Quoniam et qui fuerint traditores ostensum est et scismatis origo ita monstrata est, ut paene oculis perspecta uideatur, etiam haeresis ab scismate quid distet ostendimus: illud demonstrare iam proximum est — quod nos promisimus secundo loco esse dicturos — quae sit una ecclesia, quam columbam et sponsam suam Christus appellat. ergo ecclesia una est, uius sanctitas de sacramentis colligitur, non de personarum superbia ponderatur; ergo hanc unam columbam et dilectam sponsam suam Christus appellat. haec apud omnes haereticos et scismaticos esse non potest; restat, ut uno loco sit. eam tu, frater Parmeniane, apud uos solos esse dixisti, nisi forte quia uobis specialem sanctitatem de superbia [*](7 et 9 cfr. Cant. 6, 8 ) [*]( INCIPIT LIB. n. OPTATI (rubr.) P fol. 25sb, INCIPIVNT CAPLTVLA LIBRI SECVNDI (rubr.) B fol. n", Incipiunt capitula libri secondi (sic) B fol. 10* 1, Secundi libri argumentum (rubr.) G role n" ; addunt PKBGvd libri II. argumentum, quod iterum exstat in P fol. 243b : In hoc secundo libello declaratur (declaratu fol. 243b P, sed declarat hoc loco), quae sit una et uera (uera et una BB) ecclesja (om. BB et P (oZ. 243b ) catholica et ubi et apud quos maneat et quinque dotes ecclesia (eclesie P) in catholica esse magis quam in ea parte (inea paste B), quam (qua BBv) sibi (om. REv) scismatici facere uoluerunt, et quod inpie nouacula (nouacule B) paenitentiae raserint capita sacerdotum et quod hoinicitiia fecerint et illa, quae ad salutem credentium procurata fuerant, aut canibus dederint aut abiecerint. INCIPIT LIBER SECVNDVS (rubr.) R, (litt. minar. recbr.) B EXPLICIT. INCIPIT LIBER SECVNDVS (rubr.) G, Optati Afri Mileuitani incipit liber secundus v 2 Quo (Q rubr.) qui B et ante qui om. B qui om. P (Quoniamost. est rubr. B) et post est om. G 3 itai B praespectaR, prespecta B 4 etiam et haer. P hereses R distet] discet B 5 iam proximo est G quod-dicturos (in parenth.) B 6 esse om. v 7 suam om. d I 8 collegitur (i s. I. m. 2) R 9 superb. person. BBvb 10 delictam B 13 qui auobis B specialem (sic) B. )
33
uindicare contenditis, ut ubi uultis, ibi sit ecclesia et non sit, ubi non uultis. ergo ut in particula Africae, in angulo paruae regionis [ut] apud uos esse possit, apud nos in alia parte Africae non erit? in Hispaniis, in Gallia, in Italia, ubi uos non estis, non erit ? si apud uos tantum[modo] esse uultis, in tribus Pannoniis, in Dacia, Moesia, Thracia, Achaia, Macedonia et in tota Graecia, ubi uos non estis, non erit? ut apud uos esse possit, in Ponto, Galatia, Cappadocia, Pamphilia, Phrygia, Cilicia et in tribus Syriis et in duabus Armeniis et in tota Aegypto et in Mesopotamia, ubi uos non estis, non erit? et per tot innumerabiles insulas et ceteras prouincias, quae numerari uix possunt, ubi uos non estis, non erit? ubi ergo erit proprietas catholici nominis, cum inde dicta sit catholica, quod sit rationabilis et ubique diffusa? nam si sic pro uoluntate uestra in angustum coartatis ecclesiam, si uniuersas subducitis gentes, ubi erit illud, quod filius dei meruit? ubi, quod libenter ei largitus est pater in secundo psalmo dicens: dabo tibi gentes hereditatem tuam et possessionem tuam terminos terrae? ut quid tale infringitis promissum, ut a uobis mittatur quasi in quendam carcerem latitudo regnorum? quid tantae pietati obstare contenditis? quid contra saluatoris merita militatis ? permittite filium possidere concessa, permittite patri promissa conplere. cur ponitis metas? cur figitis terminos? cum a deo patre saluatori tota
