοιπαὶ, καὶ ἐν ᾧ ἂν μία τις ἐξ αὐτῶν ἐστιν, ἐξ ἀνάγκης ἐκείνῳ καὶ αἱ λοιπαὶ ἕπονται καὶ οὐκ ἐνδέχεται ἀνδρεῖον ὄντα τὴν ἠθικὴν ἀνδρείαν μὴ καὶ σώφρονα εἶναι καὶ φρόνιμον καὶ δίκαιον, ἢ σώφρονα ὄντα μὴ εἶναι καὶ δίκαιον καὶ ἀνδρεῖον καὶ φρόνιμον, ἢ φρόνιμον ἄντα μὴ τὰ δί9καια βούλεσθαι καὶ αἱρεῖσθαι καὶ τὰ σωφρονικὰ καὶ ἀνδρεῖα· ἀλλ᾿ ὃς ἂν ᾖ φρόνιμος, οὗτος εὐθὺς καὶ δίκαιός ἐστι καὶ σώφρων, καὶ ὁ δίκαιος φρόνιμος καὶ ἀνδρεῖος καὶ σώφρων. ἐπεὶ τοίνυν ἀντακολουθεῖν δέδεικται τὰς ἀρετὰς καὶ συνεζευγμένη ἐστὶν ἡ φρόνησις τῇ τοῦ ἤθους ἀρετῇ, τουτέστιν τῇ ἠθικῇ ἀρετῇ, καὶ ἡ ἠθικὴ ἀρετὴ τῇ φρονήσει καὶ ἀλλήλαις, καὶ οὐκ ἐνδέχεται χωρίζεσθαι ἀπ᾿ ἀλλήλων, εἰσὶ δὲ αἱ ἠθικαὶ ἀρεταὶ ἀνθρωπικαί, εἴη ἂν καὶ ἡ φρόνησις τοῦ συνθέτου. ἡ μὲν τῶν λεγομένων διάνοια αὕτη· κατὰ δὲ τὴν λέξιν εἰπὼν ὅτι συνέζευκται δὲ καὶ ἡ φρόνησις τῇ τοῦ ἤθους ἀρετῇ καὶ αὕτη τῇ φρονήσει, τὴν αἰτίαν τούτου ἐπήγαγεν εἰπὼν εἴπερ αἰ μὲν τῆς φρονήσεως ἀρχαὶ κατὰ τὰς ἠθικάς εἰσιν ἀρετάς. λέγει δὲ ἀρχὰς τὰ τελικὰ αἴτια, ὧν ἕνεκα πράττομέν τινα καὶ ποιοῦμεν. ὡς γὰρ ἰατροῦ τελικὸν αὔτιον καὶ τὸ οὗ ἕνεκα πάντα ποιεῖ καὶ πράττει, ὅσα ποιεῖ καὶ πράττει, ὑγίεια, καὶ οἰκοδόμου ἀρχὴ τελικὴ ἡ οἰκία καὶ στρατηγοῦ νίκη, σώφρονός τε ἡ τῶν παθῶν συμμετρία, οὔτω καὶ τῆς φρονήσεως, ὡς δέδεικται ὅτε περὶ ταύτης ἔλεγεν, οἱ κατὰ τὰς ἠθικὰς ἀρετὰς ὀρθοὶ σκοποὶ τέλη εἰσὶ καὶ αἴτια τῶν πραττομένων ἐκείνων ἔνεκα. ἔστι γὰρ ἡμῖν ἀπὸ τῆς ἠθικῆς ἀρετῆς τὸ ὀρθοδοξεῖν περὶ τὰ τέλη· τὸ γὰρ ὀρθῶς δοξάζειν ὅτι τόδε τι ἁγαθόν ἐστιν, οἷον τὸ μὴ ἀδικεῖν, τὸ τιμᾶν τόνδε τινά, τὸ ποιεῖν τὰ συμφέροντα τῇ τό [*](3 τὴν B: om. a 8 rhesis usque ad προκειμένου ἐστίν (p. 1178a23) a 10 δόξειεν ἂν a: δόξειαν B 12 ὄντως a: ὄντος B 13 ἀναμνήσασιν scripsi: ἀναγμήσαντας B: ἀναμνήσαντες a ἐν Inserui: om. Ba δέσεικται] Z 13 p. 1144b33 29 ἰατροῦ B: ἰατρικῆς a 30 ὅσα ποιεῖ καὶ πράττει B: ὅσα ἂν ποιῇ καὶ πράττῃ a 30. 31 οἰκοδόμου B: οἰκοδομίας a)

λει, καὶ τόδε μέν έστι συμφέρον καὶ τόδε δίκαιον καὶ ποιητέον, τόδε δὲ [*](181v) ἀσύμφορον καὶ ἅδικον καὶ φευκτέον· τὸ γοῦν ὀρθῶς περὶ ταῦτα δοξάζειν καὶ μὴ ἀπατᾶσθαι μηδὲ νομίζειν τὸ μὴ ἀγαθὸν ὡς ἀγαθὸν ἀπὸ τῶν ἠθικῶν ἡμῖν ἀρετῶν πρόσεστιν, ἀπὸ δὲ τῆς φρονήσεως ἡ εὕρεσις τῆς ὕλης καὶ τῶν ὁργάνων καὶ πράξεων καὶ ποιήσεων, δι’ ὦ ὁ ὀρθὸς σκοπὸς καὶ τὸ τέλος γενήσεται. ἐπ[εὶ οὖν ἡ μὲν ἠθικὴ ἀρετὴ τοὺς ὀρθοὺς σκοποὺς ὑποδεικνύει, ἡ δὲ φρόνησις τὰ συντελοῦντα πρὸς τὴν τούτων λῆψιν καὶ ἐπιτυχίαν ἀνευρίσκει, συνεζευγμέναι ἅν εἶεν. ταῦτα μὲν οὕτως. ἔχει δὲ ἀσάφειαν <ἡ λέξις>διὰ τὸ ἐλλιπὲς εἶναι, ἡ λέγουσα τὸ δ’ ὀρθὸν τῶν ἠθικῶν κατὰ τὴν φρόνησιν. εἵη δ’ ἅν τὸ πλῆρες τοιοῦτον· τὸ δ’ όρθὸν τέλος, ὅπερ ἡμῖς ὅτι ὀρθὸν καὶ ἀγαθὸν γνώριμόν ἐστιν ἀπὸ τῆς ἠθικῆς ἀρετῆς (άπὸ γὰρ ταύτης γνωρίζομεν, ὅτι ὀρθόν ἐστι), τοῦτο δὲ τὸ ὀρθὸν τέλος κατὰ τὴν φρόνησιν, τουτέστιν ἀπὸ τῆς φρονήσεως, ἐπικτώμεθα. ἡ φρότὸ συνηρτημέναι δὲ|αὐταῖς καὶ τοῖς πάθεσι τοιοῦτόν ἐστι· συνεζευγμέναι [*](182r) οὖσαι αἱ ἀρεταὶ τῇ φρονήσει καὶ ἡ φρόνησις ταῖς ἀρεταῖς καὶ οὐ μόνον ἀλλἠλαις συνεζευγμέναι ἀλλὰ καὶ τοῖς πάθεσιν, ἄ δὴ πάθη ἀνθρωπικὰ καὶ τοῦ συνθέτου εἰσίν, ἀνθρωπικαὶ καὶ αὖται ἅν εἶεν, ἥ τε φρόνησις καὶ αἱ ἀρεταί, καὶ ὁ βίος δὴ καὶ ἡ ζωὴ ἡ κατὰ τὰς ἠθικὰς ἀρετὰς καὶ τὴν φρόνησιν ἀνθρωπική ἐστι· τοῦ συνθέτου γάρ. ὁ δὲ τοῦ νοῦ βίος τοῦ ἀληθινοῦ καὶ ὅντως άνθρώπου καὶ ἡ νοερὰ ζωὴ κεχωρισμένη ἐστὶ τῶν τοῦ συνθέτου παθῶν, ὥστε ἡ κατὰ τὴν νοεραν ζωὴν τοῦ ἀληθινοῦ ἀνθρώπου εὐδαιμονία ἑτέρα ἅν εἵη τῆς πολιτικῆς εὐδαιμονίας. τὸ δὲ διακριβῶσαι δὲ μεῖζον τοῦ προκειμένου εἵρηκεν κἰνιττόμενος, ὅτι τῷ θεολόγῳ προσήκει περὶ αὐτῶν λέγειν. τῶν πρός τι γὰρ ὁ νοῦς (τῶν νοντῆν γάρ), ὡς καὶ ἡ αἵσθησις τῶν αἰσθητῶν, τῶν δὲ πρός τι ἡ αὐτὴ ἐπῖστήμη, τὸ δὲ περὶ νοητῶν λέγειν θεολογίας ἐστίν, ὥστε καὶ περὶ νοῦ ἐκείνης.

p. 1178a23 Δόξειε γὰρ καὶ τῆς ἐκτὸς χορηγίας έπὶ μικρὸν ἥ ἔλαττον δεῖσθαι τῆς ἠθικῆς.

Τὴν πολιτκὴν εὐδαιμονίαν διὰ τῆς ἠθικῆς ἐδήλωσε. τὸ δ’ ἐπὶ μικρὸν ταὐτόν ἐστι τῷ πανταπασιν ολίγης δεῖσθαι τῆς ἐκτὸς χορηγάς. εἰ δὲ μὴ πάντῃ, φησί, παντελῶς σμικρᾶς, ἀλλ’ οὖν ἐπίσης τῇ πολιτικῷ εὐδαίμονι χερῄζει τῶν ἐκτος· τούτου γάρ ἐστι δηλωτικὸν τὸ ἥ ἐπ’ ἔλαττον δεῖσθαι τῆς πολιτικῆς. οὐ γὰρ ὥσπερ ἡ πολιτικὴ πολλῶν χρῄζει τῶν ἐκτός, οὕτω καὶ ἡ θεωρητικὴ εὐδαιμονία, ἀλλ΄ ἦττον πολὺ δεῖται τῶν τοι- [*](2 φευκτέον Β: φευκτόν a 9 ἡ λέξις a: om. B ἐλλιπὴς videtur esse scribendum 15 αὐταῖς Ba: αὖταις Aristoteles 17 ἀλλήλαις Vat. 320: άλλήλοις Ba 24 δὲ μεῖζον Β et Arist. cod. Mb: γὰρ μεῖζον a et Arist. vulg. 27 θεολογίας Β: θεολόγου a 29 γὰρ Β: δ’ ἄν a et Aristoteles 29. 30 ἥ ἕλαττον Β (sed cf. v. 34) : ἥ ἐπ’ ἕλαττον a et Aristoteles 30 rhesis usque ad ἅλλων τίς (p. 1178a34)a)

ούτων. τῶν μὲν γὰρ ἀνγκαίων, ὡς πρότερον εἴρηται (καὶ εἴρηταί [*](182r) μοι ἐκεῖ τὸ διὰ τί), ἐπίσης ἀμφότεροι χρῄζουσιν, εἰ καὶ μᾶλλον τοῦ θεωρητικοῦ ὁ πολιτικὸς διαπονεῖται περὶ τὰ ἀναγκαῖα καὶ ὅσα τοῖς ἀναγκαίοις ὅμοια μηδὲ πόρρω καθέστηκε. μικρόν τι γὰρ ἐπὶ τὸ πλέον τῶν ἀναγκαίων ἐκκλίνει ὁ πολιτικός. πρὸς μὲν τὴν τῶν ἀναγκαίων χρείαν ὀλίγον τι διαλλάττουσιν οὗτοι, πρὸς δὲ τὰς οἰκείας ἐνεργείας πολὺ καὶο ὅσον σχεδὸν τὸ ὂν τοῦ μὴ ὄντος. ὀ μὲν γὰρ θεωρητικός, ὡς πρὸς τὸ κατὰ νοῦν ἐνεργεῖν καὶ τοῖς νοητοῖς ἐνδιατρίβειν οὐδενὸς χρῄζει, ὥσπερ οὐδὲ τῇ ὑγιαινούσῃ ὄψει πρὸς τὸ ὀρᾶν τάδε τὰ γράμματα φωτὸς παρόντος χρεία τινός ἐστιν ἀλλ᾿ ἢ μόνον ἆραι τὰ βλέφαρα, εἰ τύχοι κεκλεισμένα ὄντα, οὔτως οὐδὲ του θεωτητικοῦ τινός ἐστι χρεία πρὸς ἐπίβλεψιν καὶ ἐπαφὴν της νοητῆς διακοσμήσεως, τῷ δὲ πολιτικῷ ὡς μὲν ἐλευθερίῳ χρεία χρημάτων, εἰ μέλλει πράττειν τὰ ἐλευθέρια· ὁμοίως καὶ ὁ δίκαιος χρημάτων δεῖται, ὅπως ἀποδοίη τὸ κατ᾿ ἀξίαν ἑκάστῳ. ἀπὸ γὰρ τῶν πράξεων γνωρίζεται ὁ δίκαιος καὶ ὁ ἐλευθέριος, οὐ μὴ ἐκ τοῦ λέγειν, ὅτι ῾Βούλομαι τὰ δίκαια πράττειν καὶ τὰ ἐλευθέρια.᾿ πράττειν δὲ χωρὶς τῶν οἰκείων ταῖς πράξεσιν ὀργάνων ἀμήχανον. ὄργανα δὲ οἰκεῖα τῷ δικαίῳ καὶ ἐλευθερίῳ ὡς δικαίῳ καὶ ἐλεθερίῳ τὰ χρήματα. ὡς δ᾿ ἀνδρεῖος δεῖται παρουσίας πολεμίων, ὡς δὲ φρόνιμος πάλιν ἑτέρων. εἰπὼν δὲ αἱ γὰρ βουλήσεις ἄδηλοι, τὴν αἰτίαν τούτου ἐπήγαγεν εἰπὼν προςποιοῦνται δὲ καὶ οἱ μὴ δίκαιοι βούλεσθαι δικαιοπραγεῖν, οὓς οὐκ ἂν εἴποιμεν δικαίους διὰ τὴν τοῦ βούλεσθαι προσποίησιν. ὅτι δὲ καὶ ὁ σώφρων τινῶν δεῖται, δῆλον· ἐλευθέριος γὰρ μάλιστα. ὁ γὰρ σωφρονῶν ὑπὸ παιδαγωγῷ τεταγμένος ἢ ἄλλῳ τινί, ὃν φοβούμενος ἢ αἰδούμενος ἀπέχεται τῶν ἐκ τῆς ἁφῆς ἡδονῶν, οὔπω δῆλός ἐστιν, εἰ σώφρων ὄντως ἐστίν.

p. 1178 a 34 ᾿Αμφισβητεῖται δὲ πότερον κυριώτερον τῆς ἀρετῆς ἡ προαίρεσις ἢ αἱ πράξεις.

Εἰπὼν ὅτι ἀπὸ τῶν πράξεων γνωρίζονται ὁ σώφρων, ὁ ἀνδρεῖος, ὁ δίκαιος, ὁ φρόνιμος, ἐπειδὴ πολλοὶ σωφρονοῦσιν ἵνα τύχωσι, φέρε εἰπεῖν, ἀρχιερωςύνης, ἄλλοι δὲ δικαιοπραγοῦσιν, ἵνα τύχωσιν ἀρχῆς πολιτικῆς, καὶ ἕτεροι δι ἄλλο τι μὴ ὄντες κατὰ ἀλήθειαν σώφρονες ἢ δίκαιοι, ἐλείπετο δὲ ἐναρέτους εἶναι τοὺς βουλομένους τὰ ἀνδρεῖα καὶ σωφρονικά, ὅπερ μόνον τοῦτο οὐκ ἀρεκῖ, ἠμφισβητεῖτο δικαίως. καὶ οἱ μὲν τῇ βουλήσει ὥριζον τὴν <ἀρετὴν> καὶ σπουδαῖον ἔλεγον τὸν βουλόμενον, οἱ δὲ τῇ πρά- [*](1 πρότερον] c. 7 p. 1177 a 29 2 διατί B: διότι a 11 ἐπαφὴν B: ἐπιφανὴν a 12 ἐλευθερίω Vat. 320: ἐλευθέρω Ba 13 et 16 ἐλευθέρια B: ἐλεύθερα a ὁ Β: ὡς a 13. 4 ἀποδοίη B: ἀποδόοι a 15 βούλομαι B: βούλεται a 18 ἐλευθέρῳ a 23 ὑπὸ B: ἐπὶ a 26 ἀμφισβητεῖται B et Arist. vulg.: ζητεῖται a et Arist. cod. Lb 27 rhesis usque ad τὸ ἀνθρωπεύεσθαι (p. 1178b 7) a 31 ἐλείπετο B: ἐλλείπεται a 33 ἠμφισβητεῖτο B: ἀμφισβητεῖτο a 34 ἀρετὴν a: om. B)

ξει, δέον ἀμφότερα συμμῖξαι, ὡς ἐν ἀμφοῖν οὔσης τῆς ἀρετῆς. δίκαιος [*](182r) γὰρ ὄντως ἐστὶν ὁ βουλόμενος καὶ πράττων τὰ δίκαια, καὶ σώφρων ὡσαύτως τως καὶ ἀνδρεῖος. εἰ οὖν ἐν ἀμφοῖν ἡ ἀρετή, πρὸς δὲ τὸ πράττειν χρημάτων χρεία, δεήσει ἄρα καὶ τῷ δικαίῳ καὶ τῷ ἐλευθερίῳ χρημάτων, καὶ ὅσῳ ἂν μείζους αἱ πράξεις ὦσι καὶ καλλὶους, τοσούτῳ χρεία πλειόνων αὐτῷ. τῷ δέ θεωρητικῷ οὐ μόνον οὐ συντελοῦσι πρὸς τὸ ἐνεργεῖν ἀλλὰ καὶ μᾶλλον ἐμπόδιον τυγχάνουσιν ὄντα. πρὸς μὲν γὰρ τὴν κατὰ νοῦν ἐνέργειαν ἀνενδεής ἐστιν, ἐπεὶ δὲ ἄνθρωπός ἐστιν, ἤτοι ἐπειδὴ ἔτι συνήρτηται αὐτῷ τὸ σῶμα καὶ ἀνθρώ|ποις συζῇ, δεήσεται καὶ τούτων [*](182v) πρὸς τὸ ἀνθρωπεύεσθαι, ἤτοι τὰ καθήκοντα πράττειν πρὸς τοὺς φοιτῶντας εἰς αὐτόν.

p. 1178 b 7 Ἡ δὲ τελεία εὐδαιμονία ὅτι θεωρητική τίς ἐστιν ἐνέργεια, καὶ ἐντεῦθεν ἂν φανείη.

