Refutatio Omnium Haeresium (= Philosophumena)

ὅτι δὲ λόγος ἐστὶν ἀεὶ τὸ πᾶν καὶ παντὸς παντὸς ὤν, οὕτως λέγει· »τοῦ δὲ λόγου τοῦδ᾿ ἐόντος ἀεὶ ἀξύνετοι γίνονται ἄνθρωποι καὶ πρόσθεν ἢ ἀκοῦσαι καὶ ἀκούσαντες τὸ πρῶτον· γινο- [*](3 II Petr. 2, 22, vgl. Wendland S. Α. Β. 1898 S. 794 — 11 Ι 4 — 15 —17 vgl. Heraklit Fr. 67 D. — 17 den Gegensatz θεὸν δίκαιον kann Η. gebildet haben ans der gnostischen Antithese (Marcion) — Heraklit Fr. 50 D., s. auch Heide!, Proceedings of the American Academy of Arts and Sciences XLVIII S. 704 — 19 Heraklit Fr. 51 D. — 22 Heraklit Fr. 1 D.) [*](1 διελλεγξάντων Ρ 2 συναναγκαζόμενοι We. 6 + καὶ Sauppe 7 ἔπειτα Miller: ἐπεὶ Ρ μέρη > ö. 8 τυχὸν Cruice: τυχόντες Ρ εἴσασιν Ρ 10 τι Wordsworth (oder ἐπαύσαντ᾿ ἂν), παύσαιντ᾿ ἂν Diels 11 φιλοσοφομένους (so) Ρ 12 προσαντιπαραχθῆναι ö.: πρὸς ἀνπαραχθῆναι Ρ ἀγγίιονος ἐλλέγχου Ρ 13 τούτου] τοιοῦτοι Sauppe, τούτους Klost. 13 f μαθηταί, οὐκ ὄντες Sauppe: μαθητάς, οὐκ ὄντας Ρ 15 <ἕν> φησιν Bernays, doch s. Heidel 16 λόγον χρόνον> αἰῶνα Diels Vorsokr. Ι3 S. 87 πατέρα υἱόν christlicher Zusatz 17 <ἄδικον> Diels λόγου Bernays: δόγμτ Ρ 18 ἐν Ρ εἶναι Miller: εἰδέναι > Heidel (Glosse von ὁμολογεῖν) 19 εἴσασιν Ρ 20 ὁμολογέειν Ρ 22 Ρ, αἰῶνος Bernays τοῦ δέοντος Ρ ἀξύνετοι Heraklit bei Sext.: ξετοὶ Ρ 23 ἀκούσαντας Ρ 23 f γινόμενον Ρ)

ὅτι δέ ἐστι παῖς τὸ πᾶν καὶ δι᾿ αἰῶνος αἰώνιος βασιλεὺς τῶν ὅλων οὕτως λέγει· »αἰὼν παῖς ἐστι παίζων, πεττεύων· παιδὸς ἡ βασιληίη.« ὅτι δέ ἐστιν ὁ πατὴρ πάντων τῶν γεγονότων γενητὸς ἀγένητος, κτίσις δημιουργός, ἐκείνου λέγοντος ἀκούομεν· »πόλεμος πάντων μὲν πατήρ ἐστι, πάντων δὲ βασιλεύς, καὶ τοὺς μὲν θεοὺς ἔδειξε τοὺς δὲ ἀνθρώπους, τοὺς μὲν | [*](f. 111r) δούλους ἐποίησε τοὺς δὲ ἐλευθέρους«.

