Commentarium In Evangelium Matthaei (Lib. 12-17)

loco esse utilia, quoniam et hic vult lesus ut nemini manifestetur gloria eius ante gloriam passionis et resurrectionis ipsius.

Et interrogaverunt eum discipuli eius dicentes: quid ergo scribae dicunt quod Eliam ojjortet venire primum ?

[*](4ff Vgl. Hieron. in Matth. 132 A: non ergo vult hoc in populos praedicari, ne et incredibile esset pro rei magnitudine et post tantam gloriam apud riides animos sequens crux scandalum faceret — 5—10 Vgl. C luc Nr. 35 Or.)[*](1 αὐτός] οὗτος Μ 4 ταῦτα] Πάντα Μ 8 ἂν οἱ] ἄνοι Μ 9 μάλιστα + οἱ C luc Nr. 35 10 ὁρῶντες] θεωροῦντες H C luc Nr. 35 14 τῇ] ἐν τῇ Hu 18 <Ὠριγένους— ἐξηγητικῶν> υ 21 <Καὶ> Kl, vgl. lat.)

>

Sermo interrogationis discipulorum dicentium quid ergo scribae dicunt ad aliquid eorum quae superius scripta sunt respicit; propter quod (in quantum valemus) temptemus hoc facere manifestum. discipuli, qui cum Christo ascenderant super montem, recordabantur traditionem scribarum de Elia propheta, quoniam ante adventum Christi erat venturus, ut praeparet animas quae suscipiant eum. visio autem, quae facta erat in monte, in qua etiam Elias est visus. videbatur eis non convenire cum traditione scribarum de Elia, quia non ante Christum eis videbatur Elias venisse, sed cum Christo. ideo falsam aestimantes traditionem scribarum propter huiusmodi visionem, de Elia dixerunt: qiiid ergo dicunt scrihae, quoniam Eliam oportet venire primum ? tu enim nobis manifestatus es ante Eliam et prius quam ille ad hanc vitam humanam venisti.

[*](7 Vgl. auch Π 184, 12 f - Tff Vgl. Hieron. in Matth. 132 B: traditio Pharisaeorum est . . . quod Elias veniat ante adventum salvatoris . . . aestimant ergo disciprdi transformationem gloriae lianc esse, quam in monte viderant — 7–21 Vgl. C Nr. 204 Or. = Β (Matthaei) I, 159, 1–160, 2 An.: . . μὲν τὸν Ἠλίαν νῦν σὺν σοὶ εἴδομεν Πρότερον αὐτοῦ σὲ ἑωρακότες, οἱ δὲ γραμματεῖς Ἠλίαν πρῶτόν σου ἔρχεσθαί φασι, καὶ πυνθανόμεθα εἰ ψεύδονται. Dazu: Klostermann und Benz TU. 42, 2, 83 f)[*](8 μαθηταὶ <εἰς τὸ ὄρος> lat. 10 τοῦ < H 10/11 παρουσίας H 14 <καὶ> Koe, vgl. 18 ὁ < Μ 19 αὐτοῦ Diehl. vgl. und ’ Nr. 204 αὐτόν Μ H | ταῦτα] lat. ausfiihrlicher 21 *** Kl, vgl. lat. und Ci Nr. 204)[*](2/3 dicunt scribae L 18/19 cum Christo] die Vorlage von lat. hatte μετ’ αὐτοῦ)

ad hoc respondit lesus non reprobans quidem quae a scribis tradita fuerant de Elia, sed alium Eliae adventum ante se indicans factum. quem ignoraverant scribae. ignorantes autem eum, quodammodo participes facti interfectionis eius fecerunt ei quanta voluerunt, similiter facturi et Christo. ideo respondens dixit lesus: Elias quidem venturus est primum, et restituet omnia; dico autem vobis, quoniam Elias iam venit, et non cognoverunt eum. quod dicit propter lohannem.

Elias iam venit: > non anima Eliae est intellegenda, ut ne

[*](27ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 21f — 27–175, 2 Frei übersetzt Pamphilus Apol. c. X (Migne PG 17, 611ff) - 27 ff Vgl. Orig. in Matth. tom. VII frgm. (Apol. Pamphili Lomm. 24, 405 =5, 309): quidam quidem opinati sunt ex eo, quod dictum est npse est Elias qui venturus « (Matth. 11, 14), animam Eliae eandem fuisse quam loannis . . . et ex hoc paene solo sermone dogma introduxerunt μετενσωματώσεως id est transmutationis animarum etc. Harnack TU. 42, 4, 23)[*](7 συνέτιοι H 17 τὸ] ὅτι Μ 24/25 ἀποκειμένων ἐν Μ 27 ἐν τούτοις] in his Pamph. ἐν τούτῳ M | <Ἠλίου> Koe, vgl. lat., Pamph.)[*](11 et < B 16—21 idco — lohannem] lat. kiirzt 16 ihs dixit L 27 <Elias> Koe)

| <> » <>

incidamus in dogma transcorporationis, quod alienum est ab ecclesiastica veritate. nam et contrarium est his quae dicit apostolus, »quae videntur « esse et mundum istum finem habere, et ei quod ipse dominus ait: »caelum et terra transibunt ***«, et prophetico ei, ait: »in initio terram tu fundasti, domine, et opera manuum tuarum sunt caeH. ipsi peribunt«. si secundum opinionem eorum eadem anima bis potest fieri in corpore secundum statum eundem ab initio saecuH usque in finem ***, interrogo quare fit bis ? si propter peccatum, quare non et ter et frequentius fit in corpore anima. ut propter vitam hanc et peccata quae committuntur in ea, patiatur poenam transcorporationis, quae sola secundum <hanc> animabus peccatricibus infertur causa vindictae ? quae si consequenter inferatur, non

[*](7 Vgl. II. Kor. 4, 18 - 8 Vgl. Matth. 13, 39 — 10 Matth. 24, 35 - 11 I. Kor. 7, 31 - 13 Psal. 101, 27)[*](1 incurramus Pamph. incidamus lat. 10 ff <τὸ> . . . τὸ . . . τὸ] gr. 10 <τὸ> ρ 11 παρελεύσεται Μ 13 κοὶ κοὶ < H) τῶν ἐΞῆς αὐτῷ] gr. vgl. lat. 15 δὶς] vgl. lat., nenio (= οὐδεὶς ?) Pamph. 17 ἡ αὐτὴ] ἑκάστη Mc, M a ? 18 <δι'> Koc 19 ἡ ἢ MH)[*](12 *** Kl Koe, vgl. gr. und Pamph.: neque illud quod clicit apostolus »transibit enim habitus huius mundi« 19 *** Kl Koe 26/27 opinionem Kl, vgl. gr.)

erit cito ut anima desinat iterum atque iterum suscipere corpus. semper enim propter delicta praecedentia revertetur, et sic locum non habebit consummatio mundi. si enim secundum hoc argumentum ei animae datur non redire ad corpus, quae non habet omnino peccatum, per quot annos aestimas unam animam inveniri, quae omnino munda sit a peccato et non habeat opus transcorporationem suscipere ? tamen et sic una quadam anima semper ex definito numero animarum translata et iam non revertente ad corpus, deficiet aliquando per ahqua innumerabiha saecula nativitas, mundo redacto ad unum ahquem vel duos vel tres, post quos cum et ipsi fuerint propter perfectam iustitiam suam inrevertibiles facti, consummabitur mundus deficientibus videhcet qui revertantur ad corpus.

Quod scripturarum non placet veritati; sciunt enim multitudinem peccatorum esse inveniendam in tempore consummationis, secundum quod ipse do-

[*](6 Matth. 24, 35 - 32 Lue. 18, 8)[*](5 φθορά Hu, vgl. lat. Pamph. φορά MH 9 δίδοται Μ | τὴν Kl, vgl. lat. τὸν H (Pamph.) τὸ M 11 πόσων < H 20 ὀλίγου 30 ὅΠως Μ)[*](1 cito] iat. las τοχύ ? 14/15 trans- figurationem L 15 tamen] tan- tum L)

> <>

minus nianifestat dicens: »tamen cuni venerit filius hominis, putas inveniet fidem super terram ?« item alibi: »sicut fuit in diebus Noe, ita erit adventus filii hominis. sicut enim fuerunt ante diluvium manducantes, bibentes, nubentes et nuptum tradentes, donec intravit Noe in arcam et venit diluvium et tuht omnes, sic erit et adventus fihi hominis«. et erit eis qui tunc fuerint peccatores punitio non in transcorporatione, sed in igne. [*](6 Matth. 24, 37 f — 16–176, 15 Vgl. Pamphilus Apol. a. O.) [*](2 <ἆρα> λ, vgl. lat. Pamph. 4f ᾧ—εἰρημένῳ Kl nach Diehl Koe (abhängig von 174,31 συνεξεταζομένου) ὡς — εἰρημένον M H 9 <ταῖς πρὸ> Kl Koe, vgl. lat. 33 <καὶ> Hu) [*](16 fuerunt ρ 16/17 pecca- tores] nicht bei Pamph., vgl. gr.)

unde necessario, qui transcorporationis dogmadefendunt gentiles, quasi consequentias ibi dicere cupientes denegant mundum esse aliquando consummandum. contra quos respondemus: si non consummatur mundus sed erit sine fine, non est deus omnia sciens priusquam fiant, sed (si forte) ex parte unum vel alterum scit futurum priusquam fiat, omnia autem nescit; quae enim natura sunt sine fine, definitione aliqua conprehendi non possunt. et consequens est, ut nec prophetiae possint fieri de omnibus, quasi sine fine omnibus constitutis.

[*](20 f Vgl. Sus. 35 a LXX = 42 Θ)[*](20 ὁ < Μ a 30 ὡτϊωνοῦν Μ α)[*](5 necessario ρ necessarium x 18 respondendum L 24/25 natura] nata μ)

Adliuc dicimus eis, qui putant animam lohannis animam fuisse Elliae et primum quidem vocatam Eliam, postea Iohannem: quare angehis qui visus est Zachariae ita dixit: ecce Elisabet uxor tua concipiet, et pariet tibi fihum, et vocabis nomen eius Iohannem« si enim anima ipsa fuit Ehae, oportuit et secunda vice natum vocari Eliam. aut ostendi ahquam mutati nominis causam, sicut in Abram et in Abraham et in Sara et in Sarra et in lacob et in Israel et in Simone et in Petro. tamen nec sic ratio vahda invenitur. ciuoniam iilorum in una eademque vita mutata sunt nomina. sed dicet ahquis eorum: si non Ehae fuit anima *** lohannis, quare salvator Eham appehavit Iohannem ? et puto quod Gabriel in verbis, quae locutus est Zacha-

[*](10 Luc. 1. 13 — 16f Vgl. Luc. 1, 63)[*](12 γενήσει M 15 καὶ < 19 ψυχὴ <αὐτὴ> Koe, vgl. lat.)[*](19 eiiim] δὲ gr. 23 sara Kl saram G L sarai B 21 sarra] sarai L 25 simone — petro Kl simonem — petrum Χ 29 dicet y* dicit L 30 *** Diehl Kl Koe)

riae, demonstravit quid Eliae translatum est in lohannem; dicit enim ita: «et ipse praecedet ante eum in spiritu et virtute Eliae, convertere corda patrum ad filios, et incredulos ad sapientiam sanctorum«, et non dixit: ipse praecedet ante eum in anima Eliae. manifeste enim scriptura cognoscit aliud esse animam, aliud autem spiritum, sicut testatur Paulus dicens: »deus autem sanctificet vos ad perfectum, et integer spiritus vester et anima et corpus conservetur <sine querella> in adventu domini nostri lesu Christi« et apud Daniel: »benedicite, spiritus et animae sanctorum, dominum«. Elias ergo Iohannes non propter animam est appellatus, sed pro-