Καὶ ταῦτα δεικτικά ἐστι τοῦ ὅτι ἡ τελεία εὐδαιμονία ἐν τῇ τῶν ἀρίστων ἵσταται γνώσει. ἄριστα δὲ ὅτι τὰ θεῖά ἐστι, πρὸς ἁπάντων ἀνωμολόγηται. εἰ οὖν τὸ μέγιστον καὶ τυειότατον ἀγαθὸν τοῖς ἀνθρώποις τὸ εὐδαιμόνως ζῆν ἐστι (τοῦτο δὲ ἐν θεωρίᾳ ὂν δέδεικται καὶ διὰ τῶν προκειμένων λέξεων δειχθήσεται), ἡ τελεία εὐδαιμονία ἐν γνώσει καὶ θεωρίᾳ τῶν ἀρίστων εἴη ἄν, ἀλλ’ οὐκ ἐν πράξει καὶ ποιήσει ὡς ἡ πολιτική. δείκνυσι δὲ τοῦτο τὸν τρόπον τοῦτον· ἐν ᾧ τῷ θείῳ τὸ εὐδαιμονεῖν καὶ ἡ μακαριότης ἐστίν, ἐν τούτῳ καὶ ἡμῖν, ὡς δυνατὸν τοῦτο. τῷ δὲ θεῷ τὸ εὐδαιμονεῖν καὶ ἡ μακαριότης ἐν θεωρίᾳ, καὶ ἡμῖν ἄρα τὸ κυρίως εὐδαιμονεῖν ἐν θεωρίᾳ. ὅτι δὲ ἐνέργεια θεοῦ καὶ μακαριότης ἐν θεωρίᾳ καὶ οὐ πράξει ἢ ποιήσει, δέδεικται μὲν φιλοσόφως ἐν τῷ Λ τῶν Μετὰ τὰ φυσικά, δείκνυσι δὶ καὶ νῦν ἐνδόξως λέγων ‘πάντες ὑπειλήφαμεν καὶ πιστεύομεν τὸ θεῖον ζῆν καὶ ἐνεργεῖν’. πᾶσα δὲ ἐνέργεια ἢ πρακτικὴ ἢ ποιητικὴ ἢ θεωρητική. εἰ οὖν μήτε πράττει μήτε ποτεῖ τὸ θεῖον ἐνεργοῦν, λείπεται τὸ τρίτον ἡ θεωρία. ἀλλὰ μὴν κρατίστη καὶ ἀρίστη καὶ ἀκροτάτη ἡ τοῦ θεοῦ ἐνέργεια καὶ ἡ συγγενὴς ἄρα ἡμῶν ἐνέργεια τῇ τοῦ θεοῦ ἐνεργείᾳ ἀρίστη καὶ ἀκροτάτη καὶ τελεία ἡ θεωρία ἐστίν. ὅτι δὲ ἡ τοῦ θεοῦ ἐνέργεια οὐκ ἐν πράξει οὐδὲ ἐν ποιήσει ἢ ἐν πολιτικῇ εὐδαιμονίᾳ ἀλλὰ θεωρίᾳ ἐστί, δείκνυσι λέγων· αἱ ἠθικαὶ ἀρεταὶ πᾶσαι τῶν παθῶν εἰσιν, ὡς δέδεικται, μετρηταί· τὰ δὲ πάθη οὔκ εἰσιν ἐν θεῷ, ὥστε οὐδὲ αἱ ἠθικαὶ ἀρεταί· οὐδὲ δεῖται αὐτῶν, ὥστε οὐδὲ δατὰ τὴν ποιτικὴν εὐδαιμονίαν εὐδαίμων ἐστί. τί γὰρ ἂν δέοιτο τὸ θεῖον δικαιοσύνης; εἰ γὰρ δικαιοσύνη ἐστὶ τὸ κατὰ ἀναλογίαν ἀνταλλάττεσθαι καὶ ἀμοιβὰς ποιεῖσθαι τάς τε παρακαταθήκας ἀποδιδόναι, γελοῖον ἂν φανείημεν ἡμεῖς τε καὶ ἐκεῖνος, ἡμεῖς μέν, εἰ τοιαῦτα περὶ θεοῦ ὑπολαμβάνοιμεν, ἐκεῖνος δέ, εἰ τοι- [*](4 ἐλευθέρῳ a 14 rhesis usque ad συγγενεστάτη, εὐδαιμονικωτάτη (p. 1178 b 23) a 24. 25 ἐν τῷ Λ τῶν Μετὰ τὰ φυσικά] c. 7 p. 1072 b 24)

ούτοις ἐνασχολεῖται. τί δ’ ἂν δέοιτο ἀνδρείας, ᾧ μηδέν ἐστι δειν μηδὲ [*](182v) φοβερόν; τί δὲ ἐλευθεριότητος; ἄτοπον γὰρ εἴ τις αὐτῷ παρεῖναι βομίζοι χρήματα καὶ νόμισμα καὶ δόσεις τούτων καὶ λήψεις, οἷς δεῖ διδόναι καὶ ἀφ’ ὧν λαμβάνειν. τί δὲ σώφρων ἐστίν; ἢ βαφὺς καὶ φορτικὸς ὁ ἔπαινος, τὸ λέγειν ὡς ἐπιθυμεῖ μέν, κρατεῖ δὲ καὶ οὐκ ἄγεται πρὸς τῆς ἐπιθυμίας· μῶμος γὰρ αὐτῷ μᾶλλον καὶ οὐκ ἔπαινος τοῦτο. τί γᾶρ ἄν οὕτως ἔχων διαφέρει τῶν ἐγκρατῶν καὶ καρτερικῶν; διαιροῦσιν οὖν ἡμῖν πάσας τὰς ἀρετὰς καὶ τὰς κατ’ αὐτὰς ἐνεργείας μικραὶ καὶ ἀνάξιοι φαίνονται νονται τῆς θείας φύσεως. ἀλλὰ μῆν ζῆν φαμεν τὸ θεῖον καὶ ἐνεργεῖν· οὐ γὰρ δὴ καθεύδειν ὡς τὸν Ἐνδυμίωνα. θεωρία ἄρα ἡ τούτου ἐστῖν ἐνέργεια μακαριότητι καὶ τιμιότητι καὶ κάλλει διαφέρουσα τῶν ἀνθρωτικῶν, ἤτοι τῶν τῆς πολιτικῆς εὐδαιμονίας ἐνεργειῶν. καὶ ἡ τοῦ ἀνθρώτου ἄρα ἐνέργεια τοῦ ἀληθινοῦ καὶ ὄντως ἀνθρώπου ἡ συγγενεστάτη τῇ τοῦ θεοῦ ἐνεργείᾳ μακαριωτάτη καὶ τελειοτάτη καὶ εὐδαιμονικωτάτη· δευτέρα δὲ ταύτης καὶ πολλοστὴ ἡ ἀνθρωπικὴ ἡ πολιτική.

p. 1178b24 Σημεῖον δὲ καὶ τὸ μὴ μετέχειν τὰ λοιπὰ ζῷα εὐδαιμονίας, τῆς τοιαύτης ἐνεγργείας ἐστερημένα.

Τοιαύτην ἐνέργειαν τὴν θεωρίαν λέγει, ἤτοι τὴν νοερὰν ζωὴν καὶ γνῶσιν τῶν ἀρίστων καὶ θείων. Λέγει δὲ ὡς συλλεξαμένους τὰ παραλελειμμένα καὶ ὧν προσυπακούειν ἔξωθεν χρή, ὄτι κατὰ μὲν τὰς τῶν ἄλλων φιλοσόφων Ἐπικουρείων τε καὶ τῶν ὔστερον Στωικῶν περὶ εὐδαιμονίας ὑπολήψεις δύναταί τις εὐδαιμονίαν μεταδιδόναι καὶ τοῖς ἀλόγοις ζῴοις, κατ’ ἐμὲ δὲ καὶ Πλάτωνα καὶ τοὺς ἄλλους ὄσοι τὴν εὐδαιμονίαν ἐν ονερᾷ ζωῇ ἱστῶνμεν, ἀδύνατον κατὰ ταύτην εὐδαιμονεῖν τὰ ἄλογα τῶν ζῴων, ἐστερημένα νοῦ καὶ ζωῆς λογικῆς. ὅτι δὲ δυνατὸν κατὰ τοῦς Ἐποκούρου τροφίμους καὶ τοὺς Στωικοὺς μετέχειν εὐδαιμονίας καὶ τὰ ἄλογα ζῷα, διὰ τούτων ἄν τις παραστήσειεν· εἰ τὸ εὐπαθεῖν εὖ ζῆν ἐστι κατ’ Ἐπίκουρον, τὸ δὲ εὖ ζῆν ταὐτόν ἐστι κατ’ Ἐπίκουρον καὶ Στωικοὺς τῷ εὐδαιμονεῖν, τὸ εὐπαθεῖν ἄρα εὐδαιμονεῖν ἐστιν· ὑπάρχει δὲ τοῖς ἀλόγοις ζῴοις τὸ εὐπαθεῖν, ὤστε καὶ τὸ εὐδαιμονεῖν. πάλιν, εἰ τὸ κατὰ φύσιν διάγειν κατὰ τοὺς Στωικοὺς εὖ ζῆν ἐστι, τὸ δὲ εὖ ζῆν καὶ κατ’ αὐτοὺς καὶ κατ’ Ἐπίκουρον εὐδαιμονεῖν ἐστι, τὸ κατὰ φύσιν ἄρα διάγειν εὐδαιμονεῖν ἐστιν· ἀλλὰ μὴν ὑπάρχει τοῖς ἀλόγοις ζῴοις τὸ κατὰ φύσιν διάγειν ἀπὸ γενέσεως μέχρι τῆς ἀκμῆς· εὐδαιμονεῖν ἔστι ἄρα τὰ ἄλογα ζῷα. ὅτι δὲ τὸ εὐπαθεῖν καὶ | διὰ τὸ εὐπαθεῖν τὸ εὖ ζῆν ὑπάρχει τοῖς ἀλόγοις ζῴοις, δῆλον [*](183r) ἀπὸ τὼν μουσικῶν ζῴων. εἰ γὰρ μὴ κατά φύσιν ἔζη, οὐκ ἂν ἀπεπλήρου τὸ οἰκεῖον ἔργον ᾄδοντα συνεχέστατα. μουσικῖς γὰρ αὐτοῖς οὖσι τὸ κατὰ [*](1 δέοιτο B: δέητο α 2 ἐλευθεριότητος B: ἐλευθεριότητι a νομίζοι B: νομίζει a 7 ἔχων a: ἔχειν B 10 ὡς Ba: ὥσπερ Aristoteles 17 in rhesis fine addit τελείως (p. 1178a25) a 18 θεωρίαν B: θεωρητικὴν a 26 ἄλογα a: ἄλλα B 34 εὐδαιμονεῖν ἐστι B: εὐδαιμονεῖ a 36 ἀπεπλήρου B: ἀνεπεπλήρου a)

φύσιν ἔργον ἐστὶν ᾠδή· τοῦτο δὲ ποιοῦντα καὶ ᾄδοντα κατὰ φύσιν ζῇ. [*](183r) τοῦτο δὲ ἦν τὸ εὖ ζῆν καὶ εὐδαιμονεῖν κατὰ τὴν Στοάν. ὅτι δὲ καὶ αὐτὸ τὸ ᾄδειν εὐπαθούντων ἐστί, δείκνυσιν ἡ συνεχεστάτη ἐνέργεια. οὐδέν γὰρ τῶν ζῴων λυπούμενον οὐχ ὅτι συνεχῶς ἀλλ’ οὐδαμῶς ὅλως ᾄλει. τὸ γὰρ ᾄδειν οὐ λυπουμένων ἀλλ’ εὐπαθούντων ἢ κατὰ φύσιν διαγόντων ἐστί. πάλιν, εἰ τὸ εὐδαιμονεῖν ἐστι κατὰ τοὺς Στωικοὺς τὸ ἔσχατον τῆς φυσικῆς ὀρέξεως, ἐφ’ ὃ ἐλθοῦσα ἡ φύσις τὸ οὗ ἕνεκα καὶ τὸ τέλος ἔχει, οὗ τυχοῦσα πλέον οὐθὲν ἐπιποθεῖ πλὴν τοῦ κατέχειν αὐτὸ τὸ οἰκεῖον ἀγαθὸν αὐτῇ καὶ μὴ ἀπολλύναι, τοῦτο δὲ ὑπάρχει καὶ τοῖς ἀλόγοις, μετέχει ἄρα καὶ τὰ ἄλογα ζῷα εὐδαιμονίας. τί δ’ ἐστὶ τὸ τέλος τῆς φυσικῆς ὀρέξεως; ἢ δηλονότι ἡ ἀκμὴ οὖσα τῆς ἐπιδόσεως καὶ τῆς παρακμῆς, κινήσεων οὐσῶν ἀμφοτέρων καὶ τῆς ἐπιδόσεως καὶ τῆς παρακμῆς καὶ ἀντικειμένων ἀλλήλαις, τῆς μὲν ἐπιδόσεως ὡς ἀρχῆς, τῆς δὲ παρακμῆς ὡς τέλους καὶ ὡς τῆς μὲν ἐπιδόσεως ἀγούσης εἰς τὸ ὄν, τῆς δὲ παρακμῆς ἐπὶ τὸ μὴ ὄν. ἀλλὰ μὴν δεῖ τῶν ἐναντίων κινήσεων εἶναί τι μεταξύ, τὴν στάσιν ἀνομοίαν οὖσαν ταῖς ἐφ’ ἑκάτερα κινήσεσι. τὸ γὰρ ἀνόμοιον τῶν κινήσεων στάσις. αὑτη δὲ ἡ στάσις ἡ μεταξὴ τῆς ἐπιδόσεως καὶ τῆς παρακμῆς λέγεται τῶν φυσικῶν γεννημάτων ἀκμὴ καὶ τέλος εἶναι τῆς φύσεως, ὃ καὶ λαβοῦσα ἡ παράγουσα φύσια τὰ φυσικὰ σώζειν πειρᾶται καὶ κατέχειν ὡς οἰκεῖον ἀγαθόν. ἡ δ’ ὑποκειμένη φύσις, ἡ ὕλη, ἀπόλλυσι τὸ ὅλον, οὐ στέγουσα τὴν φύσιν τὸ εἶδος. ἔστι γὰρ φύσις καὶ ἡ ὑποκειμένη ὕλη, ὡς ἐν τῇ Φυσικῇ ἀκροάσει ἐμάθομεν, ἔστι δὲ φύσις καὶ τὸ εἶδος, ἔστι δὲ φύσις καὶ ἡ τὴν ὕλην ἀλλοιοῦσα καὶ κινοῦσα ἐπὶ τὴν τοῦ εἴδους λῆψιν. τῆς μὲν οὖν τοιαύτης εὐδαιμονίας, ὡς λέγομεν, μετέχει καὶ τὰ ἄλογα ζῷα, τῆς δὲ ἐν νοερᾷ ζωῇ καὶ τῇ τῶν θειοτάτων γνώσει ὁριζομένης οὐδαμῶς. μόνος γὰρ τῶν ἐπὶ γῆς ἁπάντων ζῴων ὁ ἄνθρωπος ἔχει τὸ ζητεῖν παρ’ ἑαυτοῦ περὶ τῆς τῶν θείων φύσεως καὶ διαλαμβάνειν καὶ λέγειν, ὁποία τίς ἐστιν ἡ τούτων οὐσία, καί τινα διὰ τῆς νοήσεως αὐτῶν ὁμοιότητα πρὸς αὐτὰ λαμβάνει. καὶ ταῦτα μὲν περὶ τῶν πραγμάτων. κατίδωμεν δὲ καὶ τὴν λέξιν. δείξας ὅτι θεοῦ ἐνέργεια θεωρία ἐστίν (αὐτὸς γάρ ἐστι τὸ νοοῦν· αὐτὸς τὸ νοούμενόν φησιν ἐν τῷ Λ τῶν Μετὰ τὰ φυσικά·) καὶ ἐπαγαγὼν ‘καὶ τῷ ὄντως δὴ καὶ ἀληθινῷ ἀνθρώπῳ ἡ ταύτῃ συγγενεστάτη’, ἐπιφέρει σημεῖον δὲ τοῦ τὴν νοερὰν ζωὴν εὐδαιμονίαν οὖσαν μὴ εἶναι τοῦ συνθέτου, τοῦ πολιτικοῦ, ἀλλὰ τοῦ ὄντως καὶ ἀληθινοῦ ἀνθρώπου· σημεῖον δὲ τούτου τὸ μὴ μετέχειν τῆς τοιαύτης εὐδαιμονίας μηδὲν τῶν ἀλόγων ζῴων. οὐ μετέχει δέ, διότι μηδὲ τῆς τοιαύτης, ἤτοι τῆς νοερᾶς, ἐνεργείας. οὐκ ἐνεργεῖ δὲ νοερῶς, ὅτι ἀμοιρεῖ νοῦ, ὅς ἐστιν ὁ ἀληθινὸς ἄνθρωπος.

[*](2 τὴν στοάν B: τοὺς στωϊκούς a 15. 16 ἀνομοίαν B: ἀνομίαν a 15 ἑκάτερα B: ἑκατέραις a 22 ἐν τῇ Φυσικῇ ἀκροάσει] B 1 p. 193a28 25 ἐν νοερᾶ ζωῆ B: ἐννοερᾶς ζωῆς a 26 γῆς B: τῆς a 31 ἐν τῷ Λ τῶν Μετὰ τὰ φυσικά] c. 9 p. 1075a3)

p. 1178b25 Τοῖς μὲν γὰρ θεοῖς ἄρας ὁ βίος μακάριος, τοῖς δ’ [*](183r) ἁνθρώποις, ἑφ’ ὅσον ὁμοίωμα τι.

Εἱ τὸ μακάριον ἐν θεωρίᾳ καὶ γνώσει τῶν ἀρίστων ἑστί τοῖς μὲν ἑνδελεχῶς ἁεὶ θεωροῦσι, μακάριος ἀεὶ ἐνεργείᾳ ἄρας ὁ Βίος, τοῖς δ’ ἀωθρώποις, ὄτε μὲν ἐωεργοῦσι, μακάριος ἐωεργείᾳ, ὄτε δὲ μὴ θεωροῦσι δυωάμει μακάριος. τὸ δὲ ἐφ’ ὄδον ὀμοίωμά τι τῆς τοιαύτης ἐνεργείας τοιοῦτον ἄν εἴη. νοεῖ τὸ θεῖον ἑαυτὸ καὶ ἔκει ἑαυτό· τὸ γάρ νοούμενον ἔχεται ὑπὸ τοῦ νοοῦντος καὶ ἔστιν αὐτὸ τὸ νοοὺν καὶ νοούμενον καὶ ἔχον καὶ ἐχόμενον. νοεῖ δ’ αὐτὸ καὶ ἔχει καὶ ὁ θεωρητικὸς εὐδαίμων, ὁ ἤδη θεωρῶν καὶ ἤδη ἐνεργῶν, ἁλλ’ οὐχ ὡσαύτως. οὑ γάρ ὤσπερ νοεῖ τὸ θεῖον ἐαυτὸ οὔτω καὶ καὶ ὁ θεωπητικός ἀωτιλαμβάωεται αὐτοῦ καἰ νοεῖ αὐτό, ὤστε ἠ νόησις καί ἠ κατάληψις τοῦ θεωρητικοῦ εὐδαίμονος ὀμοίωμά τι καί ἴωδαλμά ἐστι τῆς τοῦ θεοῦ νοήσεως, καθ’ ἢν νοεῖ ἐαθτόν. εἰ δέ τοῦτο, δήλον ὄτι καὶ τὸ μακάριον τοῦ θεωρητικοῦ εὐδαίμονος ὄμοιόν τι τῇ τοῦ θεοῦ μακαριότητι, ἀλλ’ οὑ ταὐτόν. ἑφ’ ὄσον δὴ διατείνει ἡ θεωρία, καὶ εὐδαιμονία. ἤ τὸ λεγόμενόν ἐστιν, ὄτι ὄσα τῶν ζῴων ἔλλογά ἐστι καὶ νοῦς ἐστιν ἐν αὐτοῖς δυωάμενος νοερῶς ζῆν, ταῦτα καὶ εὐσαιμονεῖν δύναται τὴν θεωρητικὴν εὐδαιμονίαν εὐδαιμονεῖν, ἤ λέυοι ἄν ὄτι ἐπίσης ἐστὶν ἡ θεωρία καὶ ἡ εὑδαιμονία, καὶ διὰ τοῦτο ἐφ’ ὄσον ἄν χρόνον διατείνῃ ἡ ἑωέργεια, τοσοῦτον καὶ ἡ εὐδαιμονία. εἱ γάρ σύνδρομός ἑστιν ἡ εὐδαιμονία τῇ ἐωεργείᾳ, εἱ ἑξ ὠρῶν, εἰ τύχοι, ἑστίν ἡ ἑνέργεια, τοσούτων ἔσται καὶ ἡ εὑδαιμονία καὶ οὔτε πλειόνων οὔτε ἑλαττόνων.ὥστε τοῖς μὲν ἀεὶ ἐωεργοῦσι συναίδιον ἔσται καὶ τὸ εὐσαιμονεῖν τῇ ἀιδίῳ ἑωεπγείᾳ, τοῖς δ’ ἄλλοις, ὄσος ἄν εἴη ὁ χρόνος ἑν ᾦ ἐνεργοῦσι, τοσαύτη ἔσται καὶ ἡ εὐδαιμονία, οὑ Κατὰ συμβεβηκὸς ἁλλὰ κατὰ θεωρίαν, ἄλλο τι δημαινόμενον τοῦ κατὰ συμβεβηκὸς διὰ τούτων ἡμῖν παραδούς. δημαίνοι δ’ ἄν τὸ συμβεβηκὸς τοῦτο τὸ ἁτελές· καὶ εἴη ἄν τὸ λεγόμενον, οὑ κατά τήν ἀτελῆ εὐδαιμονίαν, τὴν πολιτικὴν ἤ τὴν ἑν παιδιᾷ τοῖς δυνάσταις καὶ τυράννοις καὶ τοῖς τοιούτοις εὐδαιμονιζομένοις ὁριζομένην ἁλλά κατὰ τὴν θεωρίαν, ἤτοι τήν ἁπλῶς καὶ κυρίως εὐσαιμονίαν. ἥ λέγοι ἄν οὐ κατὰ δυμβεβηκὸς ἀωτὶ τοῦ ‘ οὑ δι’ ἄλλο τι ἔσονται εὐδαίμονες, ἁλλὰ δι’ αὐτήν τὴν θεωρίαν καὶ τὴν περὶ τὰ ἁεὶ ὡσαύτως ἔχοντα δια|τριβήν’. ὡς γὰρ [*](183 ν) ὀ στεφανωθαίς σιά τὴν τοῦ πατρὸς ἁρετὴν ἤ δημοσίας τυχὼν τροξῆς οὑ δι’ ἑαυτὸν ἔτυχε τῆς τιμῆς, ἁλλὰ διὰ τὸν πατέρα καὶ κατὰ συμβεβηκός, ὁ δὲ ἁριστεύσας καὶ στεφάνου τυχὼν δι’ ἑαυτὸν ἑστεφάνωτο καὶ οὑ κατὰ συμβεβηκός, οἶον διὰ τὸ υἰὸν εἶναι ἁριστεύσαντα, οὄτω καὶ ἡθεωρία καθ’ [*](1 ἄπας Β et Arist: πᾶς a rhesis usque ad θεωρία τίς (Ρ. 1178b32) α 13 καὶ ἴνδαλμα Β: ἤ ἴωδαλμα a 16 εὐδαιμονία Βα: ἡ εὐδαιμονία Αrist. 20 θεωρία καὶ ἡ Β: θεωρητικὴ α ἑφ’ ὅσον Β: καὶ ἑφ’ ὄσον a 22 τύχοι α: τύχη Β 26 κατά τήν θεωρίαν Αristoteles 30 ροῖς τοιοὐτοις Β: τοιοὐτοις a 37 τὸ Β: τόν a, an τὸ τὸν? )

αὑτήν ἐστιν εὐδαιμονία καὶ ὁ θεωρητικὸς κατὰ ταύτην εὐδαίμων, ἀλλ’ οὐ [*](183v) δι’ εὐγένειαν ἢ πλοῦτον ἤ τι τοιοῦτον.

p. 1178b33 Δεήσει δὲ καὶ τῆς ἐκτὸς εὐμημερίας ἀνθρώπῳ ὄντι.

