Historia persecutionis Africanae provinciae

Illis diebus et duo negotiatores, Frumentius et alius Frumentius ipsiusdem urbis, egregio martyrio coronati sunt. Tunc et septem fratres non natura, sed gratia, simul in monasterio commanentes, confessionis certamine expleto inmarcescibilem peruenerunt ad coronam [id est Liberatus abba, Bonifatius diaconus, Rusticus subdiaconus, Rogatus monachus. Septimus monachus et Maximus monachus]. [*]( 6 cf. Ps. 12, 4. ) [*]( 2 costrigebant W constriugebaa b 3 minatibus W 4 gla- . dii BV1C1 dum om. BVGMS1L 5 tale P1 blanditus B blanditer C blanditiis sed uerberibus Ws2 8 a pueros albl 9 iugiter ego: igitur BVCs\' iterum WS2αβ; om. CML 10 dissiparant β 11 reBtanrat BV1 14 corum P 15 salIunt P 17 et duo] duos W negutiatores B negatiatores b 18 ipci eiusdem Caβ ipsius Ms eiusdem Lv 19 simnl in monasterio si* mul b 20 inmaroesBibilem VCsta 21 id est et rel.] nomina e Pass. §. 7 neque iwtegre neque eodem ordime inlata deleui abbas Lb bonefacius a bonifacius sLβ 22 diaoonorum W ante Rosticns WL addunt sernos aabdiaoonns rogatus monacus P 23 septiminus BW Sept. mon. om. Cβ et Max. mon. om. C mazimus monacns P )

(V, 11) Nam illo tempore crudeling Arrianorum episcopi, presbyteri et clerici cum rege et Uuandalis saeuiebant. Nam ad persequendum ipsi cum suis clericis ubique gladiis accincti currebant; sicut quidam episcopus inter illos, ceteris crudelior, Antonius nomine, qui tam nefaria et incredibilia in nostris exercuit, ut narrari non queant. Fuit iste in quadam ciuitate proxima heremo, quae Tripolitanae prouinciae uicinatur: qui ut bestia insatiabilis, catholicorum sitiens sanguinem, huc illucque ad rapiendum rugiens excurrebat.

Nam impius Huniricus sciens Antoni ferocitatem in ipsis heremi partibus uoluit sanctum Eugenium relegare. Quem dum custodiendum Antonius accepisset, ita eum artiori custodia cinxit, ut nullum ad eum introire permitteret, insuper uariis insidiarum atque poenarum suppliciis extinguere cogitaret. Sed Eugenius [sanctus, dum nostrae persecutionis deSeret incommoda et asperitate cilicii senilem adtereret corpus, nudamque super humum cubitans stratum sacci sui rigaret imbribus lacrimarum, aliquando sensit infestum paralysis morbum.

Quo nuntio in gaudio conuersus Arrianus pergit festinus ad cubuem exilii hominis dei; et cum uideret urguente passione uerum pontificem balbuttientia uerba producere, cogitauit simul extinguere, quem superesse nolebat. Praecepit ut acetum asperum nimisque acerrimum quaereretur; qui, cum fuisset allatum, uenerabilis senis recusantibus et nolentibus faucibus ingerebat. Nam si communis dominus, qui [*]( .2 presbiterici B et ante clerici om. b . cum ego: quam mss rege et BVlW reges et L rex et V2CMsβ; om. a uuradalis W uuandalos BV1 uuandali rell. seruiebant V feruebant VIM 3 clericis suis a aocinti Wa 5 inoredebilia V nostros ϕ WL 9 fugiens BVCaL furens V2М8 uniricus B hunericus MaL honoricus β 10 antoni BV: antonii rell. 11 religare W dum ad W 12 uinxit a1 13 insuper eum a insidiatorum b 16 senile mss praeter BVls 17 saccis ui rigaret VCl Baccis (sacci b) inrigaret Мβ 18 parilysis BV, gaudium Ws* 19 cubile mss praeter BV1 exiilii W enmii cpL 20 balbutientia (-cia a) MsaLb 22 acqtu W 28 qui BV\': quod V2CWM 8 α β cui L adlatum Pb1 uenerabili senis B\'V 01 uenerabili seni C2αβ 24 faucibus om. W Ii] sicut β )

(V, 12) Alio autem nostro episcopo Habetdeum similiter relegato Tamallumensis ciuitatis, in qua Antonius fuerat, quantum potuerat infestari, res ipsa demonstrat. Nam cum diuersis eum persecutionibus adfligeret nec posset facere Arrianum, uideretque Christi militem semper in confessione constantem — promiserat enim suis dicens: cnisi eum nostrae fecero religionis, non sit/Antonius\'; — at ubi in sua promissione minor inuentus est, suggerente sibi diabolo cogitat aliud.

