Historiae Adversum Paganos

Sufficientia ut arbitror doeumenta collecta sunt, quibus absque ullo arcano, quod paucorum fidelium est, probari de medio queat, unum illum et uerum Deum, quem Christiana fides praedicat, et condidisse mundum creaturamque eius, cum uoluit, et disposuisse per multa, cum per multa ignoraretur, et confirmasse ad unum, cum per unicum declaratus est, simulque potentiam patientiamque eius multimodis argumentis eluxisse.

in quo quidem angustas deiectasque mentes offendi paulisper intellego, quod tantae potentiae patientia tanta miscetur. si enim potens erat, inquiunt, creare mundum, componere pacem mundi, insinuare mundo cultum ac notitiam sui, quid opus fuit tanta uel, ut ipsi sentiunt, tam perniciosa patientia, ut in ultimo erroribus cladibus laboribusque hominum fieret, quod a principio uirtute eius, quem praedicas, Dei sic potius coepisse potuisset?

quibus quidem neraciter respondere possem, ad hoc ab initio creatum et institutum humanum genus, ut sub religione cum pace sine labore uiuens fracta oboedientiae aeternitatem promereretur, sed abusum [*]( 1 safficientia ut (ia ut ex i aut corr.) P || colecta R1. 2 illo D || archano R2 || probari* P 7 patientiamque (que a. s. m. 2) B || argumentis (tis m. 1 ex ta corr.) P 8 angustas (n s. s. m. 1) D 10 en∗im (una linea erasa) D 12 pernitiosapientia R1. 13 ulti#mo (i* m. 1 in ras. ex e ?) D || erroribus oladibus laboribusque] errorihualq: (1 inchoata h uid. esse) D 15 aic (c s. s. m. 1) D 16 possim G 17 religione (li s. e. m. t) P )

iustamque nunc esse patientiam Dei et iustam in utramque partem, ut nec contemptus disperdat in totum cui misereri uelit et affici laboribus dum uelit sinat contemptus potens; deinde subsequens esse, iuste semper adhibere quamuis ignoranti gubernationem, cui aliquando pie restituturus sit paenitenti antiquae gratiae facultatem.

sed haec quoniam, etsi uerissime fortissimeque dicuntur, fidelem tamen atque oboedientem requirunt, mihi autem, uidero an aliquando credituris, certe nunc cum incredulis actio est, promptius ea proferam, quae ipsi etsi probare noluerint, inprobare non possint.

itaque, quantum ad conscientiam humanarum mentium pertinet, utrique sub reuerentia religionis et confessione cultuque supernae potentiae uiuimus, distante dumtaxat fide; quia nostrum est, fateri ex uno at per unum Deum constare omnia, illorum, tam multos deos putare quam multa sunt.

si potentiae Dei, inquiunt, quem praedicatis, fuit, at Romanum imperium tam amplum ac tam sublime fieret, cur igitur [*]( 1 indulgentie T || contumaciam] P1R1D contumacem P2R2GWZv. 2 adque P1R1 U contimpto D coniemtu P ||defluxiase] PRςv fluxisse D deflexisse X2Y,Zh defluxisse (n m. T in ras., iu mg. fluxisse |iud [i. e. iudicandum] m. 1b) G 3 utramque (a corr. ex n m. ant. i. e. m. 1 aut 2) P 4 contimptas D contemtns B || miseriri PR1 miserire D 5 nelit (it in ras. m. 1) P nellit D n afftci] PRD || contemp∗tus (er. i) D contemptu R H potens] DP1ς (s. lin. add. P) om. P1R post deinde exhibent X,Z 7 pie (ie er.) D pie (e ra- dendo exe) R || restidutu| rus (dn eras.; ta in ras. m. 1) D prestitura (p 8. 8. m. 1 aut 2, e radendo ex ę, a in ras. m. 1 aut 2 ex us) B || paenitenti] PD ∗Paenitentia (eraaa interpunctio) B 9 fortissimique R1 || adque PBID || oboedientem (o in ras. m. wt uid. 1, fort. ex a) R 10 an] in D 11 ad actio in marg. m. ant.: uer〈iu〉s (ia incertae) P || promtius P 12 ipsi] et ipsi TY, h 12 nolnerint D || improbare R3 15 quia] qua D 16 fate∗ri B 17 multa. (a corr. erat in i fort. sed deinde restituta) B || elementa post sunt add. R2TX3 (8. Uta. RX3) c, ante sunt X2; supra muita scr. ∗s∗ elementa m. 1 X,, glossam adscr. hanc in oqlo terra mariq\' G3 || potentia. (eras. ut vid. e) B potenae (a in oi corr. m. 1) D 19 fleret ∗∗|∗∗∗∗∗ Cur B )