Πολλάκις ἐκισημαίνεται τοῦτο διά τε τὸν Πλάτωνα μὴ δεῖσθαι ὅλως λέγοντά τινος τὸν ὡς ἀληθῶς καὶ μὴ κατὰ συμβεβηκὸς εὐδαίμονα καὶ διὰ τὸ ῥευστὸν καὶ εὐπαθὲς τοῦ σώματος ἡμῶν· δεῖται γὰρ ὑγιαίνειν. τίς γὰρ νοςῶν καὶ ὑπὸ τῆς νόσου σφόδρα ἐνοχλούμενος δὐναται σχολάζειν ; δεῖται δὲ καὶ τροφῆς. οὐ γάρ ἐστιν ἁποῦν ἡμῶν τὸ σῶμα. καὶ εἴρηταί μοι περὶ τούτων τὰ δέοντα πρότερον, καὶ οὐ δεῖ πόλιν μηκύνειν. λέγει δ’ ἐκτὸς εὐημερίας οὐτὸ πλῆθος τῶν δούλων καὶ χρημάτων καὶ κτημάτων πολλοὺς ἀριθμούς, ἀλλ’ εὐημερίαν λέγει τὴν ὑγείαν καὶ τὴν τῶν ἀναγκαίων εὐπορίαν καὶ τούτων τοσούτῳ, ὅσῳ ἀνθρωπεύεσθαι. οὐ μήν, φησί, πολλῶν καὶ μεγάλων. εἰ μὲν γὰρ ἀδύνατον ἦν εὐδαιμόνως ζῆν δίχα τοῦ πλήθους καὶ μεγέθους τῶν ἐκτὸς ἀγαθῶν, ἔδει ἂν αὐτῷ τῶν τοιούτων, ἐπεὶ δὲ καὶ χωρὶς τῆς τούτων ὑπερβολῆς δύναται μακαρίως ζῆν, οὑ πολλῶν αὐτῷ τούτων χρεία. οὐ γὰρ ἐν τῇ ὑ περβολῇ τὸ αὔταρκες οὐδ’ ἡ κρίσις, τουτέστιν οὐδὲ τὴν αὐτάρκειαν δεῖ κρίνειν ἐκ τῆς τῶν χρημάτων ὑπερβολῆς. ἐπισφαλῶς γὰρ καὶ ἡμαρτημένως κρίνει ὁ λέγων, ὅτι αὐτάρκης ἐστὶν ὁ πάνυ πολὺν πλοῦτον περιβεβλημένος. οὑδ εὐδαιμονικὰς πράξεις δεῖ λέγειν τὰς ἀπὸ τῶν πλῆθος ἐχόντων πλούτου πραττομένας· δυνατὸν γὰρ καὶ τοῖς ὀλίγοις καλῶς χρῆσθαι καὶ ἀπὸ ὀλίγων πράττειν τὰ καλά, καὶ μάλιστα τὰς ἀρίστας ἐνεργεῖν ἐνεργείας τοῦ νοῦ.. ὅτι δὲ καὶ ἀπὸ τῶν μετρίων δύναταί τις [ράττειν τὰ καλά, δῆλον· οἱ γὰρ ἀδῶται (οὖτοι δ’ εἰσὶν οἱ τὰ μέτρια κεκτημένοι καὶ μὴ δυναστεύοντες μηδ’ ἀρχὰς ἔχοντες) μᾶλλον πράττουσι τὰ ἐπιεικῆ τῶν δυναστῶν καὶ πλουσίων. μᾶλλον γὰρ ξενοδοχοῦσι καὶ πενήτων ἐπιμελοῦνται καὶ ναοῖς ἐνασχολοῦνται καὶ μᾶλλον τὰ τῶν ἐλευθερίων ἐνεργοῦσιν. εἰ δὲ οὖτοι, πολλῷ μᾶλλον ὁ θεωρητικὸς εὐδαίμων καὶ νοερῶς ζήσεται μέτρια εκετημένος καὶ τὰ κατ’ ἀρετὴν ἀπὸ τούτων πράξει, ἐπειδὰν ἀνθρωπεύηται. ἱκανὸν οὖν, φησί, τοσαῦθ’ ὑ πάρχειν, τουτέστιν ἱκανόν ἐστι τῷ εὐδίμονι τοσῦτα ὑπάρχειν αὐτῷ. ἀρκεῖ γὰρ αὐτῷ ἡ τῶν μετρίων ὕπαρξις. δύναται γὰρ πράττειν τὰ κάλλιστα καὶ ἀπ’ αὐτῶν οὐκ ἀφαιρεθήσεται διὰ τὴν ὀλιγότητα τὸ μακάριον, ὅτι μηδ’ ἐν πλήθει ἡ μακαριότης ὁρίζεται. ὅτι δὲ οὐκ ἐν πλήθει καὶ μεγέθει τῶν ἐκτὸς ἀγαθῶν τὸ εὐδαιμόνως ζῆν ἐστιν ἀλλ’ ἐν τῇ ἐπιεικεῖ τούτων χρήσει, καὶ πολλῶν καὶ ὀλίγων ὄντων, μαρτύρεται καὶ τὸν Σόλωνα [*](1 κατὰ ταύτην Β: κατ’ αὐτὴν a 3 rhesis usque ad ἅ δεῖ (p.1179a13) a 17 ἡ κρίσις Ba et Arist. codd. M b O b : ἡ πρᾶξις Arist. vulg. 22 ἀρίστας Β: ἀρίστυς a 27 ἐλευθερίων Vat. 320 : ἐλευθέρων Ba 28 τὰ Β: τὰς a 29 πράξει fort. οὐδ’ 35 Σόλωνα] ef. Herodot. A 32)

λέγοντα εὐδαίμονα οὐ τὸν πολλῶν καὶ μεγάλων εὐποροῦντα ἀλλὰ τὸν ἐν [*](183v) ἀμφοτέροις ὄντα, τῷ τε μέτρια κεκτησθαι καὶ πράττειν τὰ κάλλιστα καὶ ζῶντα σωφρόνως. εἶπε δὲ τὸ σωφρόνως ἀντὶ τοῦ καὶ κατὰ πάσας ζῶντα τὰς ἀρετάς.

p. 1179a13 Ἔοικε δὲ καὶ Ἀναξαγόρας οὐ πλούσιον οὐδὲ δυναστὴν ὑπολαμβάνειν τὸν εὐδαίμονα.

Ἔθος Ἀριστοτέλει μετὰ τὰς ἀποδείξεις εἰ πλείονα πίστιν τῶν πραγμάτων ἐπάγειν καὶ τὰς τῶν σοφῶν δόξας καὶ τὰς τῶν πολλῶν αὐτοφυεῖς συγκαταθέσεις. ὅταν γὰρ ταῖς περί τινων ἐπιχειρήσεσι συμφωνῶσι καὶ αἱ τῶν σοῶν περὶ ἐκεῖνα δόξαι καὶ αἱ τῶν πολλῶν φῆμαι, παναληθῆ τὰ συναγόμενα ὑπὲρ τῆς εκείνων συστάσεώς εἰσι. δείξας οὖν ὅτι οὐκ ἐν πλήθει καὶ μεγέθει τῶν ἐκτὸς ἀφαθῶν ἐστι τὸ εὐδαιμονεῖν, ἀλλ’ ἐν τῇ πρὸς θεὸν ἐγγύτητι, ἐπήγαρε πρὸς πλείω πειθῶ καὶ τὰς τῶν σοφῶν δόξας, τόν τε Σόλωνα καὶ τὸν Ἀναξαγόραν. λέγει δὲ ὁ Ἀναξαφόρας μηδὲν εἶναι θαυμαστόν, εἰ τοῖς πολλοις ἄτοπος καὶ κακοδαίμων νομίζομαι. κακοδαίμονα γὰρ τὸν Ἀναξαγοραν οἱ πολλοὶ ἐκάλουν ὡς μὴ πολ|λῶν εὐποροῦντα, [*](184r) καίτοι πλουσιώτατον ὄντα τὴν θεωρίαν καὶ τῷ ὄντι εὐδαιμονέστατον. ἀλλ’ οἱ πολλοὶ ἐπισφαλῶς <τὴν εὐδαιμονίαν> ἐν τῷ πλήθει τῶν χρημάτων τιθέμενοι, τὸν δ’ Ἀναξαγόραν ὁρῶντες μέτρια κεκτημένον, κακοδαίμονα καὶ ἄτοπόν τινα ἐδυσφήμουν. οὐ δεῖ, φησίν, ὁ Ἀναξαγόρας, θαυμάφειν, ὅτι με οἱ πολλοὶ κακαδαίμονα κρίνουσι. κρίνουσι γὰρ τοὺς εὐδαίμονας τοῖς ἐκτὸς ἀγαθοῖς, ἀνεπαίσθητοι τῶν ὄντως ἀγαθῶν ὄντες. ταῦτα εἰπὼν λέγει, ὅτι αἱ τῶν σοφῶν περὶ εὐδαιμονίας δόξαι τοῦ τε Σόλωνος καὶ Ἀναξαγόρου σύμφωνοί εἰσι τοῖς ἐμοῖς λόγοις, τοῖς λέγουσι μὴ ἐν πλήθει καὶ μεγέθει τῶν ἐκτὸς εἶναι τὸ εὐδαιμονεῖν μηδ’ ἀπὸ τούτων δεῖν κρίνειν τὸν εὐδαίμονα ἀλλ’ ἀπὸ τῆς ὅλης ἀρετῆς χαρακτηρίζειν αὐτόν. πίστιν μὲν οὖν καὶ τὰ τοιαῦτα ἔχει τινά. τοιαῦτα λέγει τούς τε κατασκευάζοντας λόγους, ὅτι οὐκ ἔστιν εὐδαιμόνως ζῆν ἐν τῷ ἄρχειν ἐθνῶν καὶ πολεων πολλῶν καὶ θαλάσσης ἀπλέτου, ἀλλ’ ἐν τῷ μέτρια κεκτῆσθαι, πράττειν δὲ τὰ κάλλιστα καὶ βέλτιστα. τούς τε οὖν λόγους τούτους λέγει τοιαῦτα καὶ τὰς τῶν σοφῶν δόξας. ἔχουσι μὲν δή, φησί, καὶ οἱ λόγοι καὶ αἱ δόξαι τῶν σοφῶν τὸ πιθανόν, τὸ δ’ ἀληθὲς ἀπὸ τῶν εργων ἐν τοῖς πρακτοῖς κρίνεται. εἰ γάρ τις λέγει εὐδαίμονα τὸν μέτρια κεκτημένον καὶ τὰ ἄριστα μεταδιώκοντα καὶ λέγων μηδέν τι πλέον ἔχει τῶν ἀναγκαίων, πράττει τε τὰ κάλλιστα καὶ βέλτιστα καὶ τῆς θεωρίας ὁλικῶς ἀντέχεται, πείθεσθαι δεῖ τούτῳ καὶ ἀληθέστατον καὶ αὐτὸν καὶ τοὺς λόγους αὐτοῦ λέγειν· εἰ δὲ λέγει μὲν οὕτω, πράττει δὲ τάναντία ὦν λέγει, συνάγων πάντοθεν χρυςὸν καὶ ἄργυ- [*](6 ὑπολαμβάνειν Β: ὑπολαβεῖν a et Aristoteles rhesis usque ad ὑποληπτέον (p. 1179a22) a 9 ἐπιχειρήσεσι Β: ἐπιχειρήσεις a 13 ἐπήγαγε Β: ἐπάγει a 18 τὴν εὐδαιμονίαν a: om. B 20 δεῖ a: δὴ Β 32 ἐν Β: καὶ a 34 ἔχει Β: ἔχειν a πράττει a: πράττειν Β τὲ Β: δὲ a)

ρον καὶ λοιπὴν ἄλλην κτὴσιν, ψεύστην τὸν τοιοῦτον καὶ γόητα ἀποφαίνεσθαι [*](184r) ὡς μὴ συμφωνούντων ὧν λέγει οἷς πράττει. ἡ μὲν οὖν τῶν λεγομώνων δύναμις αὕτη· τὸ δὲ λόγους ὑποληπτέον ταὐτόν ἐστι τῷ φωνὰν ὑποληπτεον κενὰς εἰς ἀέρα χεθείσας, μᾶλλον δὲ εἰ χρὴ σαφέστερον εἰπεῖν, ψόοφους ἀνάρθρους καὶ παντάπασιν ἀσήμους.

p. 1177a22 Ὁ δὲ κατὰ νοῦν ἐνεργῶν καὶ τοῦτον θεραπεύων καὶ διακείμενος ἄριστα καὶ θεοφιλέστατος ἔοικεν εἶναι.

Θεοφιλέστατός ἐστιν ὃν φιλεῖ ὁ θεός· θεοφιλὴς γὰρ ὁ φίλος θεῷ. δείξας τὸν θεωρητικὸν εὐδαίμονα ἄριστον καὶ βέλτιστον καὶ αὐταρκέστατον καὶ τἄλλα ὅσα εἴρηται, δείκνυσιν αὐτὸν καὶ δεοφιλέστατον λέγων, εἰ ἐπιμελεῖται ἀνθρώπων τὸ θεῖον καὶ προνοεῖται τούτων, ὥστερ δοκεῖ τοῖς λιστα τῷ ἀρίστῳ καὶ συγγενεστάτῳ. τὸ δ' ἄριστον καὶ συγγενέστατον τῷ θεῷ ὁ νοῦς ἡμῶν ἐστιν. ἐπιγηθεῖ μὲν γὰρ τὸ θεῖον πᾶσι τοῖς αὑτοῦ ποιήμασι καλοῖς οὖσι λίαν, μάλιστα δὲ τῶ νῷ ὡς συγγενεστάτῳ. συγγενὴς δ' οὐ τὴν οὐσίαν ἀλλ' ὡς δυνάμενος εἰς ἑαυτὸν νεύειν καὶ ὁρᾶν ἐαυτὸν καὶ διὰ τῆς εἰς ἑαυτὸν ἐπιστροφῆς καὶ συννεύσεως ἀνατείνεσθαι πρὸς τὸ θεὶον τοίνυν ἐστὶν ὁ νοῦς ἑκάστου ἡμῶν τῷ θεῷ κατὰ τὴν τῆς ἐνεργείας γενὴς τοίνυν ἐστὶν ὁ νοῦς ἑκάστου ἡμῶν τῷ θεῷ κατὰ τὴν τῆς ἐνεργείας ὁμνοιότητα. κἀκεῖνος γὰρ ἑαυτὸν νοεῖ καὶ ἡμεῖς ἑαυτούς, ὅταν ὑπεράνω τῆς φαντασίας γενώμεθα. εἰ οὖν συγγενὴς ἡμῶν ὁ νοῦς τῷ θεῷ, εὔλογον ἀγαπᾶν τὸν θεὸν τοὺς ἀγαπῶντας καὶ τιμῶντας τὸ συγγενὲς αὐτοῦ καὶ ἀντευποιεῑν. ἀγαπᾷ δὲ τὸν συγγενῆ τοῦ θεοῦ νοῦν ὁ τὴν ὅλην ἀρετὴν ἐγκολπωσάμενος, φυγὼν τὰς πολυειδεῖς ὀρέξε καὶ τὰς συντρόφους αἰσθήσεις σεις ὡς τὴν διάνοιαν ἀπατώσας καὶ τὰς φαντασίας ὡς μορφωτικὰς καὶ ὡς μεριστὰς καὶ ὡς ποικιλίαν ἀμήχανον ὅσην ἐπεισαγούσας, ἀποστραφείς τε τὰς δόξας ὡς ποικίλας καὶ αὐτὰς καὶ εἰς τὰ ἐκτὸς φερομένας καὶ τῇ αἰσθήσει καὶ τῆ φαντασίᾳ συμμεμιγμένας (πᾶσα γὰρ δόξα μετ' αἰσθήσεως ἀλόγου καὶ φαντασίας ἐνεργεῖ) ἀναδραμών τε εὶς ἐπιστήμην καὶ νοῦν, μετὰ δὲ ταύτην ἐπὶ τὴν νοερὰν ζωὴν καὶ τὰς ἁπλᾶς ἐπιβολάς, ἐν ᾧ γενόμενος τὰς ἐκεῖθεν ἐλλάμψεις εἰσδέχεται καὶ ψωτὸς ἀχράντου πληροῦται. τίς δὲ ἡ ἀντευτοιΐα, ἣν τὸ δεῖον ἀντευποιεῖ τοὺς δεραπεύοντας τὸν συγγενῆ νοῦν αὐτῷ; ἡ τρανοτέρα τοῦ φωτὸς ἔλλαμψις τῆς γνώσεως αὐτοῦ καὶ ἡ τελειοτέρα συναφὴ πρὸς αὐτὸ καὶ ἡ ἐποπτεία τῶν νοερὼν διακόσμων. <θεοφιλὴς ἄρα ὁ σοφός.> εἰ γὰρ ἡμεῖς φιλοῦμεν τοὺς άγαπῶντας τοὺς ἡμῶν παῖδας ἢ συγγενεῖς, πῶς οὐ δεὶ τὸν πανάγαθον θεὸν φιλεῖν τοὺς ἀγαπῶντας τὸ συγγενὲς αὐτῷ; εἰπὼν δὲ ὅτι δεοφιλής ἐστιν ὁ σοφὸς διὰ τὸ ἀγαγόητα [*](1 Β: γόητον a 7 καὶ θεοφιλέστατος B et Aristotes: θεοφιλέστατος a rhesis usque ad μάλιστ' εὐδαίμων (p. 1179a32) a 16 ἑαυτὸν Β: αὐτὸν a 26 ποικιλίαν ἀμήχανον Β: ποικιλίας ἀμηχανίαν a 34 αὐτὸ Β: αὐτὸν a διακόσμων Β: διαεικόσμων a 34. 35 θεοφιλὴς—σοφός a: om. B)

πᾶν τὸ συγγενὲς αὐτοῦ, σαφηνίζων, τίς ἐστιν ἡ τιμὴ αὕτη καὶ ἀγάπη, [*](184 r) ἐπήγαγε καὶ ὀρθῶς και καλῶς πράττοντας, ὡς εἰ ἔλεγε ‘ τὸ ἀγαπᾶν τὸν νοῦν οὐδέν ἐστιν ἔτερον εἰ μὴ τὸ εὐπραγεῖν καὶ κατὰ πάσας ἐνεργεῖν τὰς ἀρετάς, τὰς ἐν πράξει καὶ λόγῳ.’ ὅτι δὲ ταῦτα πάντα τῷ σοφῷ ὑπάρχει, οὐκ ἄδηλον. ταῦτα πάντα λέγει ὅσα περὶ εὐδαιμονίας εἶπε, τὸ αὐταρκες, τὸ ἄτρυτον, τὸ ἐπιμελεισθαι τοῦ οἰκείου νοῦ, τὸ θεοφιλὲς καὶ τἄλλα ὅσα εἰρηκε. ταῦτα δὴ ὑπάρξοι ἂν ἴσως καὶ τῷ πλιτικῷ εὐδαίμονι ζῶντι κατὰ τὴν ἠθικὴν ἀρετήν, ἀλλὰ μάλιστα καὶ ἀναντιρρήτως ὑπάρχει τῷ ζῶντι νοερῶς, ὥστε ὁ μὲν πολιτικὸς εἴη ἂν θεοφιλὴς καὶ εὐδαίμων, ὁ δὲ θεωρητικὸς θεοφιλέστατος καὶ εὐδαιμονέστατος.|

p. 1179a33 Ἆρ’ οὖν εἰ περὶ τούτων καὶ τῶν ἀρετῶν, ἔτι δὲ περὶ [*](184 r) φιλίας καὶ ἡδονῆς ἱκανῶς εἴρηται.

