Historia Ecclesiastica

Ἀντίρρησις τοῦ φιλοσόφου κατὰ τοῦ ἁγίου πνεύματος· ἔστω, [*](νβ΄) φησί, πιστὰ περὶ τοῦ υἱοῦ καὶ ἀναμφίλεκτα, ὥς φατε, ὅτι ἔκτισεν ἢ ὅτι συνέκτισε τῷ θεῷ καὶ πατρί, ὡς αἱ μαρτυρίαι καὶ καὶ ὅτι οὐ ποίημα ἀλλὰ γέννημα τοῦ θεοῦ φύσει ἐξ αὐτοῦ γεγεννυμένος καὶ ἰδοὺ δεχόμεθα. μὴ καὶ περὶ τοῦ πνεύματος ἔχετέ τι λέγειν;

τίς γὰρ τολμήσειε φῆσαι τὸ ἅγιον πνεῦμα κτίστην τινῶν γενητῶν φύσεων; ποῦ δὲ καὶ μαρτυρίαι περὶ αὐτοῦ λέγουσι δεδημιουργηκέναι αὐτό τι τῶν ὁρατῶν καὶ ἀοράτων κτισμάτων; τίς δὲ ὅλως ἀνεγράψατο περὶ αὐτοῦ ὡς περὶ τοῦ υἱοῦ; υἱοῦ; τις ὑμῶν, εἰ ἔχοι. ἀνταπόκρισις τῶν πατέρων διὰ Πρωτογένους ἐπισκόπου Σαρ- [*](νγ΄) δικῆς·

οὐκ ἔστι δυσχερές, ὦ φιλόσοφε, ἐπιδεῖξαί σοι τὰς μαρτυρίας τῶν ἐνεργειῶν τοῦ ἁγίου πνεύματος, ἃς οἱ πατέρες ἡμῶν ἐξέθεντο περὶ αὐτοῦ, ὅτι ἔκτισε. πάλιν φήσωμεν τὸ περὶ τῆς κτίσεως ῥηθὲν καὶ εἶπεν ὁ θεός, ποιήσωμεν ἄνθρωπον κατ' εἰκόνα ὴμετέραν καὶ καθ’ ὁμοίωσιν« καὶ ἐπήγαγε λέγων καὶ ἐποίησεν ὁ θεὸς τὸν ἄνθρωπον, κατ’ εἰκόνα θεοῦ ἐποίησεν αὐτόν, ἄρρεν καὶ θῆλυ ἐποίησεν αὐτούς‘.

ὡς οὐν θεός ἐστιν ὁ πατὴρ ὁ εἰπὼν τῷ υἱῷ ποιήσωμεν‘, ὁ δὲ υἱὸς θεὸς ὢν ἐποίησε τὸν ἄνθρωπον, εἰ οὖν θεὸν λέγομεν τὸν εἰπόντα καὶ τὸν ποιήσαντα τὸν Ἀδὰμ καὶ τὴν Εὔαν, λοιπὸν ἄκουσον περὶ τοῦ ἁγίου πνεύματος· ὁ [*](21 Gen. 1, 26. 27) [*](Α1ΗR V1P3 M2P1P2) [*](1 ὑέ αὐτοῦ τοῦ υἱοῦ δοθεῖσαν τοῦ θεοῦ ~ Α1 δοθεῖσαν τοῦ υἱοῦ ~ R 2 σου] μοι AiR σου aus μοι corr. H (vgl. 87, 10) 4 αὐτὸς + ὁ H 6 γε > V1 9 τοῦ υἱοῦ πιστὰ ~ Μ2Ρ1Ρ2 | ἀμφίλεκτα Α1 11 γεγεννημένου R 13 τὸ ἅγιον πνεῦμα φῆσαι ~ R | γεννητῶν Ρ2 14 λέγουσι (danach Rasur) περὶ αὐτοῦ ~ 1 | μαρτυρία λέγει περὶ αἰτοῦ R 15 αὐτῶ V1P3 | ὅλως] λόγος R 16 ὑμῶν > R | ἔχει R 17 ἀπόκρισις Μ2Ρ1Ρ2 | πρωτογένου Α1R 17 V1P3 20 φήσομεν RP2V1 ἐρήσωμεν Ρ3 21 f ἡμετέρα Α1 24 ἄρσεν R (??) αὐτοὺς] αὐτὸν ’R 25 ὁ εἰπὼν ποιήσωμεν τῷ υἱῷ (aber ὁ εἰπὼν nachträl. eingefügt) R | ποιήσωμεν + ἄνθρωπον Μ2Ρ1Ρ2 26 λέγει R)

