Commentarium In Evangelium Matthaei (Lib. 12-17)

Tunc respondens Petrus dixit ei: ecce nos reliquimus omniaet secuti sumus te; quid utique erit bobis? et hoc postrit quis et simpliciter interpretari et moraliter. [*](13 Vgl. Orig. in Ps. 4, 6 = Phil ἰατρικοῖς δὲ βοηθήμασιν ἀγαθὰ λέγηται ταῦτα κῆς ἀγαθὰ ἀλλὰ ποιητικά· τελικὸν τελικὸν δὲ κατὰ) [*](1 [ἥ] Hautsch 3 ὅτι—ἀνθρώποις] hinter ῥαφίδος Ζ. 1 Μ Η ~ Kl, umgekehrt folgt Koe der Stellung inM H und zieht aus Z. 4. παρὰ—δυνατόν dazu 13 lat. las τέλη <τινὰ> κα<τά> τινα? Kl | <τι> Kl Koe, vgl. lat. 18 τὰ < Μ 24 ὑμῖν Μ) [*](12 hac G (L) 20 tunc] vorher Lücke? Kl, vgl. gr. u. s. S. 403, 7 | tunc — ei] X secundum matheum. In illo tempore dixit symon petrus ad iesum L 22 utique y* ergo L 23 nobis + Omelia Origenis de eadem lectione L | et1 < L | et2 < L)

sunt aestimata apud deum considerantem quoniam ex tanta plenitudine dilectionis illa minima reliquerunt, ut etiam si multas habuissent possessiones, omnia sine dubio reliquissent nec ab eis ullo modo retenti fuissent aut impediti ab impetu dilectionis huiusmodi. et puto quod magis confidens Petrus de adfectu suo, quam de ipsa quantitate rerum relictarum, fiducialiter dixit ad Iesum: ecce nos reliquimus omnia et secuti sumus te; quid utique erit nobis? consequens est autem sentire, quoniam non solum retia, sed 683 etiam domum et uxorem forte reliquit et filios et possessiones quasdam etsi parvas.

Magnum ergo aliquid demonstratur de petro et de fratre ipsius, quoniam audientes: »venite post me, et faciam vos piscatores hominum« nihil cunctantes »statim relictis retibus secuti sunt eum« necsunt imitati eum, qui dixit: »sed primum permitte mihi ire et [*](20f Vgl. Luc. 4, 38f — 28ff Matth. 4, 19f — 33 Luc. 9, 61 3 αὐτῶ Μ 10 βουλομένων Ru βουλομένους Koe βουλομένην Μ Η 12 τῇ] ipoa lat. 16 σοι] σε Μ 17 νοεῖν Kl nach Koe, vgl. lat. καὶ Μ Η 26 οὖν + aliquid lat. 29 ἧμᾶς Η 14 ad Iesum y* < L 16 utique y* ergo L 30 cunctantes Kl, vgl. gr. cogitantes x)

Quoniam autem verbi simplictias non est satis idonea auditorem ingenii eminentioris placare de honestte sensu in moralibus expositionbus consistente, etiam hunc locum ita ttrademus, quoniam hoc ipsum quod ait: ecce nos reliquimus omnia eet secuti sumus te, retia contemtibilia <si sogmofocat se> requisse + vel pauperem domum et vitam in pauperate doloribus plenam, non adeo magnum est nesque digmum tli discipulo, cui «esse Iesum [*](32ff Matth. 16, 17. 16 2 τὰ] ἔχεειν Κοe, vgl. lat. 8 ώσπερεὶ] ideo quasi lat. 9 ποιῶν] ἐπιιτελῶν Κοε, vgl. lat. 10 ἀκολουθηκέναι Η 19 <ὡς> Κl 28 καὶ] νελ lat. 30 <μέγα—οὐδὲ> Kl, vgl. lat. 17 ex] de L | Israel] itis G illis L 22 de onestatem G honestatem L 23/24 consistente Kl consistentem x 25 1. tractemus ? doch vgl. S. 424, 11. 432, 28 Koe 28 <si significat se> Kl nach Diehl Koe)

illius autem regenerationis prooeemium est, quod apud Paulum vocatur [*](14 Ματτη. 10, 38, vgl. Luc. 14 27 Marc. 14, 25 Parr. — 33 ff Vgll. Tit. 3, 5 2 <oὐ>Κl, Vgl. lat. 5 <τοῦς> Κοe | ὀμοίους Η 6 <ἀκολουθήσαντας ἐαυτῷ> Diehl Koe, vgl. lat. 7 τοὺς Κl oὔς ΜΗ 8 <τῷ> Κl, vgl. lat. 28 ὅτε + et lat. —28 Vgl. Apoc. 21, 1 — 30 Vgl. 2 dicet] dicit y* | dixit R G dicit B dicti L 5 <obstinate> Diehl, vgl. gr. 25 ipas] lat. las αὐτὴ Κοe 26<re> generatio Kl, vgl, gr. u. Z. 32 et] lat. las <καὶ> καινή 32 prooemium Koe, vgl. gr. praemium x)

