Quin ergo ad humaniorem aliquanto conuertimur | opinionem, quae de communi omnium sensu et simplici coniectura deducta uideatur? nam et Varro meminit eius, credi- | tam praeterea dicens elementorum diuinitatem, quod nihil omnino sine suffragio illorum gigni ali prouehi possit ad uitae humanae et terrae sationem, quando ne ipsa quidem corpora aut animas sufficere licuisset sine elementorum temperamento, quo habitatio ista mundi II circulorum condicionibus foederata praestatur, nisi quod hominum incolatui denegauit enormitas frigoris aut caoris, proptereaque deos credi solem, qui dies de suo cumulet, fruges caloribus expediat et annum [*](1 faciem fort. 4 morositatis Goth, curiositatis fort. 5 dum totum Goth: ... totum Goth* 6 turpiter Goth: ...... r A 7 inquit Goth: inquis A perspiciebus caelum Rig 8 philosophos Oehlerus: ........ s A, philosophis Goth 10 in res naturae Goth: ....... turae A, ..... naturae Goth* 11 laborandum scripsi: ....... dum A, ..... ndum Goth*, currendum Goth, suum studium Oehlerus 12 conuertimur Goth: con ...... ur A, con ..... mur Goth*, conducimur Hild 13 coniectura Goth: ........ A, con ...... Goth* (cf. errata), .... ura Hild, cognitione Priorius 14 sq. creditam praeterea Goth 16 sine sufFragio Goth 17 uite humana A et terrae sationem Goth: ......... onem A, conseruationem Hartelius 18 animas Goth: anima A 20 nisi quod hominum Goth: ................A, nisi qu. d Goth*, n .............. Bal*, Hild*, sine quo hominum Hartelius 21 caloris, proptereaque Oehlerus: ca ................ A, caloris ......... Hild*, caloris aestiuitas: ideo Goth, caloris. itaque Rig, caloris zonas duas: ita fort. 22 dies scripsi: diei A caloribus expediat et Goth: calor........... A, caloribus . p ....... Goth*, caloribus ....... Bal*, Hild, caloribus maturet Oehlerus )
103
stationibus seruet: lunam, solacium noctium, patrocinium Lmen]lsum gubernaculis: item sidera, signacula quaedam temporum ad ru notandorum: ipsum denique caelum, sub quo omnia, terram, super quam omnia, et quicquid illorum inter se ad commoda humana conspirat. nec tantum beneficiis fidem diuinitatis elementis conuenire, sed etiam de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incidere soleant, ut fulmina, ut grandines, ut ardores, ut aurae pestilentes, item diluuia, item hiatus motusque terrarum, et iure credi deos quorum natura honoranda sit in secundis, metuenda sit in aduersis, domina scilicet iuuandi et nocendi. porro si ita sentiuntur in ciuium conuersatione, non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laeduntur aut gratias referunt aut querellas intendunt, sed his sub quorum ui et potestate operatio rerum decurrit. nam in uoluptatibus quoque non tibiae aut citharae coronam ad praemium adiudicatis, sed artilfici qui tibiam et citharam suauitatis temperet ui. aeque cum quis ualetudine male est, non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsis graltiam meministis, sed medicis, quorum opera atque prudentia remedia proueniunt. item in aduersis qui ferro sauciantur, non gladium. ipsum aut lanceam accusant, sed hostem uel latronem, et quos tecta lopprimunt, non tegulas aut imbrices arguunt, sed uetustatem, sicut et naufragi | non
