De Libero Arbitrio

εἰ δὲ τὴν ὕλην ἐν τῷ θεῷ εἶναί τις λέξει, ὁμοίως ἐξετάζειν δεῖ, πότερον ὡς διισταμένου αὐτοῦ ἀφ’ ἑαυτοῦ, καὶ ὤσπερ ἐν ἀέρι ζῴων [*](3 vgl. Iren. Adv. haer. II, 1, 2) [*](F S E C D Ph Ezn 1 ὅτε ED: < C Ι καὶ ἐν Ε 2 1 f ἐν ἀκοσμήτοις καὶ ἀτάκτοις S: »in schmucklosen und unförmigen und gestaltlosen « »gehaltlosen« Schmid) + »und muBte, wie die Materie, auch selbst ungeordnet sich hin und her treiben treiben« ἀτάκτως φέρεσθαι aus Ζ. 159, 11) 2 ἦν < C Ι δικαίως — πότερον: »Wie sie wohl Gott? etwa, daB er in irgend einem Orte« Ezn Ι δικαιον Ε 10 δ’ < D Ι τοῦτο ἐροῦμεν C, τοῦτον ἐροίμην τὸν λόγον E Ι π. δὲ Ph 3 μέρει F Ι τ. ὑπῆρχεν αὐτῆς FC: τ. τῆς ὕλης ἦν E, αὐτῆς ἐτύγχανεν Ph Ι εἰ μὲν — φρασάτω Ζ. 7] »Wenn sie sagen, daß der ganze Gott in der Materie so wird doch, wie groß sie auch Gott nennen, die Materie größer als Denn das, worin jemand ist, dieses, worin er ist, ist größer als der, welcher ihm ist, weil es ihn ganz in sich zu enthalten imstande war« Ezn Ζ. 336ff γὰρ] οἶν ’ 4 τινὶ — θεόν < E 10, — ὅσον < Ph Ι τῆς S, + D (nicht Dr) Ι θέλοι F 4f μ. — λέγει: μικρότερος αὐτῆς Ph 5 αὐτὸν Ε Ι λέγειν C Ι εἴ γε F Ε 2 D r wohl auch S, εἰ Ei, ἅτε C PhD Ι δὴ] δὲ Ε 1i: E2: ὡς S Ι μέρος — ὕλης Ζ. 6: ἐν μέρει αὐτῆς χωρηθείς. εἰ δὲ ἐπλήρου Ph Ι τὸν θεόν: αὐτόν E 6 εἰ δὲ ἐν πάσῃ auch Ezn Ζ. 352 f Ι δ’ E Ι λέγοι εἶναι Ε 10 Ι εἶναι < C Ι λέγοι — ὑπεχώρησεν ἢ Ζ. 8f anders Ezn Ζ. 858 ff Ι κ. δι’ κεχωρ Ε Ι δι’ — ὕλης] »in die ganze Materie räumlich eingehe« S Ι ολην C Ι τῇ ὕλῃ CE 7 ταύτην: αὐτὴν S Ι ἐδημ. φραστέον F, ἐδημ. φρασ. τις S, ἐδημιούργει φρασάτω Ε 1i E2, ἐδημιούργει φραστέον Ε 10, ἐδημιούργησεν Ph Ι ἢ EPh: < FSCD 8 γινομένης F Ι ἐδημιούργησεν Ph 9 ἑαυτὸν — τόπον auch Ezn Ι αὐτὸν F Ph Ι ὑποχ. S 10 10 εἰ δὲ S 10: Ezn Ζ. 360 ff τῷ < D Ι τις λέξει: »sie « Ezn; τ. λέξοι C, λέγοι τις Ph ὁ. ἐ. δεῖ: ῥητέον Ph 11 αὐτοῦ ἀφ' ἑ.: ἀπ' αὐτῆς S, ἀπ' αὐτοῦ D, ὑπ' αὐτοῦ C, ἀφ’ αὐτοῦ Pha Ι καὶ: ἢ S; < Ezn 11 f ζ. ὑπ. γένη: »die Τiere« 11 ζῶον F, ξῶα D)

