Sed physicorum auctoritas philosophorum ut mancipium sapientiae patrocinatur. sane mera sapientia philosophorum, cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietas oipnionum, ueniens de ignorantia ueritatis. quis autem sapiens expers ueritatis, qui ipsius sapientiae ac ueritatis patrem et dominum deum ignoret? nam et diuina alias enuntiatio Solomonis, initium, inquit, sapientiae metus in deum. porro timoris origo notitia est; quis enim timebit quod ignorat? ita qui deum timuerit, ignotior omnium, deum omnium notitiam et ueritatem adsecutus plenam atque perfectam sapientiam optinebit. hoc autem | philosophiae non liquido successit. licet enim per curiositatem omnimo\'Ldae litteraturae inspiciendae diuinis quoque scripturis, ut antiquioribus, possint uideri incursasse et inde nonnulla dempsisse, cum tamen interpolaruut, probant sese aut omnia despexisse aut non omnibus credidisse (nam et alias ueritatis simplicitas per [*]( 15] Prou. 9, 10. Ps. 11, 10. ) [*]( 2 ista Oehlerus: istud A 3 adoptationibus Wissowa 10 phylosophorum A 12 non sapiens fort. 14 nam et Oehlerus: ... et (et m. rec.) A, ...... Goth*, nam etiam Goth 15 metus Goth 16 ignorat? ita qui Big: igno ...... aq. A, ignorat? itaque Goth*, ignorat? quique Goth 17 ignotior Oehlerus: ignotio A, in ignoratione fort. ignotio omnium deum om. Rig deum fort. delendum, inde Hartelius 18 ueritatem adsecutus Goth 19 philosophiae Goth 20 omnimodae litteraturae Goth 21 possint uideri Goth: ......... deri A, ...... uideri Goth, Hild*, p ...... uideri Bal* 23 interpolarunt Oehlerus: ......... nt A, Hild*, .... nt Goth*, aberrant Goth, plura mittunt fort. dispexisse A 24 credidisse Goth: ..........A ueritatis Goth: eueritatis A )
96
scrupulositatem passiuae fidei nutat), et ita accedente libidine gloriae ad proprii ingenii opera mutasse, per quod in incertum abiit etiam quod inuenerant et fac est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio ueritatis. inuento enim solummodo deo non ut inuenerunt exposuerunt, ut de qualitate eius et de natura, etiam de sede disceptent: Platonici quidem curantem rerum et arbitrum et iudicem, Epicurei otiosum et inexercitum et, ut ita dixerim, neminem, positum uero extra mundum Stoici, intra mundum Platonici. quem non penitus admiserant, neque nosse potuerunt neque timere nec inde sapere, exorbitantes scilicet ab initio sapientiae, id est metu in deum. extant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter philosophos diuinitatis. Diogenes consultus, quid in caelis agatur, numquam, inquit, ascendi. item, an dei essent, nescio, inquit, nisi ut sint expedire. Thales Milesius Croeso sciscitanti, quid de deis arbitraretur, post aliquot deliberandi commeatus, nihil, renuntiauit. Socrates ipse : deos istos quasi certus negabat. idem Aesculapio gallinaceum secari quasi certus iubebat. et ideo cum tam incerta et inc onstans definiendi de deo philosophia deprehenditur, quem potuit metum habere eius quem non liquido tenebat determinare? de mundo deo didicimus. hunc enim physicum theologiae genus cogunt, quando ita deos tradiderunt, ut
[*](7] Epic. ed. Usen. pag. 242, 20. ) [*]( 1 scrupolositatem A corr. passiuae Oehlerus: ......... A, ...... ue Goth*, ........ Bal*, plerumque Goth fidei Oehlerus: fide A 2 in add. Oehlerus 5 deo Oehlerus: eo A qualitate Rig: qualitatis A 6 sede Rig: fide A 7 arbitrium A 9 intra Rig: extra A 13 dubitate A 16 croesso A 18 aesculapio corr. ex aesculapiu* A gallinaci .. A 19 secari Goth: sesecari A, prosecari Wissowa inconstans Goth: in .... A, in Bal*, Hild* 21 potuit metum habere Oehlerus: potu ........ re A, potuit ......... re Goth*, pot............ re Bal*, po ...... re Hild*, potuit metum subire Goth *liquido A 22 mundo deo didicimus Oehlerus: mun ....... dicimus A, mundo .... dicimus Goth*, mundo isto (aut istud) dicimus Goth, mundano deo dicimus Hartelius, mundo deos esse dicimus fort hinc fort. 23 quando ita Oehlerus: ....... ta A, quid? non ita Goth ) 97
Dionysius Stoicus trifariam eos diuidat. unam uult speciem quae in promptu sit, ut Solem, unam, aetherem; aliam, quae non compareat, ut Neptunum; reliquam, quae de hominibus ad diuinitatem transisse dicitur, ut Herculem, Amphiaraum. aeque Arcesilaus trinam formam diuinitatis ducit, Olympios, Astra, Tita, de Caelo et Terra: ex his, Saturno et Ope, Neptunum, Iouem et Orcum, et ceteram successionem. Xenocrates Academicus bifariam facit, Olympios et Titanios,. qui de Caelo et Terra. Aegyptiorum plerique quattuor deos credunt, Solem et Lunam, Caelum ac Terram. cum reliquo igni superno deos ortos Democritus suspicatur, cuius instar uult esse naturam Zenon. unde et Varro ignem mundi animum facit, ut perinde in mundo ignis omnia gubernet sicut animus in nobis. atqui uanissime. namcum est, inquit, in nobis, ipsi sumus; cum exiuit, emorimur. ergo et ignis | cum de mundo per fulgura proficiscitur, mundus emoritur.
