Superest gentile illud genus inter populos deorum, quos libidine sumptos, non pro notitia ueritatis, docet priuata notitia. deum ego existimo ubique notum5 ubique praesentem, ubique dominantem, omnibus colendum, omnibus demeren. at enim cum illi quoque, quos totus orbis communiter colit, excidant pro bationi uerae diuinitatis, quanto magis isti, quos ne ipsi quidem municipes sui norunt? nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi theologiae quam etiam fama destituit? quanti sunt qui norint uisu uel auditu Atarga Syrorum, Caelestem Afrorum, Varsutinam Maurorum, Obodan et Dus Arabum, Belenum Noricum, uel quos Varro ponit: Casiniensium Del, Narniensium Visidianum, Atinensium Numiternum, Asculanorum AnChariam, † et quam praeuerint, Vulsiniensium Nortiam, quorum ne nominum quidem dignitas humanis cognominibus distat? satis [*]( 1 frustrate A Herculeum polluctum Goth 2 Lanuuinae Goth: la- nuuie A gustant Goth: gustat A 3 causam scripsi: causa A praeiuit Oehlerus: p ........4., prius fuit Goth, prohibuit Hartelius 4 digesserint Goth: gesserint A de deis Goth: ...,......4., uestri dei Oehlerus, de istis Hartelius quando fuerint Oehlerus: quas defuerint A, quam defuerint Goth, quasi dei fuerint Hartelius 5 diuinas ad scribserint A, indignas descripserint Hartelius foeditates Oehlerus diuinitati fort. 6 fuisse, sed Goth: fuis A, fuis ..... Goth* 8 genus Goth 9 notitia Goth 10 ego Goth: ergo A ubique notum Goth 12 totus Goth: totos A 16 uisu uel auditu Goth: uisum uel auditum A Atargatin Goth: et argatim A 18 Obodan et Rig: obodane A 19 Deluentinum Rig: dei!*& im A Narniensium Rig: narnensium A 20 Atinensium Oehlerus: atheniensium A, Aternensium Goth Numiternum Oehlerus: numertinum A, Numentinum Goth Asculanorum Oehlerus: aesculanorum A, Faesulanorum Reinesius Anchariam Goth 21 quam praeuerint A, Quampraeuerim Goth, quam Praeuerim Rig, quam perceperint Oehlerus, quam praeiuerint fort. nominum Goth )
109
rideo etiam deos decuriones cuiusque municipii, quibus honor intra muros suos determinatur. haec libertas adoptandorum deorum quousque profecerit Aegyptiorum superstitiones docent, qui etiam bestias priuatas colunt, feles, corcodillos et Anubem suum. parum est, si etiam hominem consacra-uerunt, illum dico quem non iam Aegyptus aut Graecia, uerum totus orbis colit et Afri iurant, de cuius statu quod conici potest apud nostras litteras, ut uerisimile uidetur, positum est. nam Serapis iste quidam olim Io seph dictus, fuit, de genere sanctorum. iunior inter ceteros fratres, sed excelsior f ingenio ab isdem fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datus serui ebat in familia regis Aegyptiorum Pharao. a regina minus pudica desideratus, sed quia non obsequebatur, e contrario ab eadem delatus a rege in carcerem datur. illic somnia quibusdam non perperam interpretatus II uim spiritus sui ostendit. interea rex quoque somniat terribilia quaedam. illi detractantibus quos conuocauerat ualuit exponere Ioseph, expedimenta de carcere edocuit, somnium regi aperit: illos boues septem opimissimos dif fluentem totidem annorum ubertatem significare, posteriores aeque sep enectos subsequentium septem annorum inopiam praedicare. suadet itaque de recondendis praesidiis in futuram famem de copia
[*]( 1 deos Goth: ... s Goth*, Hild*, d ... s Bal* 2 determinatur Goth: deter ... atur Goth*, Hild* 4 feles, crocodilos Hild: .... orcodrillos A, . sp .... corcodrillos Goth*, sp .... crocodillos Rig, ..... corcodrillos Bal*, Hild*, ibim corcodrillos fort., et aspidem, crocodilos Goth, spiritu, crocodillos Oehlerus, sphingia crocodrillos M. Klussmannus 5 Aiubem scripsi: anguem A consacrauerunt Oehlerus: consecrarunt Rig 6 grecia A 7 colit et Goth Afri Rig: afrii A quod Goth: quid A 8 ut uerisimile Goth uidetur Goth: uideatur A 9 Ioseph dictus Goth: io (in ras.) ......... A, Iosef....., Goth* 11 ingenio Goth: ..... ..... A liborem A 12 datus Goth: datur A seruiebat in familia Goth farao A sic semper 13 desideratus, sed quia Goth 14 in carcerem Goth 15 interpretatus A 16 somniat Oehlerus: somnia A 17 detractantibus scripsi: detractis A, detractus Oehlerus, detractatis M. Klussmam/nus quod conuocatus erat Oehlerus uoluit Goth 18 iosef A experimenta Oehlerus 19 diffluentem scripsi: defluentes A, diffluentes Oehlerus 20 enectos Oehlerus: ineptos A, inertes fort. 21 suadet Oehlerus: saepe A ) 110