ὅτι δέ ἐστιν * * * »ἁρμονίη ὄκως περ τόξου καὶ λύρης.« ὅτι δὲ ὁ θεὸς) ἀφανὴς ὁ] ἀόρατος ἄγνωστος ἀνθρώποις, ἐν τούτοις λέγει· »ἁρμονίη ἀφανὴς φανερῆς κρείττων· ἐπαινεῖ καὶ προθαυμάζει πρὸ τοῦ γινωσκομένου τὸ ἄγνωστον αὐτοῦ καὶ ἀόρατον τῆς δυνάμεως. ὅτι δὲ ἐστιν ὁρατὸς ἀνθρώποις καὶ οὐκ ἀνεξεύρετος, ἐν τούτοις λέγει· »ὅσων ὄψις, ἀκοή, μάθησις, ταῦτα ἐγὼ προτιμέω«, φησί, τουτέστι τὰ ὁρατὰ τῶν ἀοράτων. * * * ἀπὸ τῶν τοιούτων αὐτοῦ λόγων κατανοεῖν ῥᾴδιον·

»ἐξηπάτηνται«, φησίν, »οἱ ἄνθρωποι πρὸς τὴν γνῶσιν τῶν φανερῶν παραπλησίως Ὁμήρῳ, ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων. ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες· ὅσα εἴδομεν κοὶ κατ]ἐλάβομεν, ταῦτα ἀπολείπομεν, ὅσα δὲ οὔτε εἴδομεν οὔτ᾿ ἐλάβομεν ταῦτα.«

Οὕτως Ἡράκλειτος ἐν ἴσῃ μοίρᾳ τίθεται καὶ τιμᾷ τὰ ἐμφανῆ τοῖς ἀφανέσιν, ὡς ἕν τι τὸ ἐμφανὲς καὶ τὸ ἀφανὲς ὁμολογουμένως ὑπάρχον. »εστι γὰρ«, φησίν »ἁρμονίη ἀφανὴς φανερῆς κρείττων«, καὶ »ὅσων ὄψις, ἀκοή, μάθησις« — τουτέστι τὰ ὄργανα —, »ταῦτα«, φησίν, »ἐγὼ προτιμέω«, οὐ τὰ ἀφανῆ προτιμήσας.

τοιγαροῦν οὐδὲ σκότος οὐδὲ φῶς, οὐδὲ πονηρὸν οὐδὲ ἀγαθὸν ἕτερόν φησιν εἶναι ὁ Ἡράκλειτος, ἀλλὰ ἓν καὶ τὸ αὐτό. ἐπιτιμᾷ γοῦν Ἡσιόδῳ, ὅτι ἡμέραν [*](4 Heraklit Fr. 52 D. — 7 Heraklit Fr. 53 D. — 9 Heraklit Fr. 51 — 11 Heraklit Fr. 54 D. — 13f öm. 1, 19. 20? — 14 Heraklit Fr. 55 D — 17 Heraklit Fr. 56 D. — 24 —26 = 11. 14. 15) [*](1 ἄπειροι εἰσὶν Ρ, verb. Wordsworth 2 ὁκοίων Her. διήγευμαι διερέων Ρ 3 ὅκως Her. 5 ὁ <πόλεμος> oder τῖς δὲ ἐστιν Miller 6 γενητὸς γενητῶν Ρ 7 ἀκούωμεν Miller 9 ücke Miller, etwa ἁρμονία, ἐν τούτοις λέγει We. 10 ὁ ݲ We.: 3 Lettern unlesbar Ρ, ἔστιν Miller ὁ < 12 <ἐν οἷς> ἐπαινεῖ Diels 14 ἂν ἐξευρετὸς Ρ ὅσον Ρ 16 ücke Miller, etwa ταῦτὸ δὲ καὶ We. 20 ἐλάβομεν Bernays: κατελάβομεν Ρ ἀπελίπομεν Cruicc 24 ἔστι Miller: τις Ρ, τί Bernays ἀρμονίη Wordsworth vgl. Ζ. 11 ἁρμονία ἡ Ρ 26 οὐ] ὁ Wordsworth 26. 27 οὔτε viermal Sauppe)

καὶ ἀγαθὸν καὶ κακόν· »οἱ γοῦν ἰατροί«, φησὶν ὁ Ἡράκλειτος, »τέμνοντες, καίοντες, πάντῃ βασανίζοντες κακῶς τοὺς ἀρρωστοῦντας, ἐπαιτέον ται μηδὲν ἄξιοι μισθὸν λαμβάνειν παρὰ τῶν ἀρρωστούντων, ταὐτὰ ἐργξόμενοι, τὰ ἀγαθὰ καὶ τὰς νόσους.« καὶ εὐθὺ δέ, φησί,