[*](1 mensum Goth (item stellas, quae curant) gubernaculis Hartelius 3 rurationem Merkelius: mutationem A 4 terram Rig: in terra A 7 incidere Big: inc .... A, inc ..... Goth*, incusari Goth 11 ista Goth 12 ciuium Oehlerus: 0 ... A, c ..... Bal*, Hild*, ..... Goth*, aetatis Goth, omni fort. 13 siue A laeduntur Goth 14 quor .. Hild* ui Hild: ..... A, ... Goth*, .. Hild*, ducatu Goth, uelle fort., iussu Hartelius 15 et in Goth quoque Goth: q A, uestris Big 16 cytharae A sed artifici Goth 17 quis ualetudine Goth: ...... tudine A, quis .... tudine Goth*, ........ tudine Hild* 18 malagmatis Goth 19 ipsis gratiam Goth 20 prudentia remedia Goth: prudentia ..... dia A, prudentia .... dia Goth* 21 non gladium Goth lanceam Goth: lanciem A 22 quos tecta opprimunt non tegulas Big: quos .......... ... tegulas A, quos ............... tegulas Goth*, Hild*, quos casus subitus obtriuit, non tegulas Goth 23 naufragi non petrae sed (in erratis et) Goth: nau ........... et A, naufragi ... petris et Bal*, nau.............. et Hild*, naufragi non petris et Big ) 104
petrae et fluctibus imputant, sed procellae. merito. certum enim est, quodcunque fit, ei adscribendum, non per quod fit, sed a quo fit, quia is est caput facti qui et ut fiat et per quid fiat instituit (et sunt in omnibus rebus tres tituli isti: quod est, per quod est et a quo est), quia prius est qui quid uelit fieri et per quod possit inueniri. et ita recte in ceteris agitis aucto considerantes, at in physicis contra naturam regula uestra, qua in ceteris | sapientiam iudicatis, auferendo summum gradum auctoris, et quae fiunt | non a quo fieri **. ita credere contingit elementorum potestates et arbitria | esse quae sunt seruitutes et officia. non in ista inuestigatione alicuius | artificis intus et domini * seruitutes autem ostendimus \' elementorum ipsis ex operis eorum quas facis potestates? sed dei non seruiunt; ea igitur Ilquae seruiunt dei non sunt. aut doceant uulgo fieri, ut de licentia passiuitatis | libertas approbetur, de libertate dominatio, de dominatione diuinitas intelegatur. nam si omnia haec super nos certis curriculis, legitimis decursbus, propriis spatiis, aequis uicibus sub legis instar constituta uoluendis temporibus et exercendis temporum ducatibus occurrere meminerunt, | num non ex ipsa
[*](2 quodcunque fit ei Hild: quodcu........ A, quodcumque praesto est Goth, quodcunque est, ei Big, quodcunque sit ei Bal 5 est qui quid Rig: esse quid quid A, esse quid quod Goth 6 per addidi quo Oehlerus, a quo Hartelius 8 et regulam uestram fort. sapienter fort. 9 fiunt Goth fieri A, fieri considerando Oehlerus, fiant eruitis Hartelius 10 arbitria Goth: ar.... ia A, ar...... Goth*, ar..... a Bal*, ar ... ria Hild* officia nobis in Hartelius in] enim Goth 12 alicuius Goth: ali ... s A, ali..... us Goth*, ali ... ius Hild* lacunam signaui: arbitrium agnoscimus uel similia desideramus seruitutes Goth: seruitutis A autem] etiam Goth, artem Oehlerus 12 ostendimus Goth: non tendimus A, contendimus Hartelius 13 ipsis ex scripsi: ...... A, certis ex Goth potestates Goth: potestatis A interrogationis signum tollit Hcvrtelius quae Goth 15 passiuitatis libertas Goth: passiuita ...... rtas A, passiuita ...... ertas Bal*, Hild* 16 de posterius] *de A diuinitas intellegatur Goth: diuini ....... legatur A, diuini...... ellegatur Bal*, Hild* 18 decursibus Goth 19 uoluendis temporibus Goth: uol ....... emporibus A, uol ..... s temporibus Goth* 20 concurrere fort. num non ex ipsa Goth: ........ psa A, ...... ex ipsa Goth*) 105
obseruatione condicionum suarum et fide operum et instantia curriculorum et cura demutationum et memoria reciprocationum, aliquam dominationem sibi praeesse persuadeant uobis, cui apparere uideatur uniuersa negotiatio mundialis perueniens ad humani generis utilitatem et laesionem? non enim potes dicere ea sibi agere ista ac sibi curare II nec quicquam hominum causa disponere, cum propterea defendas ele diuinitatem quod ab illis aut iuuari te aut laedi sentias. nam si sibi praestant, nihil eis debes.