<> » intellege quomodo Iohannes »inaqua« baptizans »in penitentiam« dicit de salvatore, quoniam »ipes vos baptizabit in spiritu <sancto> et in igne«. In ista ergo regeneratione baptismatis consepulti sumus Christo; <«consepulti> enim sumus cum ill> (secundum apostolum) per baptismum«. in illius autem regeneratione baptismatis, quod erit in spiritu et in igne, conformes efficiemur »corpori gloriae suae et ipi sedentes super duodecim thronos, si tamen relinquentes omnia (secundum utramque interpretationem superius facteam magis autem iuxta secundam) secuti sumus Christum. tunc autem cum sederit filius hominis in sede gloriae suae, inpletur prophetia quae dicit: »dixit dominus domino meo: sede a dextris meis, donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum«. et tunc »oportet eum regnare, donec ponat deus omnes inmicos eius sub pedibus eius«, donec »novissima inimica mors« destruatur, qua [*](1ff Matth.3, 11 - 6.11 Vgl. Tit. 3, 5 - 8 Röm. 6,4 - 12 Vgl. Phil. 3,21 - 22 Ps. 109,1 - 26 I. Kor. 15, 25 - 28 Vgl. I. Kor. 15, 26 1 πῶς + ὁ Μ 10 διὰ τοῦ Μ 13 καθεζομένου Κοe, vgl. lat. καθεζομενω M H 17 *** Kl, vgl. lat. 18 δεύτερον Κl Koe,vgl. λουτρὸν Μ Η 19 Χριστῷ Κl nach Koe σοι Μ Η 25/26 τό<τε>Diehl, vgl. lat, 28 οὖ <Η 30 πρὸ <Η 4 spiritu x* + sancto μ 5 in igne] igni B 8 <consepulti-illo> Kl, vgl. gr. 12 in igne] igne R igni B 21 filius hominis sederit L 22 implebitur B L 25/26 scamellum G, vgl. XI, 9, 11 29 eius x* suis μ)

Siautem potes intellegere verbum restitutum, postquam factus fuerat caro et omnia quae- [*](8 Deut. 30, 15 — 10 Deut. 28, 66 — 12 Deut. 28, 66 — 18 Vgl. Joh. 5, 41- 20 Vgl. Matth. 6. 2 — 22 Vgl. Joh. 5, 44 — 26 Joh. 17, 5 — 32 Vgl. Joh 1, 14) [*](4 <ἀνθρώπων> Κl nach Diehl Koe vgl. lat. 11 κεκρα΄μμένη Μ 12f καὶ—ὑμῶν <Μ 19 <τι> Kl Koe, vgl. 20 τῶν <Μa 22 μόνου <θεοῦ> Ηu, vgl. lat., doch s. var. lect. zu Joh 5, 44 Hautsch TU 34, 2a, 132f ) [*](4 propter eam Kl Koe propterae R G <BL 7 credetur G L 20 solam] lat. las τὴν ἀπὸ θεοῦ μόνην Κοε 22 regenerabuntur L 24 et oratio] ~G oratio L)

Si quis ergo reliquerit monia et secutus fuerit Iesum, quae Petro promissa sunt et ipse percipiet. si autem non omnia reliquit sed quaedam quae specialiter inferius referuntur, hic multiplicia recipiet et vitam possidebit aeternam secundum quod ait: et omnis qui reliquerit fratres aut sorores aut parentes aut filiow aut agrum aut domum propter nomen meum, aut domum propter nomen meum, centuplum accipiet et in futuro vitam aeternam possidebit. et hoc quidem quoniam habet non contemptibilem rationem et secundum simplicem traditionem exhortatoriam ad contemnendam omnem carnalem cognationem et omenm substantiam mundialem, omnis homo fatebitur, [*](5 Vgl. Gen. 37, 9 14 κατὰ Koe καὶ M H 15ff lat. redigiert anders 28 δὲ M c auf Rasur 33 κτήσεως Kl, vgl. substantiam mundialem lat. u. S. 423, 8 κτίσεως Μ Η 15 reliquit B 17 specialiter] entspeich εἰδικῶς Ζ. 21 Diehl 19 aeternam possidebit L 22 et < L 23 reliquerit x reliquit ρ 34 fatebitur Koe, vgl. gr. fatetur x)

ˆ’ secudum fidem. sic et parentes omens inreprehensibiles episcopos et quod reliquit infideles parentes. similiter et filios omnes aetatem filiorum habentes. quomodo autem intellegatur multiplices agros vel domos <pro eis> quae reliquerit invenire. non similiter tradere possumus.

Sunt ergo (sicut aestimo) in angelis fratres et sorores omnes qui exhibuerunt se Christo virgines catas, tam isti qui adhuc in terris habentur, quam illi qui iam viviunt in caelis. parentes autem quales dicti sunt Abrahae: »tu autem ibis ad patres tuos in pace, nutritus in senecta [*](22f Vgl. Eph. 4, 13 – 25 Vgl. II. Kor. 11, 2 – 31 Gen. 15, 15 4 ἀνθ’] ἀφ’ Μ 9 οἰκίας] in M Lücke 11 δύναται] possumus lat. 14 παραστήσει Μ 15 εὔλογον Μ c H εὔκολον Μ a w. e. sch. 18 τούτων] οὕτως Koe 25 οἱ] ὡς Koe 26 παραστησάμενοι Kl, vgl. lat. παραστησόμενοι M H 32 μετ’ εἰρήνης < Μ 4 [patres] Kl, vgl. gr. 7/8 filiorum y* <L 10 <pro eis> Diehl, vgl. gr. 20 in angelis Kl, vgl. gr. et angelis G L et angeli B 26 castas virgines L 27 isti qui (G) B istae quae L 28 illi Kl ille G L | qui Kl quae x 29 autem y* < L | quales] lat. las ἄν τινες περὶ Diehl)