καὶ στρεβλὸν τὸ αὐτό ἐστι. »γναφείῳ«, φησίν, ὁδὸς εὐθεῖα καὶ σκολιή« — ἡ τοῦ οργάνου τοῦ καλουμένου κοχλίου ἐν τῷ γναφείῳ περιστροφὴ εὐθεῖα καὶ σκολιή· ἄνω γὰρ ὁμοῦ καὶ κύκλῳ περιέρχεται — »μία ἐστί«, φησί, καὶ ἡ αὐτή.« καὶ τὸ ἄνω καὶ τὸ κάτω ἔν ἐστι καὶ τὸ αὐτό· »ὁδὸς ἄνω κάτω μία καὶ ὡυτή«.

καὶ τὸ μιαρόν φησιν καὶ τὸ καθαρὸν ἓν καὶ ταὐτὸν εἶναι, καὶ τὸ πότιμον καὶ τὸ ἄποτον ἓν καὶ τὸ αὐτὸ εἶναι· »θάλασσα«, φησίν, »ὕδωρ καθαρώτατον καὶ μιαρώτατον,, ἰχθύσι μὲν πότιμον καὶ σωτήριον, ἀνθρώποις δὲ ἄποτον καὶ ὀλέθριον.«

λέγει δὲ ὁμολογουμένως τὸ ἀθάνατον εἶναι θνητὸν καὶ τὸ θνητὸν ἀθάνατον διὰ τῶν τοιούτων λόγων· »ἀθάνταοι θνητοί, θνητοὶ ἀθάνταοι, ζῶντες τὸν ἐκείνων θάνατον, τὸν δὲ ἐκείνων βίον τεθνεῶτες.« λέγει δὲ καὶ σαρκὸς ἀνάστασιν ταύτης <τῆς> ἐν ᾑ γεγενήμεθα, καὶ τὸν θεὸν οἶδε ταύτης τῆς ἀναστάσεως αἴτιον οὕτως λέγων· »ἔνθα δ’ ἐόντι ἐπανίστασθαι καὶ φύλακας γίνεσθαι ἐγερτὶ ζώντων καὶ νεχρῶν«.

λέγει δὲ καὶ τοῦ κόσμου κρίσιν καὶ πάντων τῶν ἐν αὐτῷ διὰ πυρὸς γίνεσθαι λέγων οὕτως· »τὰ δὲ πάντα οἰακίζει κεραυνός«, τουτέστι κατευθύνει, κεραυνὸν τὸ πῦρ λέγων τὸ αἰώνιον. λέγει δὲ καὶ φρόνιμον τοῦτο εἶναι τὸ πῦρ καὶ τῆς διοικήσεως τῶν ὄλων αἴτιον· καλεῖ δὲ αὐτὸ »χρησμοσύνην καὶ κόρον‘· χρησμοσύνη δέ ἐστιν ἡ διακόσμησις κατ᾿ αὐτόν, ἠ δὲ ἐκπύρωσις [*](2 Heraklit Fr. 57 D. — 4 Heraklit Fr. 58 D. — 8 Heraklit Fr. 59 D. — 12 Heraklit Fr. 60 D. — 14 Heraklit Fr. 61 D. — 16 Heraklit Fr. 63 D. — 19—21. 22. 23 Martin, TU XXXTX 4 S. 15ff vergleicht mehrere Stellen Commodian — 23 Heraklit Fr. 64 D. — 24f vgl. Matth. 25, 41 — 26 Heraklit Fr. 65 D.) [*](1 <οὐκ> οἶδεν? ö. 3 εὐφρόνην Miller: εὐφροσύνην Ρ 5f μηδὲν ἄξιον μισθω≡ Ρ, verb. Bernaye 6 ταῦτα Ρ 8 γναφείῳ Bernays: γραφέων Ρ, γναφέων ö. 9 γραφίω Ρ 10 περιέρχεται Roeper: περιέχεται Ρ, περιέλκεται Bernays 12 μίη ö. ὠυτῆ Ρ 19 + τῆς Diels, Vorsokr. I3 90 φανερῶς Zeller, Philos. der Griechen I5 S. 712 3 21 ἐνθάδ᾿ ἐόντας Bernays in Bunsen Analecta I 367, ἔνθα διὰ θεόν τε Bernays in der Epist. crit. (= Ges. Abh. 1 324) 22 ἐγερτιζόντων Ρ, verb. Bernays 26 καλεῖς Ρ)

