De Gubernatione Dei

I. Incuriosns a quibusdam et quasi neglegens humanorum actuum deus dicitur utpote nec bonos custodiens nec coercens malos, et ideo in hoc saeculo bonos plerumque miseros, malos beatos esse. sufficere quidem ad refellenda haec, quia cum Christianis agimus, solus deberet sermo diuinus. sed quia multi incredulitatis paganicae aliquid in se habent, etiam\' paganorum forsitan electorum atque sapientium testimoniis delectentur. probamus igitur, ne illos quidem de incuriositate ac neglegentia ista sensisse, qui uerae religionis expertes nequaquam utique deum nosse potuerunt, quia legem per quam deus agnoscitur nescierunt.

Pythagoras philosophus, quem quasi magistrum suum philosophia ipsa suspexit, de natura ac beneficiis dei disserens sic locutus est: animus per omnes mundi partes commeans atque diffusus, ex quo omnia quae nascuntur animalia uitam capiunt. quomodo igitur mundum neglegere deus dicitur, quem hoc ipso scilicet satis diligit, quod ipsum se per totum mundi corpus intendit?

Plato et omnes Platonicorum scholae moderatorem rerum omnium confitentur deum. Stoici eum gubernatoris uice intra id quod regat semper manere testantur. [*]( 14 cf. Cic. de nat. d. I 11, 27; uerba citata esse ex Lactantii instit. diu. I 5, 17 docuit Zschimmer "Salvianus und seine Schriften" Halle 1875 p. 62. ) [*]( 1 Incipit liber I- B 2 negl∗∗orum actuum A 4 ideb∗∗culo bonos A 5 refellenda *** Christ. A 7 paganicae * in se A 9 delec** A 10 q***expertes A 12 agn** Pythag. A 13 suspexit *** iiciis A 15 partes **** quo A 17 quomodo **** dicitur A 18 se per] semper A totum **** et omnes A 19 scolae AB 2.0 confitentur *** ris uice A ) [*]( 1* )

unde etiam illud mysticae auctoritatis exemplum, quo se non minus philosophum Maro probare uoluit quam.poetam, dicens: deum namque ire per omnes terrasque tractusque maris caelumque profundum. Tullius quoque: nec uero deus ipse, inquit, qui intellegitur a nobis, alio modois intellegi potest quam mens soluta quaedam et libera et segregata ab omni concretione mortali, omnia sentiens et mouens. alibi quoque nihil est inquit, praestantius deo: ab eo igitur mundum regi necesse est. nulli igitur naturae oboediens aut subiectus deus: omnem ergo regit ipse naturam: nisi forte nos uidelicet sapientissimi ita sentiamus, ut eum, a quo omnia regi dicimus, et regere simul et neglegere credamus.

cum ergo omnes [*]( 12 Georg. 4, 221 sq. cf. Lactantii instit. diu. I 5,12 14 Tusc. quaestt. I, 27, 66 cf. Lactantii 1. 1. I 5, 25 et Zschimmer p. 62 18 Haec quoque ex Lactant. 1.1. I 5, 24 citata sunt, qui ex Cic. de nata J d. ea sumpsisse se testatur, ubi tamen non leguntur; cf. Zschimmer 1.1. et ad III 1 init. adn. crit. ) [*]( 1 potuefcunt *** rectiuB A 2 similem *** quod sicut A 4 gubern*** suam deus A 6 saxa ui*** totus sit A 7 scilicet *** rerum A 9 uisionis *** nec indulg. A 10 pietatis auf*** oritatis exempl. A 11 mysticae Pithoeus: fabulose ebriose smitice mistice B (\'an fabulosae scribendumt?\' Halmius) quo se *** omnes terrasque A 14 quoque *** quit qui A 16 soluta ** segregata A 17 congregatione A concrecione B 18 monens ** ue nihil A . est A: B (= est) non enim (ut apud HaZmium) B 20 nulli ** oboediens A 21 nos ** entissimi A 23 negle * credamus A )

