Historia Ecclesiastica

Συνῳδὰ τούτοις ἐπέστειλε καὶ Φιλογονίῳ τῷ τῆς Ἀντιοχέων ἐκκλησίας προέδρῳ καὶ Εὐσταθίῳ τῷ τηνικαῦτα τὴν Βέροιαν ἰθύνειν πεπιστευμένῳ καὶ τοῖς ἄλλοις ὅσοι τῶν ἀποστολικῶν ὄαν δογμάτων συνήγοροι. ἀλλ’ οὐδὲ ὁ Ἄρειος ἡσυχίαν ἄγειν ἠνέσχετο. Ἔγραψε δὲ καὶ αὐτὸς πρὸς ἐκείνους οὓς ὁμόφρονας ἔχειν ἡγεῖτο.

ὅτι δὲ οὐδὲν ψευδὲς κατ’ αὐτοῦ γέγραφεν ὁ θεῖος Ἀλέξανδρος. αὐτὸς Ἄρειος ἐν τοῖς πρὸς Εὐσέβιον τὸν Νικομηδείας μεμαρτύρηκε γράμμασιν. ἐνθήσω δὲ καὶ ταύτην τῇ συγγραφῇ, ἵνα καὶ τοὺς κοινωνοὺς τῆς ἀσεβείας δήλους τοῖς ἀγνοοῦσι ποιήσω.

»Κθρίῳ ποθεινοτάτῳ, ἀνθρώπῳ θεοῦ, πιστῷ, ὀρθοδόξῳ Εὐσεβίῳ, Ἄρειος ὁ διωκόμενος ὑπὸ Ἀλεξάνδρου τοῦ πάπα ἀδίκως διὰ τὴν πάντα νικῶσαν ἀλήθειαν, ἦς καὶ σὺ ὑπερασπίζεις, ἐν κυρίῳ χαίρειν.

>Τοῦ πατρός μου Ἀμμωνίου ἐρχομένου εἰς τὴν Νικομήδειαν, >εὔλογον ὀφειλόμενον ἐφάνη προσαγορεῦσαί σε δι’ αὐτοῦ ὁμοῦ τε καὶ >ὑπομνῆσαι τὴν ἔμφυτόν ὅου ἀγάπην καὶ διάθεσιν, ἣν ἔχεις εἰς τοὺς >ἀδελφοὺς διὰ τὸν θεὸν καὶ τὸν Χριοτὸν αὐτοῦ, ὅτι μεγάλως ἡμᾶς >ἐκπορθεῖ καὶ ἐκδιώκει καὶ πάντα κάλων κινεῖ καθ’ ἡμῶν ὁ ἐπίσκο- >πος, ὥστε καὶ ἐκδιῶξαι ἡμᾶς ἐκ τῆς πόλεως ὡς ἀνθρώπους ἀθέους >ἐπειὁὴ οὐ συμφωνοῦμεν αὐτῷ δημοσίᾳ λέγοντι· ἀεὶ θεός, ἀεὶ υἱός· >ἅμα πατήρ, ἅμα υἱός· συνυπάρχει ἀγεννήτως ὁ υἱὸς τῷ θεῷ, ἀειγενής >ἐστιν, ἀγεννητογενής ἐστιν. οὔτε ἐπινοίᾳ οὔτε ἀτόμῳ τινὶ προάγει >ὁ θεὸς τοῦ υἱοῦ· ἀεὶ θεός, ἀεὶ υἱός· ἐξ αὐτοῦ ἐστι τοῦ θεοῦ ὁ υἱός‘.

>καὶ ἐπειδὴ Εὐσέβιος ὁ ἀδελφός σου ὁ ἐν Καισαρείᾳ καὶ Θεόδοτος καὶ >Παυλῖνος καὶ Ἀθανάσιος καὶ Γρηγόριος καὶ Ἀέτιος καὶ πάντες οἱ >κατὰ τὴν Ἀνατολὴν λέγουσιν ὅτι προυπάρχει ὁ θεὸς τοῦ υἱοῦ >ἀνάρχως, ἀνάδεμα ἐγένοντο, δίχα μόνου Φιλογονίου καὶ Ἑλλανίκου >καὶ Μακαρίου, ἀνθρώπων αἱρετικῶν ἀκατηχήτων, τὸν υἱὸν λεγόντων >οἱ μὲν ἐρυγήν, οἱ δὲ προβολήν, οἱ δὲ συναγέννητον.