ἅμα δὲ καὶ τὸν τῆς Νοητοῦ αἱρέσεως, <ὃν> δι᾿ ὀλίγων ἐπέδειξα ὄντα Χριστοῦ ἀλλὰ Ἡρακλείτου μαθητήν. τὸν γὰρ ποιητὸν κόσμον αὐτὸν δημιουργ[ον καὶ ποιητὴν ἑαυτοῦ γινόμενον οὕτω λέγει· ὁ θεὸς ἡμέρη εὐφρόνη, χειμὼν θέρος, πόλεμος εἰρήνη, κόρος λιμός« — τἀναντία ἅπαντα· οὗτος ὁ νοῦς· — »ἀλολοιοῦται δὲ ὅκωσπερ <πῦρ>

ὁκόταν συμμιγῇ θυώμασιν, ὀνομάζεται καθ’ ἡδονὴν ἑκάστου.« φανερὸν δὲ πᾶσι τοὺς <ἀ>νοήτους Νοητοῦ διαδόχους καὶ τῆς αἱρέσεως εἰ καὶ Ἡρακλείτου λέγοιεν ἑαυτοὺς μὴ γεγονέναι ἀκροατάς, ἀλλά γε τὰ Νοητῷ δόξαντα αἱρουμένους ἀναφανδὸν ταὐτὰ ὁμολογεῖν. λέγουσι γὰρ οὕτως· ἴνα καὶ τὸν αὐτὸν θεὸν εἶναι πάντων δημιουργὸν καὶ πατέρα, εὐδοκήσαντα δὲ πεφηνέναι τοῖς ἀρχῆθεν δικαίοις ὄντα ἀόρατον· ὅτε μὲν γὰρ οὐχ

ὁρᾶται ἦν ἀόρατος, <ὅτε δὲ ὀρᾶται ἀχώητος δὲ ὅτε μὴ χωρεῖσθαι θέλει, χωρητὸς δὲ ὅτε χωρεὶται· οὕτως κατὰ τὸν αὐτὸν λόγον ἀκράτητος καὶ κρατητός, ἀγένητος <καὶ γενητός> ἀθάνατος καὶ θνητός. πῶς οὐχ τοιοῦτοι δειχθήσονται μαθηταί, <εἰ καὶ> μὴ τῇδε τῇ λέξει διαφθάσας ἐφιλοσόφησεν ὁ σκοτεινός; ὅτι δὲ καὶ τὸν αὐτὸν υἱὸν εἶναι λέγει καὶ πατέρα οὐδεὶς ἀγνοεῖ.

