Quis Rerum Divinarum Heres Sit

χρὴ δὲ μὴ ἀγνοεῖν, ὅτι ἀκολουθίαν μὲν καὶ εἱρμὸν καὶ ἐπιπλοκὰς αἰτιῶν ἅτε φιλόσοφος καὶ θεοφράδμων ἀνὴρ οἶδεν, τούτοις δ’ οὐκ ἀνάπτει τὰς τῶν γινομένων αἰτίας. ἐφαντασιώθη γὰρ πρεσβύτερον ἄλλο ἐποχούμενον τοῖς ὅλοις ἡνιόχου τρόπον ἢ κυβερνήτου· πηδαλιουχεῖ γὰρ τὸ κοινὸν τοῦ κόσμου σκάφος, ᾧ τὰ πάντα ἐμπλεῖ, καὶ τὸ πτηνὸν ἅρμα, τὸν σύμπαντα οὐρανόν, ἡνιοχεῖ χρώμενον αὐτεξουσίῳ καὶ αὐτοκράτορι βασιλείᾳ. τί οὖν καὶ περὶ τούτων λεκτέον;

ἑρμηνεύονται Ἀμορραῖοι λαλοῦντες, τὸ δὲ μέγιστον ἀγαθὸν ἀνθρώπῳ δωρηθὲν ὑπὸ φύσεως, τὸν λόγον, μυρίοι τῶν λαβόντων διέφθειραν ἀχαρίστως καὶ ἀπίστως τῇ δούσῃ προσενεχθέντες. οὗτοι δέ εἰσιν οἱ γόητες, οἱ [*](1 ἠρεμίας Pap δεινῆς] ἡδονῆς Η 2 ταύτην om. Pap γενεὰ τετάρτη Pap G: τετάρτη γενεὰ ceteri ῥώμηι Pap 2. 3 κάτα φρόνησιν Pap, fort. scrib. κατὰ φρονήσεως 3 ἀντίληψιν AE τὸ om. G 4 εστιν Pap δὲ Pap: om. codd. 7 αριμθος Pap οὔτ’ AB 7. 8 ἔννοιαν λαβεῖν codd. 8 τῆς om. V δεύτερον Pap 9 τρίτη ΑΒ 10 τετάρτη ΑΒ 11 ὑγείας codd. 11. 12 ἀποστρεφόμεθα G 12 τοῖς om. codd. κακοῖς Α εγχειρεν Pap 13 ἔξεστιν Pap μηνύει HP 14 ἁμαρτίαι B δίδωσιν Pap 15 Μωσῆς G 16 γεινομένων Pap: γενομένων codd. 18 θεοφράσμων G ὢν post ἀνὴρ add. codd. οἶδε HP 18. 19 οὐ τούτοις δ’ ἀνάπτει AB 18 δ’ om. Pap οὐκ s. s. H, om. G 18. 19 ἀνάπτει] post alt. ἁ ras. 3 litt. in HP, ἀναπίπτει G 19 γενομένων ΑΒ ἄλλον G 21 ἐμπλέκει Pap 24 ἀνθρώπῳ om. Pap 26 δοση cum ras. post ὁ P, δόσει AB 26. 69,1 οἱ κόλακες, οἱ γόητες codd.)

οὗ χάριν Μωυσῆς τὸν ἀρχιερέα δηλώσει καὶ ἀληθείᾳ διακεκόσμηκεν (Exod. 28,26), ἀρίδηλον ἀξιῶν εἶναι καὶ ἀληθῆ τὸν τοῦ σπουδαίου λόγον. οἱ δὲ πολλοὶ τὸν ἄδηλον καὶ ψευδῆ μεταδιώκουσιν, ᾧ συνεπιγράφεται πᾶς ὁ τῶν ἀγελαίων καὶ ἠμελημένων ἀνθρώπων ἀπατώμενος ὄχλος.