[*](6 Luc. 1, 16f — 14f/17f Vgl. Luc. 1, 17 — 14 Vgl. Hieron. in Matth. 132 D: nunc per Iohannem venit in virtute et spiritu — 20 I. Thess. 5, 23 — 25 Dan. 3, 86 (Ο΄) — 32 Vgl Luc. 1, 17)[*]( 6 τῶν υἱῶν ιݲηݲλݲ πολλοὺς H 7 ἐπὶ κݲνݲ < H a 10ff hier ist bald gr., bald lat. vollständiger 25 ἡμῶν < H)[*](19 enim] δὲ gr. 25 <sine que- rella> Kl nach Diehl Koe, vgl. gr. 27 danihelem G c. r.)

pter spiritum et virtutem: quae non contristant veritatem scripturae, si primum fuit in Elia spiritus et postea factus est in lohanne, sicut convenienter apostolus ait: wspiritus prophetarum prophetis subiectus est«, non: animae prophetarum prophetis subiectae sunt. adhuc ad confirmationem eorum, quae angekis dixit: »et ipse praecedet in spiritu et virtute Eliae«, accipiamus de quarto libro Regnorum, quod est tale: »et factum est cum transisset, dixit Ehas ad EHsaeum: pete quid faciam tibi, priusquam tollar a te. et dixit Elisaeus: fiat spiritus tuus duplex in me. et dixit Ehas: dure petisti. tamen si videris me ascendentem a te, fiat tibi sic; si autem non, non fiat«. et quoniam »si videris me, fiat; si non, non fiat«, volens scriptura quia factum est sic Elisaeo sicut ijDse petierat, sic addit: »et ascendit Elias in commotione quasi usque in caelum, et Elisaeus intuebatur, et ipse exclamavit et dixit: pater, pater, agitator Israel, et non vidit eum amplius«. quoniam ergo propterea requievit spiritus (non anima) EHae in Ehsaeo. item

[*](7 I. Kor. 14, 32 - 11 Vgl. Luc. 1, 17 — 14 IV. Regn. 2, 9f — 23 IV. Regn. 2, 10 - 26 IV. Regn. 2, 11f)[*](7 πνεῦμα las lat. 8f οὐχὶ—ὑπο- τάσσονται < Μ 9 ὑποτάσσονται Benz Diehl ὑποτάσσεται H)[*](15 1. transirent ? Kl, vgl. LXX 23 f fiet B (4 mal))

postquam »percussit aquas Iordanis Elisaeus, et scissae sunt inde et inde, et transiit Elisaeus, et viderunt eum filii prophetarum qui erant in lericho et dixerunt: requievit spiritus Eliae in Elisaeo. et venerunt obviam ei et adoraverunt eum in terraw.

[*](1 IV. Regn. 2, 13ff — 6 IV. Regn. 2, 15 - 21 Rom. 8, 16 - 24 I. Kor, 2, 11 - 32 Vgl. IV. Regn. 2, 11 - 35 Vgl. IV. Regn. 2, 15)[*](27 εἶδεν H w. e. seh. 30 περὶ Μ 32 εἰς s. 1. Mcr.)[*](3 et2 < G L 5 et < y)

Hoc diximiis. ut intellegamiis lohannem dictum Eliam non propter eandem animam, sed propter eundem spiritum. sicut et (liscipuli intellexerunt Christi.

[*](3 Luc. 1. 15 — 4ff Luc. 1, 15. 17 - 11 Vgl. Psal. 50, 14 — 12f Vgl. Psal. 50, 12 - loff Vgl. Jes. 11, 2f - 23 Luc. 1, 17)[*](2 γέννεσιν H 4 κοιλίας] + τῆς Μ 5 προσεληλυθέναι M 8 πλείονα < > 14 ὁ < Μ 24 Χριστοῦ] ιݲυݲ 27 ἀναφέρεται Μ)

<> |

quoniam autem spiritus Eliae in Elisaeo quidem tantum requievit, lohannes autem praecessit ante Christum non solum »in spirituc sed etiam »in virtute Eliae«, <et> Ehsaeus quidem non dictus EKas, lohannes autem dictus est ipse esse Elias.

[*](2 Vgl. IV. Regn. 2, 15 — 4f. 27 Luc. 1, 17 - 12 Mal. 3, 22f = 4, 4f 22f Vgl. II. Kor. 3, 10)[*](3 <ἐνώπιον τοῦ Χριστοῦ> Kl Koe, vgl. lat. 13 ἐγὼ < Μ 16 γε] τῶ Μ 17 Προευτρεπίσει υ | ὁ < 25 τὴν τὴν (so) Μ 30 ὑΠὸ καταστάσεως Μ 32 ἐπιδημήσει Μ)[*](6 <et> Diehl, vgl. gr. | Koe, vgl. gr. est x 7 lat. las: Ἰ. δὲ <λέλεκται> αὐτὸς εἶναι Ἠλίας Koe)

<>

et si sermo aliquis intellegatur Elias inferior eo verbo, quod erat »in principio apud deum«, et potest procedere, ut videatur Elias esse verbum quod praemittitur quasi ad exercitationem hominum praeparatorum, ut fiant perfecti ad susceptionem verbi perfecti. et hunc ipsum sensum, sicut potuimus, ex parte tetigimus supra ubi tractavimus: »et si vultis suscipere, ipse est Ehas qui venturus est. qui habet aures audiendi, audiat«. Et fecerunt ei quanta voluerunt.

[*](2 Vgl. Joh. 1, 2. 1 — 6ff Vgl. Luc. 1, 17 — 12 Matth. 11, 14 f — 17 f Vgl. Luc. 1, 17 — 25 ff Vgl. Matth. 25, 35 f. Vgl. Harnack TU 42, 4, 41 — 32 Vgl. Luc. 1, 17)[*](4 οὕτως Diehl Koe, vgl. lat. 30 <ἀλλ᾿ ὅσα ἠθέλησαν> Kl)[*](3 deum X* eum ρ)

x a ̓ ́-

adhuc autem videamus quod ait: et fecerunt ei quanta voluerunt ad quem refertur: utrum ad scribas, de quibus interrogantes discipuli dicebant: quid ergo dicunt scribae *** sed non invenimus aliquid passum Iohannem a scribis, nisi forte quia non crediderunt ei, aut nisi forte (quod superius diximus) socii fuerant facti in eis quae intulit Herodes Iohanni. ahus autem dicet, qudo ait et fecerunt ei quanta voluerunt non ad scribas referri, sed ad Herodem et ad Herodiadem et filiam eius. [*](5 Röm. 8, 8f — 21f Vgl. Matth. 21, 25 u. ö. - 25ff Vgl. Hieron. in Matth, 132 E: quaeritur autem, cum Herodes et Herodias Iohannem interfecerint, quomodo ipsi Iesum quoque crucifixisse dicantur, cum legamus eum a scribis et Pharisaeis interfectum. et breviter respondendum, quod et in Iohannis nece Pharisaeorum factio consenserit, et in occisione domini Herodes iunxerit voluntatem suam) [*](4 ἐρηρεισμένων Μ a | ταυτῶν H (ex corr. ?) 19 γε Kl τι Μ H 21 ἄρα ὅτι υ 23 ἀνώτερον Μ 30 ἀνοφέρετοι] + τοὺς Μ) [*](17 *** Kl Koe, vgl. gr. 23 dicet Kl dicit x)

>propter hoc auteni qiiod sequitur: sic et filius hominis pcitietur ab eis consequenter dicitur: si primum ad scribas pertinet. et hoc ad scribas; si autem primum ad Herodem et Herodiadem et filiam eius. et secimdum ad ipsos: nam invenitur et Herodes in morte Christi fuisse conscius et omnis domus eius.

Et cum venisset ad turbam, accessit ad eum homo genibus provolutus ante eum, dicens: domine, miserere filio meo, quia hmaticus est et male patitur; aliquotiens enim cadit in ignem et aliquotiens in aquam, et obtuli eum discipulis tuis, et non potuerunt eicere eum et cetera.

Qui patiuntur aut qui patientium domestici sunt, cum plebe habentur, non in monte. propterea populi causa ad dispensationem descendit humanam, quasi de monte excelso divinitatis, quemadmodum discipulorum electorum

[*](24—187, 17 Vgl. Cluc Nr. 36 Οr.)[*](2 δὲ] i. m. add. ὁ υἱὸς τοῦ ανου Μ o μὲν] + γὰρ H | ἐΠὶ λ διὰ Μ H 6 <καὶ τοῦτο ἐπὶ τοὺς γραμματεῖς> vgl. lat. 7 πρότερον Hu, vgl. lat. δεύτερον Μ H 15 Καὶ] vorher: Περὶ τοῦ σεληνιαζομένου H 18 λέγον H 25 οἰκεῖον Μ)[*](15 et — turbam] ΙΙΙΙ secundum mathm. In illo tempore descendente Tesu de monte L 16/17 genibiis — eum] eius genibus provolutus L 23 et cetera] et reliqua B omelia Origenis de eadem tc L)

<> ***,

cognoscentium se gratia ascendit in montem excelsum et ibi se transformavit in gloriam suam. nam prius quidem descendit propter ignorantes se ad humilitatem humanam, cum autem factus fuerit eis notus, ducit eos ad notitiam divinitatis suae, ut dicant cum apostolo: »si autem novimus secundum carnem Christum, sed iam non novimus«. descendit ergo ad turbam, ut qui non poterant ascendere sursum propter infirmitates animarum suarum, prodificentur ab eo. et nunc ergo non accessisset ad eum homo genibus provolutus et dicens: domine, miserere filio meo, nisi cum discipulis suis electis venisset ad turbam. considerandum est autem, in quibus quidem infirmitatibus qui patiuntur credunt et deprecantur pro sua salute aut tangunt fimbriam vestimenti eius et sanantur, in quibus autem ipsi quidem qui patiuntur non faciunt hoc, pro eis autem alii faciunt; utputa [*](9 II. Kor. 5, 16 — 26 Vgl. Matth. 9, 20 f Parr. — 29 ff Vgl. Matth. 8, 5 Parr.; Joh. 4, 46; Marc. 5, 22 Parr.; Matth. 15, 22 Parr.) [*](12 ἵν᾿ οἱ] ἵνα M 14 τὰς ψυχὰς αὐτῶν Cluc Nr. 36 16 καταβάντος] κοὶ ἀφέντος Μ 25 ἀξιοῦσιν Μ | Περὶ McH ὑπὲρ Μa 26/27 <ἣ — Kl nach Cluc Nr. 36, vgl. lat. 27/28 *** Kl, vgl. lat.) [*](1 consequentium L 13/14 sursum x (x* ?) rursum p 19 et <L 30 alii R G Pasch qui B L)

centurio pro puero suo, regulus pro filio, archisynagogus pro filia, Chananaea pro filia sua vexata, et nunc qui genibus <pro>volvitur pro filio suo lunatico. cum his considerabis et illud, quando a semetipso salvator etiam a nullo rogatus sanat, sicut paralyticum eum qui triginta et octo annos in infirmitate habebat. ipsae enim salvationes ad alterutrum in idipsum conparatae et discussae multa eis, qui possunt audire absconditam »in mysterio« sapientiam dei, dogmata demonstrabunt de differentiis infirmitatum animae et de modo salvationis eius.