λέγει δὲ οὕτως· ὅτε μὲν οὖν μὴ <γε>γένητο ὁ πατήρ, δικαίως πατὴρ παοσηγόρευτο· ὅτε δὲ ηὐδόκησε γένεσιν ὑπομεῖναι, γενηθεὶς ὁ υἱὸς ἐγένετο αὐτὸς ἑαυτοῦ, οὐχ ἑτέρου. οὕτως γὰρ δοκεῖ μοναρχίαν συνιστᾶν, ὲν καὶ τὸ αὐτὸ φάσκων ὑπάρχειν [*](1 Heraklit Fr. 66 D. — 3f vgl. S. 241, 9. 13f — 5 Heraklit Fr. 67 D. vgl. V 21, 2. 3 — 12 — S. 245,12 vgl. X 27, 1 E. 1) [*](3 + ὃν ö. ἐπέδειξε Bernays 4 ποιητὸν Bernays: πρῶτον Ρ 6 εὐφράνθη Ρ 7 Heidel, Proceedings of the Am. Acad. XLVllI S. 707 f schreibt ὡυτός und findet auch in der Parenthese Worte Heraklits (opposites quite, hut Um setis is the same) + πῦρ Diels, + μύρον Heidel S. 704 ff 8 ὁπόταν Ρ 9 νοητοὺς Ρ, verb. Bernays (Filastrius C. 53 insetisati cuiusdam nomine Noeti) 10 λέγοιεν Miller: λέγοισαν Ρ λέγοις ἂν αὐτοὺς Bernays 11 τὰ] τῶ Ρ ταῦτα Ρ 13 πεφηκέναι Ρ 14 ἦν] ἐστὶν Cruice <> ö., vgl. Η 16 καὶ κρατητός Bernays Wordsworth): ἀκράτητος Ρ, > Miller ἀγέννητος ö. 17 <> Bernays Wordsworth) <οὖν> οὐχ We. 18 εἰ καὶ μὴ τῇδε τῇ λέξει We.: μὴ τῆ λέξει Ρ, μὴ αὐτῇ τῇ λέξει als Frage Miller ἰδίᾳ δὲ φθάσας We. 20 γένητο Ρ 21 προσηγορεύετο Wordsworth 22 γεννηθεὶς ö. ὁ > oder <πατὴρ> We.)

τοῦτον πάθει ξύλου προσπαγέντα καὶ ἑαυτῷ τὸ πνεῦμα παραδόντα, ἀποθανόντα καὶ μὴ ἀποθανόντα καὶ ἑαυτὸν τῇ τρίτῃ ἡμέρᾳ ἀναστήσαντα, τὸν ἐν μνημείῳ ταφέντα καὶ λόγχῃ τρωθέντα καὶ ἥλοις καταπαγέντα, τοῦτον τὸν τῶν ὅλων θεὸν καὶ πατέρα εἶναι λέγει Κλεομένης καὶ ὁ τούτου χορός, Ἡρακλείτειον σκότος ἐπεισάγοντες πολλοῖς.

Ταύτην τὴν αἵρεσιν ἐκράτυνε Κάλλιστος, ἀνὴρ ἐν κακίᾳ πανοῦργος καὶ ποικίλος πρὸς πλάνην, θηρώμενος τὸν τῆς ἐπισκοπῆς θρόνον. τὸν Ζεφυρῖνον, ἄνδρα ἰδώτην καὶ ἀγράμματον καὶ ἄπειρον τῶν ἐκκλησιαστικῶν ὅρων, ὄν πείθων δόμασι καὶ ἀπαιτήσεσιν ἀπειρημέναις ἦγεν εἰς ὃ <ἑ>βούλετο, ὄντα δωρολήπτην καὶ ἔπειθεν ἀεὶ στάσεις ἐμβαλεῖν ἀνὰ μέσον τῶν ἀδελφῶν, αὐτὸς τὰ ἀμφότερα μέρη ὕστερον κερκωπείοις λόγοις πρὸς ἑαυτοῦ φιλίαν κατασκευάζων, καὶ τοῖς μὲν ἀλήθειαν λέγων ὅμοια] φρονοῦσι ποτὲ κατ᾿ ἰδίαν <λέγων> τὰ ὅμοια φρονεῖν ἠπάτα, πάλιν δ᾿ αὖ τοῖς Σαβελλίου ὁμοίως· ὃν καὶ αὐτὸν ἐξέστησε δυνάμενος κατορθοῦν.