Πληρώσας τὸν περὶ τὰς ἡθικὰς καὶ λογικὰς ἀρετὰς σύμπαντα λόγον διὰ τῶν προκειμένων λέξεων καὶ τῶν ἐχομένων αὐτοῦ, ἀναπείθειν ἡμᾶς πειρᾶται πρὸς τὴν κατ’ αὐτὰς ἐνέργειαν. οἱ γὰρ λόγοι μόνοι καὶ ἡ διὰ τῶν Λεγομένων αὐτῶν γνῶσις μόνη οὔτε εὐδαίμονας οὔτε πολιτικοὺς οὔτε θεωρητικοὺς ἀποτελεῖν δύνανται, ἀλλὰ πάμπαν ἀδρανεῖς εἰσι καὶ ἀνίσχυροι· προτρέφασθαι μὲν γὰρ πρὸς τὰς πράξεις τοὺς ἐλευθερίους καὶ καλῶς τραφέντας καὶ ἀναχθέντας τῶν νέων ἰσχύοσιν, εἰς εὐδαιμονίαν δἐ ἀγαγεῖν καὶ τὴν ταύτης τεῦξιν ἀδυνατοῦσι. καλῶς δὲ τρέφονται καὶ ἀνάγονται οἱ ἐν ἀρίστῃ πόλει διάγοντες. τοιαύη δ’ ἐστὶν ἡ νόμοις σπουδαιοτάτοις χρωμένη καὶ ἔθεσιν ἐπιεικέσι πολιτευομένη. εἰ δὲ τὸ τέλος τῶν ἀνθρωπίνων ἀγαθῶν τὸ ἄριστον τὸ εὐδαιμόνως ζῆν ἐστι, τοῦτο δὲ δίχα τῶς τῶν ἀρετῶν κτήσεως λαβεῖν ἀδύνατον, κτήσασθαι δὲ ταύτας καὶ ὅλως σπουδαῖον γενέσθαι οὐκ ἐνδέχεται τὸν ἐν πόλει διατρίβοντα μοχθηροῖς νόμοις καὶ ἔθεσι χρωμένῃ, εὔλογόν ἐστιν, ἵνα μὴ λέγωμεν ἐναγκαῖον, εἰπεῖν περὶ πολιτειῶν, τίνες τε ἡμάρτηνται καὶ τίνες ὀρθῶς πολιτεύονται καὶ τίς τῶν ὀρθῶς πολιτευομένων ἡ ἀρίστη καὶ τίνας ἔχειν νόμους δεῖ. ὁ μὲν οὖν σύμπας τῶν ἐντεῦθεν μέχρι τέλους τοῦ βιβλίου σκοπὸς καὶ ἡ προαίρεσις αὕτη, λέγω δὲ δεῖξαι, ὅτι ἀναγκαῖόν ἐστι μετὰ τὴν τῶν παςῶν ἀρετῶν πραγματείαν, <ἥτις ἐστὶν ἡ προκειμένη>, πολιτείας τε γράφαι καὶ περὶ νόμων εἰπεῖν, ποῖοι ποίᾳ ἁρμόξουσι καὶ ποῖοι σώζειν αὐτὴν δύνανται καὶ ποῖοι φθείρειν, ὥστε δεῖ τὸν βουλόμενον τέλειον ἔσεσθαι τὴν ἀνθρωίνην φιλοσοφίαν, σοφίαν, ἤτοι πολιτικὸν εὐδαίμονα, μετὰ τὰ βιβλία ταῦτα τὰς πολιτείας αὐτοῦ ἐφεξῆς τούτοις οὔσας ἀναγινώσκειν. καὶ περὶ μὲν οὖν τούτων ταῦτα. [*](2 πράττοντες a 3 εἰ μὴ B: ἢ a 4 ταῦτα πάντα Ba et Arist. codd. L b M b: πάντα ταῦτα Arist. vulg. 5 εἶπε] c. 7 p. 1177a22 11 περὶ τούτων B et Arist. vulg.: περί τε τούτων a et Arist. codd. L b O b 11. 12 περὶ φιλίας Β: καὶ φιλίας a et Arist. vulg.: φιλίας Arist. codd. L b O b 12 rhesis usque ad ἀγαθοὶ γινόμεθα (p. 1179b4) a 18 ἐλευθερίους a: ἐλευθέρους B 24.25 σπουδαῖον Β: σπουδὴν a 29 βιβλίου σκοπὸς Β: βίου a τὴν Vat. 320: om. Ba 31 ἥτις—προκειμένη a: om. B)

τὰ δὲ τῶν λέξεων οὕτως ἄν ἔχοι. ἆρα, φηςίν, ἐπειδὴ περὶ τῶν ἀρετῶν [*](184ν) ἱκανῶς εἴρηται τοῖς τύποις, τουτέστι καθόλου καὶ ὡς ἀρχόμενος τοῦ βιβλίου εἶπε, παχυλῶς (ἐκ γὰρ τῶν ἐνδεχομένων καὶ ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ τοὺς λόγους συνεπεραίνετο), ὑποληπτέον τέλος ἔχειν καὶ οὐδενὸς ἄλλου χρῄζομεν πρὸς τὸ εὐδαιμονῆσαι πλὴν τοῦ ἀναγνῶναι τὰ βιβλία, ἤ καθάπερ δεικνύντος ὧν λόγων τὸ τέλος οὐκ ἔστι γνῶσις ψιλή, ὥσπερ τοῦ δεικνύντος ὅτι ὁ ἥλιος μείζων τῆς γῆς, ἀλλὰ πρᾶξις καὶ ποίησις, οὐκ ἀρκεῖ συνιέναι τῶν λεγομένων, ἀλλὰ καὶ τῶν πράξεων ἀντέχεσθαι καὶ τῶν ἔργων ἀνάγκη. εἰ οὖν καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων, ὧν τὸ τέλος οὐκ ἔστι ψιλὴ γνῶσις, ἀλλὰ πρᾶξις τοὺς λόγους αἱρούμεθα διὰ τὴν πρᾶξιν, τῶν δὲ περὶ ἀρετῆς λόγων τὸ τέλος πρᾶξίς ἐστι, πειρατέον πράττειν ὅσα ἡμῖν ὑφηγεῖται. τί γὰρ σεμνὸν τὸ γνῶναι, τί ἐστιν ἀνδρεία ἤ δικαιοςύνη, τῷ μὴ μέλλοντι τὰ ἀνδρεῖα καὶ δίκαια πράττειν; τὸ μὲν λεγόμενον τοιοῦτον, τὸ δὲ τῆς λέξεως, τὸ ἤ εἴπερ ἄλλως ἀγαθοὶ γινόμεθα, οὕτως ἐπῆκται, ὡς εἰ ἔλεγεν ‘ εἰ μὲν ἀπὸ τῆς τῶν ἀρετῶν χρήσεως γινόμεθα ἀγαθοί, χρηστέον αὐταῖς, εἰ δέ τινα ἄλλον τρόπον, ἐκεῖνον ζητητέον· πάντως δὲ χρηστέον ἐκείνοις, δι’ ὧν ἀγαθοὶ ἐσόμεθα.’

p. 1179b4 Εἰ μὲν οὖν ἦσαν οἱλόγοι αἰτάρκεις ποιῆσαι ἐπιεικεῖς.

Εἰ μὲν οὖν ἤρκει μόνη ἡ τῶν λόγων ἀκρόασις καὶ ἡ σύνεσις τῶν λεγομένων πρὸς καλοκαγαθίαν, μισθοὺς πολλοὺς καὶ μεγάλους, ὥς φησι Θέουνις, ἔφερον καὶ ἐδίδουν τοῖς γράφουσιν ἠθικὰς πραγματείας ἐξωνούμενοι αὐτάς. νῦν δὲ προτρέψαι μέν, ὡς εἴρηται, καὶ ῥοπήν τινα ποιῆσαι πρὸς καλοκαγαθίαν δύνανται, * * * ἐπάγει καὶ τίνας δύνανται κινῆσαι πρὸς τὰς κατ’ ἀρετὴν πράξεις, ὅτι μὴ πάντας ἀλλὰ τοὺς ἐλευθερίους τῶν νέων. λέγει δὲ νῦν ἐλευθερίους τοὺς μὴ δεδουλωμένους τρουφαῖς καὶ ἀκολαςίαις ἀλλὰ τοὺς καλῶς ἀχρέντας ὑπὸ παιδαγωγῶν ἤ συγγενῶν καὶ διὰ τῆς ἐπιεικοῦς ταύτης ἀγωγῆς εὐπειθεῖς ὄντας καὶ εὐκινήτους ἐπὶ τὰς κατ’ ἀρετὴν πράξεις. τοὺς μὲν δὴ τοιούτους τῶν νένω δύνανται προτρέψασθαι καὶ ἦθος αὐτῶν μετὰ τῶν πράξεων εὐγενὲς καὶ ἀληθῶς φιλόκαλον, κατακώχιμον ὑπάρχον ἐκ τῆς ἀρετῆς. λέγει δὲ νῦν ἀρετὴν οὐ τὰς κυρίως ἀρετάς, σωφροςύνην ἀνδρείαν δικαιοςύνην, ἀλλὰ τὴν γινομένην διάθεσιν ἤ ἕξιν αὐτοῖς ἀπὸ τῆς βελτίστης ἀγωγῆς καὶ ἐπιεικοῦς ἀνατροφῆς, καθ’ ἥν ἀνήχθησαν παρὰ τῶν παιδαγωγῶν ἤ τῶν πατέρων ἤ τινος τῶν συγγε|νῶν. τὸ δὲ κατακώχιμον [*](185r) σημαίνει καὶ τὸ πλῆρες, οἷον ὁ δεῖνα κατακώχιμός ἐστι σοφίας, καὶ τὸ ἐχόμενον καὶ κεκρατημένον, οἷον ὁ δεῖνα κατακώχιμός ἐστι ταῖς [*](1 τῶν (alterum) B: om. a 2. 3 ἀρχόμενος τοῦ βιβλίου] Α 1 p. 1094b20 5 ἀναγνῶναι B: ἀναγνῶσαι a 13. 14 εἴπερ Ba: εἴ πως Aristot. 14 γινόμεθα Β et Arist. vulg.: γενοίμεθα a: γινοίμεθα Arist. cod. Kb 15 γινόμεθα B: γενόμεθα a 18 αὐτάρκεις ποιῆσαι Β: αὐτάρχεις πρὸς τὸ ποιῆσαι a et Aristoteles rhesis usque ad τῆς ἀρετῆς (p. 1179b20) a 20 μισθοὺς a: φαςὶ Β 20. 21 Θέογνις] 434 21 ἔφερον Β: ἔφερε a ἐξωνούμενοι scripsi: ἐξωνούμενος Βa 23 lacunam indicavi)

ἀρεταῖς· δηλοῖ καὶ τὸ ὑπεῖκον καὶ εὐπειθές, ὃ νῦν σημαινόμενον ἔλαβε [*](185r) τοῦ κατακωχίμον, καὶ λέγει ὅτι τὸ γεγονὸς ἦθος εὐάγεγον καὶ εὐπειθὲς ἕπεσθαι τοῖς καλῶν λεγομένοις· γεγονὸς δὲ τοιοῦτον ἐκ τῆς ἀρετῆς, ἤτοι τῆς καλλίστης ἀγωγῆς, δύνανται οἱ λόγοι παρορμῆσαι ἐπὶ τὰς πράξειςς καὶ σὺν ταῖς πράξεσιν εὐγενὲς καὶ φιλόκαλον ἀποτελέσαι καὶ ποιῆσαι φιλεῖν τὰ καλὰ καὶ σπεύσειν ἐπὶ τὴν κτὴσιν αὐτῶν. οἱ γὰρ πεπαιδευμένοι καὶ ἐθισθέντες ἀπέχεσθαι τῶν κακῶν ἅμα τε τῶν εἰσηγουμένων τὰ χρηστὰ λόγων ἀκούουσι καὶ τρέχουσιν ἐπ᾿ αὐτά, τοὺς δὲ πολλοὺς ἀδουνατεῖ πρὸς καλοκαγαθίαν προτρέψασθαι· δυσπειθεῖς γὰρ οὗτοι, φαύλως γὰρ ἀναχθέντες καὶ μηδεμίαν ἔννοιαν ἔχοντες τοῦ καλοῦ οὐδ᾿ ἀκούειν ὑπομένουσι τῶν ἐπὶ τὰ καλὰ πᾶρακαλούντων, μὴ ὅτι γε πείθεσθαι. πρὸς γὰρ τὰ πάμπαν ἡμῖν ἄγνωστα ἢ οὐδ᾿ ὅλως ἀγόμεθα ἢ σὺν βίᾳ. διὸ οἱ μὲν καλῶς ἀναχθέντες <πρὸς τῆς καλῆς ἀγωγῆς αἰδήμονες ὄντες πειθαρχοῦσιν> (αἰσχύνονται γὰρ μὴ τοῖς καλῶς λεγομένοις ἔτεσθαι καὶ τῶν κακῶς ἀπέχεσθαι), οἱ δὲ πολλοὶ κἂν ἀπιστῶσί ποτε τῶν κακῶν, νεύσωσι δὲ πρὸς τὰ καλά, οὐ δι᾿ αἰσῶ τοῦτο πράττουσιν, ἀλλὰ διὰ φόβον ἢ τιμωρίας τὰς ἀπὸ τοῦ νόμου. οἱ γὰρ πάθει συχῶντες οὐκ αἰδοῦνται· ἀναισχύντως δὲ διώκουσι τὰς ἐμπαθεῖς καὶ ζῳώδεις ἡδονάς, φεύγουσι δέ, ὡς πολλάκις εἴρηται, τὰς ἐναντίας λύπας. οἱ γὰρ φίλοινοι διώκουσι μὲν τὰς ἀπὸ τοῦ πίνειν ἡδονάς, φεύγουσι δὲ τὰς ἀπὸ τοῦ μὴ πίνειν λύπας. καὶ ἁπλῶς οἱ φαῦλοι πάντες δι᾿ ἄγνοιαν τοῦ καλοῦ καὶ τοῦ ὡς ἀληθῶς ἠδέος τὰς σωματικὰς ἀκρατῶς διώκουσιν ἡδονάς. ὅτι δὲ ὡς ἀληθῶς ἡδοναὶ αἱ κατ᾿ ἀρετὴν ἐνέργειαι, μυριάκις εἴρηται. τοὺς οὖν οὕτω, φησί, κακῶς διακειμένους καὶ τὰς ἐμπαθεῖς ἠδονάς εἴρηται. διώκοντας οὐδεὶς ἂν λόγῳ μεταρρυθμίαειε καὶ τῆς πρὸς τὰ φαῦλα ῥοπῆς ἀπάξειεν. ἀδύνατον γὰρ ἢ χαλεπὸν τοῦς ἐκ μακροῦ χρόνου φαύλοις ἔθεσι κατειλημμένους μεταστῆσαι τῆς κακίας. ὅπου γὰρ καὶ πάντων ὑπαρχόντων, οἷον ἀνατροφῆς σπουδαίας, ἀγωγῆς δεμνῆς, αἰδοῦς, πειθοῦς, οὐ πάντῃ ῥᾴδιον μετασχεῖν τῆς ἀρετῆς, ἀγαπῴημεν ἂν εἰ τῆς ἀρετῆς τύχοιμεν. καὶ τίς μηχανὴ πάντων τῶν ἐναντίων προςόντων μετασχεῖν αὐτῆς;

p. 1179b20 Γίνεσθαι δ᾿ ἀγαθοὺς οἴονται οἱ μὲν φύσει, οἰ δὲ ἔθει, οἱ δὲ διδαχῇ.