[*]( 18 Ps. 2, 8 ) [*]( 1 contendigtis (s prius del.) P 2 non (s. I. m. 1) B in anigolo B 3 regionis ut apud PBv 4 his paniis B in Italia, in Gallia vb Italia] repetuntw uerba parte Africae-in Italia BB (priora del. lineol. M) 5 tantum (om. modo) PG 6 trebus P Mysia codd. (misia Bvb) tracia RBG 7 Grecia BB 8 in Ponto] Inpoto (sic) B, in Ponte v Galacia B, Gallatia v cappadotia G Pamfylia P, pampifiiia Bfl 9 Frygia P, frigia BB, phrigia G Cylicia et in trebus P 10 egipto B mesophotamia (h exp.) G 13 erit om. G dicta om. B 14 rationabilis] rationabiliter ubique Casaub. commendauit, si quid mutandum est; alii pro ration. scrips. non nationalis 15 cohartatis RB 17 ubi erit quod edd. 19 talem R 20 quadam B 24 terminos PG. limites cett. ) [*]( XXVI. ) [*]( 3 ) 34
terra promissa sit, non est quicquam in aliqua parte terrarum, quod a possessione eius uideatur exceptum. tota est donata terra cum gentibus, totus orbis [terrae] Christo una possessio est. hoc probat deus, qui ait: dabo tibi gentes hereditatem tuam et possessionem tuam terminos terrae. et in LXXI psalmo de ipso saluatore sic scriptum est: dominabitur a mari usque ad mare et a fluminibus usque ad terminos orbis terrae. pater dum donat, nihil excipit; uos ut concedatis unciam, totam libram auferre conamini. et adhuc nitimini suadere hominibus apud uos solos esse ecclesiam auferentes meritum Christo, negantes praestitutum a deo.s o uestra ingrata et stulta praesumptio! Christus uos cum ceteris in societatem regni caelestis inuitat et coheredes sitis hortatur, et uos eum in hereditate sibi a patre concessa fraudare laboratis, dum Africae partem conceditis et totum terrarum orbem, qui ei a patre donatus est, denegatis. quid mendacem uideri uultis spiritum sanctum, qui in XLVIIII psalmo omnipotentis dei beniuolentiam narrat, dum dicit: deus deorum dominus locutus est et uocauit terram ab ortu solis usque ad occasum? uocata est ergo terra, ut caro fieret, et sicut legitur, facta est et debet laudes [deo] creatori suo. denique commemoratur spiritu sancto. hortante et dicente in CXII psalmo, dum dicit: laudandum nomen domini ab ortu solis usque ad occasum et iterum in
[*]( 4 Ps. 2, 8 6 Ps. 71, 8 19 Ps. 49, 1 23 Ps. 112, 3 ) [*]( 1 paste (sic) B 2 excerptum P, ex/eptum (siue cptum) B 3 terra donata B totius vb orbis terrae P est possessio G 4 deus pater G in hereditatem (om. tnam) G 6 LXXI mo (sic) RB, (hie numerus litteris exaratus m G) et dominabitur G 7 amari B et ad (d eras.) B 8 terrae orbis B 10 nitemini P QJĮU)ÎQŲŞ hominibus (omn. semieras.) B 12 deo (oro. a) PRB 13 ceteris] terris RB in societate G et ut coher. BBvb 14 i$(expunct.) hered. B, de hered. G 15 laboratis excludere (pro fraudare) G 17 uidere b in quadragesimo nono G, quadragesimo octauo vb 20 ostu (sic) B 21 sicuti G deo om. BBG edd. 22 denique] deinde B 23 centesimo O duodec G 24 ortu (r eorr. ex s) B ) 35