priore. credidit rex: exitus rerum et prudentem et sanctum semper et necessarium probauit. itaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde curandae eum praefecit. hunc Serapidem ex suggestu, quo caput eius ornatum, uocauerunt; cuius suggestus modialis figura frumentationis eius memoriam obsignat, et curam frugum super caput eius fuisse ipsis spicis, quibus per ambitum notatur, apparet. propterea et canem, quem apud inferos deputant, sub dextera eius dicauerunt, quod sub manu eiis compressa cura Aegyptiorum. et Phariam adiungunt, quam filiam regis Pharao deriuatio nominis esse demonstrat. nam et tunc Pharao inter cetera honorum et remunerationum filiam quoque in matrimo nium ei dederat. sed quia et feras et homines colere susceperant, utramque faciem in unum Anubin contulerunt, in quo naturae condicionisque suae potius argumenta uideri posset consecrasse gens rixosa, suis regibus recontrans, in extraneis deiecta, sane et gula et spurcitia canina etiam serui † ipsa,
Haec secundum tripertitam dispositionem Varronis diuiinitatis aut notiora aut insigniora digessimus, ut possit iam uideri II satis responsum de physico genere, de poetico, de gentili. sed quoniam omnis superstitio non iam philosophorum nec poetarum nec populorum, a quibus tradita est, sed dominantium Romanorum, a quibus occupata est, a quibus auc sibi extruxit, alia iam nobis ineunda est humani [*](3 egypto A 4 serapitem A 5 modiali Goth frumentationis eius.. Goth 6 obsignat et curam Goth: obsignatura A 8 apud Goth: ei ad fort. 9 eius Goth compressa cura Oehlerus: compressatur A, fames (falso scilicet Goth hoc loco quinque litteras periisse adnotauit) compressa tum Goth, compressatus Rig, compressa turba Hartelius 10 fariam A filiam regis Goth: filia .... A 11 inter Goth 14 utramque faciem Goth 15 condicionisque suae Goth 16 posset Rig: posse A, possunt Goth regibus Goth 17 sanie Hartelius gulae fort. spurcitiae fort. canina Goth: ........ A, super canes fort. 18 serua Goth 19 Yarronis diuinitatis Goth: ........ nitatis A 20 iam uideri Goth: ....... A, uideri fort., iam esse Hartelius 22 gentili. sed Oehlerus: gentibus et A superstitio Goth: substitutio A filosoforum A 24 a quibus ante auctoritatem del. Big )
111
erroris latitu, | immo silua caedenda, quae undique conceptis superstitionum seminibus uitii pueritatem obumbrauit. sed et Romanorum deos Varro trifariam disposuit in certos, incertos et electos. tantam uanitatem! quid enim erat illis cum incertis, | si certos habebant? nisi si Atticos stupores recipere uoluerunt. nam et ATthenis | ara est inscripta: ignotis deis. colit ergo quis quod ignorat? tum si certos | habebant, contenti esse debuerunt nec electos desiderare. in quo etiam inreligiosi deprehenduntur. si enim dei ut bulbi seliguntur, qui non seliguntur reprobi pronuntiantur. nos uero bifariam Romanorum deos recognoscimus | communes et proprios, id est quos cum omnibus habent et quos ipsi sunt commenti. et numquid hi sunt publici et aduenticii dicti? hoc enim arae docent, aduenticiorum ad fanum Carnae, publicorum in Palatio. quia communes dei quam in physico quam in mythico comprehendantur, | actum est iam de istis. speciebus de propriis dicere attinet, de Romanis, stupeamus tertium illud genus hostilium deorum, | proptererea quod nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit. ceteros in duas species dirigimus, alios de hominibus assumptos, alios men conceptos. igitur quoniam idem illis color suppetit consecrationis morttuorum, | tamquam ob merita uitae, eandem et nos responsionem opponamus necesse est, neminem ex his quoque tanti
