Refutatio Omnium Haeresium (= Philosophumena)

φάσκοντες γὰρ εἶναι σοφοὶ ἐμωράνθησαν καὶ ἤλλαξαν τὴν δόξαν τοῦ ἀφθάρτου θεοῦ ἐν ὁμοιώμασιν εἰκόνος φθαρτοῦ ἀνθρώπου καὶ πετεινῶν καὶ τετραπόδων καὶ ἑρπετῶν. διὸ καὶ παρέδωκεν αὐτοὺς ὁ θεὸς εἰς πάθη ἀτιμίας· αἴ τε γὰρ θήλειαι αὐτῶν μετήλλαξαν τὴν φυσικὴν χρῆσιν εἰς τὴν παρὰ φύσιν‘ —

τί δέ ἐστιν ἡ φυσικὴ κατ᾿ αὐτοὺς χρῆσις, ὕστερον ἐροῦμεν — ὁμοίως δὲ καὶ οἱ ἄρρενες ἀφέντες τὴν φυσικὴν χρῆσιν τῆς θηλείας ἐξεκαύθησαν ἐν τῇ ὀρέξει αὐτῶν εἰς ἀλλήλους, ἄρρενες ἐν ἄρρεσι τὴν ἀσχημοσύνην κατεργαζόμενοι« — ἀσχημοσύνη δὲ ἐστιν ἡ [*](6 ff vgl. Julian Or. V S. 167 Βff — 8f οὔτε ἄρρεν οὔτε θῆλυ] Ägypterenangelium Fr. 2 Klost., vgl. meine Kultur 2 S. 184 1. 341 1 1 und Gal. 3, 28. 6, 15 — 9 Ephes. 2, 15. 4, 24 — 10 δείξω] § 38ff — 13 —22 Rom. 1, 20 —23. 26 — 22 f ἐροῦμεν] C. 9, 11. 8, 33? — 23 —25 Röm. 1, 27) [*](1 ἄπιν Ρ 3 αὐτήν Ρ 4 ἀρρενόθηλυς Ρ, ἀρσενόθηλυς ö., vgl. Ζ. 9 und C. 6, 5. S, 4 5 κεκαλυμμένον We. μεμολυσμένον κακίστῃ διδασκαλίᾳ Miller, κεκαλυμμένην κακοδιδασκλίαν Hilg. S. 258 6 λελεγμένη Cruice ἄπις Ρ 7 μερῶν <ἐχωρίσθη> Reitz. καὶ > Miller 8 οὔτε — 9 οὔτε ö.: οὐδὲ Ρ 9 ὅ Ρ: ὃς ö. 11 φησὶν αὐτὸν Ρ, verb. Miller, vgl. § 20 αὑτῶν st. αὐτῶν We.) 13 τῆς] > Paulus 17 ἐματαιώθησαν ἐν τοῖς διαλογισμοῖς καὶ ἐσκοτίσθη Paulus γὰρ > Paulus 18f ὁμοιωματι Paulus 20 von καὶ παρέδωκεν V. 24 wird übergesprungen zu den auf παρέδωκεν V. 26 folgenden Worten 23 δὲ] τε Paulus 25 rote Randnote, ßt, auf 4 Zeilen, deren Anfang fehlt: 1 . . . . ἀ)σχημοσύνη 2 . . . . . . . . ἡ ἀπὸ 3 . . . . ᾔτοι ἄλλως 4 . . . . λαβοντον Ρ)

ἐν γὰρ τούτοις τοῖς λόγοις, οἷς εἴρηκεν ὁ Παῦλος, ὅλον φασὶ συνέχεσθαι τὸ κρύφιον αὐτῶν καὶ ἄρρητον τῆς μακαρίας μυστήριον ἡδονῆς. ἡ γὰρ ἐπαγγελία τοῦ λουτροῦ οὐκ ἄλλη τίς ἐστι κατ᾿ αὐτούς, ἢ τὸ εἰσαγαγεῖν εἰς τὴν ἀμάραντον ἡδονὴν τὸν λουόμενον κατ᾿ αὐτοὺς ζῶντι ὕδατι καὶ χριόμενον ἀλάλῳ χρίσματι.