Sed quoniam nunc non de omnibus, sed de proposita dictione sermo est mihi, videamus moraliter primum quem esse lunaticum hunc dicere possumus, deinde quem aestimemus patrem eius rogantem pro eo, tertio quid est cadere patientem non semper sed frequenter, aliquotiens quidem in ignem aliquotiens autem in aquam, et quid est quod minime potuit a discipulis Christi sanari, sed ab ipso domino Iesu. nam et ista est ratio: si quidem

[*](8 Vgl. Joh. 5, 2 — 12 Vgl. I. Kor. 2, 7 — 03 ff Vgl. Matth. 4, 23 f— 30—190, 24 Vgl. Cluc Nr. 36 Or. 4 αὐτῷ ρ αὐτὸν M H Cluc Nr. 36 8/9 <τ[ον ἐπὶ τῇ προβατικῇ> Kl, vgl. Cluc Nr. 36 und lat. (der noch mehr hat) 26 πολάκις ὅτι Η 1 suo + et B 4 provolvitur μ volvitur x 23 possimus B 24 l. aestimamus? Kl 31 sed]nisi B 32 et ista] l. valida Koe, vgl. S. 177, 26)

<> omnis languor et omnis infirmitas, quas sanavit salvator tune in populo, referuntur ad infirmitates spiritales animarum secundum differentias passionum, ut solutos quidem animo et iacentem habentes animam super corpus paralyticos animo aestimemus, caecos autem animo esse qui mente sua non considerant quod iustum est vel iniustum, surdos autem animo qui non sunt ad susceptionem salutarium verborum parati, secundum ea conveniens est, ut de lunatic requiramus. est ergo passio haec mutation a melioribus ad deteriora, qua nihil differre videtur a sanis qui patitur hoc in tempore, quando non operator in illo ipsa mutation. talem autem invenis infirmitatem animae in quibusdam hominibus, qui frequenter aestimantur sani esse in castitate vel misericordia et vivere secundum iustitiae voluntatem. aliquando autem quasi quadam [*](4 καὶ <Η 8 θεατὰ <δίκαια καὶ ἄδικα> Diehl, vgl. lat. 9 [καὶ εἶναι τυφλούς] Koe 14 δὲ] γὰρ C luc Nr. 35 lat. | τουτὶ C luc Nr. 36 15 f ἐκ—πάσχουσιν, ἐν οἷς] ἐπιτιθέμενον μὲν ἔν τισιν ὥραις, ἀφιστάμενον δὲ ἐν πλείοσιν, ἐν αἶς C luc Nr. 36 17 διαφέρει M 19 <εἰς > Koe, vgl. lat. und Orig. tom. XIII, 56 in Joh. (IV, 286, 22) | αὐτό H 25 f καὶ ταῖς ἄλλαις ἀρεταῖς] καὶ βιοῦν ὡς ὁ λόγος βούλεται C luc Nr. 36 vgl. lat. 27 εἶτα.... ὑπὸ C luc Nr. 36 2 quas Diehl, vgl. gr. quam x 4 spiritales <Pasch 15 ut + et y 18 qua Koe quia x | differre videtur y* differ L 21 talem] tabe R G tabet L | invenis] iuvenis R L 21/22 infirmitatem Y* infirmitas L 25 vel] in B)

» | <> <> Adreptione spiritus a passionibus Conprehenduntur et cadunt ab Eo statu boni, in quo stare putabantur, et transvertuntur ad seductionem Saeculi hunius et ad ceteras Concupiscentias carnales. Forsitan non peccabis, is huniusmodi Homines dixeris (ut ita dicam) Spiritaliter lunaticos esse, Qui deiciuntur a »spiritalibus nequitaiae In caelestibus» et male habent Frequenter in tempore, quo Conprehensi fuerint a passionibus Animae eorum, et cadunt in ignem Incendii, quando »adulterantes (sicut ait Osee) fiunt sicut clibanus Ardens«. Huismodi autem homines interdum Cadunt in aquam, quando Rex omnium quae sunt in aquis Draco deicit eos a liberate animae In profundum fluctuum maris, Id est in mala pessima Vitae istius humanae, Quae mari adsimilatur. [*](3 vgl. I. 1. Kor. 10, 1z — 31 Vgl. Marc. 4. 19 — 3ff vgl. Hieron. In Matth. 133 B: mihi autem ridetur iuxta tropoiogiam lunatieus esse, qui per horarum Momenta mutatur ad vitia . . . et nune in ignem fertur, quo adulterantium corda Succeua sunt ete, — 9 f Vgl. Eph. 6, 12 — 16 Hos. 7, 4 —20 Job 41, 26 3 ἑστηκίναι <καλῶς> Koe, vgl. Lat, | σπομίνας Η 6 ἀμαρτήσαις M 13/14 ποτὲ μὲν πίπτοντας Η 15 γίγνονται H 20 <τὸ> Kl nach c1uc Nr. 36 22 δράκων Kl, vgl. Lat. Δρακόντων MH C1uc Nr. 36 24 <τὰ> Kl nach C1uc Nr. 36 1 arreptione B L 3 boni G a L B Bono G c ¾ rutabantur Elt putabuntur X 10/11 nequitiae Diehl, Vgl. Gr. Nequitiis x 16 sicut < B 16/17 clibanus + ignis L 22 quae (G c) B qui G a L Pasch) commendat autem hanc nostram de lunatico interpretationem, quod dicit sapientia de constantia quidem iusti: »sapiens sicut sol permanet«, de inconstantia autem peccatoris ita: »insipiens autem sicut luna inmutatur«. et est videre in talibus impetus quosdam quasi operum bonorum subripere, ita ut subripere possint ab hominibus laudes, ab eis tamen hominibus qui nesciunt occultam inconstantiam cordis eorum. vides autem eos iterum minui et quod videbatur in eis lumen invenitur non esse lumen diurnum, sed nocturnum et lunare, et tamdiu minui, ut nec videatur lumen esse omniono, quod aestimabatur lumen.

Forsitan ergo angelus, qui sortitus est lunaticum illum talen [*](4. 6 Sir. 27, 11 — 29 — 192, 32 Vgl. C lue Nr. 36 Or.) [*](9 *** Kl, Koe ergänzt <τινας ὡσπερεὶ ἔργων ἀγαθῶν ὑφέρπειν> nach lat. 18 πάλιν <μειουμένους αὐτοὺς καὶ> Κoe nach lat. | μειούμενον Ηu, vgl. lat. μιμούμενον Μ Η C lue Nr. 36 21 <καὶ σεληνιακὸν> Κl nach Koe, vgl. lat. | καὶ2 <Η 22 <τὸ> Diehl Koe) [*](18 minui iterum L 22 minorari B)

(<>), <,> <> <> < [*](8 Vgl. Marc. 9, 25 3 <ὡς — πατρί> Κοe, vgl. Lat. 4 τῶν ἰατρῶν Μa 5 1. ὑπό του ?Κl 9f <,εἰ> — <λεκτέον> Diehl Kl Koe, Vgl. Lat. 12 ἐκραλλόμεναι ἵνα ἄν τις (ἅ αὐτὸς?) C luc Nr. 36 25f <τὸ —Κατὰ> Kl nach Diehl, vgl. Lat. 28–192,11 <δυσίατον—σινάπεως> Kl mit C luc Nr. 36, vgl. Lat.) > bona, et est operatio quae operatur in illis mala et sic magna et fortis inter omnia mala, ut monti adsi9mikletur nec expellatur a patiente nec exeat, nisi per omnem fidem eius qui passiones huiusmodi sanare noverit; ex omni enim fide montes huiusmodi transferuntur. coparatur, sicut potest fieri manifestum ex eo quidem quod scribitur: si habueritis fidem sicut granum sinapis, dicetis monti huic: transi hinc illuc, et transibit. apud opostolum autem: »si habuero omnem fidem, ita ut montestransferam«. ideo arbitror quoniam onmis fides grano sinapi8s conparatur, quoniam contemnitur quidem fides ab hominibus et modicum aliquid et vile apparet, cum vero consecutum fuerit bonam animam (id est recipientem terram semen huiusmodi) »fit arbor magna, ita ut« sine pennis quidem nemo, pennati autem (qui sunt spirtaliter »volucres caeli«) habitent » in ramis eius«.

[*](17—23 Fast wörtlich = u. s. 29 Vglo. Matth. 13, 31 f 18 πᾶσαν τὴν πίστν] πίστιν πᾶσαν Η 23 ὡς] παραβαλομένη? Cluc Nr. 36, vgl. lat. 24 ὑπὸ] παρὰ Cluc Nr. 36 25 τι Ηu, vgl. Cluc Nr. 36 lat. τε ΜΗ 33 τῆς] τοῖς Ηu 198 4 — 18 Ι. Kor. 13, 2 — 8 noverit] voluerit y 29 recipientem Kl, vgl. gr. recti hominis x 31f pinnis ... pinati G)

Sed quoniam oportet et ipsa verba interpretari, primum quaeramus quare lunaticus appellatur, qui a spiritu inmundo * * * vexatur, et quare passio ipsa nomen accepit a luna, quae post so lem magnum luminare vocatur. medici erog loquantur sibi quae volunt, qui nec inmundum spiritum arbitrantur sed corporalem aliquam passionem, et dicant bumida moveri in capite secundum aliquam conpassionem ad lumenl lunram. now autem. qui evangelio sumus credentes, dicimus hanc passionem inmundum spiritum in hominibus operar.

[*](8ff Vgl. Gen. , 16f – 12ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 103 – 31ff Vgl. Psal. 72, 8f 2 πότερον Μ 13 ἅτε] ἅ βού- λονται Koe, vgl. lat. 13 ἀκάθαρτον + τὸ Μ 15 <τι> Koe, vgl. lat. 4 * * * Κl Koe, vgl. gr. 5 et < G 15 dicant Koe. vgl. gr. dicant x 17/18 lumen luminare G 31 ὅτι <Μ)

observat enim quaedam schemata lunae et sic operatur, ut ab abservatione quorundam schematum lunae pati homines mentiatur, et 578 per hoc culpabilem dei creaturam ostendit, ut omnes (sicut diximus) »iniquitatem in excelso« loquantur, qui aestimant ex efficientia stellarum consistere omenm causam omnium infirmitatum (sive generalium sive specialium), criminantes opera dei et quasdam quidem stellas dicentes maleficas, quasdam autem beneficas, cum nulla stella a deo sit facta ut malefaciat, secundum Hieremiam enima, sicut in Lamentationibus dixit: »de ore domini non procedent mala et bona«.