[*]( 6] cf. Act. Apost. 17, 23. 9] cf. August. de ciu. dei 7, 1. ) [*]( 1 cedenda A 2 uitii pueritatem Rig: uitiis pueritatem A, uitiis ■. puritatem Goth, initii paruitatem fort. 3 trifariam Goth: bifariam A in certos add. Goth 5 Atticos stupores Big: attico stupori A, attico stupore Goth 7 certos habebant Goth 9 bulbi seliguntur Goth: uultis eliguntur A 10 reprobi Big: improbi Goth 12 ipsi Goth 13 nunc quidem Hartelius hoc enim Goth, si quidem Anibroschius, haec nomina fort. 14 carne A 15 Palatio Goth quia scripsi: quare A, quare cum Goth prius in add. Oehlerus 16 comprehendantur Goth 17 attinet Goth: ...... et A, iam libet Oehlerus, placet et Hartelius De Romanis stupeamus uulgo 18 propterea Hild: ....... eeo A, ..... ereo Hild*, ....... se ? eo Goth*, ...... e eo Rig, nexuisse, eo Goth, habere eo fort., necesse est eo Hartelius 19 ceteros in Goth:....... A, igitur in Hild 20 mente conceptos scripsi: m I ... ceptos A, inde conceptos Goth, modo alio conceptos Oehlerus ) 112
fuisse. patrem diligentem Aenean credi derunt, militem numquam gloriosum, lapide debilitatum. quod telum quantum uolgare atque caninum, tanto ignobile uolnus! sed et proditor patriae Aeneas inuenitur, tam Aeneas quam Antenor. ac si hoc uerum nolunt, Aeneas certe patria flagrante dereliquit socios, feminae Punicae subici\'endus, quae maritum Hasdrubalem Aeneae timiditate supplicantem | hosti non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere non in fugam sapit, sed in ignes ardentis Carthaginis ut in amplexus patriao pereuntis incubuit. pius Aeneas ob unicum puerum et decrepitum senem Priamo et Astyanacte destitutis? atquin Romanis magis detestandus, qui pro salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges et omne pignus suum deierant. consecrant filium Veneris, et hoc Volcanus sciens patitur et Iuno concedit. filii si pietate parentum in caelo sedent, cur non potius Argiui iuuenes dei habiti, quod matrem, ne in sacris piaculum committeret, plus quam humano more iugales prouexerunt? cur non magis dea, quae magis pia, illa filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educatrix? quid aliud Aeneae gloriosum, nisi quod proelio Laurentino nusquam comparuit? rursus forsitan solito more quasi desertor e proelio fugerit. Romulus aeque post mortem deus. si quia urbem condidit, cur non alii usque in feminas urbium auctores? sane Romulus et fratrem interfecit et alienas uirgines dolo rapuit. ideo deus, ideo Quirinus est, quia tunc parentibus quiritatum est per illum. quid Sterculinus || meruit ad diuinitatem? si agros stercoribus iuuando diligens fuit, plus fimi | Augias conferebat. si Faunus
[*]( 1 aenea A 4 qu* A 5 aenea A flagrante Goth: fraglante A dereliquid A 7 timiditate Goth: timiditate his A, timiditate miti Oehlerm comitata Goth: comitatu A 8 patriam fort. 9 sapiit fort. ardentis Big: ardentes A 13 omne Goth: o.... Goth* 14 consecrant Oehlerus: consecrat A 15 sciens patitur Goth filii si pietate Oehlerus: sibisepte A, sibi sede Goth, si ueredi Eig parem Goth 17 piaculum Goth: piculum A commiter .. A 20 educatrix Goth 22 desertor e Goth: desertorg A 23 condidit? cur non Oehlerus: condidit; et Goth 26 est, quia Goth quiritatum Goth: queritatum A 27 Sterculinus Goth: Sterculus Big meruit Goth 28 Augias Big: .. geas A, Augeas Goth ) 113
Pici filius in ius agitabatur mente ictus, curari eum magis quam consecrari decebat. si Fauni filia pudicitia praecellebat, ut ne conuersaretur quidem inter uiros aut barbaria aut conscientia defor aut rubore insaniae paternae, quanto dignior bona Dea Pene, quae inter tot uilissimos amatores diuersata obsessam castitatem tenere protexit? est et Sanctus propter hospitalitatem a rege Plotio fanum consecutus: potuit et Vlixes de humanissimo Alcinoo unum amplius deum uobis contulisse.
