Refutatio Omnium Haeresium (= Philosophumena)

γέγονεν οὖν κόσμος, ὥς φησι Μωϋσῆς, ἐν ἕξ ἡμέραις, τουτέστιν ἐν ἓν δυνάμεσι ταῖς ἐν τῇ μιᾷ κεραίᾳ τοῦ ἰῶτα· ἑβδόμη κατὰπαυσις καὶ σάββατον ἀπὸ τῆς ἑβδομάδος γέγονε τῆς ἐκεῖ * * * γῆς καὶ ὔδατος καὶ πυρὸς καὶ ἀέρος, ἐξ ὧν ὁ κόσμος ἀπὸ τῆς κεραίας γέγονε τῆς μιᾶς.

οἴ τε γὰρ κύβοι καὶ τά ἀκτάεδρα καὶ <αἱ> πυραμίδες καὶ πάντα τά τούτοις παραπλήσια σχήματα, ἐξ ὧν συνέστηκε πῦρ, ἀήρ, ὕδωρ, γῆ, τῶν τῶν ἀριθμῶν γεγόνασι τῶν κατειλημμένων ἐν ἐκείνῃ τῇ ἁπλῇ τοῦ ἰῶτα κεραίᾳ, ἥτις ἐστὶν υἱὸς ἀνθρώπου τελείου τέλειος.

ὅταν οὖν, φησίν, ῥάβδον λέγῃ Μωϋσῆς στρεφομένην ποι- [*](4 Κοί. 1, 19 und 2, 9 contaminiert wie V 12, 5 — 8 Mt. 11, 27 — 13 19 vgl. Χ 17, 1. 2 Ende — 15f vgl. S.231, 14f — 20 —22 vgl. Gen. 1, 3 ff. 2, 3 — 20 — S. 234, 3 vgl. X 17, 3. 4 — 21 vgl. VI 13, 1 τῶν δὲ ἓξ δυνάμεων τούτων καὶ τῆς ἑβδόμης τῆς μετὰ τῶν ἔξ VI 14, 1 — 24 ff Plafco, Timaios 55 D ff — 28 Exod. 7 ff, bes. 7, 15 τὴν ῥάβδον τὴν στραφεῖσαν εἰς ἄφιν vgl. S. 112, 15 f) [*](1 ἐννεὰς] ἐνὰς Ρ 2 πολυσχεδεῖς Ρ 3 μία Ρ 4 πᾶν τὸ] παντὸς Ρ 5 τοσαῦται We. 9 ὡς ö.: εἰς Ρ γένημα Ρ 10 ἀκτῖνες Miller: καὶ τινες Ρ 17 μιᾷ κεραία ῥυείση Ρ, verb. ö. (s. H) πλήρεις Ρ 22 σαββάτου Ρ εὑδομάδος Ρ τῆς ἐπὶ γῆς Cruice ücke ö. (s. H) 24 + αἱ Η ö. 28 ῥάυδον Ρ)

πάντα γὰρ . πλησσόμενα γεννᾶται καὶ καρποφορεῖ, καθάπερ αἰ ἄμπελοι. »ἄνθρωπος ἐξ ἀνθρώπου ἐξέσσυται«, φησίν, »καὶ ἀποσπᾶται πληγῇ τινι μεριζόμενος«, ἵνα γένηται. κἂν εἴπῃς νόμον, ὃν ἔθηκε Μωϋσῆς παρὰ θεοῦ λαβών, κατὰ τὴν κεραίαν ἐκείνην ὁ νόμος ἐστὶ τὴν μίαν, ἡ δεκάλογος ἀλληγοροῦσα τὰ θεῖα τῶν λόγων μυστήρια.

πᾶσα γὰρ, φησίν, ἡ γνῶσις τῶν ὄλωνν δεκάπληγός ἐστι καὶ δεκάλογος, ἣν οἶδεν οὐδεὶς τῶν περὶ τὸ γέννημα τῆς θηλείας πεπλανημένων. κἂν εἵπῃς πεντάτευχον ὄλον τὸν νόμον, ἔστιν ἀπὸ τῆς πεντάδος τῆς ἐν τῇ μιᾷ κατειλημμένης κεραίᾳ.