[*](νδ΄) ὁ ἐπίσκοπος· ἐν τῇ βίβλῳ Ἰὼβ Ἐλιοὺμ ὁ Βουζανίτης λέγει πρὸς Ἰὼβ »πνεῦμα θεῖον τὸ ποιῆσάν με«. εἰ οὖν θεός ἐστιν ὁ ποιήσας τὸν Ἀδάμ, τί εἴποις τὸν ποιήσαντα τὸν Ἐλιούμ; ἢ ἑτεροούσιος δοκεῖ σοι εἶναι ὁ Ἐλιοὺμ τοῦ Ἀδάμ; τῶν γὰρ δημιουργῶν ἐπὶ τῆς ἴσης ἐπιστήμης τὸ ἰσοσχέδιον τοῦ συμπεράσματος φανεροῦσθαι πέφυκεν ἐπὶ τὸ τοῦ ἀνθρώπου πρόσωπον.

τί οὖν λέξεις, φιλόσοφε, τὸν ποιήσαντα τὸν Ἐλιούμ; ἆρα οὐχὶ θεὸν καὶ ποιητὴν ἀνθρώπου; ὡς γὰρ ἴφη περὶ τοῦ ποιήσαντος τὸν Ἀδὰμ »καὶ ἐποίησεν ὁ θεὸς τὸν Ἀδάμ«, οὕτως ἡμᾶς ἡμᾶς δίκαιον καὶ περὶ τοῦ ποιήσαντος τὸν Ἐλιούμ, ὅτι θεὸς τὸ ἅγιον πνεῦμα· ὡν γὰρ ἴση τῆς δημιουργίας ἡ πλάσις, ἴση καὶ ἡ τῶν δημιουργῶν προσηγορία, εἴπερ μία θεότης τῆς ἁγίας τριάδος ἐν τρισὶν ὑποστάσεσι τελείαις καὶ ἴσαις νοουμένη.

ἐν βίβλῳ δὲ ἀναλήψεως Μωσέως Μιχαὴλ ὁ ἀρχάγγελος διαλεγόμενος τῷ διαβόλῳ λέγει »ἀπὸ γὰρ πνεύματος ἁγίου αὐτοῦ πάντες ἐκτίσθημεν« κοὶ πάλιν λέγει »ἀπὸ προσώπου τοῦ θεοῦ ἐξῆλθε τὸ πνεῦμα αὐτοῦ, καὶ ὁ κόσμος ἐγένετο«· ἴσον ἐστὶ τοῦτο τοῦ »πάντα δἰ αὐτοῦ ἐγένετο«.

ἀχώριστος γὰρ ἀεὶ ἡ θεία καὶ ἄρρητος τριάς, ὅ τε πατὴρ καὶ ὁ υἱὸς καὶ τὸ ἅγιον πνεῦμα, δημιουργήσασα ἅμα πᾶσαν τὴν κτίσιν τήν τε νοητὴν καὶ αἰσθητήν.

λέγει γὰρ καὶ ἐν τῷ λβ΄ ψαλμῷ· λόγῳ κυρίου κυρίου οἱ οὐρανοὶ ἐστερεώθησαν, καὶ τῷ πνεύματι τοῦ στόματος αὐτοῦ πᾶσα ἡ δύναμις αὐτῶν«. ἄκουε δὴ τοῦ θεοῦ ἐν Ἠσαίᾳ λέγοντος ἐγὼ κύριος ὁ θεός σου, ἐπακούσομαί σου θεὸς Ἰσραήλ«.