καὶ τούτων >τῶν ἀσεβειῶν οὐδὲ ἀκοῦσαι δυνάμεθα, ἐὰν μυρίους θανάτους ἡμῖν >ἐπαπειλῶσιν οἱ αἱρετικοί. Ἡμεῖς δὲ τί λέγομεν καὶ φρονοῦμεν καὶ >ἐιδάξαμεν καὶ διδάσκομεν; ὅτι ὁ υἱὸς οὐκ ἔστιν ἀγέννητος οὐδὲ >μέρος ἀγεννήτου κατ’ οὐδένα τρόπον, οὔτε ἐξ ὑποκειμένου τινός, >ἀλλ᾿ ὅτι θελήματι καὶ βουλῇ ὑπέστη πρὸ χρόνων καὶ πρὸ αἰώνων [*](A HN(n) GS(s) DL + FVfv) = z Τ W) [*](2 εὔλογον ὀφειλόμενον AnszW εὔλογον καὶ ὀφειλόμενον TEp. = Λ rationabile Cass. rationi debitum Cand. ι nach ἐφάνη + μοι D Ep. Λ ι 3 καὶ διάθεσιν = Cass. Ep. Cand. Λ > n ι εἰς] πρὸς TWEp. περὶ D circa Cass. Λ ad Cand. ι 5 διώκει z Ep. ι 6 καὶ = Cass. > W Ep. Cand. Λ ι ἡμὰς = Cass. > T ι ὡσ ἀνθρώποισ’ ἀθέους szTWCass. Ep. Cand. Λ ἀνθρώπουσ ἀθῴους An ι 7 θεὸς = Ep.] ὁ θεὸς An ι 8 συνυπάρχει — θεῷ > V i συνυπάρχει ἀγεννήτως ὁ υἱὸσ ὁ υἱὸς ἀγεννήτως ~ Εp.) τῶ θεώ AnsLFTWEp. consubsistit ingenite filius pairi Cand. συνυπάρχει ὁ γεννητὸς υἱὸς τῶ ἀγεννήτω θεῶ D coexistit ingenito deo filius Cass. cum d[e]o est infacturnliter filius Λ; s. oben 20, 7. 21, 16 ι ἀειγενὴς vT Ep. ἀειγεννήσ AnDLW seniper genitus (natus Λ) Cass. Cand. Λ ἀειγέννησίσ s ι 9 ἀγεννητογενήσ AnLEp. ἀγεννητογεννήσ sDvW ingenitogenitus Cand. ab ingenito genitus Cass. ἀγενητογενήσ T infacturaliter Λ ι ἐστιν2 = Cass. Cand. > T Εp.Λ ι 10 θεός ἀεὶ υἱός = Ep.] ὁ θεὸς ἀεὶ ὁ υἱόσ T υἱὸς ἀεὶ χσ(??) 14 ἑλλαδικοῦ s i 15 τὸν nTWEp. τῶν τὸν Asz ι 17 θανάτουσ ἡμῖν szT Cass. Ep. Cand. Λ ἡμῖν θανάτοις An ι ἡμῖν nach ἐπαπειλῶσιν ~ W ι 18 ἐπαπειλῶσιν TWEp. ἐπαπειλοῦσιν A ἐπαπειλήσωσιν sz παραπειλήσωσιν n ι 19 ἀγένητοσ NT infactus Λ, ingenitus Cass. Cand. ι 20 οὔτε szTW οὐδὲ An ἀλλ’ οὔτε Ep.)