ἕως μὲν οὖν „οὐκ ἀναπεπλήρωται τὰ ἁμαρτήματα τῶν Ἀμορραίων“, τουτέστι τῶν σοφιστικῶν λόγων διὰ τὸ ἀνεξέλεγκτον, ἀλλ’ ἔτι ὁλκὸν ἔχοντα δύναμιν ταῖς πιθανότησιν ἡμᾶς ἐπάγεται, [καὶ] ἀποστραφῆναι καὶ καταλιπεῖν αὐτὰ οὐ δυνάμενοι τῷ δελεάζεσθαι καταμένομεν.

ἐὰν δὲ πᾶσαι αἱ ψευδεῖς πιθανότητες διελεγχθῶσιν ὑπὸ τῶν ἀληθῶν πίστεων καὶ πλήρεις αὐτῶν καὶ ἐπιχειλεῖς αἱ ἁμαρτίαι περιφανῶσιν, ἀποδρασόμεθα ἀμεταστρεπτὶ καὶ μονονοὺ τὰ ἀπόγαια ἀράμενοι τῆς τῶν ψευσμάτων καὶ σοφισμάτων χώρας ἐξαναχθησόμεθα, τοῖς ἀληθείας ναυλοχωτάτοις ὑποδρόμοις καὶ λιμέσιν ἐνορμίσασθαι ἐπειγόμενοι.

τοιοῦτον δὴ τὸ δηλούμενον ὑπὸ τῆς προτάσεως· ἀμήχανον γὰρ ἀποστραφῆναι καὶ μισῆσαι καὶ καταλιπεῖν τὸ πιθανὸν ψεῦδος, εἰ μὴ τὸ περὶ αὐτὸ ἁμάρτημα πλῆρες ἀναφανείη καὶ τέλειον· ἀναφανεῖται δὲ ἐκ τοῦ μὴ περιέργως διελεγχθῆναι κατὰ τὴν τοῦ ἀληθοῦς ἀντίταξιν καὶ βεβαίωσιν.

Λέγει δὲ ἑξῆς· „ἐπεὶ δὲ ἐγίνετο ὁ ἥλιος πρὸς δυσμαῖς, φλὸξ ἐγένετο“ (Gen. 15,17), δηλῶν ὅτι ἀρετὴ πρᾶγμά ἐστιν ὀψίγονον [*](1 post εὑρεταὶ add. ἐξ ἀπάτης πλανῆσαι D 2 μόνον Pap D: μᾶλλον codd. τοῦ Pap D: τοῦ δὲ codd. πεφροντίκασιν D 3 σκότος] πάθος H 4 Μωσῆς HP 8 ἀναπεπλήρωνται HP 9 απεξελεγκτον Pap 10 ὁλκὸν Mang.: ἐνδίολκον Pap ABGH2, ἔνα δίολκον P(H1) ἔχοντες G ἀπάγεται Pap 11 καὶ prius om. GH2, καὶ γοητεύει e. gr. conicio 12 ἐγκαταμένομεν coni. Maug. 12 πᾶσαι ἀψευδεῖς HP 13 ἀληθῶς Β 14 ἀποδρασόμεθα Pap Η2: ἀποδρασώμεθα ceteri απογαια Pap: ἀπόγεια ABGP2, ἐπίγεια HP1 15 ἐξαναστησόμεθα P 16 ἱπποδρόμοις ΑΒ 17 δὴ om. Pap 18 γὰρ om. codd. 19 πλήρης Pap 19 ἀναφανείη scripsi, ἀναφανεῖν Pap: ἀναφανῆ ἢ ΑΒ, ἀναφανῆναι ἢ GP(H1), ἀναφανῆ H2 20 περιέργως διελεγχθῆναι GHP: περιέργως διαλεχθῆναι Pap, παρέργως διαλεχθῆναι AB τοῦ Pap: om. ABGH. τῆς P 22 ἐγένετο codd, δυσμάς codd.) [*](1. 2 DP fol. 266v (lemma om. Harris p. 92): οἱ πιθανῶν—πεφροντίκασιν. pergit. lin. οἷς ὁ τῶν ἀγελαίων καὶ ἠμελημένων ἀνθρώπων ἀπατώμενος ὄχλος συνεπιγράφεται.)