XCV psalmo: cantate domino canticum nouum. si hunc uersum solum diceret, possetis dicere, quia uos solos hortatus est spiritus sanctus. sed ut ostenderet, quia non ad uos solos dictum est sed ad ecclesiam, quae ubique est, secutus est dicens: cantate domino omnis terra, pronuntiate inter gentes gloriam ipsius, in omnibus populis mirabilia eius. pronuntiate, inquit, inter gentes, non dixit in particula Africae, ubi uos estis\', pronuntiate, inquit, in omnibus populis; qui omnes populos dixit, neminem excepit, et uos solos ab omnibus populis, de quibus hoc mandatum est, separatos esse gratulamini et uultis uos solos esse totum, qui in omni toto non estis. laudandum, inquit, nomen domini et a tota terra et ab ortu solis usque ad occasum. numquid pagani extralegales possunt aut cantare deo aut laudare nomen domini et non sola ecclesia, quae in lege est? quam si apud uos tantummodo esse dicitis, fraudatis aures dei. si uos soli laudatis, totus tacebit orbis, qui est ab ortu solis usque ad occasum. clausistis ora omnium christianarum gentium, indixistis silentium populis uniuersis deum per momenta laudare cupientibus. igitur si et deus debitas sibi laudes expectat, et ut sonent, spiritus sanctus hortatur
[*]( 1 Pa. 95, 1 5 Pa. 95, 1-3 12 Ps. 112, 3 ) [*]( 1 nonagesimo et quinto G 2 uersum] uerbum G diceret] repetuntur in G verba cantate domino canticum nouum possetis] potuissetis G hostatus B 3 ostenderet] repetuntur verba in B si hunc uersum.... hortatus (r corr. ex s semieraso) .. ostenderet quia] qui B 5 domino] deo G pronuncia (sic) B inter gentes PG (quod eonsmtU cum Uulgata), in gentibus Bvb, ingentibus B 7 eius] ipsius G inquid P (sic et postea) inter gentes PG (ut l. 5), in gentes M, (coniunct.) B dicit v 9 niminem P 10 de] e P 11 separ. uos esse RBvb solos uos G 12 qui gipijino in toto (sic) G lpudendum (sic) B nomen dome inquit B 13 a (8. I. m. 2) B abortu (r corr. ex s) B ad] in G 14 extra leges G aut om. BBv 1& nomen dei Bv 16 si] nisi v esse om. v a 17 soli] sibi B orbis tacebit B 18 christianorum (a a. I. m. 2) B, christianorum BG 19 deum] dominum G 20 figitur si P et om. PG debita B 21 hostatur B ) [*]( 3* ) 36
et totus orbis, quod debet deo, paratus est reddere, ne fraudetur deus, etiam uos ipsi laudate cum omnibus aut, quia noluistis esse cum omnibus, soli conticescite.
Ergo quia probauimus eam esse ecclesiam catholicam, quae sit in toto terrarum orbe diffusa, eius iam commemoranda sunt ornamenta et uidendum, ubi sint quinque dotes, quas tu sex esse dixisti, inter quas cathedra est prima, ubi nisi sederit episcopus, coniungi altera dos non potest, qui est angelus. uidendum est, quis et ubi prior cathedram sederit. si ignoras, disce; si nosti, erubesce: ignorantia tibi adscribi non potest, restat ergo, ut noueris. scientem errare peccatum est; nam ignorantibus nonnumquam solet ignosci. igitur negare non potes scire te in urbe Roma Petro primo cathedram episcopalem esse conlatam, in qua sederit omnium apostolorum caput Petrus, unde et Cephas est appellatus, in qua una cathedra unitas ab omnibus seruaretur, ne ceteri apostoli singulas sibi quisque defenderent, ut iam scismaticus et peccator esset, qui contra singularem cathedram alteram conlocaret.