Age iam, conceditisne diuinitatem non modo non seruiliter currere, sed inprimis integre stare neque minui neque intercipi neque corrumpi debere? ceterum abiit omnis felicitas eius, si quid pati umquam. ecce autem et astra intercidunt et intercidisse se attestantur. confitetur et luna, quantum amiserit, cum resumit. iam maiora eius detrimenta | soletis in aquae speculo considerare, ut nihil amplius ulla in parte credam quod magi norunt. ipse etiam sol saepe defectione tempta est. fingite quaslibet rationes caelestium casuum, non uolet deus aut minor fieri aut esse desinere. uiderint igitur humanae doctrinae patrocinia quae coniectandi artificio sapientiam mentiuntur et ueritatem. nam alias natura sic est, ut qui melius dixerit, hic uerius dilxisse uideatur, non qui uerius, is melius. ceterum cui res examinabitur, | uerisimilius utique dicet elementa ista ab aliquo regi quam ultro cadere: igitur non deos quae sub aliquo. at si [*]( 2 curriculorum Goth: .......... A et posterius addidi reciprocationum scripsi: reciprocatorum A 3 dominationem Goth: do .... ..... m A, do ........ Bal*, Hild* 4 uniuersa negotiatio Goth: ... ....... otiatio A, ....... negotiatio Goth* 5 et laesionem Hauercampius: ......... nem A, et ..... nem Goth*, et ......... Hildx\', seu accessionem Goth, et collisionem Hild, aut laesionem fort. 8 iuuari Goth: turbari A 9 si add. Goth 15 detrimenta Goth 16 ulla in parte Goth: ullam p .... A, ullam ..... Goth* 17 magi norunt Goth: maginorum A 18 fingit*e A quaslibet Goth: qualibet A 19 uolet Goth 20 uiderint Goth: uideri A humanae Goth: hu ... ne A 21 mentiuntur Goth: men .... A, men ....... Goth* 22 uerius dixisse Goth 23 examinabitur Goth 25 cadere Goth: ca ... A, ..... Goth*, Hild*, moueri Oehlerus )
106
in isto erratur, melius est errare simpliciter quam ut physici diligenter. sedenim si ad mythicum spectes, melius iam in physico mortalitas errat eis diuinitatem adscribenldo quae super hominem putat situ et ui et magnitudine et diuinitate sentiri. quod enim super hominem, credas deo proximum.
Ceterum ut ad mythicum transeamus, quod poetis deputatur, nescio an tantum par quaerere mediocritati nostrae, an tanti de documentis diuinitatis confirmentur, ut Mopsus Africanus et Boeotus Amphiaraus. delibanda enim nunc est speci ista, cuius suo loco ratio reddetur. interim hos certe homines fuisse uel eo palam est, quod non constanter deos illos, sed heroas appellatis. quid ergo contendimus? si addicenda mortuis diuinitas erat, non utique talibus. ecce uos, cum eadem licentia praesumptionis sepulchris regum uestrorum caelum infamatis, nonne probatos quosque iustitia, urtute, pietate et omni bono eiusmodi consecrationis solacio honestatis, | contenti pro talibus etiam inrideri peierantes, at e contrario impios, turpes etiam pristinis humanae gloriae praemiis aufertis, decreta eorum et titulos lancinatis, imagines detrahitis, monetam repercutitis? | ille autem conspector omnium, comprobator, immo largitor bonorum, tantae indulgentiae suae ordinationem uulgo prostituet, | et plus diligentiae atque iustitiae hominibus licebit in distribuendis | diuinitatibus [*]( 1 errare Hild*: ...... A, lacunam non indicat Goth* 2 mythicum spectes Hild: mythic ..... tes A, mythic ....... tes Goth*, myth .... ..... tes Bal*, mythicu ..... tes Hild*, mythicos deflectes Goth 3 adscribendo Goth: ......... do A, adsc ..... do Bal*, Hild* 4 hominem Goth: omnem A diuinitate Goth: diui...... A, di........ Bal*, diuini.... Hild* 6 ceterum A ut ad mythicum Goth: .... ... thicum A, .... mythicum Goth*, ut ad .. thicum Hild* 7 par quaerere Oehlerus: ....... A, ......... Goth*, laborandum Goth 8 confirmentur Oehlerus: confi ....... A, conf .......... Goth*, confidentes sint Goth Mopsus Goth: mox A 9 Africanus Goth: africanos A Boeotus Amphiaraus Goth: boetus ampharaus A nunc Rig: non A 15 probatos Goth: probatis A quosquę fque in ras.) A 17 honestatis Goth: one .... is A, one ... tis Bal*, Hild* perierantes A 18 turpes Goth 19 euertitis fort. et titulos Goth 20 repercutitis Goth 21 largitor Goth, tributor Hild 22 prostituet Goth 23 distribuendis diuinitatibus Goth )
107
sapere? mundiores erunt regum et principum comites | quam summi dei? atquin horretis et auersamini uagos, exules, pauperes, debiles, sordide natos, inhoneste institutos, contra incestos, | adulteros, raptores, parricidas etiam legibus sacratis. ridendum | an irascendum sit, tales deos credi quales homines esse non debeant? | sedenim in isto mythico genere, quod poetae ferunt, quam incerti agitis | circa conscientiae pudorem et pudoris defensionem! nam quotiens misera | uel turpia uel atrocia deorum exprobramus, allegatione poeticae | licentiae ut fabulosa defenditis, quotiens ultro siletur de eiusmodi poetica, non modo non horretis, sed insuper honoratis atque in necessariis ar habetis, denique per hanc initiatricem litteraturae ingenuitatis studia producitis. criminatores deorum poetas eliminari Plato censuit, ipsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum. at cum recipia illos et retineatis, cur non credatis talia retexentibus de deis uestris? igitur si creditis poetis, cur tales deos colitis? si ideo colitis quia non creditis poe, cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis eos quorum detractatores honoratis? sane fides a poetis non exigenda. nonne, qui dicitis deos post mortem factos, homines confitemini ante mortem? quid ergo noui, si, qui homines fuerint, humanis aut casibus aut nibusnibus aut fabulis polluuntur? non creditis poetis, cum de relationibus eorum etiam sacra quaedam disposueritis? cur rapitur sacerdos Cereris, si non tale Ceres passa est? cur Saturno alieni liberi immolantur, si ille suis pepercit P cur Idaeae masculus amputatur, si nullus illi fastidiosior
[*](1 comites quam Goth 3 pauperes Oehlerus: ..... s A, mutilos Goth sordide Goth: sordidos A 4 incestos adulteros Goth sacratis scripsi: exarendis A, exarandis Goth, exerendis Rig, exornatis Oehlerus, egeritis deos Harnack 5 ridendum an irascendum Goth: ridell..... irascendum Bal*, Hildx 6 sedenim Goth: .... A mythicho A 7 circa Goth 8 misera uel Goth 9 allegatione Oehlerus: allegationem A 9 poeticae licentiae Hild*: poeti ......... iae A, poetices a limine Goth 11 non prius add. Goth horretis Rig: erratis A 12 atque scripsi: utqug A 15 recipiatis Goth: ecipiatis A, excipiatis Rig 19 detrectatores Goth 25 si non Goth 26 suis pepercit Goth: suis .. percit Hild* 27 ideae A fastidiosior adolescens Goth ) 108
adulescens libidinis frustratae dolore castratus est? cur Herculeum um pollluctum mulieres Lanuuinae non gustant, si non mulierum causam praeiuit? mentiuntur sane poetae, sed non ideo, quod talia digesserint de deis, homines quando fuerint, nec quod diuinas adscripserint foeditates diuinitatis, cum interim uobis credibilius uisum est deos fuisse, sed non tales, quam tales, sed non deos.