II. Non puto quod ad probandam nunc rem tam perspicuam etiam diuinis uti hoc loco testimoniis debeamus, maxime quia sermones sacri ita abunde et euidenter cunctis impiorum proposositionibus contradicunt, ut, dum sequentibus eorum calumniis. satisfacimus, etiam ea quae supra dicta sunt plenius refutare possimus. aiunt igitur a deo omnia praetermitti, quia nec coerceat malos nec tueatur bonos, et ideo in hoc saeculo deteriorem admodum statum esse meliorum: bonos quippe esse in paupertate malos in abundantia, bonos in infirmitate malos in [*]( 1 necessitate con∗∗∗ deo A 3 quidam... qui A putant B m. 2 in mg. 5 regat- diat per A 6 quid de ex qui de A corr. m. 2 ac] et B dei∗∗∗ simul A 7 eloquentia. A iudicarint] w 11 ult. syll. ex parte euarmit sed fuisse uidetnr rint non vent 8 utriusque∗∗∗ protuli A 9 sine∗∗∗onstrarem A 11 iudicio ∗∗∗zantium A 12 deliramenta ex deleramenta AB corr. m. 2 13 possum ∗∗∗tute A 14 ita sen∗∗um Epicar. Å 16 sectari ∗∗∗rem tam A 18 diuinis. hoc A in hoc B loco testiN* quia A dei debeamus B 19 sermon*kari sed ka m. 2 A impiorum ∗∗∗sequentibus A .20 calumniis eorum B sed eorum in mg. m. 2 21 etiam ∗∗∗∗Agunt (Stc) A m. 1 (Aiunt A m. 2) 22 praetermitti ∗∗∗ saeculo A 24 admodum-miseria. et fere omnia euanuerunt in A. )

primum igitur ab ns, qui hoc ita esse uel dolent uel accusant, illud requiro, de sanctis hoc, id est de ueris ac fidelibus Christianis, an de falsis et inpostoribus doleant. si de falsis, superfluus dolor, qui malos doleat non beatos esse, cum utique quicumque mali sunt successu rerum deteriores fiant, gaudentes sibi nequitiae studium bene cedere, et ideo uel ob hoc ipsum miserrimi esse debeant, ut mali esse desistant, uindicantes improbissimis quaestibus nomen religionis et praeferentes ad sordidissimas negotiationes titulum sanctitatis: quorum scilicet nequitiis si miseriae comparentur, minus sunt miseri quam merentur, quia in quibuslibet miseriis constituti non sunt tamen tam miseri quam sunt mali.

nequaquam ergo pro his dolendum, quod non sint diuites ac beati, multo autem pro sanctis minus, ia quia quamlibet uideantur ignorantibus esse miseri, non possunt tamen , esse aliud quam beati. superfluum autem est, ut eos quispiam uel infirmitate uel paupertate uel aliis istiusmodi rebus existimet esse miseros, quibus se illi cofidunt esse felices; nemo enim aliorum sensu miser est sed suo. et ideo non possunt cuiusquam falso iudicio esse miseri, qui sunt uere sua conscientia beati; nulli enim, ut opinor, beatiores sunt quam qui ex sententia sua atque ex uoto agunt. humiles sunt religiosi, hoc uolunt; pauperes sunt, pauperie delectantur; sine ambitione sunt, ambitum respuunt; inhonori sunt, honorem fugiunt; lugent, lugere gestiunt; infirmi sunt, infirmitate [*]( 3 his B 4 ueris] uiris B fidelibus ∗∗∗ et inpost. A 5 in pastoribus B m. 1 doleant sed n punct. B 6 doleat m cumqui mali sed cum punct. A . cum utique quicumque mali B \' eorr. ex cum utique qui m. 9 uindi∗∗∗bissimis d 10 quaestibus Rittershmius: questibus A quaestionibus B 11 negotiationes ∗∗tatis quorum A 12 miseri « quix A 14 quam sunt∗∗ ergo A 15 pro∗∗∗ libet A 17 beati ∗∗ est ut A .19 estimet B 20 sensu ∗∗∗ cuiusquam A 21 sua ∗∗∗ beatiores A 23 atque noto B humi∗∗∗lunt pauperes A 24 pauperiae A sine M* in honore (sic) sunt A 26 fugiunt] respuunt B infirmi ∗∗∗ cum enim A )