an ipsi dii nondum erant? an adhuc Roma ipsa non erat?

an illi non colebantur ? an haec necdum idonea imperio uidebatur? si nondum erant dii, cessat intentio; in quid enim iam ibi eorum discutio moram, ubi ne ipsam quidem inuenio naturam? si autem erant dii, aut potentia eorum, ut ipsi indicant, aut patientia in culpa est: uel patientia, si fuit, uel potentia, si defuit.

aut, si magis suadibile uidetur fuisse tunc quidem deos, qui prouehere potuissent, sed nondum exstitisse Romanos, qui prouehi iure possent, nos auctorem rerum potentiam, non artificem scientiam quaerimus. de diis quippe, ut putant, magnis, non de fabris uilissimis quaestio est, quibus nisi materia accedat, ars cessat.

si enim praescisse illis ac uoluisse praesto semper fuit, immo etiam subiacente praescientia, quia apud omnipotentiam de operibus dumtaxat suis hoc est praescire quod uelle: quodcumque illud praesciebatur, cui uoluntas adstipularetur, non exspectari oportuit sed creari; maxime cum et Iouem illum suum aceruos formicarum [*]( EXPILATORES 21 Iouem - p. 434, 1 ferant ex ludi litterarii disciplina uel ex mythographo ignoto (cf. velut Ouid. Met. 7, 622 sqq.; Hygin. fab. 52) ) [*]( 1 obfuit (t in ras. m. ant.) P 2 potentia. (erasa e) R 3 ut] R2GTX2N1 (ς) om. PRlDW 4 fieret (i s. 8. m.1) D || cur igitur-fierit (sic) omissa addidit in mg. inf. m. 1 D || eorunidem (n radendo ex m) P eorum D || obfuit)∗∗∗∗ ut (fuit uersu extr. m. 2, ante ut eras. fuit ut uid.) P 5 dii* (fort. interpunctio erasa) B 6 colabantur Rl || an hacc-uidebatur om. D || ad idonea nota in marg. eraM P 7 cesset R2G || in] scripsi; ut codices, v ad coni. h at ed. Thor. 9 dii] di D || potentia] pacientia D 11 ad euadibile nota marg. eras. P su∗|adibile (er. b) D 13 ex∗titisse (erasa 8) B 14 potentiam ( alt. m.) R || de diis] dedisse D || dis (i s. s. m. ant.) P 15 magnis] magis D 16 ad materia nota in marg. erasa P || praecisse D 20. a∗stipularetur (erasa d) R || ex∗pectari * (erasa a) R expectari (-re D) PD 21 Iouem (I in ras. m. ant.; fuit i) P ) [*](v. ) [*]( 28 )

porro autem de cura caerimoniarum nec recensendum arbitror, quoniam inter sacra continua incessabilibus cladibus nullus finis ac nulla requies fuit, nisi cum saluator Mundi Christus inluxit: cuius aduentui praedestinatam fuisse imperii Romani pacem, etsi iam sufficienter ostendisse me arbitror, tamen paucis adhuc supplere conabor.