Οὐ μόνον <δ’> αὑτῶν ἐπιμαρτυρεῖν φασι τῷ λόγῳ τὰ Ἀσσυρίων μυστήρια καὶ Φρυγῶν >ἀλλὰ καὶ τὰ Αἰγυπτίων> περὶ τὴν καὶ γινομένων καὶ ἐσομένων ἔτι μακαρίαν κρυβομένην ὁμοῦ καὶ φανερουμένην φύσιν, ἥνπερ φησὶ <τὴν> ἐντὸς ἀνθρώπου οὐρανῶν ζητουμένην, περὶ ἡς διαρρήδην ἐν τῷ κατὰ Θωμᾶν ἐπιγραφομένῳ εὐαγγελίῳ παραδιδόασι λέγοντες οὕτως· »ἐμὲ ὁ ζητῶν εὑρήσει ἐν παιδίοις ἀπὸ ἐτῶν ἑπτά· ἐκεῖ γὰρ ἐν τῷ τεσσαρεσκαιδεκάτῳ αἰῶνι κρυβόμενος φανεροῦμαι«.

τοῦτο δὲ οὐκ ἔστιν Χριστοῦ, ἀλλὰ Ἱπποκράτους λέγοντος· »ἑπτὰ ἐτῶν παῖς πατρὸς ἥμισυ«· ὅθεν οὗτοι τὴν ἀρχέγονον φύσιν τῶν ὅλων ἐν ἀρχεγόνῳ τιθέμενοι σπέρματι, τὸ Ιπποκράτειον ἀκηκοότες, ὅτι ἔστιν ἥμισυ πατρὸς παιδίον ἑπτὰ ἐτῶν, ἐν τοῖς τέσσαρσι <καὶ δέκα> φασὶν ἔτεσι, κατὰ τὸν Θωμᾶν, εἶναι φανερούμενον.

οὗτός ἐστιν ὁ ἀπόρρητος αὐτοῖς λόγος καὶ μυστικός. λέγουσι γοῦν, ὅτι Αἰγύπτιοι, πάντων ἀνθρώπων μετὰ τοὺς Φρύγας ἀρχαιότεροι καθεστῶτες καὶ πᾶσι τοῖς ἄλλοις ἀνθρώποις ὁμολογου- [*](2f öm. 1,27 — 7 Joh. 4, 10 — 9 auch bei Macr. 121, 11 folgt auf Adonis und Attis der gleichbedeutende Osiris (Cornutus 28 S. 54, 17 — 19 L.). Vgl. Baudissin, Adonis und Esmun S. 184ff — 12 Luk. 17, 21 ἰδοὺ γὰρ ἡ βασιλεία τοῦ θεοῦ ἐντὸς ὑμῶν ἐστιν — 13 Thomasevangelium] Apokrypha II her. von Klostermann S. 13 vgl. Ropes, üche Jesu (TU XIV 2) S. 100 Nr. 94 — 17. 19 Hippokrates] das ück nur hier citiert, s. YIII S. 627 ed. Littre und öscher, Abh. ächs. Gesch. der Wiss. XXVIII 5 S. 53 94, vgl. Heraklit bei Diels, Vorsokr. I 3 S. 76 Nr. 19 (= Herakleitos von Ephesos, Griech. und deutsch 2 S. 13); J. Bernays, Ges. Abhandl. I 54 — 22 vgl. Herodot II 2 — 22-S. 84, 2 vgl. Herodot II 52, Lucian De dea Syria 2) [*](4 συνέχεσθε corr. in συνέχεσθαι Ρ 8 ἀλάλῳ Miller nach C. 9, 22: ἄλλοι Ρ 9 + δ’ Miller αὐτῶν F ἐπιμαρτυρεῖ (so) F 10 <ἀλλὰ> καὶ ö. ἀλλὰ — Reitz., aber hinter φύσιν Ζ. 12, indem er Ζ. 12 ἥνπερ — 21 als Interpolation der Urschrift ansieht 12 Μιν ἐντὸς Ρ, verb. Miller 15 τεσσαρισκαιδεκάτω Ρ 20 < > Miller φησὶν F εἶναι Miller: εἰ μὲν Ρ 22 λέγουσιν οὖν ö. 23 ἀρ- χαιότατοι Miller καθεστῶτες Ρ 23f ὁμολογουμένων Ρ)

τὰ δ εἰσὶν οὐκ ἄλλο τι ἢ ἡρπασμένον καὶ ζητούμενον ὑπὸ τῆς ἑπταστόλου καὶ μελανείμονος αἰσχύνη Ὀσίριδος. Ὄσιριν δὲ λέγουσιν ὕδωρ. ἡ δὲ φύσις ἐπτάστολος, περὶ αὑτὴν ἔχουσα καὶ ἐστολισμένη ἑπτά στολὰς αἰθερίους — τοὺς πλάνητας γὰρ ἀστέρας οὕτω προσαγορεύουσιν ἀλληγοροῦντες καὶ αἰθερίους καλοῦντες † καθὼς —, ἡ μεταβλητὴ γένεσις, ὑπὸ τοῦ ἀρρήτου καὶ ἀνεξεικονίστου καὶ ἀνεννοήτου καὶ ἀμόρφου μεταμορφουμένη κτίσις ἀναδείκνυται·

καὶ τοῦτό ἐστι τὸ εἰρημένον, φησίν, ἐν τῇ γραφῇ· »ἑπτάκις πεσεῖται ὁ δίκαιος καὶ ἀναστήσεται«. αὐται γὰρ αἱ πτώσεις, φησίν, αἱ τῶν ἄστρων μεταβολαὶ ὑπὸ τοῦ πάντα κινοῦντος κινούμεναι.