Multi erunt primi novissimi et novissimi primi. et hoc habet aliqua et secunddum simplicem sensum exhortari potentia eos, [*](10f Vgl. Ps. 86,3 – 11 Ps, 47,4 – 15 Ps. 47,9 – 18 Ps., 47,14 – 24f Vgl. I. Petr. 2, 5 3/4 πολαπλάσιον Μ 7 πολυπλασίονας Μ 18 καταδιέλεσθε Κl mit LXX lat. καὶ τὸ διέδεσθε Μ Η 22/23 κληρονομ<ίαν ἀγρ>οὺς Kl. 32 τὸν Kl. Koe, vgl. lat. τὸ Μ Η 4 l. recipient? Kl, vgl. gr. 7 * * * Diehl, vgl. gr. 9 gradibus B L 13 et] so LXX var. lect. Koe 15 gradus B L 17 vitam aeternam possidebit LXX 30 et < G)

<> 15

Habet etiam Alterum intellectum,

Ut sint quidem primi Israelitae, Qui facti sunt novissimi propter Infidelitatem suam et proditionem In Christo, gentes autem no- Vissimi facti sunt primi: sit amen Permanserint in fide »non alta Sapientes, sed humilibus consen- Tientes«, et si communicantes Radici patriarcharum et pingue- Dini verbi partum conplantati Fuerint secundum propositum spi- Ritalis legis et Secundum voluntatem propheta- Rum, sit amen et ipsi intellegantur Spiritaliter sicut lex, Illis videlicet a bona olive propter Infidelitatem praecisis. Christo enim »in iudicio« veniente In istum mundum, ut gentes quae Non videbant viderent, Israelitae Autem »videntes« ut propter in- Fidelitatem »fierent caeca«, nos Proselyti Ascendentes per fidem Facti sumus »sursum« et primi, [*](1 — 12 Vgl. C1 Nr. 219 Or. — 10 Röm. 12, 16 — 12 ff Vgl. Röm. 11, 17 — 26f Vgl. Joh. 9, 39 — 27 Joh. 9, 39 — 30ff Vgl. Deut. 28, 43 2<καὶ ἕτερον> Diehl Kl Koe, vgl. Lat. 15 ποιότητι Η 21 διὰ τὴν ἀπιστίαν οἱ πρῶτοι Μ Η ~ Koe 25 γὰρ <Η 12 si x * sic ρ 13/14 pinguitu- Dini G 14 conplantati Kl nach Diehl, vgl. Gr. In qua plantati x 33 1. <sursum> sursum? Kl, vgl. Gr.)

Adhuc autem vide si Potes dicere primum genus esse Angelorum quasi honorabilius Quam genus est hominum qui Novissimi Prae angelis esse videntur. Nam sicut scriptum est in Iob: »quando factae sunt Stellae, laudaverunt deum omnes Angeli eius«, quasi antiquiores <et Honorabiliores> non solum homine Post creato, Sed et omni creatura propter eum Create. Et sic audebit aliquis Dicere, quod multi angelorum Qui priores fuerunt hominibus Efficiuntur inferiors quibusdam Hominibus, multi autem hominum [*](21 Job 38, 7 1 οὕτως H Koe 3f <γενόμενοι —διαμένοντες> u. 10 <οὐδὲν — διαμένον- Τες> Diehl Kl Koe, vgl. Lat. 11 πολλῷ Koe, vgl. S. 430, 29/30 πολλῶν Μ Η 13 *** Diehl Kl, vgl. Lat. 16 τιμι<ώτε- Ρ>ον Kl, vgl. Lat. | λέγειν Hu, vgl. Lat. Λέγων Μ Η 17 γένο<υς νομι- Σο>μένων Koe, vgl. Lat. 22 οἱ<Η 27 <καὶ — τις> Kl, vgl. Lat. 9<novissimi> Kl nach Diehl, Vgl. Gr. 11 se x* <ρ 13 non x* <ρ 17 quam genus est y*<L| Hominibus L 23f <et honorabiliores> Diehl, vgl. Gr.)

>

miliata erat pulverem« , qui facti fuerant in corpore humilitatis, ut vix dicerent aliquando: »miser ego liomo; quis mc liberabit de corpore mortis huius« ? homines autem, qui angelorum conparatione novissimi erant, angelorum primi efficiuntur eorum, qui non conservaverunt »principatum «, sed reliquerunt »propriam «, accipientes principatum secundum quod scriptum tum est : »esto potestatem habens super decem civitates« aut quinque civitates« . facti ergo in habitatione quidam angelorum derehquerunt eam, efficiuntur autem homines primi, si quando fecerint praedicato sibi regno caelorum, quae possunt eos sublevare ad illam habitationem quam angeli reliquerunt. et multi ex novissimis et nativitatem habentibus super terram

ascendentes, ut fiducialiter dicere possint: »nostra autem conversatio in caelis «, primi efficiuntur. et ipse quoque qui sicut fulgur ruit »de caelo« primus fuit, quando incedebat inmaculatus in omnibus viis suis, donec iniquitas inveniretur in eo et factus est novissimus in infernum descendens, ut admirentur videntes eum et dicant : »et tu consumptus es sicut et nos, in nobis autem aestimatus es. et descendit ad inferos honor tuus et multa iucunditas tua« . sic cumnovissimus esset omnis, qui insipiens et incredulus erat, serviens »voluptatibus variis et desideriis in malitia et « <agens> , adibilis et odiens, sed factus est primus, quando »benignitas <et manitas> apparuit domini salvatoris per lavacrum regenerationis et renovationis spiritus <sancti> « et suscepit eum qui dixit : »qui me suscipit, suscipit eum qui me misit« . Sed secundum haec quidem primos esse tradidimus qui salvantur, novissimos autem qui non sunt digni tali ordine salvatorum, sed poena, ut reHnquantur, sive »donec intraverit gentium plenitudo« sive donec compleantur,