τὸ δὲ ὅλον ἐστί, φησί, τοῖς μὴ πεπηρωμένοις παντελῶς τὴν διάνοιαν μυστήριον, καινὴ καὶ μὴ παλαιουμένη ἑορτή, νόμιμος, αἰώνιος εἰς τὰς γενεὰς ἡμῶν, κυρίου τοῦ θεοῦ πάσχα, διατηρούμενον τοῖς δυναμένοις βλέπειν ἐναρχομένης τῆς δεκάτης, ἤτις ἐστὶν ἀρχὴ δεκάδος, ἀφ’ ἧς, φησίν, ἀριθμοῦσιν. ἡ γὰρ μονὰς ἕως τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης ἐστὶ τὸ κεφάλαιον τῆς μιᾶς <κεραίας>, τελείου ἀριθμοῦ. τό τε γὰρ ἔν, δύο, τρία, τέσσαρα γίνεται δέκα, ὅπερ ἐστὶν ἡ μία κεραία.

ἀπὸ δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης, φησίν, ἔως μιᾶς καὶ εἰκάδος ἑβδομάδα λέγει ὑπάρχουσαν ἐν τῇ μιᾷ κεραίᾳ τοῦ κόσμου τὴν κτίσιν ἄζυμον ἐν τούτοις ἅπασιν. τί γὰρ δεηθείη, φησίν, ἡ μία κεραία οὐσίας τινὸς οἱονεὶ ζύμης ἔξωθεν εἰς τὸ πάσχα [*](1 f Gal. 4, 24 — 5 f Demokrit Fr, 32 Diels: ξυνουσίη ἀποπληξίη σμικρή· ἐξέσσυται γὰρ ἄνθρωπος ἐξ ἀνθρώπου καὶ ἀποσπᾶται κτλ. — 11f vgl. die Ausdeutung der Titel der ücher Mos. VI 15, 2ff — 13ff Exod. 12, 11 πάσχα ἐστὶν κυρίῳ 14 καὶ ἔσται ἡ ἡμέρα αὕτη μνημόσυνον, καὶ ἑορτάσετε αὐτὴν ἐορτὴν κυρίῳ εἰς πάσας τὰς γενεὰς ὑμῶν· νόμιμον αἰώνιον ἑορτάσετε αὐτὴν 3 τῇ δεκάτῃ τοῦ μηνὸς τούτου λαβέτωσαν ἕκαστος πρόβατον 6 καὶ ἔσται ὑμῖν διατετηρημένον ἕως τῆς τεσσαρεσδεκάτης τοῦ μηνὸς τούτου 16 ἐναρχομένου τῇ τεσσαρεσκαιδεκάτῃ ἡμέρᾳ τοῦ μηνός — 19f vgl. S. 6, 8. 75, 17. 150, 16ff — 21 Exod. 12, 18 — 22 ἄζυμον (vgl. Ζ. 23)] Exod. 12, 15. 18) [*](2 ἀληγόρου Ρ 2f δώδεκα Ρ, verb. Bernays 3 σχηματίζη τὴν ῥάυδον P ἡ ö.: ῑ Ρ <ἡ τοῦ> ῑ μία Cruice 5 πλεισσόμενα Ρ 6 ἐξέσυται Ρ 7 γένηται καὶ εἴπη Ρ, verb. öller, Kosmol. S. 322 8 τὴν μίαν ~ nach ἐκείνην Cruice 11 γένημα Ρ 13 πεπηρωμένοις öller S. 322 Cruice: πεπληρωμένοις Ρ 16 <τεσσαρεσκαι> Cruice εἴτις Ρ 18 + κεραίας Miller 21 Ρ 22 τί γὰρ Roeper: εἰ γὰρ Ρ, τί γὰρ ἂν Sauppe δεηθήσεται We.)