εἰ μὲν γὰρ εἴποιμεν ὡς ὲν ἀέρι. μεριστὸν ἀνάγκη τὸν θεὸν εἰπεῖν· εἰ δ' ὥσπερ έν γῇ ὕδωρ, ἦν δὲ ἄτακτος ἡ ὕλη καὶ ἀκόσμητος, πρὸς δὲ τούτοις ἔχουσα καὶ κακά, τὸν θεὸν λέγειν ἀνάγκη τόπον εἶναι τῶν ἀκοσμήτων καὶ τῶν κακῶν. ὅπερ οὐκ εὔφημον εἶναί μοι δοκεῖ, ἐπισφαλὲς δὲ μᾶλλον. ὕλην γὰρ εἶναι θέλεις, ἵνα μὴ τῶν κακῶν ποιητὴν εἴπῃς τὸν θεόν, καὶ τοῦτο φεύγειν προαιρούμενος δοχεῖον αὐτὸν τῶν κακῶν εἶναι λέγεις.

Εἰ μὲν οὖν τὴν ὕλην ἐκ τῶν ὑποστάντων γενητῶν ὑπονοεῖν ἀγένητον ὑπάρχειν ἔλεγες, πολὺν ἂν περὶ αὐτῆς ἐποιησάμην λόγον εἰς ἀπόδειξιν τοῦ ὅτι ἀδύνατον ὑπάρχειν αὐτὴν ἀγένητον. ἐπεὶ δὲ [*](11 vgl. Plato Phaed. 115 D. Prot. 317 C) [*](F S (bis Ζ. 6) E C D Ph Ezn 1 ὑπάρχειν E C D Ph S Ι εἰς γένη F, < D Ι διαιρ. — αὐτῷ Ζ. 2: »welche ihr sind u. doch von ihr getrennt « Ezn Ι διαιρ. κ. < Ph Ι αὐτοῦ < (wohl ursprünglich razdeljaemu <emu<) 1f PI Tim. 49 A γενέσεως 2 ἐν αὐτῷ] ἀπ' (oder ἐξ) αὐτοῦ S Ι ὡς — τουτ. < Ph Ι τουτέστιν 3 εἰ μὲν — ὕδωρ Ζ. 4 < Ezn Ι μὲν < ? S Ι εἴποιμι C, εἴποι τις D; < Ph Ι τ. λέγειν τ. θ. Ph Ι εἶναι vor od. nach εἰπεῖν + S 4 δὲ ὥσπερ C Ι τὸ ὕδωρ Ε 1i E 2 ὡς ὕδωρ ἐν τῇ γῇ Ph): εἰς τόπον περιγράφεσθαι + S Ι ἦν δὲ: »von (der Mat.) sagen sie, daß Ezn Ι ἄτακτος: »ungeeignet, ätslow« Ezn Ι κ. ἡ ὕλη Ph 4 f πρὸς δὴ Ε 10 Ε 2 D Ph) — κακά Ζ. 5: »und öse« Ezn 5 καὶ] τὰ D I κακά < C S Ι τόπον εἶναι < Ph 6 τῶν ἀκοσμ. aber + »denn das Ungeheure und Qualitätslose war in ihm« Ι τῶν τε D Ι τ. κακῶν] κακῶν τούτων αἴτιον Ph Ι ὅπερ — μᾶλλ. Ζ. 7] κ. ὅρα γὰρ ὡς Ph Ι δοκεῖ] ein Blatt fehlt in S 7 ὕλην C 143. In D vorher Worte des Drosserius S. 148, 24f Ι ὕλν — λέγεις Ζ. 9 anders Ezn, aber hat Z. 8 δοχεῖον — εἶναι Ζ. 9 Ι γὰρ εἶναι θέλῃς D, ὑποτιθέμενος Ph 8 εἴποις D E 10 εἰπὼν Pha, εἰπεῖν Phb b | τὸν θεὸν vor τ. κακῶν C Ι κ. τ. φεύγειν Ph Ι φυγεῖν F, φάσκειν C Ι προαιρούμενος] λόγῳ ψιλῷ μόνον δοκεῖς φεύγειν, ἔργῳ δὲ ἐξεταζομένου τοῦ πράγματος + D 9 αὐτὸν] καὶ δημιουργὸν + D (nicht D r) Ι εἶναι] τὸν θεὸν D Ι λέγεις] θέλεις C, ἀποφαίνει D, ἀποφαίνεις Bh) 10 Εἰ μὲν — δοκεῖ S. 162, 5 < v Ph: εἰ μὲν — ὑπονοίας S. 162, <; Ezn Ι τῶν F τ. ὑποστατῶν καὶ C Ι θέλῃς ὑπονοεῖν καὶ D Ι ὑπονοῶν F 10 f ἀγέν. ὑπον. Ε 2 11 ἔλεγες] αὐτὴν D Ι πολὺν — ἀγένητον Ζ. 12 < D Ι αὐτῆς] ταύτης 12 ὅτι] εῖναι C Ι αὐτὴν ἀδύν. ὑπ. C Ι ἀγένητον < E C Ι ἐπεὶ δὲ] ἐπειδὴ)