καὶ πρὶν γεννηθῇ ἤτοι κτισθῇ >ἤ ὁρισθῇ ἢ θεμελιωθῇ, οὐκ ἢν· ἀγέννητος γὰρ οὐκ ἢν. διωκόμεθα ὅτι >εἴπαμεν· »ἀρχὴν ἔχει ὁ υἱός, ὁ δὲ θεὸς ἄναρχός ἐστιν«. διὰ τοῦτο διωκό- >μεθα, καὶ ὅτι εἴπαμεν ὅτι ἐξ οὐκ ὄντων ἐστίν· οὕτως δὲ εἴπαμεν, καθότι >οὐδὲ μέρος θεοῖ ἐστιν οὐδὲ ἐξ ὑποκειμένου τινός. διὰ τοῦτο διωκόμεθα· λοιπὸν σὺ οἶδας. ἐρρῶσθαί σε ἐν κυρίῳ εὔχομαι, μεμνημένον τῶν θλίψεων ἡμῶν. συλλουκιανιστὰ ἀληθῶς Εὐσέβιε.«

Τούτων τῶν ὑπὸ τούτου καταλεχθέντων Εὐσεβίος μὲν Καισαρείας ρείας ἐπίσκοπος ἢν, Θεόδοτος δὲ Λαοδικείας Τυροῦ δὲ Παυλῖνος. Ἀναξαρβοῦ δὲ Ἀθανάσιος καὶ Γρηγόριος Βηρυτοῦ, Ἀέτιος δὲ Λύδδων·

Λύδδα δέ ἐστιν ἡ νῦν καλουμένη Διόσπολις. τούτους μὲν οὑν συμφώνους ἔχειν ὁ Ἄρειος ἐσεμνύνετο· ἀντιπάλους δὲ κέκληκε Φιλογόνιον τῆς Ἀντιοχέων τὸν πρόεδρον καὶ Ἑλλάνικόν τὸν Τριπόλεως καὶ τὸν Ἱεροσολύμων Μακάριον, συκοφαντίας κατὰ τούτων συρράψας. ἐπειδήπερ ἀίδιον καὶ προαιώνιον ἔφασαν τὸν υἱὸν καὶ τοῦ πατρὸς ὁμότιμόν τε καὶ ὁμοούσιον. ταύτην δεξάμενος Εὐσέβιος τὴν ἐπιστολὴν ἤμεσε καὶ αὐτὸς τὴν οἰκείαν ἀσέβειαν. γράφει δὲ οὕτω πρὸς Παυλῖνον τὸν τῆς Τυρίων ἡγούμενον·

»Τῷ δεσπότῃ μου Παυλίνῳ Εὐσέβιος ἐν κυρίῳ χαίρειν.

>Οὔτε ἡ τοῦ δεσπότου μου Εὐσεβίου σπουδή, ἡ ὑπὲρ τοῦ >λόγου, παρεσιωπήθη ἀλλ’ ἔφθασεν ἕως καὶ ἡμῶν, οὔτε ἡ σοῦ >τούτῳ σιωπή, δέσποτα. καὶ ὡς ἦν ἀκόλουθον, ἐπὶ μὲν τῷ [*](1/2 vgl. Prov. 8, 25 u. 22—23) [*](* 19—S. 29, 20 Niceph. H. E. VIII 10. Cass. I 16 [= Τ]) [*](A HN(n) GS(s) DL + FV(v) = z Τ W [bis 7 u. von 19 an]) [*](1 ἀναλλοίωτος=Εp.Cand.Λ] ἀλλοιωτόσΤ=Cass. ι γενηθῆ NYT, generaretur Cass. Λ genihis esset Cand. ι 2 ἀγέννητος ἀγένητος NVT) γὰρ οὐκ ἢν nszTW Εp. ingenitus enim non erat Cass. Cand. infactus enim non est Λ > Α ι nach ἀγέννητος + noch einmal S. 26, 19 οὐδὲ μέρος — S. 27, 2 ἀγέννητος F, + S. 26, 19 οὐδὲ μέρος — S. 27, 2 πρὶν γεννηθῆναι ἤτοι κτισθῆ ἤ ὁρισθῆ οὐκ ἣν G; nach ἀγέννητος γὰρ οὐκ ἥν + S.26,19 οὐδὲ μέρος — S. 27, 2 ἀγέννητος γὰρ οὐκ ἢν D [3 und 4 εἴπαμεν] εἴπομεν SLVT Ep. ι 4 ὅτι2 = qtna Cand. Λ > Τ Cass Ep. ι εἴπαμεν2] εἴπομεν SLTEp. ι 5 ἐστιν = Cass. Ep. Cand. Λ > An ι 6 μεμνημένων T 8 τῶ; > s ι 10 ἀναβαρζοῦ n ι λυδδῶν HT Λυδῶν Nie. ι 11 μὲν οὑν AnsT ergo Cass. μόνους z ι 13 ἐλλάνικον T έλλαδικὸν s ι 11 τὸν] τῶν AGD ι 16 ὁ εὐσεβίος Τ ι 19 ς(??) am Rand HSS ι 20 τοῦ2 > An ι 21/22 ἐπὶ τοῦτο GLV ἐπὶ τούτου N)