His ita expeditis uidemus physicum istud ad hoc subornatum, ut deos elementa contendat, cum ex his etiam alios deos natos alleget; dei enim nonnisi de deis nascerentur. quos quoniam in mythico apud poetas plenius SUO loco examinabimus, tamen, quod de ipsis interim retractandum est quod ad praesentem speciem facit, simul et de praesenti specie ad ipsos conuersi forsan ostensuri sumus deos nullo modo uideri posse qui de elementis | nati dicuntur, ut iam hinc [*]( 1 eos Oehlerus: deos A diuidat Goth: d ....... A, diu .... Bal*, diu ........ Hild*, diuiserit Martelius 2 aetherem Goth: ........ A9 ..... Goth*, astra Oehlerus 3 reliquam quae de hominibus Goth: reliqua ........ j minibus A, reliquam .......I minibus Bal*, Hild* 4 diuinitatem Goth: diuitatem A dicitur ut herculem amph in ras. A 5 Arcesilaus Goth: actesilaus A 6 titaneos A 8 acadamicus A 11 hortos A cuius] ignis fort. 12 naturam deorum fort., animam Hartelius 14 atqui Goth: atque A nam Goth 16 ignis Goth 18 expeditis Goth hysicum A 19 contendat Goth: .... endat A, ... tendat Bal*, Hild* ex om. alii 20 de deis Goth: .... s A, d .... Bal*, Hild* 21 suo Goth 23 quod ad praesentem Goth: .... ad praesentem A, quod .... aesentem Bal*, quod ad .. sentem Hild* 24 conuersi forsan Oehlerus : A, ..... an Goth*, ........... Hild*, arguendo iam Goth, physicos Hartelius 25 ut add. Goth ) [*](XX. Tert. I. ) [*]( .7 )
98
praeiudicatum sit deos elementa non esse, cum qui de elementis nati dicuntur, dei non sunt; aeque demonstrantes | elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem praestrue- | mus recte deos non esse defendi quorum parentes, id est elementa, dei non sunt. scitum deum e deo nasci, quemadmodum de non deo non deum. igitur quod .elementa contineat mundus iste, ut summaliter tractem de uniuersitate partibus eius praeministrans (nam quae condicio eius, eadem uti erit et elementorum et membrorum), aut ab aliquo institutus sit necesse est, qua Platonis humanitas, aut a nullo, qua Epicuri duritia; et si institu est, habendo initium habebit etiam finem. ita quod aliquando non fuit ante initium et quandoque non erit post finem, non capit utique uideri deus, carens substantia diuinitatis id est aeternitate, quae sine initio et fine censetur. si uero institutus omnino non est ac propterea deus habendus, quod ut deus neque initium neque finem sui patitur, quomodo quidam assignant elementis, quae deos uolunt, generationem, cum Stoici negent quicquam deo nasci? item quomodo uolunt quos de elementis natos ferunt deos haberi, cum deum negent nasci? itaque quod mundi erit, hoc elementis adscribetur, caelo dico et terrae et sideribus et igni, quae deos et deorum pa(rentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem frustra uobis credi proposuit Varro et qui Varroni indicauerunt animalia esse caelum et astra. quod si ita est, etiam mortalia sint necesse est, secundum animalis formam; nam etsi immortalem constat animam, ipsi hoc soli licebit, non etiam
[*](1 cum qui Goth: ...... A 2 demonstrantes elementa Goth: demonstran ......... ta A, demonstrando orta m secundis curis Goth 3 agnatorum Goth: magnatorum A praestruemus recte deos Goth: praestrue ........... A, praestruemus recte Rig 5 sint scitum deum e Goth: s ......... A, certum deum e fort. 6 elementa Goth continet Goth 9 ut membrorum Goth 10 quae fort. a sup. uers. A 11 quae Goth 12 etiam finem Oehleru: et infinem A, et finem Rig 19 deo Goth 20 haberi Goth 21 adscribetur Goth 22 que A parentes Goth 24 uobis Goth* ut qui Oehlerus, atqui Hauckius Varroni scripsi (et sic M. Klussmannus): Varro A indicauerat Goth, Hauckius 26 animalis Goth 27 licebit Goth ) 99