Pedibus manibusque ligatis uinculis ingentibus artat episcopum, oreque obturato, ne lingua clamaret, aquam corpori at putabat rebaptizationis spargit: quasi ualeret conscientiam ligare cum corpore, aut non aderat qui audit gemitus compeditorum et cordis secreta rimatur, uel superare posset aqua mendax tantae uoluntatis propositum, quem iam homo dei metantibus lacrimis miserat legatum in caelum. Exuit statim uirum uinculis et tali quasi gaudens prosequitur uoce: ecce iam, frater Habetdeum, noster Christianus effectus es; quid ultra facere poteris, nisi ut uoluntati consentias regis\'? Cui Habetdeum: \'illa est, impie Antoni, mortis damnatio, ubi [*]( 17 cf. Ps. 101, 21. ) [*]( 1 potaret] pateretur C* portaretur M\'s\' potaretor М282 2 omino W 3 neritas V1 ingeaisset C ingessiset W 4 obnoxio o\' accipit PB ancmentum W argnmentum P cnijcum a 6 epm W habetdens a 7 religato WPB tam alumensis M tamullumensis a 8 potuerit αβ 9 posse BVX potesset b\' 12 religioni P sit] sum V2Msb2 non ait antonius antonius C1 13 cogit B 15 obdnrato CM optnrato 0 aqua B 16 aspergit b conscientia BVl 18 et om. a superaret posset W 19 noluntis propositum (sic) V praepositum PR quem] qui C* quod WS2aL 20 metentibus a ligatum PB in caelum legatum a exnet B V1 21 ecce iam] ecclesiae PblB 22 habetdeus a et sic deinceps nostrae PB quid ... regis ow. β 24 impię BY antonii BV1C1M )

(Y, 13) Erat quidem generalis ista uiolentia tyrannorum.

Nam Uuandali pro hac re ubique fuerant destinati, ut transeuntes itinera sacerdotibus suis adducerent iugulandos. At ubi eos fallacis aquae gladio peremissent, indicium eis perditionis scriptura teste tradebant, ne alibi simili uiolentia traherentur, quia non licebat siue priuatis siue negotiatoribus alicubi transire, nisi descriptam caracteris indicio suam miseri ostenderent mortem; quam per reuelationem seruo suo Iohanni olim iam ostenderat Christus, ubi dicit: nulli licebit aliquid emere uel uendere, nisi qui habuerit caracterem bestiae in fronte sua et in manu sua.

Nam et episcopi atque presbyteri illorum cum armatorum manu nocturnis temporibus uicus uel oppida circuibant, et sic despicatis postibus ianuarum aquam gladiumque gestantes animarum praedones intrabant; et quos domi reppererant, alios forte in lectulis soporatos, imbre igneo atque fulmineo respergentes daemonica uociferatione Christianos suos ipsi pariter uocitabant, ut ludum prorsus suae [*]( 14 Apoc. 13, 16-17. ) [*]( 1 assentio a ergo M meae om. W 2 confite W credi BV1C1 et credidi et α 3 cathenis Wβ uincxieti b ianua B opilasti WM 4 praeterio W snbscribentibus αβ 5 et om. Wa lectitanda VC: lectitandam BV1MSPR lectitandaque W lectitandam ab 6 quidam BV1MSL1PbRquaedam Halmius generania P 8 ad BV\'Cl 9 iudicium ab 10 scriptnrq V1 simili] sibi B1VC1Ms1 sini B2 sua L 12 decriptam B deecripto V2CMs miseri] amiseris P miseris bB ostAlnderet P 13 per uelationem 01 iam om. aL 14 ostenderet V1C181licenit B 15 uel) ant a carractaerem b 18 uicos mss praeter BV. sic om. M despicatis postibus] despicatibus BVC1MS1L despicatis iannis C\' innarum W 20 reppererant] sic BVCWsdb aliis BVC1 alio W in lectulis forte a 21 respargentes a daemoniaca Wa dominica β. )

(V, 14) Tali uiolentia nobis uidentibus ibi GLrthagine filius cuiusdam nobilis annorum circiter septem iussu Cyrilae a parentibus separatus est, matre sine uerecundia matronali solutis crinibus post raptores tota urbe currente, infantulo clamante ut poterat: \'Christianus sum, Christianus sum per sanctum Stephanum Christianus sum\'. Cui et os opturantes insontem infantiam in suum gurgitem demerserunt.