nequaquam ergo nobis dolenda est haec adflictio infirmitatum, quam intellegimus matrem esse uirtutum. itaque quicquid illud fuerit, quicumque uere religiosi sunt, beati esse dicendi sunt, quia inter quamlibet dura quamlibet aspera nulli beatiores sunt quam qui hoc sunt quod uolunt. soleant quamuis esse nonnulli, qui turpia atque obscena sectantes, etsi iuxta opinionem suam beati sunt, quia adipiscuntur quod uolunt, re tamen ipsa beati non sunt, quia quod uolunt nolle debuerant. religiosi autem hoc cunctis beatiores sunt, quia et habent quae uolunt et meliora quam quae habent omnino habere non possunt. labor itaque et ieiunium et paupertas et humilitas et infirmitas non omnibus sunt onerosa tolerantibus sed tolerare nolentibus. siue enim grauia haec siue lenia; animus tolerantis facit. nam sicut nihil est tam leue, quod non ei graue sit qui inuitus facit, sic nihil est tam graue, quod non ei qui id libenter exequitur leue esse uideatur.

nisi forte antiquis illis priscae uirtutis uiris, Fabiis, Fabriciis, Cincinnatis, graue fuisse existimamus, quod pauperes erant qui diuites esse nolebant, cum omnia scilicet studia omnes conatus suos ad communia emolumenta conferrent et crescentes reipublicae\'uires priuata paupertate ditarent. numquid parcam illam tunc agrestemque uitam cum gemitu et dolore tolerabant, cum uiles ac rusticos cibos ante ipsos quibus coxerant focos sumerent, eosque ipsos capere nisi ad uesperam non liceret? numquid aegre ferebant, quod auara ac diuite conscientia auri [*]( 1 II Cor. 12, 10 3 II Cor. 12, 9. ) [*]( .1 apostolus infl**** ipse sic loq. A 2 deus B 8. I. add. m. 2 3 nam * in ∗∗∗ ergo A 5 intellegimus *** quicquid A 6 religiosi *** dura A 7 ducendi malit Halmius 8 beatiores **** esse nonnulli A dira A corr. ex dura m. St 9 atque ob**** quod nolunt A 11 re *** non sunt *** hoc cunctis A 15 et infirmitas A 8. I. m. 1 18 ei grauis non B 24 ditarentur A 28 auara ac ex auara a corr. B m. 2 di*** auri A, )

non despiciebant tunc, puto, pauperes cultus, cum uestem hirtam ac breuem sumerent, cum ab aratro arcesserentur ad fasces et inlustrandi habitu consulari illis fortasse ipsis quas adsurapturi erant imperialibus togis madidum sudore puluerem detergerent. itaque tunc illi pauperes magistratus opulentam rempublicam habebant, nunc autem dines potestas pauperem facit esse rempublicam. et quae, rogo, insania est aut quae caecitas, ut egestuosa ac mendicante republica diuitias posse credant stare priuatas ? tales ergo tunc ueteres Romani erant et sic illi tunc contemnebant diuitias nescientes deum, sicut nunc spernunt sequentes dominum.