Forsitan autem sicut iste inmundus spiritus * * * obsevat quaedam lunae schemata, ut [*](1ff Vgl. II 195, 1 An.: ἀλλ’ ὁ δαίμων ἐπιτηρεὶ τινας τῆς σελήνης συνόδους καὶ ἐπιτίθεται τῷ κάμνοντι, ἵνα βλασφημῆται ὁ ποιήσας αὐτήν – Vgl. Marc. 9,25 – 10 Vgl. Gen. 1, 16 – Μ 24 γε] lat. 26 <οὐκ> Κl, vgl. lat. | κακὰ Kl, vgl. lat. καλλὰ Μ καλὰ Η 28 ὄτι <Μ 28f τοῦτο τὸ καλούμενον M a τοῦτο τὸ ἐνεργοῦν τὸν καλούμενον καλούμενον M c (i. m. und s. l.) 1. 3. 30. schemata etc. ρ scisenim mata etc. x 1ff lat. übersetzt un- genau 13 sicut diximus] vgl. gr. 193,32 14 l. excelsum Kl 16 om- nem x < μ 19 et quosdam G a L)

<> operetur in eo qui propter aliquaw causas traditus est <ei>, sic et alii daemonew secundum aliqua <aliarum> stellarum schemata isidiantur eis, qui non praebuerunt se dignow custodia angelorum sanctorum, ut non sola luna, sed etiam stellae ceterae blasphementur ab hominibus, qui in »excelsum iniquitatem« loqui non dubitant et ponere »in caelum os suum«. [*](9 Vgl. Psal. 72, 8 – 25 Vgl. Matth. 17, 20 var. lect. 3f καὶ – ἀγγελικῆς tilgt Koe hier und schiebt dafür nach lat. hinter ἀστέρων Ζ. 7 ein <ἐπιβουλεύουσι τῷ μὴ ποιήσαντι ἑαυτὸν ἔξιον φρουρᾶς ἀγγελιῆς< |μὴ s. l. M c 22 οὕτω Kl ὅτι ΜΗ 29 <ἐστι> Diehl Kl Koe 31 ἄλλαλα Η 2 <ei> Koe, vgl. gr. 3/4 <aliarum> Diehl, vgl. gr. 4 schemata ρ schemata x 7 sol ac luna L 12 caelum ρ (in notis) caelo x) »

Post haec videamus, quod loquens ad patrem lunatici dominus dixit: o generatio incredula et perversa, quousque ero vobiscum? quousque patiar vos? nam quoniam non potuerunt eum sanare neque ipsi discipuli Iesu quasi adhuc modicae fidei constituti, propterea dixit: o generatio incredula. et si illis dixit: o generatio incredul, nobis quid dicat? et quod ait perversa ostendit, quoniam ex perversitate malitia est introducta extra naturam facta. puto autem propter perversitatem [*](10 Psal. 30, 19 – 15 Ex. 4, 11) [*](6 τὴν]μὲν λ) [*](18 quid B 22 quousque ρ, vgl. S. 197, 5 usquequo x 35 autem + quod G c. r.)

totius humani generis quasi gravatus malitia eorum et conversatione cum eis dixit: usquequo ero vobiscum? quousque patiar vos? [*](6 Vgl. o. S. 192, 3ff – 7ff Vgl. Hieron. in Matth. 134 C: putant aliqui fidem grano sinapis comparatam paruam dici, quo regnum caelorum grano sinapis coferatur . . . quid enim ait »dicetis monti huic: transi hinc et transibit« — 11ff Vgl. Orig. hom. XII, 12 in Jer. (III 98, 14ff) : ποῖα δὲ ὄρη σκοτεινά; . . . ὁ διάβολος ὄρος σκοτεινόν ἐστιν, οἱ ἄρχοντες τοῦ αἰῶνος τούτου οἱ καταργοώμενοι ὄρη εἰσὶ σκοτεινά, καὶ τὸ δαιμόνιον ὁ σεληνιασμὸς ὄρος ἦν κτλ. — 17. 23 Vgl. I. Kor. 13. 2 – 21ff Vgl. Gen. 15,6 (Röm. 4, 3) – 26 Vgl. Marc. 9, 25 4 ὑμῶν] ἡμῶν Μ 9 δὲ Μ 11 λελέξεται]τοῦ λέξεται Μ 15/16 ταῖς τῶν] τισιν Η 22 ὥστε] ὠς Η 2 malitiae x, corr. Koe 5 usquequo B) 17, 22 [23]). videamus etiam illud quod dicit: hoc genus non eicitur nisi in ieiuniis et orationibus ut, si aliquando oportuerit nos circa curationem tale aliquid patientium permanere, non adiuremus neque interrogemus neque loquamur quasi audienti spiritui inmundo, sed »permanents orationibus et ieiuniis« impetremus patienti salutem a deo, et abigamus ieiuniis et orationibus nostris spiritus malignos.

Conversantibus autem ipsis in Galilaea dixit eis Iesus: futurum est ut filius hominis tradatur in manus hominum, et occident eum, et post tertium diem resurget, et contristati sunt vehementer.

[*](1ff Vgl. Orig. hom. XII, 12 in Jer. (III, 98, 23 f): »ἔνθεν« ἀπὸ τοῦ ἀνθρώπου, »ἐκεῖ« ἐπὶ τὸν τόπον τὸν οἰκεῖον αὐτοῦ. — 4—12 Fast wörtlich = o. S. 192, 17—23 — 2 <ἐκεῖ> Kl, vgl. hom. XII, 12 in Jer. (s. oben) 24f <σωτηρίας—θεοῦ> KI nach Diehl Koe, vgl. lat, 28 σ<υσ> τρεφομένων Hautsch TU. 34. 2a, 58 16 et + in G L | ut Kl et x | quando B 22 permanentes + in B 24f ieiuniis et] anders gr. 28 illis L)

Et Paulo superius dictum est: »exinde coepit Iesus ostendere discipulis suis, quoniam oportet eum ire in Hierosolyma et multa pati a senioribus et principibus sacerdotum et scribis populi et occidi et tertia die resurgere«. et videntur quidem haec illis similia esse, ut facile quis dicat dominum eadem ipsa repetere. quod non est ita. nec enim id ipsum est, ostendere discipulis »quoniam oportet eum ire in Hierosolyma et multa pati« et cetera, et dicere discipulis in Galilaea constitutes (quod non didicimus supra), quia futurum est ut filius hominis tradatur. tradi enim eum superius non est dictum, hic autem non solum tradendum, sed etiam in manus hominum tradendum audimus. in quo requiramus, a quo est tradendus in manus hominum aut in quorum. illic enim docemur, a quibus patietur et in [*](2 Matth. 16, 21 — 13ff Matth. 16, 21 — 28—205, 30 Vgl. C luc Nr. 37 Or. 1 γε <M 2ff. 26 ff gr. kürzt 5/6 ἀρχιερέων] + καὶ γραμματέων λ 27 ᾧ] ἃ H 4 hierosolymam G c (B) 15 hierosolimam B | pati + et occidi Pasch (vgl. gr.) 22 didicimus y Pasch dicimus L 23 quia] quoniam L 24 tradi enim eum Kl nach Koe, vgl. gr. tradendum x)

» » quo loco patietur; hic autem discimus, quod »multa« passurus est a supradictis, non ipsis <primam> causam praebentibus ut multa patiatur, sed vel eo vel eis, qui tradiderunt eum in manus hominum. traditum igitur filium apostolus narrans a deo patre traditum manifestat ita: »qui unico filio suo non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit illum«. alius autem non solum illud, sed etiam consequential congregans in idipsum, dicet primum quidem a deo traditum filium principi » saeculi huius« ceterisque principibus eius, deinde ab istis traditum in manus hominum qui occiderunt eum. et exempli causa accipiet illud, quod est scriptum de Iob, qui primum traditus est a deo in manum diabolic, sicut dicit: [*](2 f Vgl. Matth. 16, 21–5 Vgl. Matth. 16, 21–7–12 Vgl. C luc Nr. 38 Or.–10 Röm. 8, 32–13 Vgl. Gal. 1, 4–23 Vgl. I. Joh. 2, 2– 24 Vgl. Joh. 1, 29–25 Vgl. Joh. 14, 30—Vgl. I. Kor. 2, 8 5 ἀλλ’ ἢ Kl, Vgl. lat. ἀλλὰ M H 9 θεοῦ] θεοῦ *** Koe, vgl. lat. 13–16 ἔδωκε—παρεδόθη <M, vgl. lat. 19 παραδιδόσθαι M 21 εἶτα 1] 1.<γεννηθηςόμενον>, εἶτα? KI | πειραθηςόμενον H 3 <primam> Diehl, vgl. gr. 19 dicet Kl dicit x | primum] ipsum L 29 accipiet] accipe et GL 31 a deo est L 32 manum μ manus Koe manu x) » <> ecce trado tibi omnia quae possidet« et iterum: »ecce trado tibi eum, tantu7m animam eius serva«. accipiens autem diabolus bona eius in potestatem tradidit praedonibus et equitibus, qui »fecerunt cornua tria«. vide ergo ne forte, sicut bona Iob diabolus tradidit in manus praedonum <et equitum> accepta prius potestate a deo, sic et aliqua operatione princeps »potestatis aëris, qui operatur in filiis diffidentiae«,

[*](1 Job 1, 12 – 3 Job 2, 6 – 6 13f Vgl. Job 1, 15–19 –15 Eph. 2,2– 22 Job 1, 16 – 27 Job 1, 19 – 30ff Vgl. Job 1, 18f 4 εἶτα ὡσπερεὶ] εἰπομεν περεὶ Μ 14 *** Diehl Kl Koe, vgl. lat. 15 <τῶν> Kl, vgl. Z. 29 20 τὸν ἰῶβ Μ 29 τὸν] τῶν Η 30 παραδέδωκεν Μ 31 τοῦ Ἰὼβ] αῦτοῦ Μ 3 et iterum R G iterum B L 6 potestatem μ potestate x 14 <et equitumx003E; Diehl, vgl. gr.)

<> » atth.17,22 tradidit eum in manus hominum, in quibus hominibus erat et Iudas, in quem »post panem ingressus est satanas«. considera tamen quoniam pater tradens filium contrariis potestatibus non simpliciter tradidit eum, sed propter misericordiam suam, ut salvaret genus humanum; contrariae autem potestates tradentes dominum in manus hominum non pro salute aliquorum radiderunt eum, sed (quantum ad se, quia nemo eorum sciebat »sapientiam dei absconditam in mysterio«) tradiderunt eum <moriturm>, ut »inimica« eius »mors« subiciat eum sibi, sicut omnes homines qui moriebantur » in Adam«. sed et homines, qui oc- [*](7 Vgl. Joh. 13, 27 – 21 Röm. 8,32 – 28 Vgl. I. Kor. 2, 7f – 31 Vgl. I. Kor. 15, 26 – 32 Vgl. I. Kor. 15, 22 3/4 εἶτ' αὐταὶ Η 14 συνεξετάzontew par. M 20 <οὐχ ἁπλῶς,ἀλλ'> Koe, vgl. lat. 27 αὐτὸν Η 33 ἀποκτίναντες Η 29/30 <moriturum> Koe, vgl. gr.)

ciderunt eum, [voluntatem habant] non secundum voluntatem dei iam ordinatam id fecerunt. sed secundum voluntatem potestatum, quae filium dei volebant fieri subditum morti. non ergo ab hominibus in manus hominum traditus est, sed a potestatibus, quibus eum pro nobis omnibus tradidit pater, ut in eo, quod traditur et fit sub eo cui traditur, »destruat eum, qui mortis habebat imperium«.