διὸ παρακαλῶ >εἰδότα σε ὡς ἀπρεπὲς ἀνδρὶ φρονίμῳ ἀλλοῖα φρονεῖν καὶ σιωπᾶν >τἀληθῆ, ἀνασκαλεύσαντι τῷ πνεύματι τὸν λογισμὸν περὶ τὸ γράφειν >περὶ τούτου ἄρχοι, λυσιτελοῦντος καὶ σοὶ καὶ τοῖς ἀκούουσί σου, >μάλισθ᾿ ὅταν κατὰ ἀκολουθίαν τῆς γραφῆς καὶ τοῖς ἴχνεσι τῶν >λόγων αὐτῆς καὶ τῶν βουλημάτων ἐθέλοις γράφειν.

ὅτι γὰρ οὔτε >δύο ἀγέννητα ἀκηκόαμεν οὔτε ἒν εἰς δύο διῃρημένον οὐδὲ σωματικόν >τι πεπονθὸς μεμαθήκαμεν ἢ πεπιστεύκαμεν, δέσποτα, ἀλλ’ ἓν μὲν >τὸ ἀγέννητον, ἓν δὲ τὸ ὑπ’ αὐτοῦ ἀληθῶς καὶ οὐκ ἐκ τῆς οὐσίας >αὐτοῦ γεγονός, καθόλου τῆς φύσεως τῆς ἀγεννήτου μὴ μετέχον ἢ >ὄν ἐκ τῆς οὐσίας αὐτοῦ, ἀλλὰ γεγονὸς ὁλοσχερῶς ἕτερον τῇ φύσει >καὶ τῇ δυνάμει, πρὸς τελείαν ὁμοιότητα διαθέσεώς τε καὶ δυνάμεως >τοῦ πεποιηκότος γενόμενον· οὗ τὴν ἀρχὴν οὐ λόγῳ μόνον ἀδιήγητον, >ἀλλὰ καὶ ἐννοίᾳ οὐκ ἀνθρώπων μόνον ἀλλὰ καὶ τῶν ὑπὲρ ἀνθρώ- >πους πάντων εἶναι ἀκατάληπτον πεπιστεύκαμεν.

>Καὶ ταῦτα οὐχὶ λογισμοὺς ἑαυτῶν ὑποθέμενοι. ἀλλ’ ἀπὸ τῆς >ἁγίας γραφῆς μεμαθηκότες λέγομεν· κτιστὸν εἶναι καὶ θεμελιωτὸν >καὶ γεννητὸν τῇ οὐσίᾳ καὶ τῇ ἀναλλοιώτῳ καὶ ἀρρήτῳ φύσει καὶ >τῇ ὁμοιότητι τῇ πρὸς τὸν πεποιηκότα μεμαθήκαμεν. ὡς αὐτὸς ὁ >κύριός φησιν· »ὁ θεὸς ἔκτισέ με ἀρχὴν ὁδῶν αὐτοῦ, καὶ πρὸ >τοῦ αἰῶνος ἐθεμελίωσέ με· πρὸ δὲ πάντων βουνῶν γεννᾷ >με«.