εἰπὼν δὲ περὶ τῶν εὐεργεσιῶν τὰ πρὸς τὸν λαὸν ἐπάγει λέγων »ἵνα ἴδωσι καὶ νοήσωσι καὶ ἐπίστωνται ἅμα, ὅτι χεὶρ κυρίου ἐποίησε πάντα ταῦτα, καὶ ὁ ἅγιος τοῦ Ἰσραὴλ κατέδειξεν αὐτά«, χεῖρα φήσας τὸ ἅγιον πνεῦμα τοῦ θεοῦ, ἅγιον δὲ τοῦ Ἰσραὴλ τὸν υἱὸν αὐτοῦ, [*](3 Hiob 33, 4 — 9 Gen. 1, 27 — 14 vgl. Lueken, Michael 120 ff — 18 Joh. 1, 3 — 21 Psal. 32, 6 — 23 Jes. 61, 14 — 25 ebd. 20) [*](A1HR V1P3 M2P1P2) [*](2 Ἐλιοὺβ Α1R | Ἐλιοὺμ — 3 Η 4 ἢ — 5 Ἐλιούμ > Ρ3 | P3(Balf.) 5 τὸν γὰρ δημιουργὸν Ρ2 11 ῶν] ὃν V1P3 | γὰρ M2P1P2 > d. übr. HSS | ἴση — 13 > R 13 νοουμένη + τὸ ὅτι »καὶ ἐποίησεν θεὸς τὸν ἄνθρωπον« καὶ »τὸ θεῖον πνεῦμα τὸ ποιῆσαν τὸν Ἐλιούμ« V1P3M2P1P2 15 τῷ διαβόλῳ > R | ἔλεγεν R 17 ἴσον — 18 ἐγένετο > 3 > Α1R 20 καὶ + τὴν V1P3 21 λβ΄] τριακοστῷ δευτέρῳ Μ2Ρ1Ρ2 24 δὲ + τὰ 25 τὰ > R 26 ἐπίστανται H 26 f ταῦτα πάντα ~ A1M2P1P2 πάντα > R)

καὶ πάλιν πρὸς Ἰακὼβ εἶπεν > ἡ χείρ μου ἐθεμελίωσε τὴν γῆν καὶ ἡ δεξιά μου ἐστερέωσε τὸν οὐρανόν«, καθὰ καὶ Ἰεζεκιὴλ λέγει »ἐγένετο χεὶρ κυρίου ἐπ’ ἐμέ''. εἴωθεν ἡ γραφή.

ὦ φιλόσοφε, ἢ χεῖρα ἢ βραχίονα καλεῖν τὸ πνεῦμα τὸ ἃγιον τοῦ θεοῦ, δεξιὰν δὲ τὸν υἱὸν αὐτοῦ. ἔτι οἱ ἅγιοι πατέρες εἶπον διὰ Λεονπερὶ [*](νε΄) ἐπισκόπου Καισαρείας Καππαδοκίας·

ἱκανὰ μὲν τὰ λεχθέντα περὶ τῶν ἐνεργειῶν τοῦ ἁγίου πνεύματος πεῖσαί σε, φιλόσοφε, ὅτι συνδημιουργὸν τῷ πατρὶ καὶ τῷ υἱῷ πασῶν τῶν κτιστῶν φύσεων καὶ τῆς αὐτῆς θεότητος καὶ οὐσίας, ἡς ὁ πατὴρ καὶ ὁ υἱός.

ἐπιστήσας οὖν τὸν νοῦν σου ἐκ τῶν προλεχθέντων σοι ἄκουε καὶ νῦν σαφεστέρας ἀποδείξεις περὶ αὐτοῦ ἐκ τῶν ἱερῶν γραφῶν. λέγει ὁ προφήτης Δαυὶδ ἐν τῷ ζ΄ ψαλμῷ ᾄσατε τῷ κυρίῳ ᾆσμα και- νόν«. διὰ τί; »ὅτι θαυμαστὰ ἐποίησεν ὁ κύριος, ἴσωσεν αὐτὸν ἡ δεξιὰ αὐτοῦ‘ — ἀντὶ τοῦ ὁ υἱὸς αὐτοῦ — καὶ ὁ βραχίων ὁ ἅγιος αὐτοῦ« — τὸ πνεῦμα λέγων τὸ ἅγιον.

καὶ ἐν καθολικαῖς δὲ Ἰωάννης ὁ εὐαγγελιστὴς βοᾷ περὶ τοῦ πνεύματος τοῦ ἁγίου θεολογῶν· αὐτὸ καὶ αὐτὸς καθὰ καὶ πάντες τὸ πνεῦμά ἐστι τὸ μαρτυροῦν, ὅτι τὸ πνεῦμά ἐστιν ἡ ἀλήθεια« καὶ μετ’ ὀλίγα ὁ πιστεύων, φησίν, εἰς τὸν υἱὸν τοῦ θεοῦ ἔχει τὴν μαρτυρίαν τοῦ θεοῦ ἐν ἑαυτῷ« — ἀντὶ τοῦ τὸ πνεῦμα τοῦ θεοῦ — »ὁ δὲ μὴ πιστεύων τῷ υἱῷ ψεύστην πεποίηκεν αὐτόν«.