χαίρει γὰρ ὁ θεὸς τῆς κτίσεως τῇ μεταβολῇ, ἥτις ὑπὸ τῶν δέκα πληγῶν τῆς κεραίας ἐνεργεῖται τῆς μιᾶς. ἥτις ἐστὶ Μωσέως ῥάβδος ὑπὸ τοῦ θεοῦ δεδομένη, ᾑ † τῆς Αἰγυπτίοις πλήσσειν μεταβάλλειν τὰ σώματα, καθάπερ τὴν χεῖρα Μωσέως, τὸ ὕδωρ εἰς αἷμα καὶ τὰ λοιπὰ τούτοις παραπλησίως, <ὡς> ἀδρίδας, ὅπερ ἐστὶ τῶν στοιχείων εἰς σάρκα μεταβολὴν λέγει· »πᾶσα γὰρ σὰρξ χόρτος«, φησίν.

οὐδὲν δὲ ἧττονν καὶ τὸν ὅλον νόμον οἱ ἄνδρες οὗτοι τοιοῦτόν τινα τρόπον ἐκδέχονται, τάχα που κατακολουθήσαντες, ὡς ἐγὼ δοκῶ, Ἑλλήνων τοῖς λέγουσιν οὐσίαν εἶναι καὶ ποιὸν καὶ ποσὸν καὶ πρός τι καὶ ποῦ καὶ πότε καὶ κεῖσθαι καὶ ποιεῖν καὶ ἔχειν καὶ πάσχειν.

Τοιγαροῦν Μονόϊμος αὐτὸς ἐν τῇ πρὸς Θεόφραστον ἐπιστολῇ διαρρήδην γέγει· καταλιπὼν ζητεῖν θεὸν καὶ κτίσιν καὶ τὰ τούτοις παραπλήσια, ζήτησον αὑτὸν ἀπὸ ἑαυτοῦ καὶ μάθε, τίς ἐστιν ὁ πάντα ἁπαξαπλῶς ἐν σοὶ ἐξιδιοποιούμενος καὶ λέγων·

ὁ θεός μου, ὁ νοῦς μου, ἡ διάνοιά μου, ἡ ψυχή μου, τὸ σῶμά μου, καὶ μάθε, πόθεν ἐστὶ τὸ λυπεῖσθαι καὶ τὸ χαίρειν καὶ τὸ ἀγαπᾶν καὶ τὸ μισεῖν καὶ τὸ γρηγορεῖν μὴ θέλοντα καὶ τὸ νυστάζειν μὴ θέλοντα καὶ τὸ ὀργίζεσθαι μὴ θέλοντα καὶ τὸ φιλεῖν μὴ θέλοντα· κοὶ ἂν ταῦτα, φησίν, ἐπιζητήσῃς ἀκριβῶς, εὑρήσεις αὑτὸν ἐν ἑαυτῷ ὲν καὶ πολλὰ κατὰ τὴν κεραίαν ἐκείνην, αφ᾿ ἑαυτοῦ τὴν διέξοδον εὑρών.

ταῦτα μὲν οὐν ἐκεῖνοι, οἷς οὐκ ἀνάγκην ἔχομεν τὰ παρ’ Ἕλλησι προμεμεριμνημένα παρατιθέναι οὐσι προδήλοις τοῖς ὑπ᾿ αὐτῶν λεγομένοις τὴν σύστασινν ἔχειν ἐκ γεωμετρικῆς τέχνης καὶ ἀριθμητικῆς, ἣν γενναιότερον οἱ [*](1 Exod. 12, 14 — 3 εορτὴ κυρίου] Exod. 12, 11 — 5 ῥάβδος] Exod. 4, 2ff — 6 καθάπερ τὴν χεῖρα Μωσέως] Exod. 4, 6? — Exod. 7, 17 — 7 ἀκρίδας] Exod. 10, 4 — 8 Ι Petr. 1, 24; Jes. 40, 6 vgl. VI 10, 2 — 11f vgl. I 20, 1. VI 24, 1. 2 — —21 vgl. X 17, 5 — 24f Theodoret 1 18, S. 369 B Migne: Μονόϊμον τὸν Ἄραβα λέγουσιν ἐκ τῆς ἀριθμητικῆς ἐπιστήμης λαβόντα τὰς τὰς ἀφορμὰς οἰκείάν αἵρεσιν διαπλάσαι) [*](2 + τὰ Sauppe 4 πληγῶν Roeper: αὐλιτῶν Ρ 5 ῥάυδος Ρ 5​ f ἧ τοῖς Αἰγυπτίοις πλήσσων μεταβάλλει Petersen, ἥτις Αἰγυπτίιους πλήσσει, μεταβάλλει Cruice, ᾑ γῆν Αἰγυπτίων πλήσσων μεταβάλλει We. δεδομένη <εἰς> τὴν Μωσέως (aus Ζ. 6)? ö., doch s. Test, zu 6 6 τῇ χειρὶ? We. 7 + ὡς Petersen, ücke? We. 8 <τὴν> τῶν Miller εἰς σάρκα ~ hinter Ζ: 7 χόρτος 11 πόσον Ρ 14 es gingen wohl voran die Worte εἰ θέλεις ἐπιγνῶναι τὸ πᾶν s. Η 15 αὐτὸν (ebenso Ζ. 21) Ρ, vgl. Diog. Laert. IX 5 über Heraklit ἑαυτοῦ Ρ: σεαυτοῦ Η ö. 21 σεαυτῷ? ö. 22 εὑρόντα Roeper 24 <οἵαν> oder τὴν — 25 ἔχει Miller 25 ἔχειν Roeper: ἔχει Ρ ἦν P)