quae peccatis propriis meruerent. parabola autem quae subsequitur istos sermones significat esse salvandos etiam novissimos, qui primi quidem sunt operati, novissimi autem acceperunt mercedem et ideo, cum primi fuissent, novissimi sunt aestimati. meliores autem eis dicit, qui novissimi quidem ad opera sunt vocati, receperunt autem mercedem non solum primi sed etiam aequalem eis, qui adversus patremfamilias murmuraverunt et dixerunt: »isti novissimi unam horam fecerunt, et aequales fecisti eos nobis, qui portavimus pondus diei et aestum« . et primi vocantur qui ad opera novissimi sunt vocati, ex eo quod primi acceperunt mer- cedem.

Simile est regnum caelorum homini patrifamilias, qui egressus

est primo mane conducere narios in vineam suam. convenit autem cum operariis denarium diurnum et misit eos in vineam <suam> . . et egres - sus circa tertiam horam vidit alios stantes in foro otiosos, et eis dixit : ite et vos in vineam, et quod iustum fuerit dabo vobis. illi autem abierunt. iterum exiit circa sextam et nonam horam et fecit similiter. circa undecimam autetn horam exiit et invenit alios ttantes oiiosos, et dixit eis: quid hic statis tota die otiosil: dicunt ei: quia nemo nos conduxit. dixit eis: ite et vos in vineam meam, et quod iustum fuerit accipietis. cum sero autem factum esset, dicit dominus vineae procuratori suo: voca operarios et redde eis mercedem, incipiens a novissimis usque ad primos. cum venissent ergo qui circa undecimam venerunt, acceperunt singulos denarios. venientes autem primi arbitrati sunt, quod plus essent accepturi; et acceperunt et ipsi singulos denarios. accipientes autem murmuraverunt adversus patremilias dicentes, quoniam hi novissimi unam horam fecerunt, et aequMles eos nobis fecisti, qui portavimus pondus diei et aestum, dixit uni eorum : amice, non facio tibi iniuriam; nonne ex denario convenisti mecum ? tolle quod tuum

20, 1—16)

est et vade; volo autem et huic novissimo dare sicut et tibi; aut non licet mihi facere quod volo in propriis meis ? an oculus tuus nequam est quia ego bonus sum ? sic erunt novissimi primi et primi novissimi ; multi enim sunt vocati, pauci autem electi.

Videtur quidem omnis parabola haec propter hoc esse suscepta, ut discamus quomodo novissimi venientes ad opera quasi primi vocati primi acceperunt mercedem, et quomodo qui primi vocati fuerant, in novissimo loco a patrefamilias sunt statuti, propter quod et novissimi acceperunt mercedem. scire autem debemus quoniam, si > parabola Iesu »in quo thesauri sapientiae et scientiae absconditi sunt« ) discussa fuerit, tanta dogmata sapientiae in . mysterio absconditae invenientur his qui possunt talia invenire, ut maxime de ista parabola dicat salvator: taperiam in parabolis os meum, loquar propositiones ab initio« , et: »eructabo abscondita a constitutione mundi «. necesse enim est ut videat qui vult in-

> <>

tellegere <parabolam> , quae sit dies quae refertur in ea, et quae liorae illius, et quia non eventu paterfamilias quinque ordinibus operariorum tradidit opera vineae. deinde quaerenda est causa, ei qui quaerere potest, quare quidam operarii mane conducti sunt, et post hoc non circa horam secundam sed circa tertiam horam alii sunt conducti, et post eorum conductionem quare non circa horam quartam vel quintam sed circa horam sextam, ita non circa septimam vel octavam sed circa nonam, et novissime non circa decimam, sed undecimam. debet enim esse quaedam ratio digna lesu, quare inter matutinam et tertiam tempus modicum est adsumptum, et non secundum tempora quae posita sunt inter tertiam et sextam vel inter sextam et nonam, post hoc autem quare una sit hora inter nonam et undecimam, quemadmodum superius inter matutinam et tertiam. non autem

<> <>

neglegenter est adtendendum, qua ratione paterfamilias cura mercennariis quidem ciuos mane conduxerat pactum fecit specialiter in die denarium. conductis autem circa tertiam horam non constituit nominatira certam mercedem, sed ita: quodcunque iustum fuerit daho vobis. * ** similiter et circa sextam horam et nonam fecit vocatis, et quia his, qui circa undecimam erant vocati, excusantibus se propter otiura totius diei sic dixit: ite et vos in vineam, sed et quoniam quasi extra vineam constitutus paterfamilias et inveniens operarios ibi primos quidem misit in vineam, secundis autem dixit: ite et vos in vineam, similiter eundem sermonem et <eis> qui circa undecimam vocati: ite et vos in vineam. intellegat autem qui potest, quid sit forum [quod in Graeco <pro> nundina ponitur], in quo otiosos stantes invenit lesus secundos. similiter est requirendum, qui sunt qui inventi sunt stantes [*](7 αὐτοῦ υ 10 ὃ ἅν] ἐὰν H 13 ὤραν κοὶ ἐννάτην Ha 15 ἑνδεκάτην <κληθεῖσιν> Koe, vgl. lat. 18 <ὄτι> vgl. lat. 22 ἀποστέλει H 24 φησι M 26 <περὶ> Kl, vgl. lat. 28 ἠμεῖς 32 ἐξελθὼν + δὲ H) [*](11 *** Kl nach Diehl, vgl. gr. 25 <eis> Kl, vgl. gr. 28/29 [quod — ponitur] Kl | <pro> 31 Iesus] 1. <egressus> dominus Diehl, vgl. gr. | secundos Kl, vgl. gr. secundo x)