Ergo cathedram unicam, quae est prima de dotibus, sedit prior Petrus, cui successit Linus, Lino successit Clemens, [*](1 deo om. vb frauderetur B 2 laudare B 3 noluisti esseesse (sic) B conticiscite PB, contiscicite (corr. i. mg. m. 2) G, conticis cite B 4 quia om. d probamus vb 5 sit] est d commemorandae.. (ornamenta om.) v 7 sex di (del.) esse B dicis vb est] esse RB 8 coniungi alter ad eos non poterit v (quae seqmmtur qui est angelus—cathedram sederit om. v) poterit b quis G est ante angelus (s. I. m. X) B 9 an*ulus B, angulus B, (anulus defend. Albasp. sed cfr. II, 6.), annulus b qui PBBb prior om. P cathedra PRBb (sed cfr. 1. 20) 10 si nosti erub. om. v 11 restatnon potes om. v 13 scirite v (quod uerbum cum exciperet illa ignorantia tibi adscr. n. potest, (Jochl. scienti i. mg. adpos.) roma (m eras. uidetur) B, romana G 14 conlatam] conlocatam P sederet P 16 inde Chefas (om. et) v Caefas P, chefas H, çęchefas (ce eras.) B appellatus est BBvb in quo BB, in quo uno v 16 una (bis pos.) P cathedrae v 17 quique P ut etiam P scis. esset et peccator G 18 cOllocaret (sic) B 20 Ergo (E rubr.) B cathedra unica BBvb est om. B primo B 21 sedet P Lynus Lyno e-)
37
Clementi Anacletus, Anacleto Euaristus, Euaristo [Alexander, Alexandro] Sixtus, Sixto Telesphorus, Telesphoro Iginus, Igino Anicetus, Aniceto Pius, Pio Soter, Soteri [Eleutherius, Eleutherio] Uictor, Uictori Zephyrinus, Zephyrino Calixtus, Calixto Urbanus, Urbano Pontianus, Pontiano Anterus, Antero Fabianus, Fabiano Cornelius, Cornelio Lucius, Lucio Stephanus, Stephano Sixtus, Sixto Dionysius, Dionysio Felix, Felici [Eutychianus, Eutychiano Gaius, Gaio] Marcellinus, Marcellino [Marcellus, Marcello] Eusebius, Eusebio Miltiades, Miltiadi Siluester, Siluestro Marcus, Marco Iulius, Iulio Liberius, Liberio Damasus, Damaso Siricius, hodie qui noster est socius: cum quo nobis totus orbis commercio formatarum in una communionis societate concordat. uestrae cathedrae uos originem reddite, qui uobis uultis sanctam ecclesiam uindicare.
Sed et habere uos in urbe Roma partem aliquam dicitis: ramus est uestri erroris, protentus de mendacio, non de radice ueritatis. denique si Macrobio dicatur, ubi illic [*]( 1 anicletus anicleto codd. v (ani/clitus anicleto (sic) B), corr. Cochl. eucharistus eucharisto Bv (corr. Cochl.), euch ... eucaristo B Alexander Alexandro om. libri et vb, i. mg. adp. m. 2 G (hoc nomen postea insertum pro EleutH ... in omnibus Ubris) 2 Syxtus P Telesforus P, thelesporus RfJ, theles porus thelesporo (stc) B, Thelesforus G Haesignus P, Higinus G 3 anicletus RB sotero PRB Eleutherius Eleutherio] Alexander Alexandro libri, (t. mg. m. 2 adscr. Eleutherius Eleutherio G) 4 Zyfirinus P, zeferinus RB, Zefyrinus zeflrino (sic) G, Zepherinus vb Callistus P, calistus RB, Caixtus G 5 Uranius P, Urpanius Uruanio (corr. i. mg. m. 2) G poncianus B Anteres P, antheros anthero RB, antherus Gvb 6 fauianus PRB Cornilius P Stefanus P 7 Syxtus P Dionisius PRB, Dionysius Dyonysio (sic) G 8 Eutychianus—Gaio om. codd. 9 Marcellus Marcello om. libri meltiades G 11 Syricius P, Siricus G qui hoJie PG (Damaso S. h... suspicatur Bald. spuria) 12 nobiscum G commestio (sic) B 13 concordant RB (cum quo nobis totius orbis c. formatae uti in una ... concordat propos. Barthius) 14 cathedre (e (in. corr. ex am, ut uidetur) B uultis caggaip sanctam B 16 uos om. v Roma om. v partem (r corr. ex s) B 17 ramulus G uestri est B )