Τατιανὸς δέ, καὶ αὐτὸς γενόμενος μαθητὴς Ἰουστίνου τοῦ μάρτυρος. οὐχ ὄμοια τῷ διδασκάλῳ ἐφρόνησεν, ἀλλὰ καινά τινα ἐπιχειρήσας ἴφη αἰῶνάς τινας ἀοράτους ὁμοίως τοῖς ἀπὸ Οὐαλεντίνου μυθολογήσας. γάμον δὲ φθορὰν εἶναι παραπλησίως Μαρκίωνι λέγει. τὸν δὲ Ἀδὰμ φάσκει μὴ σῴζεσθαι διὰ τὸ ἀρχηγὸν παρακοῆς γεγονέναι. καὶ ταῦτα μὲν Τατιανός·

Ἑρμογένης δέ τις καὶ αὐτὸς νομίσας τι καινὸν φρονεῖν ἴφη τὸν θεὸν ἐξ ὔλης συγχρόνου καὶ ἀγενήτου πάντα πεποιηκέναι· ἀδυνάτως γὰρ ἔχειν τὸν θεὸν μὴ οὐκ ἐξ ὄντων τὰ γινόμενα ποιεῖν. εἶναι δὲ τὸν θεὸν ἀεὶ κύριον καὶ ἀεὶ ποιητήν, τὴν δὲ ἤλην ἀεὶ δούλην καὶ γινομέρνην, οὐ πᾶσαν δέ·