illi cui adnectatur, id est corpori. nemo autem negabit elementis, corpus esse, cum et contingamus ea et contingamur ab eis, certaque cor pora ex illis decidere uideamus. ergo si animalia, deposita ratiolne animae, qua corporum condicio, mortalia, non utique dii sunt. et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa? quoniam elementa mouentur. ac neex diuerso proponatur, multa alia moueri, ut rotas, || ut plaustra, ut machinas ceteras, ultro praeuenit dicens eo animalia credita, | quod per semetipsa mouerentur, nullo extrinsecus apparente mota;tore eorum aut incitatore, sicuti apparet qui rotam compellit et plaustra uoluit et machinam temperat. igitur nisi animalia, non mobilia per se. porro allegans quid non appareat, ostendit quid quaesisse debuerat, id est artificem et arbitrum motus; neque enim statim non est quod, quia non uidemus, | non credimus esse. immo eo altius inuestigandum est quod non uideatur, | ut quod uideatur quale sit scire possimus. alioquin si tantum ea quae comparent ideo esse credantur quia comparent, quomodo deos etiam eos recipitis qui non comparent? si autem uidentur esse qui non sunt, cur non sint et qui non uidentur? motatorem dico caelestium rerum. sint ergo et animalia, | quia mobilia per se, et iam mobilia per se, quia non per alium, tamen ut ea non statim dei, quia animalia, ita nec ideo, quia per se mobilia: aut quid Uut ea uniuersa animalia, ut mobilia per se, deos haberi? et hoc alia sane uanitate Aegyptiis licet.
[*](1 adnectitur Goth elementis Oehlerus: ...... A, ....... Goth*, mortale Goth 3 certaque corpora OehZerus: cer ....... pora A, certa- que tempora Goth, certa corpora Rig 4 deposita ratioue Goth: deposi .. ..... ne A, deposit...... Goth* quae est fort. 5 dii sunt scripsi: ....... A, dii elementa Goth, immortalia Oehlerus 6 elementa mouentur Goth: ....... uentur A, per semetipsa mouentur M. Klussmcmnus 7 moueri ut rotas Rig: mouer ........ A, moueri non animalia Goth 10 aut incitatore Oehlerus: ut initiatore A, et initiatore Goth, aut minatore Eig 16 uidetur Goth 17 possumus Big 18 creduntur Rig deos A recipitis Goth: .. cipitis Goth* 20.sit fort. et qui Goth uidetur fort. 21 animalia Goth et iam Goth: etiam A 22 ut ea Oehlerus: .... A, illa Goth 23 quid uetat Goth: ..... etat A, .... uetat Goth* 24 sq. et hoc alia Oehlerus: ...... lia A, colere animalia Goth ) [*]( 7* ) 100
Aiunt quidam propterea deos θεοὺς appellatos, quod Oestv id est ἲεσθαι pro currere ac motari interpretatio est. ergo iam uocabulum istud non est alicuius maiestatis; a cursu enim et motu, non ab diuinitatis denominatione formatum est. sed cum etiam ille unus Deus quem colimus Oso; cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus eius appareat, quia nec uisibilis cuiquam sit, palam est ut uocabulum istud sit aliunde desumptum propriumque, quia a se natiuum, diuinitatis inuentum. itaque semota inerpretationis eius astutia uerisimilius est non a cursu et motu θεοὺς dictos, sed de appellatione ueri dei mutuatum, uti quos aeque deos excudissetis, θεοὺς cognominaretis. denique quam ita sit, probatio suppetit, cum etiam, uniuersos deos uestros, in quibus nullius cursus aut motus officium denotatur, θεοὺς; communiter appelletis. itaque si aeque mobiles θεοὺς aeque immobiles, disceditur uocabuli interpretatione pariter et diuinitatis opinione, quae a cursu et mo modulata rescinditur. quod si nomen istud proprium diuinitatis et | simplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum in cetera quae deos uultis, docete etiam qualitatis inter illos esse consortium, ut iure consistat collegium nominis communione substantiae. porro θεοὺς ille iam hoc solo, quod non sit in promptu, uacat a comparatione [*](1 proptereas A corr. 0eo«? addidi appellatos scripsi: ....... tos A, . u ........ latos BalxE, .......... atos Goth*, Hild*, fiiisse appellatos Goth Oeetv id est YEQBac Hartelius: thin & siesta A, Osetv et IS(ea0at Goth, 0e\'eiv et aefeaOai Rig 2 pro currere scripsi: procurrere A ergo iam Goth: ....... A, sane Rig, ita uero fort. 4 non ab diuini- tatis Rig: .......... tatis A, nomen diuinitatis Goth denominatione Goth: dominatione A, eis dominatione Oehlerus 5 quem colimus Goth: .......... s A theos A 6 eius appareat Goth: ........... t A, .......... at Goth* 8 sit aliunde desumptum Goth: .......... sumptum A a add. Goth 9 itaque semota Goth: ........... A 10. 12. 14. 15 0eou$Goth: theos A 13 suppetit cum etiam Goth: suppe ......... A nullius Rig: nullus A 15 mobiles add. Hartelius deos ceditur, uocabuli fort. 16 interpretationem et opinionem fort. 17 quae a Rig: qua A rescindunt fort. si Goth: is A 18 interpraaatorium A 19 deprehensum Goth 21 theos A 22 hoc Goth )
101
eorum quae in promp tu sunt et uisui et sensui [sed sensui], satisque est testimonii ad diuersitatem occulti et manifesti renuntiatio. si elementa palam proposita omnibus, si contra deus nemini, quomodo poteris ex ea parte quam non uildisti quae uides congredi? cum ergo non habes coniungere sensu neque ratione, quid uocabulo coniungis, ut coniungas etiam potestate? ecce enim Zeno quoque materiam mundialem a deo separat, uel eum per illam tamquam mel per fauos transisse dicit. itaque materia et deus duo uocabula, duae res. pro discrimine uocabulorum etiam res separantur, etiam materiae condicio uocabulum sequitur. quodsi deus materia non est, quia sic et appellatio praescribit, quomodo quae sunt in materia, id est elementa, dei habebuntur, cum membra a corpore alienigena esse non possint? sed quid ego cum argumentationibus physiologicis? II sursum mens ascendere debuit de statu mundi, non in incerta descen. rotunda mundo, Platonica forma. quadratum eum angulatumque com:- mentum ab aliis, credo, circino rotundo ita collegit, quod sine capite solum credi | laborat. sed Epicurus, qui dixerat, quae super nos, nihil ad nos, cum et ipse caelum inspicere desiderat, solis orbem pedalem deprehendit. adhuc scilicet frugalitas et in caelis agebatur. denique ut ambitio pro,
[*]( 19] Epic. ed. Usen. p. 229, 2. ) [*]( 1 quae Rig: qui A promptu Rig [sed sensui], satisque Hartelius: sed sensui satis quod A, (sed sensui satis), quod uulgo 2 diuersitatem Goth 3 proposita Goth 4 non uidisti Goth 6 neque Goth 8 eum Goth 9 deus duo Rig: <L .... A, dei Goth 10 separantur Goth: s ...... A, se ....... Bal* Hild* 11 deus addidi materia non est Goth 13 materia Goth 14 alienigena esse Oehlerus: alig ...... A, alig ... esse Goth*, alige ... esse Bal* aligena esse Goth 15 physiologicis Goth sursum mens ascendere Goth: s ............. ndere A, s.. - ...... ascendere Goth* 16 descendere. rotunda mundo Goth: descen .............. A, descen ........... lo Goth* 17 sq. commentum ab aliis, credo, circino Oehlerus: com ........ ........ cino A, com ........... do circino Goth*, com ............. 0 circino Hild* 19 credi laborat. sed Goth: cre ............ (ductus euanidos m. rec. sic restituere conata est credeiloarat) A, cre ......... sed Bal* et add. ante Epicurus Goth ) 102
etiam sol aciem suam extendit; ita illum orbem maiorem Peri- | patetici denotauerunt. oro uos, quid sapit coniecturarum libido? quid probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectatae morositatis eloquii artificio adornatum? merito ergo Milesius Thales, dum totum caelum examinat et ambulat oculis, in puteum cecidit turpiter multum inrisus Aegyptio illi: in terra, inquit, nihil perspiciebas, | caelum tibi speculandum existimas? itaque casus eius per figuram Lphoilosopho s notat, scilicet eos, qui stupidam exerceant curiositatem, in res naturae quam prius in artificem eius et praesidem, in uacuum laborandum habituros.