Necnon diligenter oportet adtendere et quod sero facto dixit dominus vineae procuratori suo: voca operarios et redde mercedem, incipiens a novissimis usque ad primos. quaeres autem quid moverit dominum vineae, ut iuberet procuratorem vocare operarios et reddere eis mercedem, incipientem a novissimis et ascendentem usque ad primos : ut primi quidem accipiant qui circa undecimam erant conducti, secundi autem qui circa nonam, tertii qui circa sextam, quarti qui circa tertiam, novissimi vero qui mane.

hoc enim manifestissime declaratur ex eo quod dicit: redde mercedem, incipiens a novissimis usque ad primos. quis autem extra dominum vineae sit domini procurator dans mercedem secundum domini iussionem ? sed et si qui vocati fuerant circa nonam non portaverunt pondus diei et aestum. manifestum est quoniam non illi murmuraverunt adversus patremfamilias dicentes: quoniam hi novissimi unam horam fecerunt, et aequales eos fecisti nobis, qui pmiavimus pondus diei et aestum. neque illi qui sexta hora vocati sunt pondus portaverunt diei, nisi forte diei dimidium. et qui tertia sunt vocati non totius diei pondus sustinuerunt, sed (si oportet caute dicere) dimidium diei et quartam partem diei. soli autem qui ex mane conducti sunt, pondus diei sustinuerunt et. aestum totum, ceteri autem secundum mensuram temporis [*](2<τέταρτοι> Koe 4 ἀπὸ τοῦ <H 10 καὶ <H 11 ἐν <Μ 21 τῇ ἕκτῃ Koe, τὴν ἕκτην Μ H 31f [οἱ — μεμισθωμένοι] Κl, vgl. lat.) [*](4 autem + et G L 19 to- tum G)

Quoniam autem diversae parabolae sunt vineam nominantes, quaerendum est utrum secundum diversas res *** et vinea intellegitur aut secundum ipsam rem. ego arbitror oportere discutere et quare non ad omnes, qui primi venerunt et aestimaverunt quoniam plus essent accepturi et murmuraverunt adversus patremfamilias, respondit paterfamilias sed uni <soli> eorum dixit: amice, non tibi facio iniuriam ; <nonne> denarium conveni tecum, et: volo huic novissimo dare quemadmodum et tibi. quoniam autem haec et talia suscipit parabola praesens, potest quidem requirere quis in ea<m>; digna autem dicere est nullius nisi eius, qui dixit: »nos autem sensum Christi habe- mus«.

Age nos, qui multum desumus a profunditate para- bolae, quaedam modica quae suspicamur in ea dicamus. et primum quidem videamus de die parabolae, quae sit dies. et vide si possumus totum hoc saeculum praesens dicere unum diem, magnum quidem quantum ad nos. modicum autem et exigui temporis quantum ad dei patris et Christi et sancti spiritus vitam. et quid dico quantum ad vitam patris et fihi et spiritus sancti ? forsitan et quantum ad vitam quarundam beatarum virtutum

<>

et sublimium, conparatione generis multorum. nam quantum est una haec dies quantum ad vitam hominum diu viventium, tantum est omne saeculum hoc quantum ad vitam supernarum virtutum. et si tantum est quantum ad vitam supernarum virtutum, iam vide quam nulhus momenti est omne hoc saeculum ciuantum ad vitam dei patris et filii et spiritus sancti. utrum autem aliquod tale mysterium demonstretur in Deuteronomii cantico in quo dicit: »mementote dies saeculi« aut quaerat qui potest. et si tales sunt dies saeculi, consequens erit traditionem similem esse intellegere quae dicit : »et annos aeternos in mente habui et meditatus sum, nocte cum corde meo exercebar, et contribulabam spiritum meum. et dixi: non in saecula proiciet deus « et forte (ut audacter dicam) »in saecula« quidem »non deus« (multum est enim et in saeculo proicere deum), proiciet autem forsitan et in secundo saeculo, quando quaedam pec- [*](16 Deut. 32, 7 - 21. 27 Ps. 76, 7 f. — 31 Matth. 12, 32) [*](2 γένους τῶν ὑποκάτω Kl Koe γενητῶν τὰ κατὰ H γεννητῶν τὰ κατὰ Μ 3 <τοῦτον γὰρ τὸν> Koe, 4 ὄλος ὁ ~ Μ 6 παρὰ Μ 19 ἡμέραιῶνος H | εἰσιν, Kl Koe, vgl. lat., ὡς MH 23 ἔσκαλλε H 31 f ἐν τῷ < H) [*](4 hominum R (G) omnium B L 18 et] 1. ita ? Kl; so oft für gr. 20 intellegere + eorum R G)

<> <>.

cata non remittuntur »nec in hoc saeculo nec in«.