Ita de filiis medici uenerabilis Liberati factum esse probatur. Nam cum iussu regis cum uxore et liberis ad exilium mitti iuberetur, cogitauit impietas Arriana a parentibus paruulos filios separare, ne posset per pietatis affectum etaam uirtutem prosternere genitorum. Disconiunguntur tenera pignera filiorum Qui cum uellet lacrimas emittere, auctoritate uxoria iacrepatas, in ipso meatu exitus sui ilico lacrimae siccauerunt. Ait enim [*]( 1 heroseos b qua mali qui V1C1 tam malis quam irreligione C2 3 sibi] si P nollentibus Wl uolentibus PR 5 horam BYIW suis capitibus 0 6 texuerunt BVCWS1αL ceDO sPRL coeno b fqtido BVCWML 7 perfida a consciderunt PB 8 in om. W faedisque W 9 talis Bl 10 iussum BV1 cyrille Ma 11 separata P matre om. BVCMs1 12 correntẽ BVMS1 quoque clamante C 18 Christianussum bis tantum habet C per om. C2ML(81?) 14 sanctum Stephanum om. BVCMS1L et om. a obttirantes VCWs obdurantes ML 15 insontes V1 gurgite BV dimerserunt LPB 17 iubetur β 18 paraolos W 19 ne BVG: at V2W Msab non PB possent W etiam om. Pb 20 disiunguntur mss praettf BV1 C tenera] a parentibus tenera αβ pignora MaL 21 Qui cum] qui liberatus cum a uellet] uellet liberatas 0 mittere PbLB increpatur W 22 meato BV meatus M exitn C enim at] enim ei VlCMsL )

Sed haec mulier quid in eonspectu indicum egerit, tacendum non est. Nam cum ipsa uel maritus, licet seorsum, carceris tamen custodia tenerentur, ita ut se penitus non uiderent, mandatur mulieri diciturque illi: csolue iam duritiam tuam; ecce uir tuus paruit imperio regis et noster factus est Christianus\'. Aitque illa: cuideam illum et faciam et ego quod uoluerit deus\'. Educta igitur de carcere inuenit uirum suum stantem cum ingenti multitudine pro tribunalibus conexum, et uerum aestimans quod finxerant inimici, iniecta manu adprehendens ora uestimentorum eius gutturi proxima, uidentibus omnibus suffocabat eum dicens: \'perdite et reprobe, gratiae dei et miserioordiae eius indigne, quare uoluisti ad modicum gloriare et in aeternum perire? quid tibi proderit aurum, quid argentum? numquid liberabunt te de camino gehennae\'? dixit et alia multa. Cui maritus respondit: cquid pateris, mulier? quid tibi uidetur aut quid forte de me audire potuisti? ego in nomine Christi catholicus . permaneo, nec amittere potero aliquando quod teneo\'. Ubi heretici mendacii sui conscii et detecti fallaciam suam colorare minime potuerunt.

(V, 15) Et quia superius de uiolentia inmanitatis eorum breuiter diximus, hanc plurimi metuentes alii se in speluncis, alii in desertis locis uiri uel feminae nullo sibi conscio sese claudebant, et ibidem nulla succurrente sustentatione ciborum fame uel frigore uicti contritum et contribulatum spiritum [*]( 1 coniunx CWaLb et] en aLb; in C & eras. est 3 esset BY C1817 mandaturque W mulier P 8 iam om. W impio P 9 ait V2 atque C2 10 et ego] ego ϕ Wab2 et ducta b1 12 fecerant BVC181L dixerant C 13 oram (horam o) Co L: om. a 14 proximam CaL 15 prodite P gratia ab misericordia aa ei P 16 gloriari mss praeter BV1 17 quod tibi V1 21 ibi Ws* 22 eretici b et om. a tetecti C1 detectim b\' 26 nnllos ibi BV1 27 succnrrentes BVl sustentatiotione sic V ) [*]( VII. ) [*]( 7 )

(V, 16) Et quia de sancto Habetdeum praefati iam sumus, pergit tunc ad Carthaginem, adire censuit nefarium regem, ot conscientiam suam, quam semper familiarem trinitas habuit et amicam, etiam hominibus faceret manifestam; nec eum retinere potuit Antonius propter uerecundiam suam. Offert impiissimo regi libellum in hac similitudine uerborum: \'Quid quaeso iam cum proiectis habetis? quid cum eis, quos exilio relegastis, cotidie dimicatis ? Abstulistis substantiam, ecclesiis, patria domibusque priuastis; sola anima remansit, quam captiuare contenditis.s o tempora, o mores! uniuersus haec mundus intellegit et ipse qui persequitur uidet. Si fides dicitur quam tenetis, quid uerae fidei membra tantis persecutionibus agitatis? quid uobis cum exilio nostro, quid uobis cum egenis in saeculo, quorum est uita semper in Christo P Liceat saltem gaudere consortio bestiarum eis, quos abiecistis a facie omnium populoram.