Τὸ μὲν οὖν μαθεῖν τὰς τῶν ἀρετῶν φύσεις καὶ κοινωνίας αὐτῶν καὶ διαφοράς, ἔτι τε κτήσασθαι τῷ ἔθει, ἐφ᾿ ἡμῖν ὄντως ἐστὶ καὶ τῆς ἡμετέρας βουλήσεως καὶ προαιρέσεως, τὸ δὲ φύσει γενέσθαι σώφρονας, δικαίους, φρονίμους οὐχ ἡμῶν ἀλλὰ δῶρον θεοῦ λ άλλιστον καὶ τιμιώτατον. τὸ μὲν οὖν τῆς φύσεως οὐχ ἡμῶν, δῶρον δὲ δεῖον, τὸ δ᾿ ἐθίζειν ἑαυτοὺς ἥδεσθαι οἷς δεῖ καὶ λυπεῖσθαι ἡμῶν. καὶ ἰσχύει τὸ τοιοῦτον ἔθος ἀγαθοὺς ποιῆσαι ἡμᾶς. ὁ δὲ λόγος καὶ ἡ διδαχὴ οὐκ ἐν ἅπασιν, ὡς εἴρηται, ἐσχύει, [*](10 οὐδ᾿ B: οὐκ a 13 πρὸς τῆς— πειθαρχοῦσιν a: om. B 22 ἡδοναὶ B: ἡδεῖαι a 24 λόμῳ B: λόγος a 27 σπουδαίας B: σπουδῆς a πάντη B: πάντως a 31 rhesis usque ad συνήθη γενόμενα (P. 1180a1) a)

ἀλλ᾿ ἐν τοῖς προειργασμένοις τοῖς ἔθεσι, τουτέστι τοῖς προηυτρεπισμένοις [*](185r) ὑπὸ τῆς ἐπιεικοῦς ἀγωγῆς. δεῖ οὖν ἡμᾶς προευτρεπίσαι πρὸς ὑποδοχὴν τῶν λεγομένων ὥσπερ γῆν. ὡς γὰρ αὕτη προεργασθεῖσα καρποφορεῖ, μὴ προεργασθεῖσα δὲ ἀκανθοφορεῖ καὶ φθείρει τὸν καταβεβλημένον καρπόν, οὕτω καὶ ἡ ψυχὴ ἡμῶν, εἰ μὴ προθεραπευθῇ καὶ ἀπορρίψῃ τὴν ψευδοδοξίαν, ἢ οὐ προσδέξεται τὴν ἀλήθειαν, ἢ εἴπερ ἄρα καὶ συμβῇ τοῦτο, ματαίως γενήσεται. λόγῳ οὖν μοχθηρὸς οὐχ ὑπείκει, μόνῃ δὲ βίᾳ καὶ ἀνάγκῃ. καὶ ὁρᾷς ὅπως τούτων ἃ φθάσας προεῖπον αἰνίττεται, λέγω δὴ τὸ δεῖν πολιτείας ἐκδοῦναι διαλαμβανούσας, πῶς ἂν οἱ πολῖται διάγοντες ἀγαθοὶ γένοιντο. δεῖ δὴ τὸ ἦθος προϋπάρχειν πως οἰκεῖον ταῖς ἀρεταῖς, ἤτοι ἐπιτήδειον δέξασθαι τοὺς τῶν αρετῶν λόγους, καὶ δεξάμενον τηρῆσαι, ὥσπερ τις προειργασμένη γῆ καὶ καρπὸν πολὺν ἀνενεγκεῖν. ἔσται δὲ τοιοῦτον τὸ ἦθος ἐκ τῆς ὀρθῆς ἀγωγῆς. ὀρθῶς δ᾿ ἀχθῆναι χαλεπόν ἐστι τὸν μὴ ὑπὸ νόμοις ὀρθῶς ἔχουσι καὶ πολιτε τοιαύτῃ τραφέντα. τὸ γὰρ σωφρόνως ζῆν μὴ ἡττᾶσθαί τε ἡδοναῖς, αἷς μὴ δεῖ, οὐχ ἠδὺ τοῖς πολλοῖς, ἐπίλυπον δέ. ἄχθονται γὰρ ἀποτυγχάνοντες τῶν ἡδέων. διὸ δε[]ι νόμους τετάχθαι προστάττοντας τὴν ἀγωγὴν εὐθὺς ἐκ βρέφους τὴν ἐπιτήδεια ποιήσουσαν τὰ ἤθη αὐτῶν μὴ δυσχεραίνειν ἐν ταῖς τῶν φαύλων ἡδονῶν ἀποτυχίαις. εἰ δὲ τοῦτο δεῖ, ἀναγχαῖόν ἐστι πολιτείας ἐκδοῦναι καὶ νόμους. εἰπὼν δὲ ῾διὸ νόμους χρὴ τετάχθαι᾿, ἐπήγαγεν οὐκ ἔσται γὰρ λυπηρὰ συνήθη γινόμενα. ἀναγκαζομένων γὰρ ὑπὸ τῶν νόμων καὶ τῶν νομοφυλάκων πράττειν τὰ καλὰ καὶ ἀντέχειν πρὸς τὰς ἡδονάς, οὐκ ἔσται τὸ καρτερεῖν αὐτοῖς ἐπίλυπον ἤδη ἐθισθεῖσι φέρειν γενναίως. οὐδὲν γὰρ σύνηθες λυπηρόν. |

p. 1180 a 1 Οὐχ ἱκανὸν δ᾿ ἴσως νέους ὄντας τροφῆς καὶ ἐπιμελείας [*](185v) τυχεῖν.

Ὃ λέγει τοιοῦτόν ἐστιν· οὐ χρεία νόμων ἐστὶν ἐκείνων μόνον τῶν διακελευομένων περὶ παίδων ἀγωγῆς, ἀλλὰ καὶ τῶν διαγορευόντων, τίνα δεῖ πρ;1αττειν ἀνδρωθέντας. δῆλον γὰρ ὡς ἄλλα μὲν ἐπιτηδευτὰ νέοις οὖσι καὶ ἄλλα ἀνδράσι καὶ ἕτερα παρακμάσασι. τοιούτων τε οὖν χρεία νόμων, καὶ ἔτι πῶς τὸν ἅπαντα βίον διοδευτέον. οἱ πολλοὶ γὰρ ἀνάγκῃ μᾶλλον καὶ ζημίᾳ πειθαρχοῦσιν ἢ λόγῳ. διὸ δεῖ νόμων τῶν ἀναγκαζόντων ζημίαις εὐπραγεῖν καὶ φεύγειν τὰς κακοπραγίας. καὶ διὰ τὸ τοὺς πολλούς, φησί, πειθαρχεῖν ζημιουμένους καὶ κολαζομένους, ἀρέσκει, φησί, τὸ τοὺς νομοθέτας [*](4 καρπον] σίτον suprascripto καρπὸν B: καρπὸν σῑτον a 8 δεῑν B: δεῖ a 9 πολιτείας B: τὰς πολιτείας a διάγοντες B: διάγονται a 15. 16 ἐπίλυπον Vat. 320: ἐπιπολὺ δέ Ba 17 ἐκ βρέφους B: ἐκρέφους a ποιήσουσαν B: ποιοῦσαν a 18 ἤθη B: ἔθη a 19 νόμους Ba: νόμοις Aristoteles 20 ἔσται B. et Aristoteles: ἔστι a 26 rhesis usque ad ἀγαπωμέναις ἡδοναῖς (p. 1180 a 14) a 28 ἀγωγῆς B: διαγωγῆς a 30 οὐν B: om. a)

προσγράφειν ἐν τῷ νόμῳ ‘ταῦτα μὲν παρακεέύομαι τοὺς πολίτας πράττειν [*](185 v) τοῦ καλοῦ χάριν καὶ τοῦ γενέσθαι σπουδαίους, εἰ δὲ ἀπειθοῖεν, κολαζέσθωσαν διὰ μὲν τήνδε τὴν ἀπίθειαν τήνδε τὴν κόλασιν, διὰ τήνδε δὲ τήνδε. ὃς δ’ἄν καὶ τιμωρούμενος ἀνίατος μένῃ, φευγέτω <ἐκ> τῆς πόλεως.’ Δεῖ οὖν, φησί, τοὺς φαύλους μαστίζειν ὡς ὄνους (τούτους γὰρ εἶπεν ὑποζύγια. ὃν γὰρ μὴ παιδεύει λόγος, παιδευέτω μάστιξ) καὶ λυπεῖν τοὺς φαύλους λύπας, αἳ ἐναντιοῦνται ταῖς ἀγαπωμέναις ἠδοναῖς. Τὰ γὰρ ἐναντία τῶν ἐνατίων ἰάματα, οἶον εἴ τις χαίρει ὑβρίζων, μὴ λυπεῖν αὐτὸν ζημίᾳ ἀλλὰ τῷ κωλύειν μὴ ὑβρίζειν, ὁμοίως καὶ τὸν ταῖς μέθαις χαίροντα τῷ ἀπείρμειν οἴνου.

Ρ. 1180 a 14 Eἰ δ’οὖν καθάπερ εἴρηται, τὸν ἐσόμενον ἀγαθὸν τραμφῆναι καλῶς δεῖ.

Καὶ ταῦτα περὶ τοῦ δεῖν νόμους κεῖσθαι λέγει παρακαλοῦντας τοὺςμ μέν εὐπειθεῖς πρὸς ἀρετήν, ἀναγκάζοντας δὲ τὰ σκληρὰ καὶ ἀντιβαίνοντα τῶν ἡθῶν ἀπέχεσθαι τῶν φαύλων, ἀντέχεσθαι δὲ τῶν βελτιστων. ἔστι δὲ λόγος ὤν ἀπὸ φρονήσεως καὶ νοῦ. Τὰ δ’ἄλλα ἐν μέςῳ κεῖται, συνάγοντα τὸ δεῖν κεὶσθαι νόμους περὶ τῆς τῶν παίδων ἀγωγῆς καὶ τῶν ἄλλων ἁπάντων. ἔστι δ’ὡς συλλαβοῦσιν εἰπεῖν, ὃ λέγει διὰ τῶν κειμένων λέξεων τοιοῦτον. ἐπεὶ τῆς ἀνθρωπίνης καὶ πολιτικῆς σοφίας τὸ σκοπιμώτατον τέλος ἐστὶ γενέσθαι τοὺς πολίτας ἀγαθοὺς καὶ ευδαιμόνως ζῆν, τοῦτο δὲ γίνεται ἐκ τοῦ τραφῆναι καὶ ἀναχθῆναι καλῶς καὶ μὴ πράττειν φαῦλον μηδὲν μήθ’ἑκόντα μήτ’ἄκοντα (ἄκοντες γὰρ πρὰττουσι τὰ κακὰ οἱ ἐξαπατηθέντες πρὸς τινων φαύλων <ἡλικιωτῶν καὶ> πρὸς τὰ κεὶρονα παρασθρέντες), τὸ δ’οὕτω καλῶς τρέφεσθαι γίνεται τοῖς κατὰ νοῦν τὸν βίον διανύουσι, δεόμεθα νοῦ, ὄπως ταῖς ἐκείνου ὑποθήκαις καὶ προστάγμασιν ἑπόμενοι κάλλιστα διάγοιμεν. ἔθος δὲ τῷ Ἀριστοτέλει πάντα τὸν ὑπερέχοντα ἤ κατὰ τἐχνην ἤ φρόνησιν ἤ ἐμπειρίαν ἤ πρόγνωσιν ἤ εὕρεσιν τῶν καλῶν καὶ συμφερόντων ὀνομάζειν νοῦν. Δεόμεθα οὖν πρὸς τὸ καλοὶ κἀγαθοὶ γενέσθαι νοῦ. ἀλλ’ὁ μὲν πατρικὸς νοῦς, ἤτοι ὁ πατὴρ ἐκοάστου, δύναται μὲν ὑφηγεῖσθαι τὰ καλά, εἰ μήπου φαῦλός ἐστι καὶ τῶν ἀγεληδόν ἰόντων, καὶ πείθειν τοὺς καλῶς ἀγομένους ὑμιεῖς ἐπὶ τὴν πρὰξιν ἰέναι, εἰς δὲ τὰ φαῦλα τῶν ἡθῶν ἄναλκίς ἐστι καὶ σαθρὸς καὶ οὑκ ἔχει τὸ ἀναγαῖον, ἤτοι τὸ βίαιον,ὡς ὁ νόμος. Τὸ γὰρ φυσικὸν φίλτρον ἀφαιρεῖται τὴν πρὸς τὸν υἱόν βίαν. Καὶ τί δεῖ λέγειν τόν πατερα;ὅλως γὰρ εἶς ἀνήρ ἀναγκάζειν οὐ δὐναται πόλεως ὅλης παῖδας ὅλους, εἰ μήπου βασιλεὴς βασιλεὺς ἤ [*](1 παρακελεύομαι Β:παρακελεύομεν a 4 ἐκ diels: om. Ba 5 ὑποξύγια Β:ὑποζυγίους A 6 παιδεύει Β:παιδεύῃ a λύπας Β:λύπαις a 8 αὐτὸν ζημίᾳ Β: Αὐτῶν ζημίαις a 9 κωλύειν Β:κώλῳ a 12 rhesis suque ad καὶ νοῦ (ρ. 1180a 22)a 17 λόγος Β λόμον a ἀπό τινος φρονήσεως Aristot. 18 δεῖν Β:δεῖ a 19 κειμένων Β:προκειμένων a 24 ἡλικιωτῶν καὶ a: om. B)

τύραννός ἐστι. καὶ οὖτοι τοῦτο δύνανται ποιεῖν διὰ περιουσίαν δυνάμεως. [*](185v) άλλ’ ἐπεὶ οὐ πᾶσαι αἱ πόλεις βασιλεύονται ἥ τυραννοῦνται, δεῖ νόμων. πᾶς γὰρ νόμος ἕχει δύναμιν άναγκαστικήν, λόγος ὥν ἀπό τινος φρονήσεως καὶ νοῦ καὶ παράλληλα θεὶς τὴν φρόνησιν καὶ τὸν νοῦν. ἐξέμπειρίας γὰρ μακρᾶς συλλέγεται ἡ φρόνησις καὶ ὁ νοῦς ὁ περὶ τὰ πρακτά. καὶ εἶπεν ὅτε περὶ φρονήσεως ἕλεγε, ὅτι δεῖ τοὺς τῶν ἐμπείρων καὶ γηραιῶν λόγους ὡς ἀρχὰς ἀποδέχεσθαι. ἕχουσι γὰρ ἐκ τῆς πείρας ὅμμα, λέγων ὅμμα τὴν φρόνησιν, ἐξ ἦς προορᾶν δὐνανται τὸ συμφέρον. πείθονται οὖν τοῖς νόμοις οἱ ἅνθρωποι πιστεύοντες, ὡς οἱ νομοθετήσαντες ἐξ ὅμματος τὰ καλὰ καὶ συμφέροντα δυναμένου προορᾶν τοὺς νόμους τεθείκασι.

p.118a22 Καὶ τῶν μὲν ἀνθρώπων ἐχθραίνουσι τοὺς έναντιουμένους ταῖς ὁρμαῖς.

Εἰπὼν ὅτι ἑνὸς ἀνθρώπου πρόσταξις τὸ βίαιον οὐκ ἕχει οὐδ’ ἀναγκάζειν δύναται, ὡς δηλονότι τῶν | πολλῶν τοῦτο ποιεῖν ἰσχυόντων, διὰ [*](186r) πειθοῦς ἅγειν ἐπὶ τὰς βελτίους τῶν ἐνεργειῶν. τὸ γὰρ κυρώς βιάζεσθαι τὸ λόγοις πείθειν ἐστὶν ἀλλ’ αὐ μάστιξι καὶ παντοίαις κακώσεσιν· οἱ γὰρ κολαζόμενοι καὶ ποικίλως κακούμενοι μᾶλλον ἀντιπίπτουσι καὶ ἀντιβαίνουσιν, οὐ μὴν ὑπείκουσι· τοῦτό τε καὶ ὅτι οὐδεὶς ἅκων καὶ λυπούμενος πράττων τι κατορθοῖ τὸ πρακτόν, ὥστε οὐδ’ ἀγαθὸς γένοιτ’ ἄν ποτε ὁ τὰ καλὰ βίᾳ πράττων, ἀλλ’ ὁ λόγῳ πεισθεὶς ὅτι δεῖ ἀρετὴν διώκειν καὶ τὰ κατ’ ἀρετὴν πράττειν καὶ φεύγειν τὴν κάκωσιν, οὖτος δηλαδὴ καὶ ἑκὼν πράξει τὰ καλὰ καὶ πράππων ἀγαθὸς ἕσται. ἀλλὰ διὰ τί ἐχθραἰνουσι τούς ἐναντιουμένους τιουμένους ταῖς ὁρμαῖς καὶ κωλύνοτας ἐπὲ τὰ σφίσιν ἡδέα φέρεσθαι;ἥ ὅτι κακῶς ἀναχθέντες καὶ τὰ φαῦλα διὰ τὴν μοχθηρὰν ἀνατροφὴν ἀγαθὰ νομίζοντες ὑπολαμβάνουσι φθόνω καὶ μίσιε κωλύσεθαι παρὰ τῶν ἐναντιουμένων ἀλλ’ οὐ στοργῇ τινι καὶ ἀγάτῃ. οὐδεὶς γὰρ φιλῶν κωλύει τὸν φιλούμενον καὶ ἀπάγει τῶν ἀγαθῶν. τοὺς μὲν κωλύοντας άνθρώπους καὶ ἀναχαιτίζοντας ἀπὸ τῆς πρὸς τὰ φαῦλα φορᾶς μισοῦσιν ὡς φθονοῦντας. ὁ δὲ νόμος ἀνεπανθής ἐστιν αὐτοῖς διὰ τἀνατία. οὕτε γὰρ ὅτι ὡς φθρνῶν νῶν οὕτε ὅτι ὡς μισῶν αὐτοὺς ὁ νόμος ταῦτα προστάττει ὑπονοεῖν δύνανται. πῶς γὰρ ὁ πρὸ πεντακοσίων χρόνων, εἰ τύχοι, τεθείς; διὸ καὶ φυσικῶς δύνανται συλλογίζεσθαι καὶ λέγειν ‘ἥ γὰρ φθονῶν ἥ μισῶν ἡμᾶς ὁ νομοθέτης ταῦτα γέγραφεν, ἥ τὸ συμφέρον ἡμῖν πργματευόμενος; ἀλλὰ μὴν οὐ φθονῶν. πῶς γὰρ τοὺς μήπω γεννηθέωτας μηδ’ ὅτι γεννηθήσονται γινώσκων; ὥστε τὸ συμφέρον σκοπούμενος καὶ τῶν τότε ὅντων καὶ τῶν ἐφεξῆς ἐσομένων πάντων τοὺς νόμους τούτους γέγραφε.’ διὰ ταῦτ’ οὖν άνεπαχθής ἐστιν ὁ νόμος.

[*](6 ἕλεγε] Ζ 12 p. 1143b11 11 έχθραίνουσι Βa et Arist. codd. Lb Mb Ob: έχθαίρουσι Arist. vulg. 12 rhesis usque ad τὸ έπιεικές (p. 1180a24) a 15 ἅγειν Β: ἅγει a 19 πρακτόν a: πρακτικὸν Β 22 ἕσται Β: ἐστι a διατί B: διότι a 30 ὡς a : ὁ Β)

p. 1180a24 Ἐν μόνῃ δὴ τῇ Λακεδαιμονίων πόλει μετ’ ὀλίγων ὁ [*](186r) νομοθέτης ἐπιμέλειαν δοκεῖ ποιεῖσθαι.

Ὃ λέγει δυνάμει τοιοῦτόν ἐστιν· εἰ μὲν ἔκειντο νόμοι ἐν ταῖς πόλεσι προστάσσοντες, πῶς δεῖ τῶν νέων ἐπιμελεῖσθαι, ὅπως καλοὶ κἀγαθοὶ γένοιντο, καὶ κείμενοι ὀρθῶς εἶχον καὶ μὴ ὅλως ἢ κατά τι διημαρτημένως, οὐδὲν ἂν ἔδει πλέον ἐπιζητεῖν ἀλλ’ ἐκείνοις ἀρκεῖσθαι. ἐπεὶ δὲ τοῦτο οὐκ ἔστιν, ἀλλ’ ἐν μόνῃ τῇ Λακεδαιμονίων πολιτείᾳ καί τισιν ὀλίγαις ἄλλαις πόλεσι (καὶ ἐρεῖ, τίνες αὗται, ἐν τῷ τρίτῳ καὶ τετάρτῳ τῶν Πολιτειῶν βιβλίῳ), ἐπεὶ οὖν ἐν μόνῃ τῇ τῶν Λακεδαιμονίων πολιτείᾳ μετ’ ὀλίγων ἄλλων πόλεων ὁ νομοθέτης προστάττει, πῶς ἂν οἱ παῖδες ἐπιμεληθεῖεν, τουτέστι παιδείας τύχοιεν, ἐν δὲ ταῖς ἄλλαις ἐξημέληται, ὡς καὶ ἐν ταύτῃ τῇ τοῦ μεγάλου Κωνσταντίνου, καὶ ζῇ ἕκαστος ὡς βούλεται καὶ τὸν οἰκεῖον ἀνάγει παῖδα, ὡς θέλει, νόμων μηδένα λόγον ἔχοντες, ὡς οἱ παρ’ ‘Ομήρῳ ἐν τῇ Ὀδυσσείᾳ Κύκλωπες, θεμιστεύων, ἤτοι βασιλεύων, παίδων καὶ γυναικός (νόμος γὰρ ἐκείνοις ἦν τὸ οἰκεῖον βούλημα), ἐπεὶ οὖν ταῦθ’ οὕτως ἔχει, δεῖ ἡμᾶς περὶ τούτων εἰπεῖν καὶ γράψαι πολιτείας. ἡ γὰρ τῶν Λακεδαιμονίων καὶ Κρητῶν καὶ τῶν ἄλλων, ὡς δείξει ἐν ταῖς Πολιτείαις, ἡμαρτημέναι πᾶσαί εἰσι καὶ οἱ κείμενοι ἐν ταύταις νόμοι οὐ σμικρᾶς δέονται τῆς διορθώσεως. ταῦτα εἰπὼν ἐπιφέρει κράτιστον μὲν καὶ βέλτιστόν ἐστι νόμους κεῖσθαι ὀρθῶς ἔχοντας <καὶ> κοινὴν ἐπιμέλειαν ποιεῖσθαι τῶν παίδων, ἀμεληθείσης δὲ τῆς κοινῆς ἐπιμελείας ἢ τῷ μὴ κεῖσθαι τοὺς τοῦτο πράττοντας νόμους ἢ κεῖσθαι μέν, παρορᾶσθαι δὲ ἀμελείᾳ τῶν ἀρχόντων τῆς πόλεως, προςήκει προθύμως ἕκαστον ἐπιμελεῖσθαι τῶν σφετέρων παίδων καὶ φίλων, ὅπως καλοὶ κἀγαθοὶ ἀπεργασθεῖεν. τοῦτο γὰρ ἐδήλωσε διὰ τοῦ εἰς ἀρετὴν συμβάλλεσθαι. συμβάλλεται δ’ εἰς ἀρετὴν καὶ συνεργεῖ ὁ τὰ καλὰ τιθεὶς ὑπ’ ὄψιν καὶ διδάσκων, ὅτι τόδε μὲν βλάπτει διὰ τόδε, τόδε δὲ ὠφέλιμόν ἐστι, κἂν μὴ δοκῇ. διὰ τόδε· καὶ πρὸς τούτοις εἰς ἀρετὴν συνεργεῖ ὁ διδοὺς ἔχων τῷ μὴ ἔχοντι ὧν χρῄζει εἰς τὴν τῆς ἀρετῆς καὶ τῆς ἠθικῆς καὶ τῆς λογικῆς κτῆσιν. δεῖ οὖν, φηςί, συνεργεῖν, εἰ δὲ μὴ δύναται, προαιρεῖσθαι δ’ οὖν καὶ βούλεσθαι βοηθήσειν καὶ συνεργήσειν, εἰ δυνήσεταί ποτε.

p. 1180a32 Μάλιστα δ’ἂν τοῦτο δύνασθαι δόξειεν ἐκ τῶν εἰρημένων νομοθετικὸς γενόμενος.