Quis ergo idoneus est sex illos dies et septimum requietionis ad huiusmodi dies referre, et post sabbata et neomenias et in primo mense festivitates et in quarta decima die mensis pascha et in ceteris azymorum ? sic autem sequens quis rationem in abyssum cadet intellectuum, ceteras festivitates aestimans secundum huiusmodi dies et totum septimanalem amium, in quo pauperibus et advenis et bestiis terrae donat deus fructus qui ex prima terrae operatione sunt geniti in tempore, cum iam nemo operabitur terram. abyssum autem dico propter altitudinem dogmatum, ut ascendens quis videat quinquagesimum annum et quae de eo in lege constituuntur et adinplentur. sed quaerentes unam propositae parabolae chem et aestimantes eam esse totum hoc saeculum praesens, intravimus in altitudines, opus habentes spiritu dei qui »omnia

<> » <> <>

scrutatur, etiam altitudines «. ego autem aestimo, quoniam sicut in exitu consummationis anni quaedam dicta sunt fieri oportere, sic (verbi gratia) »in consummatione saeculorum« sive annum aliquem conplentium sive aliud aliquid, »in abiectione peccati apparuit« noster, ut post consumraationem saeculorum quasi anni unius dierum, iterum aliud succedat principium, et »ostendat deus in saeculis supervenientibus supereminentes divitias bonitatis suae« in eos, quos ipse novit ostendere oportere. et haec quidem diximus propter diem qui in parabola nominatur praesenti, quae potest quis confirmare etiam ex loannis epistola ita dicentis: »filioli, novissima hora est, et sicut audistis quoniam antichristus veniet, nunc autem antichristi multi facti sunt ; unde cognoscimus quoniam novissima hora est« . novissima enim hora est post undecimam, in qua homo paterfamilias egressus invenit alios stantes, et clixit eis : quid hic statis tota die otiosi ?

Post hoc requiramus quomodo non fortuitu paterfamilias quinque ordinibus operariorum tradit opera vineae: primuni quidem quando egressus est mane, secundo quando egressus circa lioram tertiam vidit alios stantes otiosos in foro, tertia vice et quarta quando iterum circa sextam et nonam <horam> similiter fecit, quinto autem circa undecimam <quando> exiens invenit stantes. et vide si potes primum quidem ordinem dicere Adam in principio creationis mundi et eos qui fuerunt in tempore illo, ut operarentur vineam culturae dei, secundum autem ordinem Noe et testamentum quod dispositum fuit ad eum [*](23 ff Vgl. Hier. in Matth. 153 A: sunt qui hanc parabolam aliter edissein rant : prima hora volunt missum esse in vineam Adam et reliquos patriarchas usque ad Noe, tertia ipsum Noe usque ad Abraham et circumcisionem ei datam, sexta ab Abraham usque ad Moysen, quando lex data est etc.) [*](1 1. ζητῶμεν ? Kl, vgl. lat. 5 ὅτι Μ προῒ Η 9 ὅτι Μ —27 ἅμα — Ἀδάμ <H) [*](4 tradidit R Gc | l. primo? Kl, vgl. Ζ.9 10 vidit] et vidit RGc 13 <horam> Koe, vgl. gr. 15 quinto Elt, vgl. gr. quando Μ H 18 <quando> Elt vgl. gr.)

Si enim Christus (qui condescendit hominibus multotiens) vocationem operariorum semper dispensavit,

et si de mundo sensibili et a sensu incipiente opera facere mysterium aliquod habent quinque operariorum ordines introducti, qui potest cognoscat. exerceatur autem, etsi non vult quis suscipere dogmata et quae dicentur a nobis. dict enim aliquis, quoniam tactus est in prima vo- [*](15 ff Vgl. II. Tim. 2,15 — 32-448,17 Vgl. Cluc Xr. 45 Or.) [*](12 εἶς ἄνθρωπος ~ H 14 κοὶ < 19 ἐργασομένους Hu, vgl. lat. ἐργαζομένους Μ H 21 πλεονάκεις H 22/23 ὠκοδόμησεν Μ 28 ἐργ <ατ> ῶν Kl, vgl. lat. 31 λεχθησόμενα + α nobis lat.) [*](3 vero] autem L + <ordinem> ? Kl, vgl. gr. 15 huius mundi] huiusmodi y 20 Si] lat. las εἰ st. εἶς Hu 30 1. <in> dogmata ? Kl. vgl. gr. dicentur Kl, vgl. gr. dicuntur x)

Arbitror autem, quoniam et opera vineae huiusmodi erant, ut opus haberent operariis secun- dum horas. oportebat enim mox

mane opera fieri in vinea, et vidit paterfamilias qui vocabat operarios, qui essent apti ad opera quae primo mane fieri oportebat. aliud autem opus circa tertiam horam erat, quod fuit indiebusNoe, quando testamentum disposuit ei. ita decem generationes a Noe usque ad Abraham, qui fuit principium alterius operis eminentioris , et erat operarius vineae tunc incipiens Abraham. et post eum Moyses et qui fuerunt cum ipso <adsumptusest> in vinea. deerat autem vineae aliquod novissimum opus, quod opus habebat nova vocatione, qiiae deerat in vinea breviter operante, quod est opus novi testamenti. cognovimus ergo intervalla vocatorum circa tertiam et sextarn et nonam et undecimam, in qua tantum fuit intervallum a nona Moysi hora usque ad undecimam, in qua est adventus Christi carnalis, quantum fuit a prima Adam usque ad tertiam Noe. convenit autem paterfami cum his qui primo mane vocati sunt, denarium. hunc autem puto nomisma esse salutis, non simul conlatis eis quae sunt secun-