Φῂς τοίνυν ἄποιον ὕλην συνυπάρχειν τῷ θεῷ, ἐξ ἡς τὴν τοῦ κόσμου γένεσιν ἐδημιούργησεν;

ΟΥΑΔ. οὕτω μοι δοκεῖ.

ΟΡΘΟΔ. Οὐκοῦν εἰ ἄποιος ἐτύγχανεν ἡ ὕλη, γἐγονεν Τε κόσμος πρὸς τοῦ θεοῦ, ἐν δὲ τῷ κόσμῳ αἱ ποιότητες, τῶν ποιοτήτων γἐγπμεμ ποιητὴς ὁ θεος;

ΟΥΑΔ. Οὕτως ἔχει.

ΟΡΘΟΔ. Ἐπεὶ δέ σου καὶ λέγοντος πρόσθεν ἤκουον ὡς ἀδύνατον [*](3 Tert. Adv. Hermog. 10 — 5 vgl. Plato Pol. Vni, 533 C — 13 Plato Pro- tag. 320 B) [*](F E C D Ph (von Ζ. 6 an) Ezn (bis Ζ. 5)) [*](1 φῂς] nach φ ist das Folgende bis τοιαύτης ὑ erloschen in F: ἔφησθα E Ι εἶναι nach ὑπον. in Ε 2 Ι θεοῦ εἶναι CD (nicht Dr) Ι τῆς ὑπον. ὑπόν. < D Ι ποιαύτ.] τῆς C 1 f διὰ τοῦτο« »Numehr« Ezn 2 τοῦτ' Ε | τούτων] ταύτην Ε 2 Ι ἔρχεσθαι] ἄρχεσθαι C Ι μοι δοκῶ: μοι δοκεῖ F, δοκεῖ C, δοκῶ D: »ist es nötig« Ezn φανεροῦ — κακά Ζ. 3: »und zu zeigen, woher das Böse kommt« Ezn γὰρ < C 3 γενομένου ED, γενομ. μοι E 2, γινομένου γὰρ C Ι τῷ λόγῳ Md: τοῦ λόγου Textzeugen Ι ἔσται C, εἰσὶν w. e. seh. F 3f ὐχ οἷόν τε < Ezn 4 αἴτιον FOD (nicht D r); aber vgl. 8, 2 ὐδ' οὕτως ἀναίτιον τῶν κακῶν δυνατὸν εἰπεῖν τὸν θεόν Ι εἰπεῖν schon nach ἐστιν D 5 ὑποτιθ. . . ὑπόν. ἀναιρ. auch PI Ι τὴν — δοκεῖ < Ezn Ι μοι < Ε 2 Ι δοκεῖ: νόει Ε 2: ὅτι εἰ μὴ οὔσας ἐδημιούργησεν ὁ θεὸς καὶ τὰς οὐσίας ὁμοίως + F. wohl aus einer auf das Folgende sich beziehenden Randbemerkung 6 ἔφης (ais Dr): Ph S. 305 a, 36 — 305b, 13 λέγε δὲ κ. ὦδε. φῂς Ι φῂς — ἐχέτω S. 163, 12 anders Ezn Ι ἄποιον < Dr 6f τὴν τοῦ F E 10 C D Ph: τὴν τοῦδε τοῦ Ε 2 (vgl. 10, 4), τοῦ ’ 8 OYA F, ΑΓΔΑΟΦΩΝ C, < immer E Ι οὕτως CPhb Ι δοκεῖ] φημί D. D + S. 150, 12 — 152, 2 ἐξ ἀνάγκης καὶ χωρητὸν λέγειν etc. wie oben VI, 1. 2 etwas ürzt bis ἀνάγκη M 9 ορθ wie fortan stets F, ΜΕΘΟΔΙΟΣ C, < stets E < D 10 f γέγονεν ποιότης F C, ποιητὴς ποιότης 12 ΟΥΑΔ.: F C wie Ζ. 8 Ι οὕτως ἔχει < D 13 FC wie Z. 9 Ι ἐπειδὴ ἔμπροσθεν ἥκουον ἤκουσα Ε 2) E Ι Ἐπεὶ — ἥκουον: ἐπειδὴ δέ σου ἀκούω ταῦτα λέγοντος PI Ι σου — ἤκουον] σοι δοκεῖ καὶ Ph Ι σου κ. λώγ.] ἀναγιγνωσκομένου D)