»Imperium« autem »mortis« intellegendum est habere diabolum, non istius mortis communis, secundum quam moriuntur omnes qui compositi sunt ex anima et corpore, anima eorum a corpore recedente, sed mortis illius quae contraria est et inimica ei, qui dixit: »ego sum vita«, secundum quam »anima quae peccaverit, ipsa morietur«. ostewnditur autem quoniam non [*](12 Röm. 8, 32 – 16ff Hebr. 2 14f – 30 Joh. 11, 25; 14, 6 – Ez. 18,4 – 34 Joh. 18, 36 1ff <οὐχὶ—δυνάμεων> Kl Koe vgl. lat. 5 γενέσθαι] ποιεῖσθαι Μ 25 <ἀ>διαφόρου Hu 1 eum Pasch vgl. gr. eum + voluntatem habebant x 3 id fecerunt asch (vgl. gr.) <x 5 quae Kl qua x qui Pasch)

» Matth. 17, 22 deus dominum in manus hominum tradidit, ex eo quod ipse dicit: »si de hoc mundo esset regnum meum, ministri utique mei resisterent ne traderer Iudaeis«. traditus autem Iudaeis in manus hominum traditus est, non a siuis ministris nec ab aliquo eorum qui erant sed a principe »saeculi huius« vel a principibus, de quibus est dictum: »adstiterunt reges terrae, et principes convenerunt in unum adversus dominum e4t adversus Christum eius«. et isti quidem corporales reges adstiterunt, sicut apostoli in Actibu8s docuerunt. nos autem, ex eo quod traditus est a principibus in manus hominum prodificati, dicimus hoc quod ait: »disrumpamus vincula eorum, et proiciamus a nobis iugum ipsorum«, [*](11 Vgl. Joh. 14, 30 – 15 Matth. 4,9 – 18ff Psal. 2,2 – 23 Vgl. Aet. 4, 26f – 29 Psal. 2, 3 2 οἱ <Μ 13/14 δυνάμεων Η 16 προσκυνήσεις Η 21–25 κἀκεῖνοι — αὐτοῦ] hier ist bald gr., bald lat. vollständiger 31 * * * KI Koe, vgl. lat. 6 autem] γὰρ gr. 10 in regno y* < L 27 hominum <et occisus> Koe, vgl. gr.) <> » etiam de invisibilibus regibus et principibus saeculi huius intellegi posse. nam cum facti ferimus »conformes« mortis Christi, iam non sumus sub vinculis regum »terrae« neque sub iugo principum »saeculi huius«, qui adversus dominum convenerunt in unum. propterea et pater »unico filio non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit eum«, ut suscipientes eum principes et tradentes in manus hominum, ab eo qui habitat »in caelis« inrideanture, et a domino subsannentur, quoniam in dissolutionem proprii regni et principatus sui omnia ea agebant, tradentes eum in manus hominum, qui tertia die resurgens et inimicam suam destruens mortem non solum »mortis suae conformes« nos fecit, sed etiam »resurrectionis«. praedicente autem domino quoniam futurum est ut filius ho- [*](4 Vgl. Röm. 6, 5 (8. 29) – 7 Psal. 2,2 – 9 Vgl. I. Kor. 2,8 – 10 Röm. 8,32 –16ff Vgl. Psal. 2,3 –22f Vgl. I. Kor. 15,26 –24f Vgl. Röm. 8,29 (6.5) – 27 Vgl. Röm. 6,4 – 28 Vgl. Matth. 4, 16 4 γινώμεθα Μ 8 χυ Μ 13 <ἄρχοντες οἱ> Kl nach Koe, vgl. lat. 16/17 ἐγγελασθῶσι Η ἐκγελῶνται Cluc Nr. 37? 18 ea y* <L) minis tradatur in manus hominum, et occident eum et tertia die resurget, tristati sunt discipuli vehementer, tradendum quidem in manus hominum et occidendum intellegentes, non autem adtendentes ad illud quod ait: et tertia die rsurget, nec considerantes quis esset, cui ad destruendam mortem trim dierm tempus 584 sufficiebat.

Cum venissent autem in Capharnaum, accesserunt qui didrachma exigebant ad Petrum et dixerunt: magister vester non solvit didrachma? ait: etiam. et cum intrasset in domum, praevenit eum Iesus dicens: quid tibi videtur Simon? reges terrae a quibus accipiunt tributum vel censum, a filiis suis aut ab extraneis? Dicit ei Petrus: ab alienis. dicit ei Iesus: ergo liberi sunt filii. ut autem non scandalizemus eos, vadens ad mare mitte hamum et eum qui prius ascenderit piscem tolle, et aperiens os eius invenies staterem. Illum accipiens da eis pro me et te.

Sunt ergo aliqui reges terrae et eorum filii, qui non dant tri- [*](12 Hebr. 2, 14 4 οἰ μαθηταὶ <Η 15 Ἐλθόντων] vorher: Περὶ τῶν αἰτούντων τὰ διδραχμα Η 15/16 Καπερναοὺμ] diese Form nur hier, sonst Kαφαρναούμ M H 17 δίδραγμα durchweg M, H meist δίδραχμα 15 venisset ρ 16 usw. didrachma usw. ρ didragma usw. x 24 aut] an L)

<> butum vel censum, et alii praeter filios eorum extranei a regibus terrae, ex quibus accipiunt reges terrae tributum vel censum. et sunt filii quidem eorum liberi apud reges terrae sicut apud patres filii; extranei autem extra terram quiden liberi sunt, propter et deprimunt eos, sicut »Aegytii filios Israel«, servi. propter quos servientes formam servi suscepit filius dei, qui nullum opus fecit luteum et servile. quasi ergo habens formam servi illius tributum et censum dedit non aliud ab eo, quod dedit discipulus eius: ipse enim stater sufficiebat et unum nomisma, quod dabatur pro Iesu et pro discipulo eius. hoc autem nomisma in domo quidem Iesu in ore piscis marini, quem ipsum piscem arbitror adiuvatum ascendisse ad hamum Petri et conprehensum ab eo, qui hominum piscator fuerat factus, in quibus erat qui nunc moraliter [*](11 Εx. 1, 13f – 17. 20 Vgl. Phil. Marc. 1, 17 Parr. 7 <νἱοί> Κl, vgl. lat. 15 δουλεύοντες Μ 20 τέλος] ὡς δοῦλος Μ 25 τοῦ <Μ 27 τοῦ <20 τοῦ <Η 28 ἐτύγχανε Η 33 οἶς Ηu, vgl. lat. ὧ Μ Η 2, 7 – 18f Vgl. Ex. 1, 14 – 32 Vgl. 21 alium G L Pasch 29 adiuvatum R G L adiutum B salvatum Koe, vgl. S. 211, 34) dicitur pisis, ut tollatur ab eo nomisma, quod habebat imaginem »Caesaris«, et fiat inter eos qui piscati sunt eum. qui ergo habet quae sunt »Caesaris« »Caesari« ea reddat, ut post hoc valeat reddere »doe quae dei sunt«. quoniam <autem> Iesus non habuit imaginem »Caesaris« (princeps enim »saeculi huius nihil« habebat in eo) propterea non ex proprio, sed es convenienti loco maris imaginem »Caesaris« accepit eam, ut det regibus terrae pro se et pro discipulo suo, ut nec arbitrentur qui didrachma <eorum et> regum terrae; reddit enim debitum non suscipiens eum neque possidens neque adquirens neque faciens eum sibi possessionem, ut ne sit aliquando imago »Caesaris« apud imaginem »invisibilis dei«.

Ista diximus secundum unum modum, quoniam duplicem sensum habet hic sermo.

[*](2–27 Vgl. Matth. 22, 19–21 Parr. – 11ff Vgl. Orig. hom. XIII, 2 in Ez. (VIII, 445, 19ff): quia non habebat eam »imaginem«, quam petebatur, . . . docet, ubi valeat reppreiri »imago«, quae quaeritur: »uade« inquit »ad mare« etc. – 11. 27f Vgl. Kol. 1, 15 – 13f Vgl. Joh. 14, 30 2 <τὸ> Koe 7/8 ἀποδότω Μ 14f <οὐκ ἀπὸ ἰδίου, ἀλλ’> Kl Koe, vgl. lat. 10 sunt dei L | <autem> Koe, vgl. gr. 21 <eorum et> Diehl Koe, vgl. gr. 22 debitum x* Pasch debitam ρ 26f imaginem–dei] invisibilem deum L)

<><> <> secundum alterum autem talia dici possunt: filiorum sunt quidam filii regum terrae. alii autem propter hoc ipsum, quod alieni sunt a filiis regum terrae, nullius quidem eorum qui sunt super terram filii sunt, sed <id ipsum filii> aut dei aut filii dei aut alicuius filiorum dei. quando ergo salvator interrogat Petrum, dicens: reges terrae a quibus accipiunt tributum vel censum? a filiis suis aut ab estraneis? dicente Petro: non a suis fillis, sed ab extraneis, quod dominus dicit de illis qui extranei sunt a regibus terrae: ergo filii liberi sunt, tale aliquid aestima dictum, quoniam liberi sunt qui filii sunt dei, filli autem regum terrae liberi non sunt, »quoniam omnis, qui facit peccatum, servus est pecati«. liberi autem sunt, qui manent in <veritate> verbi[s] Iesu et propter hoc cognoverunt veritatem, »et [*](28 Joh. 8, 34 – 30ff Vgl. Joh. 8, 31f 2 <ἄν> Kl + <τῶν υἱῶν> Κoe, vgl. lat. 3 υἱοὶ <Μ 4 <τινὲς> Κl 15 ἀπὸ <Μ 7 ἀλλὰ Μ 18 φησὶ ιݲςݲ Η 20 εἰσὶ Η 31 <ἐν> Κl 10 <id ipsum filii> Kl nach Diehl Koe, vgl. gr. 15 aut] an L 17 quod y* tale aliquid existima dictum L 25 tale aliquid aestima dictum y* <L 27 autem] 1. enim ? Kl, vgl. gr. 31 <veritate> verbi[s] Diehl, vgl. gr.)

veritas liberabit« eos a servitute peccati. si ergo in mysterio quodam reges terrae a filiis dei liberis constitutis exigunt didrachma »Caesaris« habentia imaginem, consequents est intellegere quoniam et quotienscumque exsurgunt quidam, qui per iniusitiam tollant nostra terrena, reaes huius herrae eos transmittunt ut exigant a nobis quae sunt ipsorum. quicumque ergo filus est simpliciter et non filius regum terrae, ille est liber. tamen cum sit liber, sollicite agit ut ne scandalizet vel ipsos reges terrae vel filios eorum vel eos, qui accipiunt didrachma; ideo sic dicit: sed ne scandalizemus eos, vadens ad mare mitte hamum et cetera. et quamvis essent iniqui, tamen sollicite egit Christus, ut ne scandalizaret eos, et suo exemplo prohibet aliquod scandalum fieri etiam huiusmodi hominibus,sive [*](13 ἐστιν + ὁ Η 17f καὶ . . . καὶ . . . καὶ] l. ἤ . . . ἤ . . . ἤ ? Κl, vgl. lat. 24 ἑξῆς] ἐν αὐτῶ Μ 32 φύσεως] φρενῶς Μ 1 liberabit Kl liberavit x 5f didragma Caes. habentia μ didragemas Caes. habentes x 35 huiusmodi] lat. las τοιούτοις für τι αὐτοῖς (Koe)) <> <>, <>

ut ne amplius beccent scandalizati, sive ut salventur suscipientes eum, qui pepercit eis quominus scandalizentur. et sicut in AGRO CONSOLATIONIS (sic enim interpretatur capharnaum) consoltur omnen discipulum et liberum eum et filium esse pronuntiat et dat ei virtutem piscandi priscem primum, ut ascendete eo consollationem accipiat Petrus super eum quem piscatus est, [17.] et propter de ore ipsius aperto, dandus sis quorum proprius est stater, et <qui> exigunt huiusmodi nomisma quasi suum.

<12.> Convenienter poteris uti hoc textu adversus averos, qui nullam habent in ore suo loquelam nisi pecuniae. cum autem voderos jiois,pdo jp,ome, ab a;oqip Pretro correptum, qui abstulit non solum de ore eius verbum becuniae sed et de toto adfectu concupiscentiam pecuniae, dices eiusmodi hominem in famri fujisse et in salsis rebus huius vitae et in fluctibus sollicitudinum avaritiae, et habuisse in ore suo staterem quamdiu infidelis extitit et avarus, ascendisse autem de mari ad humum rationabilem [*](5 Vgl. Wutz, Onom. sacra 40 1 ἁμαρτάνοιευ ἀμαρτάνειν Μ Η | ἥ Κl. Vgl. lat. καὶ Μ Η 3 ἥκοιεν Κoe, vgl. lat. καὶ 8 <ἔσασ> τον Diehl Koe, vgl. lat. 9 <ἀπαυγέλλων> Κl, vgl. lat. 14 <ἐξ—τοῦ> Κl mit Diehl Koe, vgl. lat. 4 sicut x* sic ρ 16 <qui> Koe)

et conprehensum atque salvatum (ab aliquo Petro, qui eum docuit veritatem), ut ne habeat aliquando in ore suo staterem, sed pro eo habeat imaginem dei eloquia dei.