ἀλλὰ γὰρ ἔτι τῶν ἀδιαιρέτων καὶ ἀμερίστων λόγων ἐπικρατούντων ταῖς πιθανότησιν, οὓς Ἀμορραίους ἀνακαλεῖ, περιφανεστάτην καὶ ἄσκιον αὐγὴν ἰδεῖν οὐ δυνάμεθα· κλιβάνου δ’ εἱλικρινὲς πῦρ οὐκ ἔχοντος, ἀλλ’ ὡς αὐτὸς ἔφη (Gen. 15,17) καπνιζομένου τρόπον διακείμεθα, σπινθῆρσι μὲν τῆς ἐπιστήμης ὑποτυφόμενοι, μήπω δὲ καθαρῷ πυρὶ δοκιμασθῆναι καὶ κραταιωθῆναι δυνάμενοι.

πολλὴ δὲ τῷ σπείραντι τοὺς σπινθῆρας χάρις, ἵνα μὴ νεκρῶν τρόπον σωμάτων ὁ νοῦς ὑπὸ παθῶν καταψυχθῇ, ἀλλ’ ἔνθερμος ὢν καὶ χλιαινόμενος ὑπεκκαύμασιν ἀρετῆς ζωπυρῆται μέχρι τοῦ τὴν εἰς πῦρ ἱερόν, ὡς ὁ Ναδὰβ καὶ Ἀβιούδ (Lev. 10,2), δέξασθαι μεταβολήν.

καπνὸς δὲ γίνεται μὲν πρὸ πυρός, δακρύειν δὲ βιάζεται τοὺς πλησιάζοντας. ἀμφότερα δὲ φιλεῖ συμβαίνειν· ταῖς τε γὰρ ἀρετῆς αὐγαῖς προσχωροῦντες τελειότητα ἐλπίζομεν, καὶ εἰ μήπω δυναίμεθα τυχεῖν αὐτῆς, οὐκ ἀδακρυτὶ διάγομεν ἀνιώμενοι. πολὺς γὰρ ὅταν ἵμερος ἐντακῇ, πρὸς τὴν τοῦ ποθουμένου θήραν ἐπισπεύδει καὶ ἄχρι τοῦ συλλαβεῖν κατηφεῖν ἀναγκάζει.

κλιβάνῳ δὲ νῦν ἐξωμοίωσε τὴν ψυχὴν τοῦ φιλομαθοῦς καὶ ἐλπίδα τελειώσεως ἔχοντος, ἐπειδὴ τροφῆς πεττομένης συγκραταιοῦν ἑκάτερον ἀγγεῖόν ἐστιν, ὁ μὲν τῆς διὰ σιτίων φθαρτῶν, ἡ δὲ τῆς δι’ ἀφθάρτων ἀρετῶν. αἱ δὲ λαμπάδες τοῦ πυρὸς αἱ δᾳδουχούμεναι τοῦ δᾳδούχου θεοῦ κρίσις εἰσίν, αἱ λαμπραὶ καὶ διαυγεῖς, αἷς ἔθος μέσον τῶν διχοτομημάτων, λέγω δὲ τῶν ἐναντιοτήτων, ἐξ ὧν ἅπας ὁ κόσμος συνέστηκε, διάγειν.