Dum haec et his similia pontifex dei dixisset, sceleratus tyrannus hoc ei mandasse perhibetur: cuade ad episcopos nostros, et quod tibi dixerint sequere, quia ipsi huius rei habere noscuntur per omnia potestatem\'. Sed neque Antonium haec res ab insania potuit reuocare, sciens se magis impio regi ob [*]( 1 affictionis ioommoda W 2 secnritate BPF sucuritatem Cl I creaconus β 3 mizetanae Wb mixatiane a quizenais § qaitensis F reppertns PR 4 patrescenti βF 5 habetdeus a ut solet iam om. a 7 trinitatis WPblRF 10 bellum b 11 pronectis afiF quos] quod BVlW 12 religastis BVCI religatie W relegatis PbxBF dicatis W dominicatis P1RF 13 pri- , natis MPblBF 14 contemp(tep P)nitis PblR 0 tempora] cf. Cic. in Cat. I, 1, 2 16 tenes PblRF fidef imbra B et V1 fidei imbrã V* fidei umbrA CMs 18 saltim ML 20 hae P I is F 21 peribetur b 22 regi W habere huius rei (regi b) cognoscuntur (IF 23 omnS PBF 24 magis om. aI impio regi ego (impio in imfio transiit wt in titulo Passioni praefixo): imperio regi BVslPBF imperio regis rell. imperioso regi Halmiusimperio regio E. Ludwig )

(V, 17) Ea tempestate facta \'est incredibilis fames et coepit Africam totam una depopulatione uastare. Nullus tunc adfuit imber, nulla prorsus gutta de caelo profluxit: nec frustra, sed uero et iusto iudicio dei, ut ubi persequentibus Arrianis caenosi gurgitis aqua ignis et sulphuris bulliebat, indulgentiae caelestis, quae semper adfluenter aderat, pluuia negaretur. Lurida remanserat terrae facies omnis. Non uitis tegebatur aestate panpineis opacata uirgultis, non sata respersa uultus cespitum uiridabant, non olea semper uiridis foliisque repleta iucundis decoris sui consuetum tegmen habebat, non pomorum uirgulta maritante tellure gemmas produxerant florum, postea fructus, ut adsolent, editurae.

Tristia mere tetraque omnia, et par pestilentiae olaaes Africam confuderat omnem. Non hominibus, non iumentis germinantis herbae ediderat tellus omnino uirorem. Aruerant dudum currentium impetu praecipiti aluei fluminum, fontiumque crispantes perennitate subtracta pariter siccauerant uenae. Oues et boues uniuersi, insuper et pecora campi simulque bestiae siluarum inedia consumente nusquam penitus uisebantur. [*]( 18 cf. Pa. 8, 8. ) [*]( 1 multum om. b placare P aere epm BVCWMsL gaadentem C12WS2L 2 bone C meare W 8 incredibiles BVl 4 affuit mss praeter BVb 5 fostra C1 6 insto et nero βF caenosi Wbl: coenosi BVC cenosi MSPb2F 7 aquam abF snlphoris BW sulphur ab ibi indalgentiae Ws* 8 adherat βF 9 panpineis BVCbWs pampineis reU. 10 opocata a opagata Pb1 RF resperss. non nnltas C niridebant ϕ niridabat Pb1RF 11 oleo BVC1Ms1 olina C° iocundis ϕWaLb2 12 tecmen W 14 editurae (scil. pomi) BVC1MsL; cf. Indic. III \'constr. ad sens.\' reditarę PBF redditurę b1 editura C\'Wa redditura b2 edituras Halmius tristitia BVC181 terraque BVM traq; CV tristaque PBF tristiaque bl terre αb2 et] nt L pars βF 15 confnnderet BVC281L 16 germinantee BrCL germinans V* M herbas V2O2ML qdixerat W niroram BV1C1 nirori V* nirore M omnis omnino uiror aruerat C* 17 impetuI PRF praecipitati PbxF 18 perhennitate afiF snbtractae b siccarant W 19 uniuersa C\'F pecara Y 20 imedia V consum ante C ) [*]( 7* )