quamquam quid ego de illis loquor, qui cura imperii propagandi contemptum propriae facultatis ad opes publicas conferebant et, licet priuatim pauperes essent, diuitiis tamen communibus abundabant, cum etiam Graeci quidam sapientiae sectatores sine ullo publicae utilitatis affectu prope omni se rei familiaris usu assequendae gloriae auiditate nudauerint, nec solum hoc, sed etiam usque ad contemptum doloris ac mortis doctrinae suae culmen erexerint, dicentes scilicet etiam in catenis atque suppliciis beatum esse sapientem. tantam uirtutis uim esse uoluerunt, ut non possit esse umquam uir bonus non beatus. si ergo illi a quibusdam nunc etiam sapientibus uiris miseri non putantur, qui nullos laboris sui fructus nisi ex praesenti tantum laude capiebant, quanto magis [*](1 coercerent.. et A \'3 marsup∗∗∗ cum patr. A 4 decem usque ad B m. 1 5 uoluisM num curia A 6 uestem ∗∗ breuem A 7 in lustrandi A illustrandi B 8 consulare B m. 1 9 sudore ** itaque A 10 rempublicam * nunc A 12 insan∗∗∗∗ aecitas A aegestuosa ac medicante A 13 stare. tales A 15 contempnebant tunc B 16 ego] ergo A loquor «* imperii A 18 publicas opes B (et Haimius) conferebant ∗∗∗diuitiis Å 20 publice A utilitatibus A sed bu punct. 25 uim uirtutis ex uim uirtufl B corr. m. 2 nilquam sed n punct. B )

III. Dixit quidam ex istis, de quibus querimur, cuidam sancto uiro secundum ueritatis regulam sentienti, id est, quod deus omnia regeret ac, prout humano generi necessarium nosset, moderationem suam et gubernaculum temperaret: quare ergo, inquam, tu ipse infirmus es ? hoc utique eo sensu atque iudicio, hoc est: si deus, ut putas, in hac praesenti uita omnia regit, si deus cuncta dispensat, qua ratione sanus ac fortis est homo, quem peccatorem scio, et tu infirmus, quem sanctum esse non ambigo? quis tam profundi cordis uirum non admiretur, qui merita religiosorum atque uirtutes tam magnis retributionibus dignas putat, ut in praesenti hac uita carnes et fortitudines corporum praemia putet debere esse sanctorum?

respondeo igitur non unius tantum religiosi nomine sed uniuersorum: quaeris igitur, quisquis ille es, qua ratione infirmi sint sancti uiri? respondeo breuiter: quia ideo sancti uiri infirmiores se esse faciunt, quia, si fortes fuerint, sancti esse uix possunt. opinor enim omnes omnino homines cibis ac poculis fortes esse, infirmos autem abstinentia ariditate ieiuniis. non ergo mirum est, quod infirmi sunt qui usum earum rerum respuunt, per quas alii fortes fiunt. et est ratio cur respuant, dicente Paulo apostolo de se ipso: castigo corpus meum et seruituti subicio, ne forte, cum aliis praedicauerim, ipsereprobus efficiar. si infirmitatem corporis adpetendam sibi etiam apostolus putat, quis sapienter euitat? si fortitudinem carnis apostolus metuit, quis rationabiliter fortis esse praesumit? haec ergo ratio est, qua homines Christo dediti et [*]( 24 I Cor. 9, 27 ) [*]( 1 presentia A 6 prout humano generi necessarium Rittershusius: pro humano genere necessarium AB 9 hoc est interpolatum esse putarim 10 sanus B add. m. 2 et mut. satis in fortis 11 non B s. l. m. 1 14 et] atque B 23 respuant ex respuunt corr. B m. 2 24 sernituti subicio] in seruitutem redigo B 26 reprobos Als. o ult. syll. scr. n m. rec. )

absit autem ut hoc argumento religiosos putemus a deo neglegi, per quod confidimus plus amari. legimus Timotheum apostolum carne infirmissimum fuisse. numquid neglegebatur a domino aut ob infirmitatem Christo non. placuit qui ad hoc infirmus esse uoluit ut placeret?. quemque etiam ipse apostolus Paulus, licet nimiis iam infirmitatibus laborantem, non tamen nisi pauxillulum uini sumere ac delibare permisit: hoc est, ita eum uoluit infirmitati suae consulere, quod noluit tamen ad fortitudinem peruenire. et hoc cur ita? cur absque dubio, nisi quia, ut ipse dicit: caro concupiscit aduersus spiritum, spiritus autem aduersus carnem? haec enim, inquit, inuicem sibi aduersantur, ut non quaecumque uultis, illa faciatis.