Et signa tibi ex Numbeis, quoniam pro sanctis secumdum legem dei non simpliciter dirachmum sanctum. scriptum est enim: »et accipies quinque siclos secundum <caput, secundum> didrachmum sanctum«. sed et pro omnibus filiis Isreal secundum caput datur didrachmum sanctum. quoniam ergo non licet sanctis dei cum sansctis didrachmis habere dicipientibus non sancta dirachma et interrogantibus Petrum et dicetibus: magister vester non solvit didrachmum ? precepit salvator dari staterem (in quo erant duo ddidrachma), qui inveniebatur in ore piscis ascendentis primum; 588 quod dedit magister et dant semper discipuli eius pro sua salute et gloria Christi, ut longe [*](15 Num. 3, 47 — 17 Vgl. num. 3, 25? — 32ff Vgl. Hieron. in Matth. 137 A: quod saepe monui, etiam nuhc observandum est: causae querendae sunt signulorum domini dictorum atque factorum etc. 6. τὰ λόγια Η 21 ἵνα Μ 28 <> Kl, vgl. lat. 17 <caput, escundum> Kl Koe, vgl.gr. 26 solvet Gl 28/29 (duae) digragmae Gc L (duo) didragmata pasch)

facuabt a se omnia quae imaginem caesaris habent.

In illa bora accesserunt ad Iesum discipuli eius dicentes: quiw putas maiior est in regno caelorum! et accipiens puerum statuit eum in medio eorum et dixit: amen dco nobis, nisi conversi fueritis et facti quemadmodum pueri, non intrabitis in regnum caelorum. si quis ergo humiliaverit se sicut pucer iste, ipse est maior in regno caelorum. et qui acceperit puerum talem in nomine meo, me recipit. Cum posset Matthaeus nostrae eruditionis causa hoc colum exponere, quid accedentew discipuli Iesu interrogaverunt eum et quomodo respondit, addiddit secundum quaedam quidem exemplaria in illa hora accedentes dicipuli Iesu, secndum alia autem in illa die. et necesse est, ut non indiscussam voluntatem reliquamus evangeelistae. propter quod exponentes in primis quod ait, in illla die vel in illa hora, videamus si [*](29 ff Vgl. Hieron. in Matth. 137 A: quia viderant pro Petro et domino idem tributum reditum, ex aequalitate pretii arbitrati sunt omnibus apostlis Petrum esse praelatum aui in redditione tributi domino fuerat comparatus, ideo interrogant, quis maior sit in regno caelorum — 29ff Vgl. Hautsch, TU. 34, 2 a, 58 3 Ἐν] vorher: Περὶ τῶν λεγόντων »τίς μείζων« καὶ περὶ τοῦ προσκληθέντος παιδίου ὑπὸ τοῦ Ἰησοῦ Η 5/6 μεῖξον Η 24 τῷ ΜcH αὐτῶ Μα 3 in illa hora] V secundum mathm. In illo tempore L 7 eum <Β 15 recipit + Omelia Origenis de eadem lectione L 16 posset ρ possit x 18 quod Gc B 23 hora x* 29 hora vel in illa die L)

nescessaria est adiectio ista diei vel horae. venerunt enim in »Capharnaum« Iesus cum discipulis suis, ubi et »didrachma exigentes accesserunt ad Petrum et« interogantes »dixerunt: magister vester non solvit didrachma!« ita respondente Petro ad eos et <dicente> »etiam«, faciens verbum dde idrachmis Iesus mit Petrum cum hamo conprehendere »piscem«, in cuius ore dicebat invensiendum esse »staterem«, ut daretur pro se et Petro. arbtror ergo, quoniam makimum hunc aestimantes honorem in petrum a Christo conlatum (quasi per hoc iudicasset eum ceteris discipulis meliorem) cupiebant quod suspicabantur caute cognoscere. simul autem sperabant, quod et causam ipsam Petri elationis interrogantes discerent. hoc ergo ostendere volens Matthaeus adidit propter illud, quod ait: [*](5—18 Vgl. Matth. 17, 24—27 — Matth. 17, 27 1 εἰ <Η 5 ἐληλύθεσαν Μc 10 τελεῖ] δίδώ Μ 12/13 ABBREV ἀπλολογησάμενος Μ 16 εὑρήσεσθαι Μ 21 *** Κl Koe, vgl, vgl. lat. 29 ταῦτα Μ 5 1. venerant? Keo, vgl. gr. 10 respondente Petro ~ L 11 et <dicente> etiam Diehl Kl Koe, vgl. gr. etiam et x 16 se] ihu GL 16/17 ego arbitro L 28 Petri elationis Koe, vgl. gr., revelationis x 29 discerent Diehl indicerent y indicarent L 30/31 adicit L) <> »hunc accipiens da proter me et te«, in illa die vel hora accesserunt discipuli ad Iesum dicentes: quis ptaw maior est in regno caelorum ! forsitan autem et dubtabant etiam propter illud, quod suppeerius tres discipuli magis erant ddignificati, adsumpti in montem cum ipso ut viderent transfigurationem gloriae eius, dubitahant autem quis de tribus illis melior iudicatus esset a Christo. distrabebatur autem aestimatio sensus eorum per vaias caussas. interdum quidem Iohannem forsitan meiorem putabaqnt esse, eo quod reculbuerat super pectus salvatoris in cena et secreta consilia ei prae ceteris fuerant declarata. interdum autem arbitrabantur Petrum maiorem in regno caelorum, vel propter »staterem« hunc, Petrum maiorem in regno caelorum vel propter »staterem« hunc, qui datus est pro Christo et Petro, vel propter illud, quod Petrus dixit ad Iesum prae ceteris: »tu es Christus filius dei vivi« et Christus ad eum: »beataus es, Simon bariona, quia caro et sanguis non revelavit tibi, sed pater meeus qui est in caelis; et ego tibi dico quia tu es Petrus, [*](15 Vgl. Joh. 13, 25 — 23 Vgl. Math. 17, 27 – 27 Matth. 16, 16 (—18) 3 <ἤ ὥρᾳ> Κl, vgl. lat. 8 κατὰ τὴν μεταμόρφωσιν] gekürzter Ausdruck gegenüber lat. 9 δὲ<Μ 15—216, 10 gr. voller Kürzungen 4 putas <G 18 in cena] unrichtige Wiedergabe von δι’ ἀγάπην (Κοe) 18/19 secreta consilia aus ἐξαιρέτου u. σύμβολα mißverstanden? Elt 33 dico tibi L | quia <y) et super hanc petram aedificabo ecclesiam meam, et portae inferorum non praevalebunt ei« et cetera. iterum autem forsitan eorum revocabatur opinio, propter quod dixerat Christus ad Petrum, quod aliis non dixerat discipulis: »vade post me, satana, scandalum mihi es, quia non sapis num«, ne forte non esset maior Petrus, sed unus ex filiis Zebedaei. haec diximus propter quod ait in illa die vel hora, quando de

Post hoc autem videamus quod ait: et accesserunt discipuli ad Iesum, quasi discipuli ad magistrum, proponentes interrogationem, quis esset maior. in his autem imitatores discipulorum Christi esse debemus, si quando aliquid in nobis quasi dubium quaeritur et non invenitur, ut cum omni consensu accedamus ad Iesum semper praesentem, ubicumdque »dou vel tres« in nomine eius fuerint »congregati«, qui potens est inluminare [*](11 Matth. 16, 23 — 18 Vgl. Matth. 17, 27 — 30 Vgl. Matth. 18, 20 — 31f Vgl. I. Kor. 4, 5?) [*](17 ἐγεγόνει McH, last. las ἐγεγώνει (Diehl) 21 διδασκάλῳ] τοῦ σݲρݲςݲM 30ὅπου <εἰσὶν> Koe | ἢ Kl, vgl. lat. καὶ M H) [*](8 propterea ρ 11 post] retro y Pasch 16 propterea L)

corda omnium, qui ex toto corde discere volunt ab eo, ad intellegendam solutionem omnium dquaestionum. non est autem absurdum ut secundum christi exemplum interrogemus aliquem eorum doetorum qui praepositi habentur ecclesiis. quid ergo iam sciebant discipuli secundum hanc interrogationem, quid autem adhuc ignorabant, videamus. nam quai non est aequalitas sanctorum in regno caelesti, sciebant, et quia (cum non sit aequalitas) est aliquis maior et minor; sed quomodo maior et qualiter vivens minimus, hoc discere cupiebant. nisi forte cautius est dicendum, quoniam quis esset quidem minimus sciebant ex eo, quod alibi docerat mandatis istis minimis et docuerit sic homines, miniumus vocabitur in regno caelorum«. et quis esset maior sciebant ex eo quod ait: »si quis feceri6t et sic docuerit, hic mangus vocabitur«. sed ex multis magnis quis esset maior, hoc eis non erat manifestum. [*](6 ff Vgl. Harnack TU. 42, 4. 135 — 24 Matth. 5, 19 — 30 Matth. 5, 19 9 τι < Μ 18 — 21 gr. voll- ständiger als lat. 19 ὁποταπὸς Hu, vgl. S. 219, 7 22 ἔστιν < Μ 3 omnium] hominum G 6/7 doctorum x* doctorem ρ 20 minimus *** Diehl, vgl. gr. 23 qui GL 29 — 34 et quis — manifestum] lat. kürzt) < > <> et quoniam multi quidem sunt magni, non autem aequaliter magni, indicat nomen magni positum in persona Isaac, »qui proficiens magnus fiebat, donec efficertur magnus valde valde«. scriptum est autem id ipsum etiam in Moyse et in Iohanne baptista et in ipso etiam salvatore. et omnibus constat, quoniam etis omnes hi magni fuerunt secundum scripturas, tamen maior eis erat salvator. ex eo ergo, quod est positum in Isaae »<proficiens magnus fiebat> , donec fieret magnus valde valde« (non simpliciter, sed cum additamento duplici »valde valde«), cognoscere possumus quoniam differentia est magnorum,et alius quidem est magnus alius autem <valde magnuse et alius> magnus valde valde. ergo discipuli quidem quaesierunt quis esset maior, [*](5 Gen. 26, 13 — 7 f vgl. Ex. 2, 11 (Hebr. 11, 24) — 9 Vgl. Luc. 1, 15 — 16 Luc. 7, 28 — 21 Gen. 26, 13 6 <ἕως—ἐγένετο> Kl, vgl. lat. 7 ἐπὶ] + τοῦ Η 10 <εἰ> KL, vgl. lat. | πάντες] οἱ ἄνδρες Μ 27 καὶ < Μ 2 quoniam x* quod μ 4 magni1 <sunt magni> Diehl, vgl. gr. 4,5 inpositum R G 21 positum x* propositum μ 22 <proficiens magnus fiebat> Kl Koe 23 valde2 < G 27 differentiae sunt L 29 <valde — alius> Kl, vgl. gr.) »ipse autem pleniorem facit sermonem demonstrans eis etiam, quomodo quis actibus maior efficiatur in regno caelorum, sicut subsequens sermo demonstrat dicens:

<16.> Et vocans Iesus puerum statuit eum in medio eorum et dixit: amen dico vobis, nisi conversi fueritis ut efficiamini sicut pueri, non intrabitis in regnum caelorum. quicumque ergo humiliaverit se sicut puer iste, hic erit maior in regno caelorum. et qui acceperit puerum talem unum in nomine meo, me accipit.