Nullum gestum est tempore illo conmercium; nullum cespitem terrae iuuencis trahentibus scindens uertit aratrum, quia nec boues suberant nec castra omnino remanserant. Sed et rusticorum manus alia interierat, et subinde quae forte supererat, iam sepulturam quaerebat. Et quia urguente famis incommodo neque conmercia ut fati sumus, consuetudini, neque cultura reddebatur debita terris, iuuenum, senum, adulescentium atque adulescentularum, puerorum uel etiam puellarum agmina simul et funera, ubi potuerant, quomodo poterant, passim diffundebantur, circum. euntes oppida, uicos uel singulas urbes. Conuersi enim in arcum peruersum atque inritantes deum ad aquam contradictionis famem patiebantur ut canes, non ut comederent panem, sed ut infensam sentirent quam nega.

uerant trinitatem. Alii diffusi per campos, alii siluarum secreta petebant, antiquas radices herbarum uel quisquilia alia requirentes. Nonnulli, cum domo niterentur egredi, in ipso limine conruentes cateruatim fame debellante cadebant; stratae uero uel semitae. cadaueribus repletae exalantium fetore mortuorum [*]( 15 cf. Ps. 77, 57; 105, 32 ; 58, 7. ) [*]( 1 fortes BV* cespes WαLb 2 nascenti BVXC* faenis W fqui MLR feni sab fine P coe(cę-ce-)perant BV1CMS1 3 igens W igneas F 4 harido PRF aridos ubere BVCM dequocens BV1C1 (Schvch. II, 483 sqq.) dequoquens βF 7 scidens C\'b. 8 castra PBF astra BVX astara V2C1 aratra C2WMs ra-. stra ab omnino] omnino naquam W usquam omnino fJF 9 sepnltnra BW 10 inquomodo W incommoda PblBF comercia Pb 11 fuerant consuetudini a 13 puerorum om. a uel om. βF ubi poterant a 14 circumentes W 15 opida Ma enim] eunt a 16 aquas a 17 fame B 18 paDe B infessam PR confessam bF\' 19 silnarum secreta] secrets silnae pF 20 alia om. Ms1: aliaque Ws* aliqua αβF 21 domfl b egredi niterentur a 22 famem BV1 famen b\' 28 repleta BV* foetore BVC Jaetore W )

Uuandali autem ipsi, quos et postea frequens multarum prouinoiarum spolia et retentio Africae primo fece. rant diuites, maiore magis inopia torquebantur: et quanto sibi uidebantur seruorum adgestione superbi, tanto amplius deficiebant fame torquente defecti. Nullus filium, nullus coniugem, nullus proprium tenuit seruum; sed exiens unusquisque non ubi noluit, sed ubi ualuit, aut statim defecit aut numquam omnino rediuit.

Urguebatur infelix multitudo ad ipsam se urbem Carthaginem congregare: et dum illuc cateruatim aanuc animata cadauera confluerent, ubi rex inferendarum mortium uidit strages, pelli urbe omnes ilico iubet, ne contagio deficientium communem pararet etiam exercitui eius quoque sepulchrum. Suis ergo prouinciis et domibus singulos imperat reuocari; sed nec erant qui reuerterentur, dum uterque sepulturam suam in uultu portarent. Et idcirco forte maior rebaptizatorum perditio potuit prouenire, quia dum promittitur ab Arrianis praesentis transactio uitae, nec illud obuenit et mors [*]( 1 inuos V* in os V*M omni] morti P, sed eras. 3 expirantom W non om. W 4 mortni P 9 frequentia W solus ex meie (in B ens in ras. script.; sed litteris entia locusomnino non trat) 10 recentio W primos fecerat BF 11 torqebantur B 19 uidebanturj seruantur P adiectione a 18 deflebant W 14 aeruorum b 15 defioit BV (Schuch. I, 811 sqq.) 16 se om. βF urbe W 17 congregari b adhuc cateruatim illuc βF adhuc om. a, qui cateruatim post cadauera habet 18 motium W 19 cantagio V defientium BVG (Rhein. Mus. 1879 p. 639) 20 commune Wab etiam om. MS, exercitui] examini βF quoque om. W 22 erat BipL reuerteretur VCMsL (erat... reuerteretur ?) 23 portaret ML 24 potui BV1 25 arriani W )