Νομοθετικὸν λέγει τὸν ἔχοντα νοῦν ἐκ λόγων καὶ πείρας, προβλεπτιδὴ [*](1 B: δὲ a et Aristoteles 2 ποιεῖσθαι B: πεποιῆσθαι a et Aristoteles rhesis usque ad προαιρεῖσθαί γε (p. 1180a32) a 5 διημαρτημένως B: διημαρτημένοι a 13 ἀνάγει B: ἀνάγων a ἔχοντες B: ἔχοντα a 14 ἐν τῇ Ὀδυσσείᾳ] ι 115 15 γυναικός B: γυναικῶν a 17 ἐν ταῖς Πολιτείαις] B 2 sqq. 20 καὶ inserui 24 ἀπεργασθεῖεν B: ἀπεργασθοῖεν a 32 δόξειεν ἂν ἐκ a 33 rhesis usque ad τῇ φύσει (p 1180b7) a)

κὸν τῶν καλῶν καὶ δικαίων καὶ συμφερόντων τῇ τε πόλει πάςῃ καὶ χωρὶς [*](186r) ἑκάστῳ. ὃ δὲ λέγει ἐστίν, ἐκ τῶν εἰρημένων καὶ ἐξ ὦν εἴπομεν δῆλον γέγονε τοῖς νοεῖν δυναμένοις τὰ ῥηθέντα, ὅτι ἐκεῖνος δύναται τοῖς ἰδίοις παιςὶ συμβάλλεσθαι, ὅστις ἐστὶ νομοθετικός. ἢ εἴη ἂν λέγων, ὅτι ἐκ τῶν εἰρημένων δῆλόν ἐστιν, ὅτι ὅς ἐστι νομοθετικὸς δύναται γινώσκειν ποδαποὺς μὲν νόμους δεῖ θέσθαι περὶ τῆς κοινῆς τῶν | παίδων ἐπιμελείας [*](186v) καὶ παιδεύσεως καὶ ποίους περὶ τῶν εἰς ἄνδρας φθασάντων ἐπιτηδευμάτων καὶ ποίους ἐν ἅπαντι τῷ βίῳ καὶ τίνας πρὸς τὸ συμφέρον ἰδίως ἑκάστῳ καὶ τίνας πρὸς τὸ ὠφέλιμον πάντων τῶν πολιτῶν, ἀνδρῶν καὶ γυναικῶν. ὅτι δὲ ἄλλοι μὲν ἁρμόζουσι τῇ δημοκρατουμένῃ πόλει καὶ ἕτεροι τῇ ἀριστοκρατουμένῃ καὶ ἄλλοι τῇ τιμοκρατουμένῃ καὶ ἄλλοι τῇ βασιλευομένῃ, καὶ τίνες ἕκαστοι τούτων εἰσίν, ἐρεῖ ἐν ταῖς Πολιτείαις. ὅτι δὲ καὶ ἐκ μὲν τῶν ἐπιεικῶν νόμων ἀγαθοὶ γίνονται οἱ κατ’ αὐτοὺς ζῶντες, ἐκ δὲ τῶν φαύλων φαῦλοι, καὶ τοῦτο δῆλον. τὸ δὲ διακρίνειν δύνασθαι, τίνες τῶν νόμων ἐπιεικεῖς καὶ τίνες φαῦλοι, τοῦ νομοθετικοῦ ἐστιν, ὡς καὶ ἰατροῦ τὸ χωρίζειν τὰ νοσώδη ἀπὸ τῶν ὑγιεινῶν. ταῦτα εἰπὼν λέγει δυνάμει, πρὸς μὲν τὸ ἀγαθοὺς ἢ φαύλους γενέσθαι τοὺς πολίτας μεγάλα συντελοῦσιν οἱ νόμοι· τὸ δὲ γεγράφθαι ἢ ἀγράφους ὑπάρχειν, οὐδέν τι συμβάλλεται. αἱ γὰρ πράξεις δύνανται πρὸς καλοκαφαθίαν ἢ κακίαν, ἀλλ’ οὐ τὸ γεγράφθαι ἢ μὴ γεγράφθαι τὰ ποιητέα ἢ μὴ ποιητέα. ἄγραφοι δ’ ἂν εἶεν νόμοι τὰ κοινὰ ἔθη. οὐδὲ δὴ δι’ ὦν εἶς ἢ πολλοὶ παιδευθήσονται. πρὸς μὲν τὸ σπουδαίους γενέσθαι τοὺς πολίτας μέγα τι συμβάλλεται ἡ τῶν νόμων ἐπιείκεια καὶ ὀρθότης, καὶ τοῦτο δεῖ σκοπεῖν τὸ ἀναμαρτήτους τυγχάνειν. τὸ δὲ σκοπεῖσθαι, φησί, πότερον ὁ δυνάμενος νόμος ἕνα ποιῆσαι ἀγαθὸν δύναται καὶ πολλοὺς τοιούτους ἀποτελέσαι, καὶ πότερον ὁ πολλοῖς ὠφέλιμος καὶ ἑνὶ τοιοῦτός ἐστι, τοῦτο οὐδὲν διαφέρει. ὀρθὸς γὰρ ὢν καὶ πάντῃ ἄπταιστος ταὐτὸν ποιήσει ταῖς ἄλλαις τέχναις καὶ ἐπιστήμαις καὶ τοῖς τεχνίταις καὶ ἐπιστήμοσιν. ὡς γὰρ ἐκείνων ὁ δυνάμενος ἕνα διδάξαι καὶ ἀπαρτίσαι μουσικὸν ἢ ἰατρὸν δύναται καὶ πολλούς, καὶ ἔμπαλιν ὁ πολλοὺς καὶ ἕνα, οὕτω καὶ νόμος ὁ δυνάμενος ἕνα σπουδαῖον ἀποτελέσαι δύναται καὶ πολλούς, καὶ ἔμπαλιν. ὥσπερ γὰρ ἐν ταῖς πόλεσιν ἰσχύει τὰ νόμιμα καὶ τὰ ἔθη, οὕτω καὶ ἐν οἰκίαις οἱ πατρικοὶ λόγοι. ζητητέον πῶς πρὸ ὀλίγου εἰπὼν μηδὲν ἰσχύειν τὰς πατρικὰς προστάξεις, νῦν φησιν ἐπίσης τοῖς νόμοις καὶ τοῖς ἔθεσιν ἐσχύειν. καὶ ῥητέον ὅτι περὶ τῶν πολλῶν καὶ μοχθηρῶς ζώντων εἶπεν ἐκεῖν μηδὲν ἰσχύειν, ἐνταῦθα δὲ περὶ τῶν καλῶς ἀναγομένων τοῦτο λέγει. ἢ ῥητέον ὅτι οὐκ εἶπεν ἐκεῖ μηδαμῶς ἰσχύειν, ἀλλ’ ὅτι οὐκ ἔχουσιν ἰσχυρόν, λέγων ἰσχυρὸν τὸ ἀναγκαστικὸν καὶ βίαιον. οὐδεὶς γὰρ τὸν υἱὸν διὰ τὴν φυσικὴν στοργὴν βιάζεται καὶ κολάζειν ἐπῑχειρεῖ ὡς ὁ νόμος, ἀλλὰ ποὺ ἔλαττον τὰς ἐπιτιμήσεις ἐπιφέρει. οὐδ’ αὖ τὸν πατέρα τις ὡς τὸν νόμον ὑποπτήσσει καὶ δέδοικε. [*](16 τὸ Β: τοῦ a 18 ἀγράφους Β: ἀγράφθαι a 21 δὴ Βa: om. Aristoteles 27 πάντη Vat. 320: παντὶ Βa 32 καὶ τὰ Β: om. a 33 ἰσχύει Βa: ἐνισχύει Aristoteles 33 πρὸ ὀλίγου] p. 1180a19) ὥστε οὐκ ἰσχώει τοῦ πατρὸς ἡ πρόσταξις, ὡς νόμος ἰσχύει μέντοι. Καὶ [*](186ν) τοῦτο μέν τοιοῦτον. Παραινοῦσι δ’ αἱ προκειμέναι συλλαραὶ μὴ τὸ πᾶν τὴς τὼν οὐκείων παίδων ἀγωγῆς ἀναρτᾶν τῇ κοινῇ τῶν παίδων ἐπιμελείᾶ, ἀλλὰ καὶ ἠμὰς αὐτοὺς τερὶ ταύτην δπουδάζειν καὶ ποιεῖν ἐπιτηδειοτάτους καὶ δεκτικοὺς καὶ τῶν κοινῶν παιδευμάτων. ὡς οὖν ἐν ταῖς πόλεσιν ἰσχύουσιν οἱ νόμοι καὶ τὰ ἔθη, οὕτω καὶ οἱ ᾶτρολπὸ λόγοι ἐν οἰκίᾳ πρὸς τὴν τῶν καλῶν ἀντίληψιν. Αἰδεῖται γὰρ ὁ υἱὸς μὴ πείθεσθαι τῷ πατρὶ καὶ ταῦτα σπουδαίῳ ὄντι καὶ τῶν καλῶν ἐργάτῃ. Διά τε οὖν τοῦτο δύνανται οἱ τοῦ πατρὸς λόγοι καὶ διὰ τὴν δυγγένειαν καὶ διὰ τὰς εὐεργεσίας. Πᾶς γάρ τὸν εὐεργέτην αἰδεῖται· οὐδεἰς γάρ εὐερυετούμενος ὑποπτεύσειεν ἄν τὸν εὐεργέτην, ὡς φθονῶν ἢ μιδῶν ἀπάγει αὐτὸν ἐκ τῶν δοκούντων αὐτῷ καλῶν, μὴ ὄντων δὲ καλῶν. πεειθόμεθα οὖν τοῖς συγγενέσι καὶ εὐεργέταις ὡς φιλοῦσιν ἡμᾶς. Δυγγενέστατιος δὲ πάντων ὁ πατήρ, ἀλλὰ καὶ εὐεργετικώτατος. Τὸ γὰρ τὼν ἀγαθᾶων μέγιστον τὸ εἶναι παρὰ τῶν πατέρων ἡμῖν.

p. 1180b7 Ἔτι δὲ καὶ διαφέρουσιν αἱ καθ’ ἕλαστπμ παιδεῖαι τῶν κοινῶν.

Καὶ διὰ τούτων τοὺς πατέρας προτρέπει μὴ ἀρκεὶσθαι παῖς κοιναῖς ἐπιμελείαις ἀλλὰ καὶ αὐτοὺς συνεισφέρειν τὸ οὐκεῖον. Καὶ εἴη ἄν τῶν λεγομένων ἡ δύναμις· δεῖ τοὺς πατέρας τὸ τοῦ νόμου ἔλλειμα ἀναπληροῦν· ὁ μὲν γὰρ νόμος τῶν καθόλου, αἱ δὲ πράξεις τῶν καθ’ ἕπεται πολὺ τὸ ἄριστον ἐχόντων. ὡς γὰρ ἐπὶ τῆς ἰατρικῆς οὐκ ἀεὶ ἕπεται τοῖς καθόλου, ἀλλ’ ἔστιν ἐφ’ ὦν παρορᾷ καὶ ἄλλα μὲν λέγει ὁ καθόλου λόγος, ἄλλα δ’ ὁ ἰατρὸς ποιεῖ διά τινα περίπτωσιν, οὕτως οὐδὲ τὸ τοῦ νόμου δεῖ πρόσταγμα δι’ ὅλου γίνεσθαι. ὁ μἐν γὰν γὰρ νόμος λέγει, ‘ξένος εἰ ἀνέλθοι ἐπὶ τεῖκος, πολεμίων κύκλῳ τῆν πόλιν τηρούντων, θανάτῳ τελευτάτν.’ ἀλλ’ οὐδεὶς εὖ φρονῶν ἀνελεῖ τὸν ἀνελθόντα ξένον καὶ ἀριστείσαντα. Πάλιν ὁνόμος φησί, δεῖν τὸν κλέψαντα τιμωρεῖν, άλλ’ οὐ τὸν τοῦτο ποιήσαντα διὰ μεγάλην ἀνάγκην καὶ ἐσχάτην ἀπορίαν καὶ μήτε δυνάμενον δουλεύειν μήτε πρός τινων ἐλεούμενον, οὐδεὶς ἄν κολάσειεν, εἰ μὴ μαίωεται. ἀλλὰ καὶ ὁ λόγος τῆς ἰατρικὴς καθόλου φηςὶ τῷ ἐπὶ σήψει πυρέττοντι ἡσυκίαν καὶ ἀστίαν συμγέρειν, ἀλλ’ ὅμως εὑρίσκεταί τις, ᾦ τὸ ἀσιτείν οὐ συμφέρει. Τί οὖν μαυ,αστὸν καὶ τὸν νόμον λέγειν, δεῖν πάντα παῖδα οὑτωςὶ ἀνάγειν καὶ παιδεύειν, εὑρεθῆναι δέτινας μὴ φέροντας τὴν τοιαύτην ἀγωγὴν ἤ τὰς τοιαύτας στρατιωτικάς στρατιωτικὰς συνασκήσεις, οἶαι αἱ τῶν Λακεδαιμονίων ἱστόρηνται, γυμνοῦς μαχαίραις κατακεντοῦντες ἀλλήλους; τούτους οὖν τίς ἄν ἐπιχειρήσειεν ούτωςὶ τὰ πολεμικὰ ἐκπαιδεύειν; Οὐδεὶς οἶμαι. ἀλλὰ τὸν κοινόν νόμον καὶ τὴν κοινήν ἐπι|μέλειαν ἀφείς, ἐπὶ τὴν δύμμετρον [*](187r) καὶ κατάλληλον αὐτῶν τῇ φήσει βαδιεῖται. Προὸς ταύτην δὲ ἀφί- [*](16 cf. Θ 13 p. 1161 a 10 17 rhesis usque ad μάχην περιτίθησιν (p. 1180b11) a 25 ἀνέλθοι Β: ἀνέλθῃ a 33 παῖδα Β: σπουδαῖον a 36 an κατακεντούντων?)

ξεεται ὁ τὴν φύσιν αὐτοῦ ἐπιστάμενος. ἐπίσταται δὲ ὁ πατὴρ σπουδαῖος [*](178r) ὤν, τίνων μὲν ἀντέχεσθαι δὐναται καὶ πρὸς ποῖα τῶν μαθημάτων εὐφυῶς ἔχει, πρὸς ποῖα δὲ ἀνεπιτήδειός ἐστι καὶ πόσον ἀνεπιτήδειος, οἷον εἰ τριάκοντα ‘Οομηρικοὺς ἀποστοματίξειν δύναται καὶ μηδὲν πλέον, μὴ ἀναγκάζειν αὐτὸν ἐπέκεινα τῶν τριάκοντα ἀποδιδόναι, εἰ δὲ πεντήκοντα, μὴ πλέον τούτων. διαφέρουσιν οὖν αἱ καθ’ ἕκαστα παιδεῖαι τῶν κοινῶν. καὶ δεῖ μὴ μόνον τὸ καθόλου γινώσκειν, ὅτι συμφέρει παντὶ παιδὶ τόδε τι καὶ πάντα παῖδα διδακτέον τόδε τι, ἀλλὰ καὶ τὸ πρέπον ἑκάστου φύσει καὶ πρὸς τί ἐπιτήδειοί εἰσι, καὶ πρὸς ἐκεὶνο ἄγειν τὸν μὴ δυνάμενον κατὰ τὴν καθόλου τοῦ νόμου προστάξιν ἐκπαιδεύεσθαι. τοῦτο δὲ τίς ἂν τοῦ παρτὸς μᾶλλον δυνήσεται ποιεῖν ; ὅτι δὲ οὐ πάντα ὑπὸ τὸ καθόλου τάττειν δεῖ, δηλοῦσιν οἱ πυκτικοί. οὐδὲ γὰρ ὁ πυκτικὸς πᾶσι τοῖς πυκτεύουσι τὴν αὐτὴν περιτίθησι μάχην, ἀλλὰ τῷ μὲν μείζονα καὶ χαλεπωτέραν καὶ ἐν πλείονι χρόνῳ, τῷ δὲ ἐλάττονα καὶ ἐν ἐλάττονι χρόνῳ.

p.1180b11 Ἐξακριβοῦσθαι δὲ δόξειεν ἂν μάλιστα τὸ καθ’ ἕκαστον ἰδίας τῆς ἐπιμελείας γινομένης.

Τὸ καθ’ ἕκαστον ἀντὶ τοῦ εἶς ἕκαστος εἴρηται. λέγει δὲ ὅτι ἀκριβέστερος ἂν γένοιτο, φέρε εἰπεῖν, πύκτης ὁ τυγχάνων ἰδίας ἐπιμελείας, ἤτοι ὁ τὰς συμμέτρους αὐτῷ μάχας καὶ τῇ οἰκείᾳ φύσει πρεπούσας μαχόμενος. καὶ γὰρ καὶ γυμναστὴς μᾶλλον ἂν ὑγιῆ φυλάξειεν ὃν συμμέτρως γυμνάζει τοῦ πολὺ πλέον ἢ ἔλαττον τὰ γυμνάσια προστάττοντος, καὶ γραμματικὸν μᾶλλον ἂν ἀκριβῆ ποιήσειεν ὁ προστάττων ἀποστοματίζειν ἃ δύναται τοῦ πλείονα κατὰ πολὺ ἢ ἥττονα προστάττοντος· καὶ αἀγαθὸν δὴ καὶ σπουδαῖον μᾶλλον ἂν ἀποτελέσειεν ὁ τὰς συμμέτρους κατ’ ἀρετὴν ἐνεργείας ἑκάστῳ ἐνεργεῖν ἐπιτάττων. ὁ δ’ ἀπλῶς πᾶσι τὰς αὐτὰς μάχας περιτιθεὶς ἢ τὰ αὐτὰ γυμνάσια γυμνάζων ἢ ἀπαγγέλλειν ἀναγκάζων οὐκ ἄν ποτε πάντας ἢ τοὺς πυκτεύοντας ἢ τοὺς γυμναζομένους ἢ μανθάνοντας ἀκριβεῖς περὶ τὴν πυκτικὴν ἢ τὴν γραμματικὶν ἀποτελέσειε. καὶ οὐ τοῦτο λέγει Ἀριστοτέλης, οἶον ἔστω ἐπὶ τῶν γραμματικῶν ὅτι καὶ οἱκ εὐφυεῖς καὶ οἱ ἀφυεῖς τὰ σὐμμετρα ταῖς οἰκείαις φύσεσι μανθάνοντες ἐπίσης ἀκριβεῖς γεωήσονται γραμματικοὶ καὶ ἐν ἴσῳ χρόνῳ. δῆλον γὰρ ὅτι οἱ εὐφυέστεροι καὶ θᾶττον ἂν φθάσωσιν εἰς τὴν ἀκρίβειαν καὶ ἀκριβέστεροι γενήσονται. ἀλλ’ ὅ λέγει τοιοῦτόν ἐστιν· ὁ ἀφυὴς δεὀντως ἐπιμελόμενος ἐλθοι ἂν εἰς τὴν ἀκρίβειαν καὶ τὴν τελειότητα ὅσης ἐστὶν ἡ φύσις αὐτοῦ χωρητική, εἰ δὲ μὴ τύχοι τῆς προσηκούσης ἐπιμελείας, οὐκ ἂν τύχῃ τῆς [*](12 πυκτικὸς Vat. 320 : πολιτικὸς Ba 15 ἐξακριβοῦσθαι Β et ARistoteles : ἐξακριβῖσαι a δὲ Ba et Arist. cod. L b : δὴ Arist. vulh. μάλιστα Β: μᾶλλον a et Aristoteles 16 rhesis usque ad τυγγάνει ἕκαστος (p.1180b13) a 21 προστάττοντος B: προστάττοντα a 26 γομνάζων Β: γυμνάζειν a 30 οἹ ἀφυεῖς B: ἀφυεῖς a 33. 34 οἔλθοι Β: ἔλθη a)

τοιύτης ἀκριβείας ἢ τελετότητος. δεῖ ἄρα τὴν ἑκάστου φύσιν γινώσκειν [*](187r) καὶ ἐπάγειν τὸ οἰκεῖον αὐτῇ.

p. 1180b13 Ἀλλ᾿ ἐπιμεληθείη μὲν τοῦ καθ᾿ ἕνα ἄριστα καὶ ἰατρὸς καὶ γυμναστής.