ΟΓΑΛ. Δοκεῖ.

ΟΡΘΟΔ. Ἕτερον δέ τι παρὰ τὰς οὐσίας ὑπάρχειν αὐτάς;

ΟΓΑΛ. Οὕτως ἔχει.

ΟΡΘΟΔ. υὐκοῦν εἰ μήτε ἐξ ὑποκειμένων ποιοτήτων τὰς ποιότητας ἐδημιοόργησεν ὁ θεὸς, μήτε ἐκ τῶν οὐσιῶν ὑπάρχουσιν, τῷ μηδὲ οὐσίας αὐτὰς εἶναι, ἐκ μὴ ὄντων αὐτὰς ὑπὸ τοῦ θεοῦ γεγονέναι ἀνάγκη εἰπεῖν. ὅθεν περιττῶς ἐδόκεις μοι λέγειν ἀδύνατον εἶναι δοξάζειν ἐξ οὐκ ὅντων γεγονέναι τι πρὸς τοῦ θεοῦ.

ἀλλ’ ὁ μὲν περὶ τούτου λόγος ὧδε ἐχέτω. καὶ γὰρ παρ’ ἡμῖν ὁρῶμεν ἀνθρώπους ἐξ οὐκ ὄντων ποιοῦντάς τινα, εἰ καὶ τὰ μάλιστα δοκοῦσιν οὑτοι ποιεῖν ἴν τινι. οἶον ἐπὶ τῶν ἀρχιτεκτόνων τὸ παράδειγμα λάβωμεν· καὶ γὰρ καὶ] οὗτοι ποιοῦσιν πόλεις οὐκ ἐκ πόλεων καὶ ναοὺς ὁμοίως οὐκ ἐκ ναῶν.