ἀεὶ γὰρ ἀγρίως καὶ ἀτάκτως φερομένην ἐκόσμησε τούτῳ τῷ λόγῳ· δίκην χ(εύμα)τος ὑποκαιομένου βράζουσαν ἰδὼν ἐχώρισε κατὰ μέρος, καὶ τὸ μὲν ἐκ τοῦ παντὸς λαβὼν ἡμέρωσε, τὸ δὲ εἴασεν ἀτάκτωςς φέρεσθαι, καὶ τὸ ἡμερωθὲν τοῦτο [*](2 προδιηγησάμεθα] Ι 2. IV 51 (VI 23) — 6 —11 vgl. Χ 18 — 6 —11 Iren. Ι 28, 1 Ἰουστίνου ἀκροατὴς γεγονώς . . . . μετὰ δὲ τὴν ἐκείνου μαρτυρίαν ἀποστὰς τῆς ἐκκλησίας . . . . ἴδιον χαρακτῆρα διδασκαλείου συνεστήσατο, αἰῶνάς τινας ἀοράτοι·ς ὀμοίως τοῖς ἀπὸ Οὐαλεντίνου μυθολογήσας γάμον τε φθορὰν καὶ πορνείαν παραπλησίως Μαρκίωνι καὶ Σατορνίνῳ ἀναγορεύσας, τῇ δὲ τοῦ Ἀδὰμ σωτηρίᾳ παρ’ ἑαυτοῦ τὴν ἀντιλογίαν ποιησάμενος. Ahnlich Hippolyts Syntagma (Terfc. Adv. haer. 7; Filastrius C. 48: Epiph. XLVI 1.2 und z. T. Theodoret I 20?) — 12—14 Tgl. X 28 — 13 Theodoret 1 19 S. 369 Β Migne: Ἑρμογένης ἐξ ὕλης καὶ συναγεννήτου τὸν θεὸν ἔφη δημιουργῆσαι τὰ πάντα· ἀδύνατον γὰρ ὑπέλαβεν ὁ ἐμβρόντητος καὶ τῷ θεῷ τῶν ὅλων ἐκ μὴ ὄντων δημιουργεῖν (Fortsetzung zu S. 237,8). Tert. Adv. Hermogenem 1ff — 15f Tert. a. a. Ο. 3 S. 128, 12 fff Kr.: deum semper deum, <semper> etiam dominum fuisse fuisse itaque materiam semper <cum> deo domino 129, 23 — 25 — 16 —18 Tert. S. 170, 12ff: »inconditus et confasus et turbulentus fuit «. sie enim et ollae uhdique ebuUientis similitudinem opponis vgl. 43 S. 172, 21 — 18 f vgl. Tert. 38 S. 168. 18ff. 40 S. 170, 5 10) [*](3 καὶ τὰ ö.: κατὰ Ρ 6 Titel τατιανός schwarz Ρ 8 ἀοράτους Iren. Bunsen Ι 381 (I 78): παρὰ τοὺς Ρ, ποτὲ τοὺς Η 9 μυθολογήσασι Ρ 12 Titel ἑρμογένης schwarz 13 ἀγεννήτου ö. 14 γενόμενα H 17 χεύματος Sauppe: χ . . . τος Ρ nach Miller (ich erkannte am ß nur οσ oder ασ), χυτρίου Gö. 18 ἐχώρησε Ρ)

τὸν δὲ Χριστὸν υἱὸν εἶναι ὀμολογεῖ τοῦ τὰ πάντα κτίσαντος θεοῦ, καὶ ἔ)τ(ι) ἐκ παρθένου γεγενῆσθαι καὶ πνεύματος συνομολογεῖ κατὰ τὴν τῶν εὐαγγελίων φωνήν· ὃν μετὰ τὸ πάθος ἐγερθέντα ἐν σώματι πεφηνέναι τοῖς μαθηταῖς, καὶ ἀνερχόμενον εἰς τοὺς οὐρανοὺς ἐν τῷ ἡλίῳ τὸ σῶμα καταλελοιπέναι, αὐτὸν δὲ πρὸς τὸν πατέρα πεπορεῦσθαι.

μαρτυρίᾳ δὲ χρῆται νομίζων ὑπὸ τοῦ ῥητοῦ συνηγορεῖσθαι οὗπερ ὁ ψαλμῳδὸς Δαβὶδ λέγει· »ἐν τῷ ἡλίῳ ἔθετο τὸ σκήνωμα αὐτοῦ, καὶ αὐτὸς ὡς νυμφίος ἐκπορευόμενος ἐκ παστοῦ αὐτοῦ, ἀλαλλιάσεται ὡς γίγας δραμεῖν ὁδόν«. ταῦτα μὲν οὖν καὶ Ἑρμογένης ἐπεχείρει.

Ἕτεροι δὲ τινες φιλόνεικοι τὴν φύσιν, ἰδιῶται τὴν γνῶσιν, μαχιμώτεροι τὸν τρόπον, συνιστάνουσι δεῖν τὸ πάσχα τῇ τεσσαρεσκαιδεκάτῃ τοῦ πρώτου μηνὸς φυλάσσειν κατὰ τὴν τοῦ νόμου διαταγήν, ἐν ᾗ ἂν ἡμέρᾳ ἐμπέσῃ, ὑφορώμενοι τὸ γεγραμμένον ἐν νόμῳ ὡς], ἐπικατάρατον ἔσεσθαι τὸν μὴ φυλάξαντα οὕτως <ὡς> διαστέλλεται, προσέχοντες ὅτι Ἰουδαίιοις ἐνομοθετεῖτο τοῖς μέλλουσι τὸ ἀληθινὸν πάσχα ἀναιρεῖν, τὸ εἰς ἔθνη χωρῆσαν καὶ πίστει νοούμενον, οὐ γράμματι νῦν τηρούμενον· οἳ μιᾷ ταύτῃ προσέχοντες ἐντολῇ