εἰ δὲ ἐξ αὐτοῦ, τουτέστιν ἀπ’ αὐτοῦ ἢν, ὡς ἂν μέρος αὐτοῦ >ἤ ἐξ ἀπορροίας τῆς οὐσίας, οὐκ ἂν ἔτι κτιστὸν οὐδὲ θεμελιωτὸν >εἶναι ἐλέγετο· οὐδὲ αὐτὸς ἀγνοεῖς, κύριε, ἀληθῶς. τὸ γὰρ ἐκ τοῦ >ἐγεννήτου ὑπάρχον κτιστὸν ἔτι ὑφ’ ἑτέρου ἢ ὑπ’ αὐτοῦ ἢ θεμελιω- >τὸν οὐκ ἂν εἴη. ἐξ ἀρχῆς ἀγέννητον ὑπάρχον.

εἰ δὲ τὸ γεννητὸν [*](7—S. 29, 18 lateinisch Candid. Arian. ebds. PL 8, 1038 21 8, 22—23 u. 25) [*](A HN(n) GS(s) DL + FV (v) = z T W) [*](1 εὐφράνθημεν ADLV ι σοὶ] σοῦ Gv ι 3 ἀλλοῖα — 7 γράφειν > mit leerem Raum von 3 Zeilen H ι 5 σοὶ] σοῦ Α ι 8 ἀγένητα Τ ι nach ἀκη- κόαμεν + πώποτε T = aliquando Cass., Cand. wie im Text ι ἒν εἰς δύο = Cass. Cand.] ἓν ἐκ δύο n ι διῃρημένων An ι οὐδὲ] οὔτε Τ ι 11 τῆς ἀγεννήτου φύσεωσ T ι μὴ — 12 αὐτοῦ > s ι 13 τῇ > T ι 17 ὑποθέμενοι AnS obstricti Cass. ὑποτιθέμενοι GzTW siihstituentes Cand. ι 18 ἁγίας = Cass. Cand. > A 19 γεννητὸν = genitum Cass.] γενητὸν NDLV factum Cand. ι die zwei τῇ > Τ ι 21 nach αὐτοῦ + εἰσ’ ἔργα αὐτοῦ TCass. Prov., fehlt bei Cand. ι 23 του. τέστιν auf Rasur Ac ἔστιν ἤ s ι 24 οὐδὲ = Cand.] ἧ s mit Cass. ι 26 ἔτι] ἔτι ἧ L)

>φύσει. καὶ γὰρ καὶ ἐπ’ ἀνθρώπων φησίν· υἱοὺς ἐγέννησα καὶ >ὕψωσα, αὐτοὶ δέ με ἠθέτησαν«, καὶ θεὸν τὸν γεννήσαντά σε ἐγκατέλιπες‘, καὶ ἐν ἑτέροις· »τίς«, φησί, »ὁ τετοκὼς βω- >λους δρόσου;« οὐ τὴν φύσιν ἐκ τῆς φύσεως διηγούμενος, ἀλλὰ >τὴν ἐφ’ ἑκάστῳ τῶν γενομένων ἐκ τοῦ βουλήματος αὐτοῦ γένεσιν. >οὐδὲν γάρ ἐστιν ἐκ τῆς οὐσίας αὐτοῦ, πάντα δὲ βουλήματι αὐτοῦ >γενόμενα ἕκαστον, ὡς καὶ ἐγένετο, ἐστίν.