dum gloriam. salutis enim arbitror nomen esse denarium, gloriae autem quae sunt super denarium, si[c] alicubi nominata sunt nomismata eius, qui datam sibi mnam amplificavit in quinque mnas vel in decem. qui autem dicit his qui circa tertiam erant vocati: quod iustum fuerit dabo vobis, invitavit quideni operarios tertiae horae ad totum, quidquid [autem] potuerint operari; sibi <autem> iudicium reservavit opus quod fuerit factum, ut iustam reddat mercedem. quoniam autem similiter fecit etiam eis, qui circa, sextam et nonam venerunt, manifestum est quoniam et ipsis dixit : quod fuerit iustum dabo vobis. poterant autem aequale opus facere in vinea eis, qui ex mane sunt operati, quicumque in tempore <ori> volebant operantem virtutem ad opus extendere, quod ante non fuerant operati. sed quaeret aliquis, quare sic dicit [*](2ff Vgl. Matth. 25, 28) [*](1 δόξης Kl, vgl. lat. δόξει ό Μ H 2 τὸ1 < Μ 3 ὠνομάσθη Kl, vgl. lat. ὀνομασθῆ Μ Η 4 μᾶν Μ προετρίματο Μ 18 ὥραν + (qui) venerunt lat. 20 <ἴσον> Hu, vgl. 22 ἐργαζομένοις Μ 25 προκαμόντες Kl, vgl. lat. προκαμοῦσιν Μ H 29 ζητήσει Kl, vgl. lat. ζητήσαι MH) [*](4 si[c] KI, vgl. gr. 7 qui y* quid L 10 1. incitavit ? Kl 12/13 [autem] . . . <autem> Kl, gr. 23 brevi<ori> Koe, vgl. 25 quod Koe qui Diehl quae x 26 fuerat G L | operati Kl ope- rata X)

Quibus autem non placent dogmata ista, interpretentur nobis diern illam totam et eos, qui stabant tota die otiosi volentes quidem operari, non autem vocabantur in vineam, et quod fiducialiter se excusantes dixerunt: nemo nos conduxit. si enim consemtinata esset anima corpori, quomodo tota die steterunt otiosi ? aut dicant nobis, quae sit dies illa tota et in ea diversae secun-

<>

dum diversas horas operariorum vocationes. utrum autem beati quidem, qui secundum parabolam a patrefamilias sunt conducti (erant autem et alii operatores qui conducebantur, sive ab aliis patribusfamilias sive ab ipso) et sive non beati aut non sic beati, supra nos est hoc intellegere digne aut secundum quod intellegimus <scripturae quae inteleigimus> credere. ego quaero et quae extra vineam sunt, ubi et inventiuntur operarii ab eo, qui exivit conducere eos. et considera ne forte locus est animarum ante corpus, qui est extra vineam locus, vinea autem non solum hic in corpore est, sed etiam extra corpus, ubi operantur operatores; nec enim in otio sunt animae operariorum a patrefamilias conductorum <in agrum>, cum a corpore fuerint liberatae. et Samuel ergo extracorpus operabatur prophetans et Hieremias orans »pro populo« . propter quod contendimus et operamur vineam, »sive constituti in corpore sive exeuntes a corpore«, accepturi fuerit iustum. et nemo est (quantum ad parabolam istam) qui non est operatus opera vineae,

qui tamen transmissus fuit in eam; neminem enim quasi qui minus fecerit opera paterfamilias reprehendit, quamquam de mercede maiore vel minore sperata culpavit. et forsitan locus, qui extra vinecim est, forum est, ubi erant stantes otiosi, magnam excusationem habentes ad hoc ut digni efficiantur totius diei mercede, secundum quod excusaverunt se ipsos dicentes : nemo nos conduxit. propter quod et paterfamilias libenter conduxit eos et (ut ita dicam) reddidit eis mercedem pro eo. quod magnanimiter tota die steterunt et expectaverunt usque ad vesperam conductorem.

Post haec vesperefacto, id est saeculi consummatione et diei illius quae in parabola ista refertur, dicit dominus vineae procuratori suo, sive alicui angelo qui super mercedes tribuendas positus est, sive alicui ex multis procuratoribus procuratori, secundum quod scriptum est »sub curatoribus et actoribus« esse heredem in tempore quo »parvulus est«. secundum praeceptum ergo patrisfamilias vocantur operato-

res a procuratore, ut merces novissimis detur in primis; primi enim operarii »testimonium habentes per fidem non acceperunt dei promissionem, pro nobis melius aliquid prospiciente« patrefamilias (qui vocati fuinius undecima hora), »ut non sine nobis perficiantur«. et misericordiam consecuti sumus, pro eo quod tota clie stetimus et voluimus conductorem nobis venire, otiati autem fuimus et cum excusatione ad opus adsumpti, et misericordiam consecuti primi mercedem speramus accipere, qui noti sumus Christi. post nos autem dabit mercedem eis qui ante nos operati sunt, et sic etiam eis qui fuerunt ante illos et sic usque ad pritnos. videns autem quis locum illum ubi commorabatur Samuel et qui consequenter consideravit de eis. qui ante undecimam horam sunt conducti, videbit quomodo portaverunt primi pondus diei et aestum; nos autem qui undecima sumus vocati, sicut illi quidem non portavimus pondus diei et aestiLm. portavimus autem pon-