non imprudenter quidam hoc loco dixit, quod, si repugnante corporis fortitudine quae optamus facere non possumus,. infir-15 mandum nobis carne sit, ut optata faciamus. infirmitas enim, inquit, carnis uigorem mentis exacuit, et affectis artubus uires corporum in uirtutes transferuntur animarum. non turpibus flammis medullae aestuant, non male sanam mentem latentia incentiua succendunt, non uagi sensus per uaria oblectamenta lasciuiunt, sed sola exultat anima, laeta corpore adfecto quasi aduersario subiugato. haec ergo, ut dixi, religiosis uiris causa infirmitatis est: eamque esse nec tu, ut arbitror, iam negas. 35

IIII. Sed sunt fortasse, inquis, alia maiora, id est, quod multa in uita ista aspera atque acerba patiuntur, quod capiuntur, quod torquentur, quod trucidantur. uerum est: sed quid facimus, quod et prophetae in captiuitatem abducti sunt et apostoli etiam tormenta tolerarunt? et certe dubitare non [*]( 6 I Tim. 5, 23 10 Gal. 5, 17 16 Saluiaaus in ep. Y 4, ) [*]( 6 nimiis ex minus B corr. m. 2 7 pauxillulum ex paxillulum et A et B corr. m. 2, ut uidetur 8 infirmitatis B 12 carnem ex spiritum B corr. m. 1, ut uidetur 16 infirmitas] inbecillitas Saluianus in epist. V 4 habet, item 19 animorum pro animarum 29 abducti ex ducti B corr. m. 2 )

sed nos ita iudicandum humanum genus a Christo dicimus, ut tamen etiam nunc omnia deum, prout rationabile putat, regere ac dispensare credamus, et ita in futuro iudicaturum adfirmamus, ut tamen semper etiam in hoc saeculo iudicasse doceamus. dum enim semper gubernat deus, semper et iudicat, quia gubernatio ipsa iudicium est. quot modis hoc uis probemus?

ratione an exemplis an testimoniis ? si ratione, quia tam expers humanae intellegentiae est et huius ipsius de qua loquimur ueritatis alienus, qui non agnoscat ac uideat pulcherrimum mundi opus et inaestimabilem supernarum infernarumque rerum magnificentiam ab eodem regi a quo creata sit, quemque elementorum fabricatorem eundem etiam gubernatorem fore; qui cuncta scilicet qua potestate ac maiestate condiderit, eadem etiam prouidentia ac ratione moderetur, praesertim cum etiam in his quae humano actu administrantur nihil penitus sine ratione consistat, omniaque ita a prouidentia incolumitatem quasi corpus ab anima uitam trahant; ideoque in hoc mundo non solum imperia et prouincias neque rem ciuilem ac militarem, sed etiam minora officia et priuatas domos, pecudes denique ipsas et minutissima quaeque domesticarum animantium genera non nisi humana ordinatione atque consilio quasi quadam manu et gubernaculo contineri. et haec omnia sine dubio uoluntate ac iudicio summi dei:

scilicet ut eo exemplo omne humanum genus particulas rerum et membra regeret, quo ipse summam totius [*]( 1 maxime deo A sed signis transpositionis m. 1 additis 2 hoc B add. m. 2 4 reseruarit B 9 adfirmemus (non affirmemus) B 11 est iudicium B 12 quod et A et B m. 1 hoc uis ex huius A corr. m. rec. huius uis B (item v, sed in mg. hoc adscripsit Brassicanus) 21 omniaquae A m. 1 22 a om. A . incolomitatem B 23 idSque B 24 prouintiis .A neque] atque B 26 humana s. scr. m. rec. diuina A 29 genus humanum B )