καὶ ὁ μέγας δὲ τῶν ἀποστόλων πρόβολος ὁ θεῖος Πέτρος φησὶ πρὸς Ἀνανίαν »εἰς τί ἐπλήρωσεν ὁ σατανᾶς τὴν καρδίαν σου ψεύσασθαί σε τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον«; καὶ μετ’ ὀλίγα »οὐκ ἐψεύσω ἀνθρώποις, ἀλλὰ τῷ θεῷ« καὶ ἐν τῇ παλαιᾷ πάλαι »τὸν οὐρανόν, φησί, καὶ τὴν γῆν ἐγὼ πληρῶ; λέγει κύριος«. καὶ ὁ Σολομὼν δὲ δεικνύς, τίς ὁ πληρῶν, λέγει »πνεῦμα κυρίου [*](1 Jes. 48, 12 f — 3 Ezech. 3, 22 — 12 ff Psal. 97, 1 — 17 ff I Joh. 5, 6. 10 — 23 f Act. 5, 3. 4 — 26 Jerem. 23, 24 — 27 Weish. Sal. 1, 7) [*](A1HR V1P3 M2P1P2) [*](3 εἴὥ + γὰρ Α1R 4 ἢ1 > Α1R 5 υἱὸν + τοῦ υἱοῦ Ρ3 | ἔτι] ὅτι 3 εἶπον Α1ΗR εἶπαν d. übr. HSS 5 f λένοτο (= Λέοντος) R 7 σε + ὦ ΗΜ2Ρ1Ρ2 8 υἱῷ + τὸ ἅγιον πνεῦμα R 11 > R 12 ζ΄ Α1Η ἐνενηκοστῷ ἑβδόμῳ d. HSS 15 λέγει R 16 καθολικαῖς] καθαρῷ R 17 τοῦ + αὐτοῦ τὸ πνεῦμα λέγων τὸ ἅγιον aber wieder gestrichen H | καὶ αὐτὸς > Μ2Ρ1Ρ2 18 τὸ1 > τὸ1 — ἐστιν2 > V1 19 τοῦ θεοῦ > R 20 αὐτῷ Μ2Ρ1Ρ2 | τὸ > P2 H | ἀποστόλων + ὁ Α1R 23 εἰς > HM2P1P2 26 φησὶ > R, nach γῆν V1)

τοίνυν καὶ περὶ τῆς τοῦ ἁγίου πνεύματος δεποτείας καὶ δέχου καὶ τὰς περὶ αὐτοῦ μαρτυρίας, πιστεύων ὅτι τῆς αὐτῆς θεότητος καὶ οὐσίας καὶ τοῦ αὐτοῦ χρήματος τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον, οὑπερ ὁ πατὴρ κοὶ ὁ υἱός, συνυπάρχον ἀεὶ τῷ πατρὶ καὶ τῷ υἱῷ. ἀκούεις, φιλόσοφε; ἀπόκρισις τοῦ φιλοσόφου [*](νς΄) πρὸς τοὺς ἁγίους ἡμῶν πατέρας·

οὐκοῦν, καθώς φατε καὶ αἱ μαρτυρίαι δὲ τῶν γραφῶν ὡν παρηγάγετε δηλοῦσι, θεολογεῖν δεῖ καὶ τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον· καί μοι δοκεῖ βεβιασμένην εἶναι τὴν ἔννοιαν, εἰ μὴ τὰ τῶν γραφῶν ὑφ᾿ ὑμῶν παρήχθη.

πλὴν τὸ μὲν περὶ Ἐλιοὺμ τοῦ Βουζανίτου σαφὴς ἡ ἀπόδειξις, περὶ δὲ τῆς ῥηθείσης ἀναλήψεως Μωσέως περὶ ἡς ἀρτίως εἰρήκατε οὐδὲ ἀκηκόειν ποτὲ εἰ μὴ νῦν· ὅθεν αἰτῶ ὑμᾶς σαφεστέραν μοι τῶν λεχθέντων παραστῆσαι τὴν σύστασιν.

οὐδὲ γάρ μοι αὐτάρκη τὰ ἤδη παρ’ ὑμῶν λεχθέντα πρὸς ἐντελεστάτην πληροφορίαν περὶ τοῦ πνεύματος, λευκοτέρας <δὲ> φράσεως καὶ γενναιοτέρας ἡ ὑπόθεσις. οὐ γὰρ περὶ τῶν τυχόν- των ἡ ζήτησις. ἀπόκρισις τῶν ἁγίων ἡμῶν πατέρων διὰ τοῦ νζ΄ αὐτοῦ ἐπισκόπου Λεοντίου πρὸς τὸν φιλόσοφον·