Διττὴ φέρεται ἡ γραφή, ἡ μὲν ἔχουσα τοῦ καθ᾿ ἕνα, ἡ δὲ τοῦ καθ᾿ ὅλου. εἰπὼν δὲ ὅτι ἐξακριβοῖ μὲν ὁ τὸ καθόλου εἰδώς, λέγει ὅτι μάλιστα ἂν ἐπιμεληθείη ἂν ἑνὸς ἑκάστου ὁ τὸ καθόλου εἰδώς. ἀπὸ γὰρ τοῦ καθόλου δύναται μάλιστα γνωρίζειν, ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ καὶ τὸ καθ᾿ ἕκαστον. ὁ γὰρ εἰδὼς τί συμφέρει πάσῃ θερμῇ καὶ ξηρᾷ φύσει, οἶδε καὶ τί ταύτῃ τῇ μερικῇ, καὶ ὁ εἰδὼς τί πάσῃ παιδικῇ ἡλικίᾳ συμφέρει ἐπιτήδευμα ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ οἶδε καὶ τί ἑκάστῳ παιδί. καὶ ὃ μὲν λέγοι ἂν διὰ τῆς ἐχούσης γραφῆς ἀλλ᾿ ἐπιμεληθείη ἂν τοῦ καθ᾿ ἕνα, τοῦτό ἐστιν. ἡ δὲ λέξις ἡ τὸ καθόλου εἰδὼς τὶ πᾶσιν ἐλλιπής ἐστι· λείπει γὰρ τὸ συμφέρει, καὶ δεῖ προσυπακούσαντας αὐτοῦ ποιῆσαι τὸ ὅλον τοιοῦτον ῾ὁ τὸ καθόλου εἰδὼς τί πᾶσι συμφέρει.᾿ ὅτι δὲ αἱ ἐπιστῆμαι τὰ κοινὰ διδάσκουσιν, ἴσμεν ἅπαντες οἱ ταύτας μετιόντες. ἡ γὰρ ἰατρικὴ οὐ διδάσκει τί συμφέρει Σωκράτει, ἀλλὰ τί πάσῃ κράσει ὁποία ἡ Σωκράτους, οἷον πάσῃ θερμῇ καὶ ξηρᾷ, καὶ τί παντὶ γέροντι, ἀλλ᾿ οὐ τί Παρμενίδῃ. ὁ μὲν οὖν τὸ καθόλου εἰδὼς ἐπιμεληθείη ἂν καὶ τοῦ καθ᾿ ἕνα. ἀλλὰ καὶ ἕνα τινὰ τοῦ καθόλου ἀγνοοῦντα οὐδὲν κωλύει ἐπιμεληθῆναί τινος ἑνὸς ἐκ πείρας εἰδώς, τίνα τε τὰ ὠφελοῦντα αὐτὸν καὶ τίνα τὰ βλάπτοντα. καὶ εἰσί τινες μᾶλλον ὠφελοῦντες αὑτοὺς τῶν ἰατρῶν ἐκ πείρας γινώσκοντες τὰ σώζοντα αὑτούς, ὥστε καὶ ὁ πατὴρ ὁ γινώσκων ἐκ πείρας τὸν υἱὸν ποῖν τῶν γυμνασίων ὠφελοῦσι, μᾶλλον ἂν γυμνασειε τοῦ γυμναστοῦ. διοίσει δὲ ὁ τοιοῦτος τοῦ τὸ καθόλου εἰδότος, ὅτι ὁ τὸ καθόλου εἰδὼς πολλοὺς ἂν ἰάσαιτο καὶ πολλοὺς ἂν ἀμέμπτως γυμνάσειεν, οὗτος δὲ έκεῖνον μόνον ἃν ἐκ πείρας οἶδεν, ὅτι πρὸς τῶν τοιούτων ὠφελεῖται, βλάπτεται δὲ παρὰ τῶν τοιούτων. ὡς οὖν ἐπὶ τούτων, οὕτω καὶ ἐπὶ τῆς τῶν παίδων ἀγωγῆς ὁ τὸ καθόλου, ἤτοι τὸν νόμον, εἰδὼς ἐπιμεληθείη ἂν πολλῶν, ὁ δὲ λοιπὸς ἑνὸς ὃν οἶδε τίσι τε πειθήνιός ἐστι καὶ πρὸς τίνα ἀνεπαχθῶς ἄγεται καὶ τίσιν | ἀπειθεῖ καὶ ἀπεχθῶς διάκειται καὶ διὰ τίνων λόγων καὶ πράξεων ἐπ᾿ [*](187v) αὐτὰ πέφυκε φέρεσθαι. πρὸς μὲν οὖν τὴν ἔχουσαν γραφὴν τοῦ καθ᾿ ἕνα ταῦτα, πρὸς δὲ τὴν τοῦ καθόλου λέγοι ἄν ῾ὁ εἰδὼς τὸ καθόλου περὶ παίδων ἢ ἀκμαζόντων ἢ καὶ πάντων τῶν πολιτῶν νόμον ἐπιμεληθείη ἂν καθόλου πάντων.᾿ ὥστε δεῖ τὸν βουλόμενον θεωρητὴν ἤτοι τεχνικὸν [*](3 τοῦ καθ᾿ ἕνα ἄριστα Β: ἄριστα τοῦ καθ᾿ ἓν a et Aristoteles nisi quod om. τοῦ 4 rhesis usque ad αἱ ἐπιστῆμαι (p. 1180b25) a 5 τοῦ καθ᾿ ἕνα libri Aristotelici non exhibent,τοῦ καθ᾿ ὅλου Ob 12 τοῦτό Β: τοιοῦτόν a 13 τι Ba et Arist. cod. Kb: ὅτι Arist. vulg. 13 et 15 συμφέρει B: συμφέρον a 29 ὃν scripsi: ὢν Ba 33 τὸ a: τὸν Β 34 πολιτῶν νόμον Β: πολιτικῶν νόμων a)

γενέσθαι ἐπὸ τὸ καθόλου βαδίζειν, ἤτοι τοὺς τὸ καθόλου διδάσκοντας λόγους, [*](187ν) οἷον ὅτι παντὶ πυρέττοντι ἐπὶ σήψει τόδε τι συμφέρει. ἐπὶ τούτους τε οὖν τοὺς καθόλου λόγους βαδιστέον καὶ ἐπὶ τοὺς νόμους τῷ βουλομένῳ ἐπιμέλειαν ποιεῖσθαι τῆς ὅλης πόλεως. τὸ δὲ καὶ γνωριστέον ὡς ἐνδέχεται λέγοι ἄν ὅτι δεῖ οὕτως αὐτὰ γινώ σκειν, ὡς οὐκ ἀεὶ κατὰ τὰ ὑπ’ αὐτῶν λεγόμενα χρὴ πράττειν, ἀλλ’ ὡς ἐπὶ τὸ πολύ, ὅτι μηδὲ τὰ ὑποκείμενα ἀεὶ ὡσαύτως ἔχουσι.

p. 1180b23 Τάχα δ’ ἄν καὶ τῷ βουλομένῳ βελτίους δι’ ἐπιμελείας ποιεῖν εἴτε πολλοὺς εἴτε ὁλίγους.

Ὥσπερ γὰρ ὁ γραμματικὸς τὴν τέχνην καὶ ὁ πύκτης καὶ ὁ ἰκτρὸς δύναται πολλοὺς καὶ ὀλίγους, ὁ μὲν γραμματικοὺς ἀποτελεῖν, ὁ δὲ πύκτας, ὁ δὲ ὑγιεῖς, οὕτω καὶ ἀγαθοὺς πολίτας καὶ πολλοὺς καὶ ὀλίγους ποιεῖν ἰσχύει ὁ τὸ καθόλου, ἤτοι τοὺς νόμους, εἰδὼν τοὺς ὀρθῶς κειμένους, ὥστε τῷ βουλομένῳ ἀγαθοὺς πολίτας ἀποτελεῖν πειρατέον νομοθετικῷ γενέσθαι. λέγει δὲ νομοθετικὸν τὸν δυνάμενον τιθέναι νόμους ὀρθοὺς καὶ ἀπταίστους. ὅτι δὲ ὁ τοῦτο ποιεῖν δυνάμενος δύναται καὶ τῶν κειμένων νόμων διακρίνειν τοὺς ἀρίστους καὶ μὴ τοιούτους, οὐκ ἄδηλον. οὐ γάρ ἐστι τοῦ τυχόντος διαθεῖναι, ἤτοι κρῖναι, εἰ καλῶς ἤ μὴ καλῶς οὗτος ὁ νόμος ἔχει, ἀλλὰ τοῦ εἰδότος. λέγει δὲ εἰδότα τὸν πολιτικὸν σοφὸν καὶ τὴν ἀνθρωπίνην σοφίαν σοφόν. τοιοῦτος δ΄ ἐστίν, ὡς ἐν ταῖς Πολιτείαις ἐρεῖ, ὁ εἰδὼς πόσα εἴδη πολιτειῶν, καὶ τί τὸ διημαρτημένον καὶ τίς ἡ ἀρίστη πολιτεία καὶ τίνα τὰ σώζοντα ἑκάστην καὶ τίνα τὰ φθείροντα, καὶ ποία φθειρομένη εἰς ποίαν μεταβάλλει, οἷον ἡ τῆς δημοκρατίας φθορὰ πότερον εἰς τιμοκρατίαν μεταβαίνει ἤ εἰς ἀριστοκρατίαν. οὗτος οὖν ἐστιν ὁ πολιτικός· ὁ δ’ αὐτὸς καὶ νομοθετικός. μέρος γὰρ ἡ νομοθετικὴ τῆς πολιτικῆς. τὸ δὲ ὥσπερ ἐπὶ ἱππικῆς τοιοῦτόν ἐστιν· ὥσπερ ὁ ἕχων τὴν ἱππικὴν τέχνην δύναται καλοὺς κἀγαθοὺς τοὺς ἵππους ἀποτελεῖν, οὕτω καὶ ἀγαθοὺς ποιεῖν δύναται ὁ ναμοθετικός.

p. 1180b28 Ἆρ’ οὖν μετὰ τοῦτο ἐπισκεπτέον πόθεν ἤ πῶς νομοθετικὸς γένοιτ’ ἄν.

Τὸ ἆρ’ οὖν ἀποφαντικόν ἐστι. λέγει δέ, ὅτι ἐπεὶ τοῦ νομοθετικοῦ ἐστι τὸ καλοὺς κἀγαθοὺς ἀποτελεῖν πολίτας, δεῖ ἰδεῖν τίσι διδασκάλοις χρηστέον εἰς τὸ νομοθετικοὺς γενέσθαι, καὶ πῶς, ἤτοι ἐκ ποίων ἐπιτηδευμάτων γενοίμεθα ἄν νομοθετικοί. καὶ τοῦτο ἐπήγαγεν εἰπών, ὅτι καθάπερ ἐπὶ τῶν ἄλλων, οὕτως ἕξει καὶ τῆς νομοθετικῆς. ὡς γὰρ γραμματικοὶ [*](5 αὐτὰ γινώσκειν B: ἀναγινώσκειν a 8 δ’ ἄν Ba et Arist. codd. LbOb: δὲ Arist. vulg. 8. 9 βελτίυς δι’ ἐπιμελείας B: δι’ ἐπιμελείας βελτίους a et Aristoteles 9 rhesis usque ad καὶ φρόνησις (p. 1180b28) a 26 ἱππικῆς Βa: ἰατρικῆς Aristoteles rhesis usque ad ἤ διανοίᾳ (p. 1181a3) a)

καὶ ἰατροὶ καὶ μουσικοὶ γινόμεθα παρὰ τῶν εἰδότων, οὕτω καὶ νομοθετικοὶ [*](187v) ἐσοίμεθα ἂν παρὰ τῶν πολιτικῶν. ἢ οὐχ ὅμοιον φαίνεται ἐπὶ τῆς πολιτικῆς καὶ τῶν λοιπῶν ἐπιστημῶν καὶ δυνάμεων; δυνάμεις ἐκάλουν οἱ παλαιοὶ τὰς ἐπιχειρούσας τέχνας εἰς τἀναντία, οἷον ῥητορικὴν διαλεκτικήν, ἐπιστήμας δὲ τὰς μὴ τοιαύτας, οἷον ἀριθμητικὴν γεωμετρίαν φυσικήν. ὃ δὲ λέγει, οὐκ ἀρεσκόμενος λέγει. αὐτὸς γάρ ἐστιν ὁ λέγων ἐν ταῖς Πολιτείαις τοῦ πολιτικοῦ εἶναι τὸ νομοθετεῖν. ἀλλ’ ὃ λέγει ἐπισκώπτων τοὺς διδάσκειν τὰ πολιτικά, παντάπασι δ’ ἀγνοοῦντας τίς ἐστιν ἡ πολιτικὴ τέχυη. καὶ εἴη ἂν δυνάμει λέγων ‘κατὰ μὲν αὐτὴν τὴν ἀλήθειαν καὶ τὴν τῶν πραγμάτων φύσιν καὶ ἀκολουθίαν τὸ νομοθετεῖν οὐδενός ἐστι πλὴν τοῦ πολιτικοῦ, κατὰ δὲ τοὺς σοφιστὰς τοὺς ἑαυτοὺς ἀνακηρύττοντας πολιτικούς, μὴ ὄντας δέ, ἀλλὰ δημεραστὰς καὶ δημοκόλακας, οὐκ ἔστι τοῦ πολιτικοῦ τὸ νομοθετικοὺς ἀποτελεῖν.’ οἱ γὰρ μὴ ὄντες πολιτικοὶ οὐδὲ νομοθετικοί, οἱ δὲ μὴ ὄντες νομοθετικοὶ οὐδὲ νομοθετικοὺς ἀποτελεῖν δύνανται, ὥστε οἱ σοφισταὶ πολιτικοὶ μὴ ὄντες νομοθετικοὺς οὐκ ἂν ποιήσειάν ποτε. ὅτι δὲ οὐ πολιτικόν ἐστι τὸ σοφιστικὸν φῦλον, προβιβάζει καὶ συνίστησιν ἀπὸ τῶν ἐπιστημῶν καὶ κυνάμεων, λέγων ‘ὁ ἐν αὐταῖς εἰδὼς ἅμα τε διδάσκει ἣν οἶδε τέχνην καὶ ἐνεργεῖ κατ’ αὐτήν, οἷον ὁ ζῳγράφος οὐ διδάσκει μόνον ἀλλὰ καὶ ζῷα γράφει καὶ ὁ ῥήτωρ διδάσκει τε καὶ λόγους ῥητορικοὺς ἐκφέρει καὶ ὁ ἰατρὸς ἰατρούς τε ἀποτελεῖ καὶ ὑγιάζει, καὶ πᾶς ἁπλῶς ὁ εἰδώς τι διδάσκει τε ὃ οἶδε καὶ ἐνεργεῖ κατὰ τὴν τέχνην. τὰ δὲ πολιτικὰ ἐπαγγέλλονται μὲν διδάσκειν οἱ σοφισταί, | πράττουσι δ’ οὐδαμῶς, ὥστε ἀγνοοῦσιν. εἰ γὰρ ᾔδεσαν, καὶ ἔπραττον. [*](188r) πράττουσι δὲ οἱ πολιτευόμενοι νῦν, οἷον Δημοσθένης, Αἰσχίνης, ἀλλ’ οὐδ’ οὗτοι εἰδότες, τίς ἐστιν ἡ πολιτική, ἀλλὰ δυνάμει τινί, ἤτοι ἐμπειρίᾳ καὶ ἀλόγῳ τριβῇ, καὶ οὐ διανοίᾳ καὶ τέχνῃ πολιτικῇ.

p. 1181 a 3 Οὔτε γὰρ γράφοντες οὔτε λέγοντες περὶ τῶν τοιούτων.

Εἰπὼν ὅτι οἱ νῦν πολιτευόμενοι πράττουσι τὰ πολιτικὰ οὐκ ἐκ τοῦ ἔχειν τὴν πολιτικὴν ἐπιστήμην ἀλλ’ ἐξ ἐμπειρίας, πίστιν τούτου κομίζει τὸ μήτε λέγειν μήτε γράφειν τι περὶ αὐτῶν, ἤτοι τῶν πολιτικῶν ἔργων. εἰ γὰρ πολιτικά ἐστι τὰ ὄντως καλὰ καὶ ὄντως δίκαια καὶ ὄντως συμφέροντα, ταῦτα δ’ ἐστὶ τὰ κατ’ ἀρετὴν καὶ ἐξ ἀρετῶν πραττόμενα, οὗτοι δὲ οἱ νῦν πολιτευόμενοι ἀγνοοῦσι τὴν φύσιν τῶν ὡς ἀληθῶς καλῶν καῖ δικαίων καὶ συμφερόντων, ὡς καὶ ὁ Πλάτων ἐν τῷ Γοργίᾳ ἔδειξε, πῶς δύνανται περὶ αὐτῶν λέγειν ἢ γράφειν; καίτοι, φησί, κάλλιον ἦν αὐτὰ γινώσκειν ἢ λόγους [*](1 γινόμεθα B: γενόμεθα a τε καὶ Arist. 9 τίς B: τί a 14 νομοθετικοὺς B: νομοθετικὸν a 15 νομοθετικλὺς scripsi: νομοθετικὰς Ba 16 σοφισταὶ Β: σοφιστικοὶ a 21 ἰατροὺς B: ‘ιατρικοὺς a 28 rhesis usque ad τοῖς φιλτάτοις (p. 1181 a 9) a 33 ἀρετὴν B: ἀρετὰς a 35 Πλάτων ἐν τῷ Γοργίᾳ] p. 484D)

γράφειν δικανικοὺς καὶ δημηγορικούς, ἤτοι συμβουλευτικούς, δείξας οὖν διὰ [*](188r) τούτων ἀγνοοῦντας τὰ πολιτικά, δείκνυσι τὴν ἄγνοιαν αὐτῶν καὶ ἐκ τοῦ μηδένα υἱὸν ἢ φίλον διδάξαι αὐτοὺς τὴν πολιτικὴν τέχνην. σημεῖον γὰρ ἐναργέστατον τοῦ μὴ εἰδέναι τὴν πολιτικὴν τέχνην. σημεῖον γὰρ ἐναργέστατον τοῦ μὴ εἰδέναι τὴν πολιτικὴν ἐπιστήμην τὸ μηδένα διδάξαι καὶ πολιτικὸν ποιῆσαι ἢ υἱὸν ἢ φίλον. οὐδὲν γὰρ ἄλλο μεῖζον ἂν ἀγαθὸν καταλελοίπασι ταῖς πόλεσι τῶν υἱῶν ἢ τῶν φίλων πολιτικῶν γεγονότων. εἰ οὖν ᾔδεσαν τὰ πολιτικά, ἐδίδαξαν ἂν τοὺς υἱεῖς καὶ φίλους· οὐ διδάσκουσι δέ· ἀγνοοῦσιν ἄρα.

p. 1181a9 Οὐ μὴν μικρόν γε ἔοικεν ἡ ἐμπειρία συμβάλλεσθαι.