εἰ δ’, ὅτι τούτοις οὐσίαι ὑπόκεινται, οἴει ἐξ ὄντων αὐτοὺς ταῦτα ποιεῖν, σφάλλῃ τῷ λόγῳ. οὐδὲ γὰρ ἡ οὐσία ἐστὶν ἡ ποιοῦσα τὴν πόλιν ἢ αὖ πάλιν τοὺς ναούς, ἀλλ' ἡ περὶ τὴν οὐσίαν τέχνη· ἡ δὲ τέχνη οὐκ ἐξ ὑποκειμένης τινὸς ἐν ταῖς οὐσάις τέχνης [*](14 Tgl. De autex. 11, 6 S. 174, 9f) [*](F (bis Z. 16) E C D (bis Ζ. 11) Ph Ezn (von Ζ. 12 an)) [*](1 τι γίνεσθαι D Ι γενέσθαι C Ι τὴν 1 < F Ι ἐρώτ.] ἀπόκρισιν D D r) Ι ἀπόκρινε Ph Ι τὴν ἐμήν < Ph 2 δοκεῖς μοι Ε 1 Ι π. τοῦ κ. 2f γεγ. ποιοτ. Ph 4 F wie S. 162, 8 Ι δοκεῖν Ε 1 5 Γε τι < D 6 OF οὕτως ἔχει] ἔτερόν <τι> παρὰ τὰς οὐσίας λέγω D 7 οὐκοῦν εἰ μήτε: εἰ τι Ε 10) οὖν μὴ E, οὐκοῦν εἰ μη C 8 ὑπάρχουσιν < E Ι τῷ] τὸ C 9 μηδὲ] D Ι τοῦ < FDPh | γέγονεν Ph 10 εἰπεῖν ἀναγκαῖον Ε Ι ὅθεν — εἶναι] περιττὸν ἄρα τὸ Pb Ι περιττῶς . . λέγειν] vgl. 10, 2 ; Plat. Legg. I, 645 C περιττὸν εἰρημένον Ι ἐδόκεις μοι] δοκεῖς 11 ἐξ — τι] ὡς οὐδὲν ἐξ οὐκ ὄντων γίνεται Ph Ι γεγόνετε D Ι πρὸς πρὸ Ε 1i Ι ἀλλ’ ὁ μὲν] es endet D S. 152, 16 ff Ι περὶ C 143 v 12 καὶ γὰρ etc. wieder Ezn Ι ἡμῖν: »den « Ezn Ι ὁρῶ ὁρῶμεν] θεωροῦμεν E 13 εἰ καὶ — τινι Ζ. 14 < Ph E10 Ezn | τὰ] ὅτι E 14 ἐπὶ — οὖτοι Ζ. 15 Baumeister; Ezn Ι ἀρχιτεκτονικῶν Ph Ι τὸ < C Ι παράδ. λάβ.] unten 11 Ι λαμβάνομεν C 14 κ. γὰρ] εἰ γὰρ Ph 15 καὶ + F Ι αὐτοὶ für οὗτοι C ὁμοίως < PhEzn 16 ναῶν] es endet F am SchluB der Handschrift Ι εἰ — λόγῳ Ζ. 17 anders Ezn Ι οίη C Ι οὐκ ὄντων Ph a 17 αὐτὰς Ph, < E 10 Ι τῷ λόγῳ σφάλλῃ Ph 18 αὖ πάλιν < Ph, πάλιν < Ε 10 Ι 19 δὲ τέχνη < Ph Ι οὐκ < Ε 1i Ι τέχνης vor ἐν in Ph, τέχνη C)

ἀπαντήσειν δέ μοι δοκεῖς οὕτω τῷ λόγῳ, ὅτι ὁ τεχνίτης ἐξ ἡς ἔχει τέχνης τὴν ἐν τῇ οὐσίᾳ τέχνην ποιεῖ. πρὸς δὲ τοῦτο λέγεσθαι τοῦτ’ εὐ ἔχειν μοι δοκεῖ, ὅτι οὐδὲ ἐν τῷ ἀνθρώπῳ ἕκ τινος ὑποκειμένης τέχνης προσγίνεται. οὐδὲ γὰρ ἔνεστιν αὐτὴν ἐφ’ ἐαυτῆς οὖσαν δοῦναι τὴν τὴν τῶν γὰρ συμβεβκότων ἐστὶ καὶ τῶν τότε τὸ εῖναι λαγχανόντων, ὁπόταν ἐν ούσίᾳ τινὶ γένηται.