Λέγουσιν οὖν περὶ τῆς τοῦ σπέρματος οὐσίας, ἥτις ἐστὶ πάντων τῶν γινομένων αἰτία, ὅτι τούτων ἔστιν οὐδέν, γεννᾷ δὲ καὶ ποιεῖ πάντα τὰ γινόμεναι λέγοντες οὕτως· »γίνομαι ὃ θέλω καὶ εἰμὶ ὃ εἰμί«. διὰ τοῦτό φησι ἀκίνητον εἶναι τὸ πάντα κινοῦν· μένει γὰρ ὅ ἐστι ποιοῦν τὰ πάντα καὶ οὐδὲν τῶν γινομένων γίνεται.

τοῦτον εἶναί φησιν ἀγαθὸν μόνον, καὶ περὶ τούτου λελέχθαι τὸ ὑπὸ τοῦ σωτῆρος λεγόμενον· τί με λέγεις ἀγαθόν; εἷς ἐστὶν ἀγαθός, ὁ πατήρ μου ὁ ἐν [*](5 vgl. Kaibel, Epigr. 1023, 3 μελανόστολος, Orphische Hymn. 42, 9 μελανηφόρος — Plut. De Iside 33, Pap. magica ed. Dieterich. VII 23 (Jakrb. Suppl. XVI 772 = Kl. Schriften S. 26) ἐγώ εἰμι Ὄσιρις ὁ καλούμενος ὕδωρ — 11 Proverb. 24, 16 — 16 vgl. Exod. 3, 14 ἐγώ εἰμι ὁ ὢν. S. Norden, Agnostos Theos S. 199. 218 und 186 — 17 Aristoteles Phys. VIII 5 S. 256 b 24 κινεῖ ἀκίνητον ὄν (ZeUer II 2 3 S. 879), Theophrasts Metaph. 15 S. IVb Va Usener — 20 Mark. 10, 18 τί με λέγεις ἀγαθόν; οὐδεὶς ἀγαθὸς εἰ μὴ εἷς ὁ θεός Matth. 19, 17. Über die Textgestalt bei Hipp. s. Hilgenfeld S. 254. 296; Harnack S. A. B. 1902 S. 529 Dieterich, Abraxas S. 26; Valentin bei Clem. Strom. II 114, 3 S. 175, 1 S. 175, 1 St.; Trem. I 20, 2 S. 178 H.; Ptolemaios bei Epiph. XXXIII 7; Hippolyt unten VII 31, 6) [*](1 μετ’ αὐτοὺς πρῶτον Keil (bei Reitz.): μετὰ τὸν πρῶτον Ρ, μεταδόντες πρῶτοι καὶ ö. 2 + καὶ Miller ἐνεργείας #x003E; Reitz. 5 μελανείμονος (nicht μελανήμονος) Ρ αἰσχύνη Ρ: αἰδοῖον ö. vgl. § 29 Ε. u. C. 8, 10. Η. selbst scheint αἰσχύνη ür αἰδοῖον der Vorlage eingesetzt zu haben (s. auch § 27) περὶ ὀσίριδος rot am Rande Ρ 6 αὐτὴν Ρ 7 αἰθερίους Roeper; Maury, Revue archeol. VIII 639: αἰθρίους Ρ, auch Ζ. 8 8 αἰθερίους <στολὰς τὰς ζώνας ? Reitz. ἡ] μεταβλητὴ (gleich ὡς) Γένεσις <οὖσα> Reitz. καθὼς] καλάθους? AVe. (Attribut des Serapis, gedeutet Macr. 1 20, 15. 17) 9 <καὶ> ὑπὸ ö. rote Randnote von 3 Zeilen, ἀνεξεικονίστου corr. ἀνεξιχνιάστου P 14 σπέρματος ö.: πνεύματος P 17 φημὶ Ρ 18f τοῦτο und <τὸ> ἀγαθὸν >) nach Reitz. die Urschrift (8.85, 14))