Τὸ μὲν κυριώτατον τοῦ κυβερνᾶσθαι καλῶς τάντα τὰ τῆς πόλεως παρὰ τῶν προϊσταμένων τὸ ἔχειν ἐστὶ τὴν πολιτικὴν ἐπιστήμην. ὅμως ἡ ἐμπειρία μεγάλα συμβάλλεται, ὡς καὶ ἰατρικῆς καὶ τῶν ἄλλων, ὧν τὸ τέλος οὐκ ἔστι γνῶσις ψιλή, ἀλλὰ τὸ ἔργον αὐτῶν ἀποτελεῖται διὰ λόγον καὶ πράχεως. εἰπὼν δὲ μεγάλα συμβάλλεσθαι τὴν ἐμπειρίαν, τὴν αἰτίαν τούτου ἐπήγαγεν εἰπὼν οὐ γὰρ ἐγίνοντο ἄν διὰ τῆς πολιτικῆς συνηθείας μᾶλλον. ἔστι δὲ τὸ λεγόμενον τοιοῦτον· εἰ μὴ συνεβάλλετο πρὸς τὰς πολιτικὰς πράξεις ἡ ἐμπειρία, οὐκ ἔν ἐγίνοντο διὰ τῆς πολιτικῆς συνηθείας μᾶλλον πολιτικοί. οἱ γὰρ τὸν λόγον καὶ τὴν πεῖρον ἔχοντες τῶν πολιτικῶν μάλλόν εἰσι πολιτικοὶ τῶν μόνον τὸν λόγον ἐχόντων. ἀλλὰ καὶ οἱ πλείω χρόνον διατρίψαντες ἀλόγως ἐν τοῖς πολιτικοῖς καὶ πλείω πεῖραν σχόντες τῶν πραγμάτων πολιτικώτεροί εἰσι τῶν ἄλλων τῶν ἥττονα χρόνον πολιτευσαμένων καὶ ἥττονα πεῖραν συλλεξαμένων. ὥστε δεῖ καὶ ἐμπειρίας τῷ ἐφιεμένῳ πολιτικῷ πολιτικῷ γενέσθαι. οὐδαμῶς ἄρα πολιτικόν ἐστι τὸ τῶν σοφιστῶν γένος μήτε ἔμπειρον ὂν τὰ π[ολιτικὰ μήτε εἰδός, τίς ἐστιν ἡ πολιτικὴ ἐπιστήμη. τῶν δὲ δοφιστῶν οἱ ἐπαγγελλόμενοι λίαν φαίνονται πόρρω εἶναι τοῦ διδάξαι. οἱ μὲν οὖν πολιτευόμενοι δύνανται μετρίως στερούμενοι πόρρω λίαν εἰσὶ τοῦ διδάσκειν, οἷος ὁ Πρόδικος, ὁ Ἱππάς, ὁ Γοργίας καὶ οἱ λοιποὶ πάντες οἱ τῆς νεολαίας λυμαντῆρες. ὅτι δὲ ἀγνοοῦσιν οἱ σοφισταί, τίς ἐστιν ἡ πολιτική, δῆλον ἐκ τοῦ λέγειν ὅτι ἡ πολιτικὴ καὶ ἡ ῥητορικὴ ταύτόν ἐστιν ἢ ἡ ἀρικθμητικὴ καὶ ἡ μαθηματική. οὔτε οὖν, εἰ ἐγίνωσκον τίς εστιν ἡ πολιτική, τὴν αὐτὴν τῇ ῥητορικῇ ἔλεγον αὐτήν, οὔτε πλημμελῶς ἀπεφαίνοντο ῥᾳδίαν εἶναι τἠν νομοθεςίαν. τίνα γάρ, φασί, δυσχέρειαν ἕχει τὸ νόμους τιθέναι; εἶναι τὴν νομοθεσίαν. ὁ ἐκείνων φησὶ λόγος, συναγαγεῖν τοὺς εὐδοκιμοῦντας τῶν νόμων καὶ ἐξ αὐτῶν ἐκλέξασθαὶ λόγος, συναγαγεῖν τοὺς εὐδοιμοῦντας τῶν νόμων καὶ ἐξ αὐτῶν ἐκλέξασθαι ξασθαι τοὺς ἀρίστους. ἀλλ᾿ , ὦ σοφιστά, τὸ ἐκλέξασθαι τίς ἐστιν ὁ ἅριστος καί τίς ὁ ἐφεξῆς καί τίς ὁ ἐχόμενος πολλῆς δεῖται συνέσεως καὶ τῆς ὄν- [*](9 rhesis usque ad ἐπὶ γραφικῆς (p. 1181a23) a 15 οὐ Ba: οὐδὲ Arist. 16 μᾶλλον Ba et Arist. codd. LbOb: om. Arist. vulg. 16 συνεβάλλετο B: συνεβάλετο a 20 ἀλόγως post πολιτικοῖς collocat a 21 ἄλλων τῶν B: εὐλόγων a 29 νεολαίας B: ωεότητος a 34 φαις Vat. 320: φησι Ba 35 νόμων a: λόγων, suprascripto νόμων B)

τως πολιτικῆς ἐπιστήμης, ὥσπερ καὶ μουσικῆς διακρῖναι τὰ σύντονα τῶν [*](188 r) μελῶν τῶν μὴ τοιούτων· καὶ οὐ μόνον ἐπὶ μουσικῆς ἀλλὰ καὶ καθόλου ἐν ἄπασιν οἱ ἔμπειροι· λέγει λέγει δὲ νῦν ἐμπείρους καταχρώμενος τοὺς περὶ ἕκαστα ἐπιστήμονας καὶ τεχνίτας. ἐν ἅπασιν οὖν οἱ ἔμπειροι κρίνουσιν ὀρθῶς τὰ ἔργα, καὶ δι’ ὧν ὴ πῶς ἐπιτελεῖται. ὁ γὰρ ὢν ἰατρὸς οἶδε τί ἐστιν ὑγεία καὶ δι’ ὧν φαρμάκων καὶ δι’ οἵας διαίτης ἐπιγίνεται καὶ τὸν τρόπον τῆς | χρήσεως, ἀλλ’ οὐχ ὁ τυχών. ὁμοίως καὶ ὁ γραφικὸς [*](188 v) γινώσκει τίς ἐστιν ἀρίστη εἰκὼν καὶ τίς ἡμάρτηται καὶ κατὰ ποῖον μέρος, τοῖς δ’ ἀπείροις καὶ ἀτέχνοις ποιῆσαι μὲν ἢ πρᾶξαι τὸ ἔργον ἀδύνατον, ἀγαπητὸν δ’ αὐτοῖς ἐστι γνῶναι, εἰ καλῶς ἢ μὴ καλῶς εἴργασται. οὕτω καὶ οἱ μὴ ὄντες πολιτικοὶ θέσθαι νόμους οὐκ ἂν δυνηθεῖεν, ἴσως δὲ δρῖναι, ὅτι ὅδε καλῶς ἔχει, συμβήσεται αὐτοῖς.

p. 1181a23 Οἱ δὲ νόμοι τοῖς πολιτικοῖς ἔργοις ἐλίκασι.

Ὁ νόμος οὐδὲν ἄλλο ἐστὶν ἢ ὁ νομοθετήσας αὐτόν, ὥσπερ πάλιν νομοθέτης ᾗ νομοθέτης ὁ νόμος. διὸ νόμον τὸν νομοθέτην εἶπε νῦν· καὶ τοῦτο ἐδήλωσεν εὐθὺς εἰπὼν πῶς οὖν ἐκ τούτων νομοθετικὸς τένοιτ’ ἄν; ὁμοίως καὶ ἔργα αὐτοὶ οἱ ἐργαζόμενοι. ἡ γὰρ εἰὼν κὐτός ἐστιν ὁ ξῳγράφος, οὐχ ᾗ ἄνθρωπος ἀλλ’ ᾗ ζῳγράφος. ὁμοίως καὶ τὰ πολιτικὰ ἔργα αὐτός εἰσιν ὁ πολιτικὸς ᾗ πολιτικός. ἐπεὶ οὖν οἱ νόμοι τοῖς πολιτκοῖς ἐοίκασι πράγμασιν, αὐτὰ δὲ καλῶς ἐργάζεται τῇ πολιτικῇ ἐπιστήμῃ καὶ τῇ πείρᾳ καὶ πολιτικός ἐστιν ἀληθῶς ὁ ἀμφοτέροις τῇ πολιτικῇ ἐπιστήμῃ καὶ πείρᾳ κεκοσμημένος, ὥστε καὶ νομοθετικός εἴη ἂν οὐχ ὁ συναγαγὼν τοὺς ἀρίστους νόμους, κᾔν δοθῇ τοῦτο, λέγω δὴ τὸ δυνηθῆναι δίχα συνέσεως ἀθροῖσαι τοὺς τοιούτους, ἀλλ’ ἔσται νομοθετικὸς ἀληθὴς ὁ πεῖραν ἅμα καὶ τέχνην ἔχων τῆς πολιτικῆς. ὡς καὶ ἐπὶ τῆς ἰατρικῆς, φηςίν, ὁρῶμεν. οὐ γὰρ ὁ συναγαγὼν τὰ ἐατρικὰ βιβλία καὶ ἀνεγνωκὼς αὐτὰ δύναται τὰ ἰκτρικὰ πράττειν· καίτοι λέγουσιν, ὅτι ὅδε μὲν νοσεῖ, πᾶς ὁ νοσῶν ἢ ὁμοιομερὲς νόσημα νοσεῖ ἢ ὀργανικόν, ἀλλὰ τόδε μὲν οἷον ὀργανικὸν οὐ νοσεῖ διὰ τάδε καὶ τάδε, ὁμοιομερὲς ἄρα, καὶ τοῦτο ἢ τόδε ἢ τόδε ἢ τόδε, ἀλλὰ μὴν οὐ τόδε οὐδὲ τόδε ὅδε νοσεῖ διὰ τάδε καὶ τάδε· τόδε ἄρα· ἀλλὰ μὴν τόδε θεραπεύεται, εἰ τύχοι, καὶ διὰ κενώσεως τῆς ἀπὸ φλεβῶν καὶ διὰ καθάρσεως καὶ ἱδρώτων· καὶ ταῦτα διελθόντες καὶ τὸν τρόπον τῆς θεραπείας εἰπόντες ἀγνοοῦσι τὸ ποιητέον, εἴτε φλέβα δεῖ τεμεῖν ἢ ἱδρῶτα κινῆσαι ἢ γαστέρα λαπάξαι. ὁ δὲ ἅμα τῷ λόγῳ καὶ τὴν πεῖραν ἔχων εὐθὺς πράττει, εἰδὼς τί δεῖ πρᾶξαι νῦν καῖ τί μή. καὶ ἔστιν [*](3 καταχρώμενος Β: καταχρηστικῶς a 3. 4 ἕκαστα Β: ἕκαστον a 10 ἐστι γνῶναι Β: ἐπιγνῶναι a 13 τοῖς πολιτικοῖς Ba et Arist. Codd. L b M b O b: τῆς πολιτικῆς Arist. vulg. rhesis usque ad ἂν γένοιτο (p. 1181b12) 22 κεκοσμημένος B: κεκτημένος a 23 δοθῆ Β: δυνηθῇ a 24 ἀληθὴς Β: ἀληθῶς a 31 τῆς a: τοῦ Β)

ἡ εἰρημένη τῶν νοσημάτων διαίρεσις καὶ τῶν ἰαμάτων τοῖς μὲν ἐμπειρικοῖς [*](188v) καὶ τοῖς λογικοῖς ἅμα ὠφέλιμος, τοῖς δὲ μόνα τὰ βιβλία ἀνεγνωκόσιν οὐδαμῶς. ὡς οὖν ἐπὶ τῆς ἰατρικῆς οὕτω καὶ ἐπὶ τὼν νόμων καὶ πολιτειῶν ἔχοι ἂν ὡς συναγωγῇ τῶν τοιούτων· τοῖς μὲν εὐφυεστέροις καὶ ὄμμα κριτικὸν ἔχουσιν ἐκ πείρας τῶν καλὼς ἢ μὴ καλῶς γεγραμμένων χρήσιμος ἂν ἡ συλλογὴ γένοιτο, τοῖς δ' ὅλως ἀπείροις τῶν πολιτικῶν ἔργων ἄχρηστος, οὐδ' ὑπάρξον ἂν αὐτοῖς τὸ κρῖναι περὶ τούτων καλῶς, εἰ μήπου ἔκ τινος τύχης, ὡς καὶ θησαυροῦ εὕρεσις.

p. 1181b12 Παραλιπόντων οὖν ἀνερεύνητον τῶν προτέρων περὶ νομοθεσίας.

Ἐπεί, φησίν, οἱ πρὸ ἡμῶν παραλελοίπασιν εἰπεῖν περὶ νόμων καὶ πολιτειῶν, τῶν ἀρίστων δηλαδή, αὐτοὺς ἡμᾶς δεῖ περὶ τούτων ἐπισκέψασθαι. δέδωκε (πολλοὶ γάρ, οὓς ἱστορεῖ ἐν ταῖς Πολιτείαις, καὶ νομοθέται γεγόνασι καὶ πολιτείας ἔγραψαν, ἀλλὰ καὶ Πλάτων αὐτός), ἀλλ' ὃ λέγει ἐστὶν ὅτι, ἐπεὶ μηδεὶς τῶν πρὸ ἡμῶν ἠκριβώσατο ταῦτα, ἀλλὰ πάντες τῆς ἀληθοῦς πολιτείας καὶ ἀρίστης τὴν φύσιν ἠγνόησαν, πειραθῶμεν αὐτοὶ εἰπεῖν τὸ βέλτιον. τὸ δὲ ἴσως πρόσκειται διὰ τὸ μήπω δεῖξαι πολλῶν ἁμαρτημάτων γεμούσας τὰς ἐκδεδομένας καὶ νομοθεσίας ὑπό τε Πλάτωνος καὶ τῶν ἄλλων. δείξει δὲ τοῦτο ἐν ταῖς ἑαυτοῦ Πολιτείαις. καὶ ὅλως, φησί, πειρατέον εἰπεῖν ἐστιν ἡ πολιτεία καὶ πότερον πολλαχῶς ἢ μοναχῶς ἡ πολιτεία λέγεται, ὅπως ὅσον ἐπὶ τῇ ἐμῇ δυνάμει, φησί, τελειωθῇ ἡ ἀνθρωπίνη καὶ πρακτικὴ φιλοσοφία. τὸ γὰρ εἰς τοὺς πρὸ ἐμοῦ ἧκον ἀτελές ἐστι.

p. 1181b15 Πρῶτον μὲν οὖν εἴ τι κατὰ μέρος εἴρηται καλῶς ὑπὸ τῶν προγενεστέρων, πειραθῶμεν ἐπελθεῖν.

Ὁρᾷς ὅπως τῇ παρούσῃ πραγματείᾳ περὶ ἀρετῶν συνεχής ἐστιν ἡ περὶ τῶν πολιτειῶν· ἃ γὰρ | ἐκείνη ἱστορεῖ καὶ διδάσκει, νυνὶ προδιαγράφει, [*](189r) δὴ θεασάμενοι, ὀψόμεθα καὶ τὸ τοῦ ἀνδρὸς φιλόσοφον. οὐ γὰρ εἶπε πρῶτον μέν, εἴ τι φαύλως καὶο μὴ καλῶς τοὺς ἐλέγχους ἐπιφέρει τοῖς κακῶς [*](4 an συναγωγῆς scribendum? 7 ὑπάρξοι Β: ὑπάρξῃ a 9 ἀνερεύνητον ante τῶν προτέρων Β: post προτέρων a et Aristoteles περὶ Β: τὸ περὶ τῆς a et Aristoteles 10 rhesis usque ad φιλοσοφία τελειωθῇ (p. 1181b15) a 14 ἐν ταῖς Πολιτείαις] Β 12 p. 1274a22sqq. 20 ἐν ταῖς ἑαυτοῦ Πολιτείαις] Β 2 sqq. 21 φησὶ a: φασὶ Β 22 ὅπως Β: ὅπερ a 26 rhesis usque ad οὖν ἀρξάμενοι (p. 1181b23) a 31 μὴ καλῶς Β: κακῶς a εὐθύνας Β: εὐφύναις a ἀλλ' εἴ τι Vat. 320: ἀλλά τι, εἴ τι Βa)

εἰρημένοις οὐ δι’ ἀπέχθειαν ἢ φιλαυτίαν ἀλλὰ τὴν τῆς ἀληθείας σωτηρίαν, [*](189r) δεῖ, φηςί, συναγαγεῖν τὰ τῶν προγενεστέρων καὶ συναγαγόντας τὰς ὑπ’ ἐκείνων ἐκδοθείσας πολιτείας ἰδεῖν τὰ ποῖα φθείρει καὶ σώζει ἑκάστην αὐτῶν. δείξει γὰρ εὐθὺς τὰς τοῦ Πλάτωνος ἐπισκεπτόμενος πολιτείας, ὅτι τινὰ ἃ λέγει γίνεσθαι ἐπὶ τῷ σώζεσθαι πόλιν ἀναιρετικὰ μᾶλλόν εἰσι πολιτείας, οὐ σωτήρια. εἶτα φησί· μετὰ τοῦτο θεωρητέον, τίνες τῶν νῦν πολιτειῶν καλῶς πολιτεύονται καὶ ποῖαι φαύλως. ταῦτα εἰπὼν ἐπιφέρει· καὶ τί τὸ ὄφελος ἐκ τῆς τοιαύτης θεωρίας, ὅτι τὸ μαθεῖν τίς ἡ ἀρίστη πολιτεία, καὶ πῶς ἑκάστη ταχθεῖσα, <οἷον πῶς ἡ δημοκρατία ταχθεῖσα> καὶ τίσι νόμοις καὶ ἔθεσι χρωμένη ἀρίστη ἔσται. ὡς γὰρ δείξει ἐν ταῖς Πολιτείαις, πλείω εἴδη δημοκρατιῶν εἰσι καὶ τούτων τὰ μὲν βελτίω, τὰ δὲ χείρονα· ποίοις οὖν χρωμένη ἀρίστη ἔσται καὶ ἀκατάλτος. ὁμοίως καὶ βασιλεία πῶς ἔχουσα διαμενεῖ ἐς ἀεί· ὁμοίως καὶ ἀριστοκρατεία καὶ τιμοκρατεία.

Ὧδε μὲν τέλος ἔχουσι καὶ αἱ εἰς τὸ Κάππα σχολαί. ταῦτα κατὰ τὴν ἐμὴν δύναμιν· εἰ δέ τις ἔχει κρείττονα καὶ καλλίονα λέγειν, κατασπάζομαι. καὶ εἴη ἄν, ὦ δέσποτα καὶ δημιουργέ, ὁ σταυρωθεὶς δι’ ἄφατον φιλανθρωπίαν ὑπὲρ ἡμῶν καὶ φίλων ὀ πανάριστος καὶ διδασκάλων οὗτος ὁ σεπτότατος ἐμοί· καὶ τὰ μὲν ἐμὰ ἔστωσαν ‘Ηφαίστῳ τροφή, τὰ δ’ ἐκείνου ἐς ἀεὶ ψυχαῖς φιλοκάλοις καὶ θεοειδεστάτοις.

[*](9 καὶ a: εἰ καὶ B οἷον—ταχθεῖσα a: om. B 10. 11 ἐν ταῖς Πολιτείαις] Δ 4 p. 1291b24 sqq. 16 κατασπάζομαι Vat. 1622: om. Ba)