Primum simpliciter exponamus propositum verbi: hoc est, si quis vir constitutus usque eo mortificaverit viriles concupiscentias suas »in spiritu mortificans corporales actus« et »semper mortem Iesu circumferens in corpore suo«, ut puer qui muliebria nondum temptavit nec [*](23 — 222, 25 Vgl. Cluc Nr. 39 Or. – 30 Vgl. Röm. 8, 13 – 31 II. Kor. 4, 10 7 ὁποταπὸς M H, vgl. S. 217, 19 7/8 τῆς ποιόητος Μ 10/11 l. κατανοήσομεν? Koe 25 κατὰ τὸν ἁπλοῦν ἠγούμενος Μ 19 puer] parvulus L 21 unum < L)

<> <> | sensit motus viriles, iste talis conversus factus est sicut puer. et quanto amplius adpropinquaverit pueris recedens ab huiusmodi motibus, tanto amplius ceteris continentibus et ad perfectum continentiae ascendere non valentibus maior habetur. quod autem propter mulibres passiones de parvulis dictum est, hoc ipsum dicere convenit et in ceteris passionibus et languoribus et infirmitatibus animae, in quase omnes pueri non incurrunt, priusquam incipiant absolutum proferre sermonem; utputa ut conversus quis fiar sicut parvlus puer in ira, cum sit vir, et sicut est pravulus puer ad tristitiam (qui interdum tempore mortui patris vel matris vel alicuius amici ridet et ludit), talis fiat vir habitudinem puerilem circa tristitias repellendas perfectioris animae ratione commutans. similiter dices circa extollentias, quibus inrationabiliter extolluntur homines quinon sunt die, quas pueri non patiuntur nec qui conversi facti fuerint sicut pueri.

[*](3 ὅσον Hu, vgl. lat. ὁσηρ M H 6 <ἄλλων> ΚL mit Diehl Koe, vgl. lat. 7 <οὐκ> Hu, vgl. lat. | [τὸ] Hu τί<πον> Keo 8 μεῖζον Η 10 δὲ] δὴ καὶ M 11 τοῦτο Μ 14 πεδΐα Η 16 ἵνα] + καὶ Η 17 βραχὺ < Η 22 φίλου Kl, vgl. lat. ἀδελφοῦ M H 8 praevalentibus y 11 dictum de parvulis L 14 et x* Pasch et ceteris μ 21/22 tempore y* in tempore L 24 ff gr. z. T. abdicas 27 dicas G 31 facti <L)

<> <>

Et nulla paene passio cadit in pueros, antequam absolute incipient logui; si autem nulla, manifestum est quia nec timor (nisi forte secundum aestimatione ceterarum passionem levis et transitorius). pueri enim mal<or>um timorem non patiuntur, utputa, si quis puero comminetur ne mammam petat vel ne ploret, terretur quidem sed timor eius stabilis non est. si quis autem terreat puerum talem et dicat: nisi hoc feceris occido te, incendo te, aut simile aliquid, numquid timet huiusmodi puer? sicut ergo ceterae passions non sunt in pueris firmae, sic neque timor. [*](1 πρὸς τὸ] τουτο Μ 5 οὔδὲ Koe, vgl. lat. καὶ ὁ ΜΗ 7 <ἄλλοις> Diehl, vgl. lat. 13/14 ὑπερβολῆς C luc Nr. 39 15/16 ἀποδεδειγμένοις Μ 16 νοήσεις Κ Ι νοηθεῖεν Hu νοήσειεν M H 23 μὴ ἀκριβοῦντες Κ Ι nach C luc Nr. 39 διακριβοῦντες M H 26 δὴ K I Koe δὲ ΜΗ 31 τὴν < Μ 16 mal<or>um Koe, vgl. lat. 18–27 entspricht dies noch gr. 22 –28? 26 sicut] sic G 27 firme in pueris L)

<>, <>, | si<c> autem quiset humiliet se sicut puer ***. nec enim magnum aliquid sapere cadit in puerum neque iactantia generis vel divitiarum vel aliarum rerum, quae aestimantur bonae non autem sunt, [cadit in puerum]. unde videmus <quia nimis> infants usque ad tertium vel quartum annum, licet fuerint generosi, similes se praebent pueris degeneribus nec amplius diligent divites puerow quam paupers. si quis ergo vir habitudinem, quam habent pueri ex aetate, in se ratione susceperit expellens ea quae movent insensa tos, <humilis> factus est sicut puer, non se extollens in honoribus neque efferens se in divitiis neque elevans se in claritudine generis. iste talis suscipiendus est et honorandus in nomine Iesu, quoniam praecipue in talibus est Iesus. ideo dicit: si quis susceperit unum talem in nomine neo, me suscipit. [*](23 ff (μάλιστα—ἀποδεκτέον) C luc Nr. 39 ὁ τοιοῦτος γέγονεν ὡς τὰ παιδία (vgl. lat. Z. 26) 2 παρεκαλέσατο Μ 7 τὰ + μὴ λ 8 1. τεσςάρων? 13 παιδεία Η 15/16 <ἀνλάβῃ> Diehl Kl Koe, vgl. lat. 20 οὐδ’ ἐπὶ περιβολῇ < C luc Nr. 39 lat. 21 ἐυγενία Η 23 <τοιούτους> Kl, vgl. C luc Nr. 39 lat. | οὓς Kl ὡς MH 26 τιμητέον Kl, vgl. lat. μιμητέον ΜΗ 30 τοιοῦτον M 1 si<c> Kl 2 *** Diehl Kl Koe, vgl. gr. 6 f [cadit in puerum] Diehl, vgl. gr. 7 f <quia nimis> Kl 17 <humilis> Koe, vgl. gr. 19 offerens G 21 in <GL) <qui autem scandalizaverit unum de pusillis istis credentibus in me, expedite i ut suspendatur mola asinaria in collo eius et demergatur in profundum maris.

Hoc exponere laboriosum est secundum consequentiam praedictorum. dicet enim aliquis: factus est quasi puer et humiliavit seipsum quemadmodum puer (quem statuit Iesus in medio discipulorum). minimus est et potens scandalizari, cum sit scriptum: »pax multa diligentibus legem tuam, et non est illis scandalum.« vide autem si rationabiliter hoc possumus explanare. omnis qui Iesu quasi filio dei credit et conversatur secundum evangelicos actus ad vivendum recte, conversus ambulat quemadmodum puer, <hunc inpossibile est non intrare in regnum caelorum>. qui autem non convertitur ut fiat quemadmdum puer, hunc quidem inpossibile est intrare [*](19 Psal. 118, 165 23 πᾶς Hu, vgl. lat. αῶς MH 28/29 πρὸς τὸ γενέσθαι ὡς τὰ] εἰς τὰ βιῶσαι κατὰ Μ 30 τοῦτο Η 32–224, 1 <ὁ—οὐρανῶν> Kl. vgl. lat. 2 istis <GL> 6 haec y 8 dicit GL 10 quasi] sicut L 30/31 <hone—caelorum> Kl, vgl. gr.)

> <> in regnum caelorum. multi enim convertuntur ut fiant quemadmodum puer, sed non omnes, qui convertuntur ut fiant quemadmodum puer, iam perveniunt usque e out fiant similes pueris. sed unusquisque tantum minus habet de similitudine puerorum, quantum longe est de habitudine puerile erga passions carnales. in omni ergo quidam quasi nuper conversi ut fiant quemadmodum pueri. hi propter hoc ipsum, quod sic conversi sun tut fiant quasi pueri, nondum autem sunt facti sed videntur nuper esse conversi, pusilli habentur in Christo et parvuli sunt, scandali receptors, quibus occasionem scandali non debemus praebere. alioquin qui scandalizaverit unum de pusillis, quos Christus ostendit credentibus in se, [*](19–22 Vgl. C v Nr. 19 Or.: ἐπεὶ οἱ μικροὶ εὐσκανδάλιστοί εἰσιν, ἵνα αὐτῶν μὴ καταφρονῶμεν μηδὲ μαρ’ ἡμῶν ἀπόληταί τις τῶν μικρῶν – 19 Vgl. I.Kor. 3, 1? 22 ἄκρως Η 23 <μικροί εἰσι καὶ> Kl Koe, vgl. lat. 2/3 quemadmodum puer< y 7–9 tanto . . . quanto B Pasch) <> » <> <>, expedite i quasi utile ad medelam peccati, ut suspendatur mola asinaring ad collum eius et demergatur in profundum maris. sic enim reddens dignam vindictam in mari (ubi et »draco« habetur, quem »formavit« deus «ad in ludendum 594 ei«) et sic quod expedit passus, qui punitus est, postea erit extra Dolores qui sunt in profundo maris, quos pertulit tractus ab asinaria mola. sunt enim et molarum differentiae, ut sint quaedam earum (ut sic appellem) humanae, aliae autem asinariae. et humanae, aliae autem asinariae. et humana quidem est illa, de qua scriptum est: »duae« erunt »molentes ad «unam »molam, una adsumetur, et altera relinquetur«, asinaria autem quae inponetur scandalizanti unum de pusillis istis in Christo credentibus, ut demergatur in profundum maris. asinaria autem mola non inrationabiliter dici potest corpusgravissimum hominis mali, quod semper deorsum trahit, quod suscipiet in resurrection unusquisque peccator, ut demergatur in abyssum quae dicitur profundum maris. [*](7 Psal. 103, 26 — 18 Math. 24, 41 9 qui < Β 13 enim] autem μ (vgl. Pasch) 14 eorum G L 17 duo G 21 inponetur Diehl inponitur x 23 istis < G L Pasch | in Christum Pasch 24. 31 dimergatur G) 15

Introducimus autem extra quam diximus alteram expositionem, sive dogmatis causa sive exercitationis. quaerimus enim, quem puerum uocans Iesus constituit in medio discipulorum. et vide si possumus puerum hunc intellegere spiritum sanctum, qui seipsum humiliavit. hunc Iesus accepit et posuit in medio sensus discipulorum. vult ergo Iesus omnes nos, ut avertamur ab omnibus et convertamur secundum exemplum < subiectum> spiritus sancti, ut efficiamur sicut [*](1 Psal. 103, 26 — 24—29 Vgl. Π 201, 7 An.: ὅπερ εἰ ἀναφέρεται εἰς τὸ ἅγιον πνεῦμα ζητήσεις. Vgl. Hieron. in Matth. 137 C: alii paruolum interpretantur spiritum sanctum, quem posuerit in cordibus discipulorum, utsuperbiam humilitate mutarent 8 σκανδαλίαωσι H | δεικνυομένων M 9 ἔνα <τῶν> ? Kl 13 ἐαυτὸν H 17 μύλου <τόπῳ> Diehl 20 δόγμα- <τος> Kl, vgl. lat. 25 ἑαυτὸν M 27 accepit] lat. las προσληφθὲν st. προσκληθὲν Koe 31 <subiectum> Diehl, vgl. gr.)