καὶ τοῦτ’ εἶναι τὸ μέγα καὶ κρύφιον τῶν ἄγνωστον μυστήριον μυστήριον παρὰ τοῖς Αἰγυπτίοις κεκαλυμμένον καὶ ἀνακεκαλυμμένον. οὐδεὶς γάρ, φησίν, ἐστὶ ναὸς ἐν ᾦ πρὸ τῆς εἰσόδου οὐχ ἕστηκε γυμνὸν τὸ κεκρυμμένον, κάτωθεν ἄνω βλέπον καὶ πάντας αὐτοῦ τοὺς καρποὺς τῶν γινομένων στεφανούμενον·

ἐστάναι δὲ οὐ μόνον ἐν τοῖς ἁγιωτάτοις πρὸ τῶν ἀγαλμάτων ναοῖς λέγουσι τὸ τοιοῦτον, ἀλλὰ γὰρ καὶ εἰς τὴν ἁπάντων ἐπίγνωσιν, οἱονεὶ φῶς >οὐχ> ὑπὸ τὸν μόδιον, ἀλλ’ ἐπὶ τὴν λυχνίαν ἐπικείμενον, κήρυγμα κηρυσσόμενον ἐπὶ τῶν δωμάτων, ἐν πάσαις ὁδοῖς καὶ πόσαις ἀγυιαῖς καὶ παρ’ αὐταῖς ταῖς οἰκίαις, ὅρον τινὰ καὶ τέρμα τῆς οἰκίας προτεταγμένον, καὶ τοῦτο εἶναι τὸ ἀγαθὸν ὑπὸ πόντων λεγόμενον· ἀγαθηφόρον γὰρ αὐτὸ καλοῦσιν, ὃ λέγουσιν οὐκ εἰδότες, καὶ τοῦτο Ἕλληνες μυστικὸν ἀπὸ Αἰγυπτίων παραλαβόντες φυλάσσουσι μέχρι σήμερον.

τοὺς γοῦν Ἑρμᾶς, φησί, παρ’ αὐτοῖς τοιούτῳ τετιμημένους σχήματι θεωροῦμεν. Κυλλήνιοι δὲ διαφερόντως τιμῶντες * * * λόγον. φησὶ γάρ· Ἑρμῆς ἐστι λόγος. <ὃς> ἑρμηνεὺς ὢν καὶ δημιουργὸς τῶν ὁμοῦ καὶ γινομένων καὶ ἐσομένων παρ’ αὐτοῖς τιμώμενος ἕστηκε τοιούτῳ τινὶ κεχαρακτηρισμένος σχήματι, ὅπερ ἐστὶν αἰσχύνη ἀνθρώπου, ἀπὸ τῶν κάτω ἐπὶ τὰ ἄνω ὁρμὴν ἔχων.

Καὶ ὅτι οὗτος, τουτέστιν ὁ τοιοῦτος Ἑρμῆς, ψυχαγωγός, φησίν, [*](1f Matth. 5, 45 — 4 ἐροῦμεν] S. 87, 7? — 6 —8 vgl. Plut. De Iside 51 S. 371 F. — 11f Mark. 4, 21; Matth. 10, 27 — 14 f ἀγαθηφόρος] s. Reitzenstein, Poim. S. 30 — 17 f vgl. Macrobius I 19, 14 — 18 —22 s. Keitzenstein, Zwei religionsgeschichtliche Fragen S. 96; Cornutus 16 S. 23, 14 —20 L. — 19 ἑρμηνεὺς] vgl. Macrobius I 17, 5. 19, 9 — 23ff vgl. das Homercitat bei Macr. I 17, 22 und 19, 17) [*](1 ἀνατελεῖ Ρ 5 ὅλων] ὅ (blasser) scheint corrigierfc <καὶ> Miller <τὸ> παρὰ Piasberg 6 οὐδεὶς Ρ: Ὄσιρις ö. ἐστὶ ναὸς ἐν ᾧ ἔστιν ἐν ᾧ ναῷ) Keil u. Piasberg (vgl. V 9, 12): ἐστὶν έν ναῷ Ρ εἰσόδου] Ἴσιδος ö. 7 οὐχ] οὗ ö. 8 αὐτοῦ ~ hinter τῶν? Reitz. γεννωμένων Cruize 9 πρὸ τῶν Ρ: πρῶτον ö. 10 + ὐχ Miller 11 <καὶ> κήρυγμα Reitz. 17 falsch als Text von Ρ Miller αὐτοὺς Ρ 18 Κυλλήνιον ö. ücke, in der die Darstellung des kyllenischen Hermes als αἰδοῖον (Paus. VI 26, 5; Roschers Lexicon I 2342) und die naassenische Deutung als λόγος stand, Reitz. 18f τιμῶντες λόγιον φασίν. ὁ γὰρ Ἑρμῆς ö. 19 + ὃς ö. 21 αἰσχύνη Ρ: αἰδοῖον Miller, vgl. zu S. 84, 5 22 ἔχον Miller)