ἐν γὰρ τῷ ὑφ᾿ ἡμῶν παραινεῖσθαι οὐκ ἐσκληρύνετο, ἡνίκα δὲ σὺν τῷ Καλλίστῳ ἐμόναζεν, ὑπ’ αὐτοῦ ἀνεσείετο πρὸς τὸ δόγμα τὸ Κλεομένους ῥέπειν φάσκοντος τὰ ὅμοια φρονεῖν. ὁ δὲ τότε μὲν τὴν πανουργίαν αὐτοῦ οὐκ ἐνόει, αὖθις δὲ ἔγνω, ὡς διηγήσομαι μετ᾿ οὐ [*](1 ff vgl. G. Noetos; besonders S. 43, 13 Lag. τὸν Χριστὸν αὐτὸν εἶναι τὸν πατέρα καὶ αὐτὸν τὸν πατέρα γεγεννῆσθαι καὶ πεπονθέναι καὶ ἀποτεθνηκέναι 44, 24. 25. 45, 6 αὐτός ἐστι Χριστὸς ὁ πατήρ, αὐτὸς υἱός, αὐτὸς ἐγεννήθη, αὐτὸς ἔπαθεν, αὐτὸς ἑαυτὸν ἤγειρεν. 48, 23. 56, 1 οὐ γὰρ κατὰ φαντασίαν ἢ τροπήν, ἀλλ᾿ ἀληθῶς γενόμενος ἄνθρωπος. Filastrius C. 53 Tert. Adv. haer. 8 S. 226, 1 — 6 Kr. — 14 Act. 4, 13 ἄνθρωποι ἀγράμματοί εἰσιν καὶ ἰδιῶται — 25 διηγήσομαι] S. 248, 18) [*](4 ἀναστρεφέντα Ρ 6 τοῦτον <τὸν> We. παθεῖν ξύλῳ Wordsworth 13 Ρ 14 τὸν <γὰρ> oder δὲ ö., <οὗτος> τὸν Roeper 15 δόγμασι Ρ, δωρήμασι Bernays ἀπαντήσεσιν Bernays, ἀπατήσεσιν We. 16 βούλετο Ρ 17 ἀναμένσων Ρ 18 κερκώποις Ρ ἑαυτοὺς Ρ 19 λέγων ὅμοια > Bunsen, Hipp. Ι, 393 (I 98), Correctur zum folgenden τὰ ὅμοια 20 καθ᾿ Ρ, verb. Miller (vielleicht scbrieb Η. καθ’ ἱδίαν) + λέγων Miller, hinter φρονεῖν Bunsen αὐτοῖς Ρ 21 δυνάμενος Miller: δυνάμενον Ρ 24 ῥαπεῖν Ρ)

αὐτὸν δὲ τὸν Ζεφυρῖνον προάγων δημοσίᾳ ἔπειθε λέγειν ἐγὼ οἶδα ἕνα θεὸν Χριστὸν Ἰησοῦν, καὶ πλὴν αὐτοῦ ἕτερον οὐδένα γενητὸν καὶ παθητόν· ποτὲ δὲ λέγων· οὐχ ὁ πατὴρ ἀπέθανεν, ἀλλὰ ὁ υἱός, οὕτως ἄπαυστον τὴν στάσιν ἐν τῷ λαῷ διετήργσεν· οὗ τὰ νοήματα γνόντες ἡμεῖς οὐ συνεχωροῦμεν, ἐλέγχοντες καὶ ἀντικαθιστάμενοι ὑπὲρ τῆς ἀληθείας· ὃς εἰς ἀπόνοιαν χωρῶν διὰ τὸ πάντας αὐτοῦ τῇ ὑποκρίσει συντρέχειν, ἡμᾶς δὲ οὔ, ἀπεκάλει ἡμᾶς διθέους, ἐξεμῶν παρὰ βίαν τὸν ἐνδομυχοῦντα αὐτῷ ἐόν.

τούτου τὸν βίον δοκεῖ ἡμῖν ἀγαπητὸν ἐκθέσθαι, ἐπεὶ κατὰ τὸν αὐτὸν χρόνον ἡμῖν ἐγεγόνει, ὅπως διὰ τοῦ φανῆναι τοῦ τοιούτου τὴν ἀναστροφὴν εὐεπίγνωστος καὶ φανερὰ τοῖς νοῦν ἔχουσιν εὐθὺς γένηται ἡ διὰ τούτου ἐπικεχειρημένη αἵρεσις. οὑτος ἐμαρτύρησεν ἐπὶ φουσκιανοῦ ἐπάρχου ὄντος Ῥώμης· ὁ δὲ τρόπος τῆς αὐτοῦ μαρτυρίας τοιόσδε ἦν·