<>, » <> pueri (id est apostoli), qui et ipsi conversi facti sunt similes spiritui sancto, qui positus erat in medio sensus eorum. quos pueros Christo deus pater dedit, secundum quod scriptum est in Esaia dicente: »ecce ego et pueri quos dedit mihi deus«. et non est intrare in regnum caelorum, nisi qui a rebus saecularibus aversus fueris illis, qui spiritum sanctum in se habuerunt. quem spiritum sanctum uocans Iesus, a sua perfectione descendens ad homines, quasi puerum statuit in medio discipulorum suorum, ut unusquisque humiliet se, non simpliciter sicut puer, sed quemadmodum scriptum est sicut puer iste. ita tamen ut propter deum quis humiliet se, sicut et spiritus sanctus propter salutem hominum se humiliavit. quoniam autem et Iesus et spiritus sanctus a patre missi sunt in hunc mundum propter salutem hominum, ma- [*](10 Jes. 8, 18 2/3 τὰ παιδία <τουτέστι τοὺς ἀποστόλους>, Kl nach Koe, vgl. lat. 24 αὐτόν M 27 αὐτὸν M 28/29 <τὸ— καὶ> Kl nach Diehl Koe, vgl. lat. 34 δεδήλωκεν Μ 11 mih i dedit B (L)) nifestum est apud Esaiam prophetam ex persona salvatoris ipsius dicentem: »et nunc dominus misit me et spiritum suum«. [quoniam autem in graeco spiritus sanctus neutri generis est et non masculini, quemadmodum apud nos, et tres casus similes habet, nominativym et accusativum et vocativum, propterea transferentes in latinum sermonem, nominativum pro accusativo gradu transtulerunt et dixerunt: »et nunc dominus misit me et spiritus eius«; cum sit verius sic esse in graeco: »et nunc dominus misit me et spiritum suum«.] tamen si quis violenter contra rationem veritatis defendere vult quod ita sit dictum: »et nunc dominus misit me et spiritus eius«, sine dubio ita intellegemus filium dei missum a spiritus sancto, quemadmodum et due- [*](2. 14. 27 Jes. 48, 16 — 19 ff vgl. Orig. c. Cels. I, 46 (I,96, 22ff) — 31 ff Vgl. Matth.4, 1 Par.; vgl. Phil. 2,7; vgl. Röm. 8, 14 1 σωτῆρος]πρς Μ 2 λέγοντι Koe, vgl. lat. λέγοντος MH 22 ἣ] ἄρ᾿ M 4 me misit L 5—18 [quoniam—suum] Glosse des Übersetzers der damit die parallele Ausführung des gr.für Leser des lat. Textes passend macht Kl 8/9 habet similes L 13 gradu] casu G c. r. 18 suum] sanctum Leser) <> tum a spiritu sancto in desertum secundum humanam naturam, quam Christus suscipiens per omnia imitatus est, ut etiam a spiritu sancto agatur, quemadmodum omnes homines dei. maior ergo est in regno caelorum qui se humiliaverit prae omnibus humiliantibus se secundum imitationem illius pueri. et multi sunt qui volunt se humiliare sicut puer ille, sed qui prae omnibus factus fuerit propinquior puero illi, ipse erit omnibus maior. debemus ergo suscipere puerum talem in nomine Iesu, quoniam in eo habitat Iesus. et quemadmodum Iesum suscipit, qui susceperit unum puerum talem in nomine eius, sic Christum refutat et pellit, qui non vult suscipere puerum talem in nomine Iesu, licet sit minimus, ita ut possit scandalizari propter possit scandalizari propter quod non plenius humilitatem imitatus est puerilem. 7 H 12 M 13 M 18/19 <> Kl, vgl. lat. 20 M, vgl. lat. H 21/22 H 22 H 24 M 33/34 Koe, vgl. lat. [*](7 est ergo B 11 volunt x* nolunt μ 16 ipse] ille L 18. 24 suscipere <unum> Koe, vgl. gr. 24<ex>pellit Diehl)

Et conferamus evangelistarum dicta de capitulo isto, si forte manifestior fiat sensus propter spiritum sanctum quem diximus puerum illum intellegi posse. et Marcus quidem dicit: »et accipiens puerum statuit in medio discipulorum, et conplexus eum dixit eis: si quis unum puerum talem receperit in nomine meo«. [*](15 ff Marc. 9,34f — 26 Marc. 9, 35 — 30 ff Marc. 9,36f — Vgl. Cluc Nr. 40 Or. 9 ἀπὸ] ἐπὶ Koe 14. 29 φησὶ H 15 διελέγχθησαν M 27 ἔστω M 29 καὶ] τῆ M 34 τοιούτων Kl Koe, vgl. lat. τούτων M<H | ἐπὶ]ἐν M 32 dicit B)

» Lucas autem ita: »et accepit puerum et posuit eum« non solum in medio eorum, sicut ait Matthaeus et Marcus, sed »apud se: et dixit discipulis suis« non ita: si quis acceperit unum puerum talem vel »unum de talibus pueris«, sed ita: »si quis acceperit puerum hunc in nomine meo«. secundum Matthaeum ergo et Marcum potest quis dubitare utrum puerum illum spiritum sanctum dicat, quia sic dixerunt: si quis acceperit unum puerum talem. secundum Lucam autem quis ambigit posse intellegi pue- [*](6 Marc. 9, 97 — 9 Luc. 9, 46 — 12 Luc. 9, 47 — 17 Vgl. Luc. 9 , 47f — 18 Marc. 9, 36 — 23f. 33 Marc. 9, 37 — 25. 35ff Luc. 9, 48) [*](6f τῶν παιδίων τούτων Μ 7 παιδίον H | τῶν ἐμῶ ὀνόματι M 11 μεῖζον H 17 ἔλαβεν] ἔλαβε τὸ H) [*](21 — 25 non ita — meo] lat. kürzt 31 illum y* < L 33 unum < ρ) < > <> rum illum spiritum sanctum, cum dicat: »si quis acceperit puerum hunc in nomine meo«? secundum Lucam ergo debemus puerum illum, id est spiritum sanctum, quem accipiens Iesus posuit apud se, suscipere in nomine Iesu. vivit enim puer ille quasi in- nortalis et debemus eum ab ipso Iesu constitutum apud Iesum suscipere in nomine Iesu: quo- niam cum sit Iesus numquam recedens a puero illo, fit apud eum qui receperit puerum »in nomine eius«. et quoniam nec pater recedit a filio, si quis receperit filium, recipit apud se simul et patrem. [*](4ff Vgl. Luc. 9, 47f — 11. 25 Luc. 9, 48 — 14ff Vgl. Luc. 9, 47f — 28—233, 9 Vgl. Clue Nr. 40 Or., mit der Schlubemerkung: ἔοικεν οὗτος εἰς τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον τροπολογεῖν τὸ ταπεινὸν καὶ ἀπόνηρον παιδίον 19—20 <κατασταθὲν — Ἰησοῦ> Κoe, vgl. lat. 25—27 ὡς—δέχεται] lat. kürzt 29 <ὁμοῦ—πατὴρ> Diehl Koe, vgl. lat. 29 receperit L recipit y) »<> qui autem receipt et puerum in nomine Iesu et Iesum in no- mine patris, in omnibus minorem se praebet discipulis Christi seip- sum minorans; et quanto magis se minoraverit, <tanto> maior efficitur ab eo, qui ei minorationis dedit mandatum. [*](1 Luc. 9. 48 — 5.8 Vgl. Luc. 9, 48 — 12 Lue. 9,48 — 15 Vgl. Luc. 1, 15. 32 — 16 Luc. 18, 17 — 19ff Vgl. Luc. 18, 17 5 πᾶσι τοῖς] τοῦ|τοῖς Μ 8 <ὑπ’> Koe <ἀπ’> Diehl, vgl. lat. 9 ἐπι- τέλλοντος Κl nach Koe, vgl. lat. ἐπι- πλεῖον ΜΗ | αὐτὸν ΜΗ ἑαυτὸν ποι- οῦντος Cluc Nr. 40 13 πᾶσι Μ 27 κατὰ Koe καὶ ΜΗ 8 tanto μ < x)

Vae huic mundo a scan- dalis. necesse est enim venire scandal, verumtamen vae homini illi per quem scandalum venit. Digna est res quaerere in hoc loco, quid dicit esse mundum cui promittitur vae, cui Omnia scandal afferent vae. intellegere autem aliquid poterimus, si con- gregemus scripturarum exempla in quibus nominator mundus. [*](18 Joh.1, 10—22 Deut. 4, 19 — 26ff Vgl. Hieron. hom. in Matth. 18, 7ff (Anecdota Maredsolana III, 2, 373, 13ff): mundum istum terrenum locum dicit, τὸν περισςὸν (l. περίγειον) τόπον λέγει: neque vero de caelo et terra intellegere debemus mundum etc. — 29 Esther 4, 17 (14, 2) und Judith 10, 4! 1 ἐπιδεικνυμένης Ηu ἐπιδεικνυ- μένοις Μ Η 16 καθ’ αὐτὴν Μ 17 τοῦ < Η | <ἐν τῷ> Ηu 30 ὁ < Μ 9 res est B)

» <> arbitror ergo quia non caeli et terrae spatium secundum scri- pturas dininas dicitur mundus, sed terrenus iste tantummod locus vel homines qui sunt habitaatores loci istius. sic enim intellegitur illud quod ait: »et mundus per ipsum factus est«, id est orbis terrae, »et mundus eum non cognovit«, id est homines habitatores terrae istius. incongruum enim est »et mundus eum non cognovit« referre ad elementa caeli et terrae; ut dicat aliquis, quoniam sol et luna et stellae vel aqua vel terra vel angeli, qui sunt in universe hoc mundo, lumen illud verum non cognoverunt et non cogno- scentes eum conservaverunt a deo sibi ordinem constitutum. se- cundum hunc enim sensum intel- legitur etiam illud: »et nunc ho- norifica me, tu pater, eo honore quem habui antequam mundus [*](13ff Vgl. Joh. 1, 9f — 18 Joh. 1, 10 — 30 Joh. 1, 9 — 35 Joh. 17, 5f 3 οὐ τὸ] ἐν τῶ Μ 15 <οἰκου- μένην> Kl Keo, vgl. lat. 32/33 a deo Diehl Koe, vgl. gr. ab eo x) 2 » esset apud te. manifestavinomen tuum hominibus, quos dedisti mihi de mundo«. et post pauca: »ego (inquit) pro eis rogo, non pro mundo rogo, sed pro eis quos dedisti mihi«. item post pauca: » et hi in mundo sunt, et hi in mundo sunt, et ego ad te nenio. et iam non sum in mundo, et isti in mundo sunt«. item post pauca: »et ego ad te venio, et haec loquor in mundo, ut habeant gaudium meum plenum in se«. ergo mundus dicitur vel locus iste terrenus vel homines qui sunt in eo. ex hoc enim mundo dedit filio homines pater, pro quibus rogat filius patrem solis, et non pro omnium hominum mundo. nam ubi magis necessarium est ut servemur a patre quam in mundo, quem dicit Iohannes: »et mundus totus positus est in maligno« ? [*](6 Joh. 17, 9 — 11. 17 Joh. 17, 11 (vgl. var. lect.) — 20 Joh. 17, 13f — 29f Vgl. Joh. 17, 9 — 32 I. Joh. 5, 19 — 35 Joh. 17, 14 13 ἐν τῷ] ἔγνω Η 20 καὶ < Μ 24 τοῦτον < Η 26—30 ἀπὸ—ἀνθρώπων] hier mit Diehl nach lat., hinter Z. 5 in M H) item in sequentibus: »ut mundus credat quia tu me misisti«. ergo locus iste et homines qui sunt in eo dicuntur mundus, quibus vae a scandalis. omnibus enim hominibus, quos tamen scandala vincere possunt, vae est a scandalis. quod non procedit ut de elementis mundi intellegamus.