<> <> <>

dus eo quod stetimus otiosi, antequam paterfamilias veniret ad nos, qui dixit nobis : »ventite ad me omnes qui laboratis, et onerati estis«. onus enim erat otiositas ipsa et quod non iudicabantur interim ad opera vineae digni. aestum autem portaverunt, qui ante undecimam erant vocati, unusquisque secundum aestimationem vocationis. non autem scientes pa- trisfamilias dignitatem primi et quoniam non debebant murmurare adversus eum, amplius aliquid salutis quam novissimi accipiunt accipere putaverunt et murmuraverunt contra patremfamilias invidentes nobis novissimis, qui unam horam usque ad consummationem fecimus et similes facti sumus eis. qui a principio diei ad divinam vineam sunt vocati. sed paterfamilias uni eorum dixit (forsitan Adae) : amice, non facio iibi iniuriam ; nonne denarium conveni tecum 1 accipe quod tuum est (tuum est enim salus, quod [*](1 Matth. 11, 28 — 22ff Vgl. Hier. in Matth. 153 D: legi in cuitisdam libro amicum iitum, qui increpahir a patrefamilias, primae horae operarium, protoplastum intellegi etc.) [*](2f H. i. m. τί κείμενον ? 7 <αὐτὴ> Diehl Koe, vgl. lat. 9 γε] autem lat. 10 <κληθέντες> Diehl Koe, vgl. lat. 11 κατὰ Μ 12 <δὲ> Koe, vgl. lat. 14 οὐ < H 26f καὶ ὕπαγε stellt Koe hinter δηνάριον, vgl.lat. 27 γὰρ < Ηa) [*](8 indicabamur B 16 adversus eum murmurare L 18 accipere <se> ? Diehl 29 enim < R G)

Postquam autem dictavimus haec in parabola hac prae-

<> ̣ a > <>

senti, subveniunt nobisetiamhaec, quae possunt esse utilia eis, qui in altiori et secretiori expositione proficiunt. dicet enim aliquis omnem vitam hominis esse diem unum secundum parabolam hanc. hoc ergo ostenditur, quoniam quidam quidem a pueritia ante aetatem ad operandum opera regni dei accedunt et ipsi sunt qui primo mane conducuntur in vineam, alii autem in adolescentia veniunt ad dei culturam et ipsi sunt qui hora tertia invitantur, alii vero viri perfecti et ipsi sunt qui in sexta vocantur, alii autem iam senes adducuntur ad dei culturam et ipsi sunt qui circa nonam vocantur. ahi autem in ipso exitu vitae senes ad plenum et ipsi sunt qui circa undecimam vocantur. [*](4—458,5 Vgl. C(??)uc Nr. 45 Or.) [*](2/3 προ[σ]κόπτουσι <ν ἐν> Kl nach Hu Koe, vgl. lat. 6 εἶναι (auch Cluc Nr. 45) + unum lat. 12 μετὰ (auch Cluc Nr. 45)] κατὰ Koe, vgl. lat. 14 ἀπὸ + τῆς Cluc Nr. 45 15 ἄνδρας (auch Cluc Nr. 45) + perfecti lat. 19 πρεσβύτας + iam lat. 20 〈τοὺς περὶ〉 Kl mit Cluc Nr. 45, vgl. lat. 26 ἐξόδῳ + vitae lat. 27 〈ἤδη〉 KI mit C luc Nr. 45 〈ποντελῶς〉 Koe, vgl. lat. | 〈περὶ〉 KI, vgl. lat.) [*](1 subveniunt ρ subvenit Χ 5 vitam hominis R G ~ B vitam L 8 quidem < G L | ante] lat. las Πρὸ τῆς st. Πρώτης 13/14 sun ipsi GL)

Vineam autem secundum hanc expositionem intellegimus regnum dei, quod in ecclesia praedicatur. forum autem est, quidquid est extra vineam foris, id est extra ecclesiam Christi, extra verbum veritatis, unde sermo dominicus accipit eos qui vocantur a Christo et mittit in vineayn, id est in ecclesiam. non autem numerabuntur (secundum expositionem istam) inter

〈> <>

operarios vineae, quotquot vocati sunt quidem primum ad dei culturam, non autem conservantes quae fidei erant victi *** egressi sunt de vinea, id est de ecclesia dei vel de fide »veritatis« vel de iustitia regni caelestis peccantes, etsi post adinpletionem voluptatum suarum in peccatis voluerunt quasi paenitentes iterum ab initio vineam operari. nec enim possunt dicere patrifamilias : nemo nos conchixit; conducti enim fuerunt secundum tempus primum, quo sunt vocati ad fidem. sed neque dicetur eis : quid hic statis tota die otiosi? maxime si »incipientes « postmodum »carne« perficiuntur, et si postea regredi volunt, ut iterum spiritu vivant. et non diximus haec dissuadentes surgere eos qui ceciderunt aut inpedientes ne convertantur aversi, aut ne ad domum patriam revertantur lascivi filii qui vivendo luxuriose evangelicae doctrinae substantiam consumpserunt. habeant enim propter paenitentiam, quoniam victi sunt a vita per-

versa, meliorem eis qui in peccatis conprehensi fuerint consolationem salutis. non tamen debemus aestimare, quoniam similes sunt eis qui propterea peccaverunt in iuventute sua, quoniam nondum didicissent quae fidei erant. vult ergo paterfamilias novissimis clare quemadmodum et primis denarium salutis, quoniam licet ei facere quod vult in propriis suis et arguere eum qui malum oculum habet, propter quod paterfamilias bonus est. erunt ergo multi ex novissimis vocatis primi et quidam primorum novissimi; nam et »multi vocati sunt, pauci autem inveniuntur electi.