Ad foediora festino. non puduit auctores uestros de Larena palam facere. scortum haec meritorium fuit, siue dum Romuli nutrix et ideo lupa quia scortum, siue dum Herculis amica est, et iam mortui Herculis id est iam dei. nam ferunt aedituum eius solum forte in aede calculis lu tem ut sibi conlusorem, quem non habebat, repraesentaret, una manu Herculis nomine, alia ex sua persona lusum inisse, si ipse uicisset, cenulam et scortulum ex stipibus Herculis sumeret, si uero Hercules, id est manus altera, | eadem Herculi exhiberet. uicit manus Herculis. id quoque potuit duodecim titulis eius adscribi. aedituus cenam Herculi dependit, scortum Larentinam conducit; cenat ignis, qui soluit ipsius Herculis COIrpus, et omnia ara consumpsit. Larentina in aede sola dormit: mulier de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi functam, et poltuit dum, animo contemplatur, somnio pati. eam de aede progredientem, | mane primo quidam adulescens, Tarutius, alter quod aiunt Hercules, concupiscit, ad se inuitat. illa obsequitur, memor commodo fore id dictum [*]( 4 ruborae A 6 tenere] sempiterne fort., uno tenore Hartelius 7 e*t A 8 Alcinoo Goth: alcinio A 10 Larentina Goth meritorium Rig: meritorum A 11 et ideo Goth 13 edituum A aede Goth: ae A ludentem Goth 14 conlusorem Goth: conclusorem A 16 et scortulum Goth: et ... rtulum Goth* stipibus Oehlerus: stipitibus A 17 altera Goth 19 duodecim Goth caenam A 20 scortum Goth quia Goth soluit OehZerus: sola A, Sol et Goth 21 corpus, et omnia Oehlerus: co ....... nia A, co ....... mnia Goth*, comes. omnia Goth 22 mulier Goth: et mulier Oehlerus 23 Herculi Rig: herculis A potuit, dum Goth 24 progredientem Goth 25 Tarutius, alter Zielinski (Quaest. com. p. 83): tertius A, alter iste fort. 26 sq. inuitat. illa obsequitur memor commodo fore Oehlerus: compellat: Larentia obsequitur, nempe Goth ) [*]( XX. Tert. I. ) [*]( 8 )
114
sibi ab Hercule, utique inpetrat, ut legitimo conubio commis ceantur (non enim impune licuit cum dei scorto rem habuisse); coniux heredem quoque scribit. mox illa prope mortem populo Romano legauit quem per Herculem fuerat insecuta agrum satis amplum. hinc quaesiuit diuinitatem et filiabus suis, quas et ipsas heredes instituere debuit | diuina Larentina. Romanorum numina dignitate eius aucta. nempe sola de tot uxoribus Herculis cara, sola enim diues, longeque adeo felicilor Cerere, quae mortuo placuit. tot exemplis et uotis totius populi quis non deus affirmari potuit? quis denique Antinoo controuersiam diuini tatis agitauit? quo decorior Ganymedes aut carior suo amatori? patet apud uos mortuis caelum, uia ab inferis ad astra subigitis passim: ita scorta ascendunt, ne multum putetis uos praestare regibus uestris.