38
sedeat, numquid potest dicere, in cathedra Petri? quam nescio si uel oculis nouit et ad cuius memoriam non accedit quasi scismaticus contra apostolum faciens, qui ait; memoriis sanctorum communicantes. ecce praesentes sunt ibi duorum memoriae apostolorum. dicite, si ad has ingredi potuit aut obtulit illic, ubi sanctorum memorias esse constat. ergo restat, ut fateatur socius uester Macrobius se ibi sedere, ubi aliquando sedit Encolpius; si et ipse Encolpius interrogari posset, diceret se ibi sedere, ubi ante sedit Bonifatius Ballitanus; deinde si et ipse interrogari posset, diceret, ubi sedit Uictor Garbensis a uestris iamdudum de Africa ad paucos erraticos missus. quid est hoc, quod pars uestra in urbe Roma episcopum ciuem habere non potuit? quid est, quod toti Afri et peregrini in illa ciuitate sibi successisse noscuntur? non apparet dolus, non factio, quae mater est scismatis ? in terea ut Uictor Garbensis hinc prior mitteretur — non dico lapis in fontem, quia nec ualuit puritatem catholicae multitudinis perturbare, sed quia quibusdam Afris urbica placuerat commoratio et hinc a uobis profecti uidebantur — ipsi petierunt, ut aliquis hinc, qui illos conligeret, mitteretur. missus est igitur Uictor: erat ibi filius sine patre, tiro sine principe,
[*]( 3 Rom. 12, 13 ) [*]( 1 ca/////thedra G (membr. spatio 4 uel 5 litt. perforata) nescio t quam sine loculis v 4 ibi] tibi G 5 ingredi populi (li eras., t s. I. m. 2) ita ut obtulit R, ingr. potu*itaut optulit B, ingr. populi: ita ut obt. v (Cochl. ante populi inseri iubet cum uiderunt), potuit ita ut obtulerit b 6 memoria G 7 uester] uidelicet v 8 encolpius (utrimqzce) B, enclopius G et ipse Enc. om. P Enelopius(ut supra, sed corr. m. 2 i. mg.) G 9 posset interrogari vb potuit G ante om. G Bonifatius Uallitanus P, Bonifacius Bellitanus G 10 interrogare G potuisset PRBvb 11 Carbensis P (sed recte l. 16), garbiensis b (sed cfr. p. 17, 4) paucos ceraticos v (corr. Cochl.) 13 est toti quO toti B 14 toti Afrieae peregrini v 15 scismaticis B interea Uict. Garb. ut hinc (hnnc B) RB edd. 18 p lacu erat (B) 19 ipi (sic) petiuerunt P perierunt B 20 aliqui P 21 tyro RG, ti ros B, atro v (Gochl. coniec. actor) ) 39
discipulus sine magistro, sequens sine antecedente, inquilinus sine domo, hospes sine hospitio, pastor sine grege, episcopus sine populo. non enim grex aut populus appellandi fuerant pauci, qui inter quadraginta et quod excurrit basilicas locum, ubi conligerent, non habebant. sic speluncam quandam foris a ciuitate cratibus saepserunt, ubi ipso tempore conuenticulum habere potuissent; unde Montenses appellati sunt. igitur quia Claudianus Luciano, Lucianus Macrobio, Macrobius Encolpio, Encolpius Bonifatio, Bonifatius Uictori successisse uidentur: si Uictori diceretur, ubi sederet, nec ante se aliquem illic fuisse monstraret nec cathedram aliquam nisi pestilentiae ostenderet. pestilentia enim morbis extinctos homines ad inferos mittit, qui inferi portas suas habere noscuntur; contra quas portas claues salutares accepisse legimus Petrum, principem scilicet nostrum, cui a Christo dictum est: tibi dabo claues regni caelorum et portae inferorum non uincent eas.