λέγεται γάρ· „λαμπάδες πυρός, αἳ διῆλθον μέσον τῶν διχοτομημάτων“ (Gen. [*](1 αὐτοῖς Pap 3 παρευρεθεῖσαν ΑΒΡ2 4 ενπιπρησει Pap φεγγυς Pap 4. 5 ἀναπίπλησι ΡΗ1, fort. lecte 5 ἔτι om. ΑΒ, ἐπὶ G ὁ ταῖς om. HP επιθανοτησι Pap 7 αὐγὴν codd.: αυτην Pap εἰλικρινὲς codd. 9 τῆς Pap ABG: τοῖς ΗΡ ἐπιτυφόμενοι HP 9. 10 μήπω—δυνάμενοι om. ΑΒ 10 καθαρῶ πυρὶ Pap G: πυρὶ καθαρῶ ΑΒ, πυρὶ HP 11 σπείραντι] ζωπυροῦντι coni. Mang. χάριν Β 12 ὑπὸ παθῶν om. codd. καταψυχθηι Pap: καταψυγῆ codd. ἀλεαινόμενος codd. 13 εἰς] εἰ Α ναδὰμ ΑΒ, ναβὰδ G 13 δὲ] δὴ Β 15 φιλεῖν AP ταῖς τε γὰρ ἀρετῆς αὐγαῖς προσχωροῦντες scripsi: τοῖς τε τε om. Η2, Pap?) γάρ ἀρετῆς ἀγγέλοις προσχορεύοντες προχορεύοντες ΗΡ, Pap?) Pap et codd., ταῖς . . . αὐγαῖς ἐγχορεύοντες coni. Mang. 16 καὶ Pap: κἄν codd. δυνάμεθα Α 19 δάκρυα μέχρι τοῦ καταλαβεῖν καταχεῖν ἀναγκάζει male Jessen καταλαβεῖν codd. 21 συγ)κραταιουν Pap: om. codd. 23 κρίσεις codd. 24 μέσον Pap: μέσαις codd. post τῶν add. διαυγεῖς G 25 ἐνδιάγειν coni. Mang. 26 post γὰρ add. ὅτι ABP2)

Τῆς οὖν τῶν εἰρημένων ἐπιστήμης κληρονόμος δεόντως ἀποδείκνυται ὁ σοφός· „ἐν γὰρ τῇ ἡμέρᾳ“ φησίν „ἐκείνῃ διέθετο κύριος τῷ Ἀβραὰμ διαθήκην λέγων· τῷ σπέρματί σου δώσω τὴν γῆν ταύτην“ (Gen. 15, 18).

ποίαν γῆν δηλοῖ, εἰ μὴ τὴν προειρημένην, ἐφ’ ἣν ποιεῖται τὴν ἀναφοράν; ἧς ἐστιν ὁ καρπὸς κατάληψις ἀσφαλὴς καὶ βεβαία τῆς τοῦ θεοῦ σοφίας, καθ’ ἣν τὰ σύμπαντα τοῖς τομεῦσιν ἑαυτοῦ διαφυλάττει ἀπαθῆ τὰ ἀγαθὰ κακοῦ κατὰ τὰ ἐπὶ τοῖς τὴν γένεσιν ἀφθάρτοις.

εἶτ’ ἐπιλέγει· „ἀπὸ τοῦ ποταμοῦ Αἰγύπτου ἕως τοῦ ποταμοῦ τοῦ μεγάλου [ποταμοῦ] Εὐφράτου“ (Gen. 15,18), δηλῶν ὅτι οἱ τέλειοι τὰς μὲν ἀρχὰς ἔχουσιν ἀπὸ σώματος καὶ αἰσθήσεως καὶ τῶν ὀργανικῶν μερῶν, ὧν ἄνευ ζῆν οὐκ ἔνεστι — χρήσιμα γὰρ πρὸς τὴν ἐν τῷ μετὰ σώματος βίῳ παιδείαν —, τὰ δὲ τέλη ἐπὶ τὴν τοῦ θεοῦ σοφίαν, τὸν μέγαν ὡς ἀληθῶς ποταμόν, χαρᾶς καὶ εὐφροσύνης καὶ τῶν ἄλλων πλημμυροῦντα ἀγαθῶν.

οὐ γὰρ ἀπὸ τοῦ ποταμοῦ Εὐφράτου ἕως τοῦ Αἰγύπτου ποταμοῦ τὴν χώραν περιέγραψεν — οὐ γὰρ ἂν ἀρετὴν εἰς τὰ σωματικὰ πάθη κατεβίβασεν —, ἀλλ’ ἔμπαλιν „ἀπὸ τοῦ Αἰγύπτου ἕως τοῦ μεγάλου Εὐφράτου.“ ἀπὸ γὰρ τῶν θνητῶν αἱ βελτιώσεις γίνονται πρὸς τὰ ἄφθαρτα.