οὐκ ἀφορῶσιν εἰς τὸ εἰρημένον ὑπὸ τοῦ ἀποστόλου, ὄτι »διαμαρτύρομαι παντὶ περι- [*](3f über Plafcos Lehi-e von der Materie s. Zeller II 1 4 719 ff — 6 vgl. VI 35, 3. VII 26, 9 — 8f Theodoret a. a. 0. οὗτος τοῦ κυρίου τὸ σῶμα ἐν τῷ ἡλίῳ εἶπεν ἀποτεθῆναι. (Dieser Satz beweist, ß Th. unsere Stelle, nicht, wie Lipsius meint, X 28 benutzt hat). Clemens, Ecl. proph. 56, 2 S. 152, 26 St.: ἔνιιοι μὲν οὖν φασι τὸ σῶμα τοῦ κυρίου ἐν τῷ ἡλίῳ αὐτὸν ἀποτίθεσθαι, ὡς Ἐρμογένης — 11 Psal. 18, 6, vgl. Clemens a. a. Ο., wo das Psalmcitat vorangeht — 15ff vgl. Eusebius KG V 23; Theodoret III 4 S. 405 Α Migne; Epiph. L; Tert. Adv. haer. 8 Anf. — Hippolytos (Syntagma) und Apollinaris im Chron. Pasch. S. 12ff brauchen ebenfalls die ücke φιλονεικία, φιλονεικοῦσι — 17 Exod. 12, 18 — 19 f Deut. 27, 26; Num. 9, 13, vgl. Epiph. L 2 — 23 Gal. 5, 3 μαρτύρομαι δὲ πόλιν παντὶ ἀνθρώπῳ περιτεμνομένῶ ὅτι ὀφειλέτης ἐστὶν ὅλον τὸν νόμον ποιῆσαι. Tert. citiert S. 225, 4 Kr. den folgenden Vers) [*](2 κενὸν Ρ 6 ἔτι We.: ὅτι Ρ nach Miller, nur τ deutlich: αὐτὸν ö. (in Ρ kein Platz ür) συνομολογεῖ Miller: μὲν ὁμολογεῖ F 8 πεφηνέναι (so) Ρ 9 katalelyp;enai Ρ 10 χρᾶται Ρ 15 Titel περὶ τῶν τεσσαρεσκαὶ δεκατιτῶν schwarz Ρ 16 συσταίνουσι Ρ 18 ὐφορούμενοι Ρ ὡς > Sauppe, s. Ζ. 19 + ὡς Miller 21 χωρῆσον Miller 21f γράμματι συντηρούμενον Cruice)

Ἕτεροι δὲ καὶ αὐτοὶ αἱρετικώτεροι τὴν φύσιν, Φρύγες τὸ γένος, προληφθέντες ὑπὸ γυναίων ἀπάτηνται, Πρισκίλλης τινὸς καὶ Μαξιμίλλης καλουμένων, ἃς προφήτιδας νομίζουσιν, ἐν ταύταις τὸ παράκλητον πνεῦμα κεχωρηκέναι λέγοντες, καί τινα πρὸ αὐτῶν Μοντανὸν ὁμοίως δοξμάζουσιν ὡς προφήτην· ὧν βίβλους ἀπείρους ἔχοντες πλανῶνται, μήτε τὰ ὑπ᾿ αὐτῶν λελαλημένα λόγῳ κρίναντες μήτε τοῖς κρῖναι δυναμένοις προσέχοντες, ἀλλ᾿ ἀκρίτως τῇ πρὸς αὐτοὺς πίστει προσφέρονται, πλεῖόν τι δι᾿ αὐτῶν φάσκοντες ὡς μεμαθηκέναι ἢ ἐκ νόμου καὶ προφητῶν καὶ τῶν εὐαγγελίων.