ὁ μὲν γὰρ θεός τὰ δὲ >πρὸς ὁμοιότητα αὐτοῦ λόγῳ ὅμοια ἐσόμενα, τὰ δὲ καθ’ ἑκουσιασμὸν >γενόμενα· τὰ δὲ πάντα δι’ αὐτοῦ ὑπὸ τοῦ θεοῦ γενόμενα, πάντα δὲ >ἐκ τοῦ θεοῦ. ἅπερ λαβὼν καὶ ἐξεργασάμενος κατὰ τὴν προσοῦσάν >σοι θεόθεν χάριν, γράψαι τῷ δεσπότῃ μου Ἀλεξάνδρῳ σπούδασον· >πεπίστευδα γὰρ ὡς εἰ γράψειας αὐτῷ, ἐντρέψειας αὐτόν. πρόσειπε >πάντας τοὺς ἐν κυρίῳ. ἐρρωμένον σε καὶ ὑπὲρ ἡμῶν εὐχόμενον ἡ θεία χάρις διαφυλάττοι, δέσποτα.«

Τοιαῦτα καὶ οὔτοι πρὸς ἀλλήλους ἐπέστελλον, εἰς τὸν κατὰ τῆς ἀληθείας καθοπλιζόμενοι πόλεμον.

Οὕτω δὲ τῆς βλασφημίας ἐν ταῖς κατὰ τὴν Αἴγυπτον καὶ τὴν Ἑῴαν ἐκκλησίαις διασπαρείσης, ἔριδες ἐν ἑκάστῃ πόλει καὶ κώμῃ καὶ [*](5/6 Jes. 1, 2 — 6/7 Deut. 32, 18 — 7/8 Hiob 38, 28 — 21— S. 30, 8. 30, 8 vgl. Euseb. Vit. Const. ιι 61. Socrat. I 6, 1—2) [*](* 21— S. 30, 14 Niceph. H. E. VIII 11 u. 12) [*](A HN(n) GS(s) DL + FV(v) = z Τ [bis 20 πόλεμον] W [bis 18]) [*](1 ὑπόφασίν τινα = ostensionem quamdam Cass.] ὑπόβασίν τινα TW πρόφασίν τινα S suhstantiam quamdam Cand. ι 2 αὐτὸν vor τῆς πατρικῆς ~ S nach γεγονότα cvD L ι 4 αὐτῷ = ei Cass. ipsi Cand. > ns ι 7 ἐγκατέλειπες NGT ι φησὶ τίς ~ Α ι 9 γινομένων LV ι 11 ἕκαστον = Cand.] ἕκαστα Τ > Cass. καὶ > HCass. ι ἐστίν nT/////A > szW, man kann nicht ἐστίν mit Cass. und Cand. belegen ι τὰ δὲ — 14 θεοῦ > H mit leerem Raum von ½ Zeilen ι τὰ δὲ] τὰ μὲν V, qnaedam autem Cand. ι 12 καθ’] κατ’ Τ ι 15 σοι > A ι 16 γράψειας] γράψεις LVTW ι ἐντρέψεισ TW ι 17 πάντας ATW ἅπαντας nsz ι τοὺς ἐν κυρίῳ ι Cass. Cand.] ἐν κῶ HT ι 18 θεία χάρις = Cand.] χάρισ’ τοῦ θεοῦ Τ gratia dei Cass. ι φυλάττοι n ι 20 ὁπλιζόμενοι TNic. ι 21 Οὕτω: ζ am Rand GLv ι 22 κώμῃ καὶ πόλει ~ s ι καὶ2 > Α)

ὁ δὲ λοιπὸς ὅμιλος θεατὴς ἢν τῶν γιγνομένων καὶ τῶν λεγομένων κριτής, καὶ οἱ μὲν τὰ τούτων, οἱ δὲ τὰ ἐκείνων ἐπῄνουν· καὶ τραγῳδίας τὰ δρώμενα καὶ θρήνων ἄξια ἢν. οὐ γὰρ ἀλλόφυλοι καὶ πολέμιοι, καθάπερ πάλαι, τὰς ἐκκλησίας ἐπολιόρκουν, ἀλλ’ ὁμόφυλοι καὶ ὁμορρόφιοι καὶ ὁμοτράπεζοι κατ’ ἀλλήiων ἀντὶ δοράτων ἐκίνουν τὰς γλώσσας· μᾶλλον δέ, μέλη ἀλλήλων ὄντες καὶ εἰς ἵν τελοῦντες οῶμα κατ’ ἀλλήλων ὡπλίζοντο.