Divinarum Institutionum

non îgitur suo testimonio — cui enim de se dicenti potest credi? —, sed prophetarum testimonio, qui omnia quae fecit ac passus est multo ante cecinerunt, fidem diuinitatis accepit, quod neque Apollonio neque Apuleio neque cuiquam magorum potuit aut potest aliquando contingere.

cum igitur talia ignorantiae suae deliramenta fudisset, cum ueritatem penitus excindere conisus esset, ausus est libros suos nefarios ac dei hostes φιλαληθεῖς; adnotare.

o caecum pectus, o mentem Cimmeriis ut aiunt tenebris atrorem! discipulus hic fortasse Anaxagorae fuerit, cui niues atramentum fuerunt. atquin eadem caecitas est et uero falsitatis et mendacio ueritatis nomen inponere. uidelicet homo subdolus uoluit lupum sub ouis pelle celare, ut fallaci titulo posset in retire lectorem.

uerum esto, inscitia hoc, non malitia feceris: quam tandem nobis adtulisti ueritatem, nisi quod adsertor deorum eos ipsos ad ultimum prodidisti?

prosecutus enim summi dei laudes, quem regem, quem maximum, quem opificem rerum, quem fontem [*](BRHSPVj 1 facturum] facturum ypm H profetae (etae tn. 2 in ras. ex 3 uel 4 litt., quarum prima 1) B omnes om. S 2 praedixissent V, praedicassent BRSP, praedicarent H; cf. praedicta 4 non magis] tam B ex factis] exactis S 3 quam] que V illa1 B3 ipsa om. H 4 lambitis C. (fort. conferendum III Reg. 21, 19?), latratis Volkmannus, epist. gratul. pag. 6 praedicta RIIS, praedata Bl, praerdilcata B3, praedicata pile (alt. a expunct.) V 5 de add. B3 6 sed om. H 7 multi H finem R 8 apulleio P maiorum H 9 alia P 10 suae] seu P excidere RHPV 11 nisus B, conixius V ausus] aut sus P «PIAAAIIftKIC P, φΙΛΛΗθ∈IC B, φΙΑΑΗ∈IC R, 0AAAIIINII0CII) (sic) add. H1, 4»IAAAI0€IC S, cJ>IAAAN. 961C V 12 cimmeriis linea del.R 13 atriorem ex scriptura m. primae, de qua haec agnoscuntur satu .... m, corr. tn. 3 B, atriore (sed del. m. 1) atriorem R, tetriorem H, atriosem S, laitriorein V discipuF** (i. e. -lus) ex discipulis S2 14 niuis P atramentum (pr. t ex c m. 2) H 15 pr. et] ea H 16 c*elare (a er.) B ut (II ex a ? m. 3) B 17 possit HP lectorum B1, corr. B2 inscia P1 (corr. P2f) V hoc] uerum hoc H non malitia hoc R 18 tandem] de B\', s. 1. corr. B2 20 summi om. HV, recte? 21 opificum V bonorum quem] bonorumq; R-)

adfirmas enim deos esse et illos tamen subicis et mancipas ei deo cuius religionem conaris euertere.

Hi ergo de quibus dixi cum praesente me ac dolente sacrilegas suas litteras explicassent, et illorum superba inpietate stimulatus et ueritatis ipsius conscientia et, ut ego arbitror, deo, suscepi hoc munus, ut omnibus ingenii mei uiribus accusatores iustitiae refutarem, non ut contra hos scriberem qui paucis uerbis obteri poterant, sed ut omnes qui ubique idem operis efficiunt aut effecerunt, uno semel inpetu profligarem.

non dubito enim quin et alii plurimi et multis in locis et non modo Graecis, sed etiam Latinis litteris monumentum iniustitiae suae struxerint. quibus singulis quoniam respondere non poteram, sic agendam mihi hanc causam putaui, ut et priores cum suis omnibus scriptis peruerterem et futuris omnem facultatem scribendi aut respondendi amputarem. praebeant modo aures : efficiam profecto ut quicumque ista cognouerit, aut suscipiat quod ante damnauit aut, quod est proximum, deridere aliquando desistat.

quamquam Tertullianus eandem causam plene perorauerit in eo libro cui Apologeticum nomen est, tamen quoniam [*](EXPILATORES 23—412, 2] Isidor. orig. VI 8, G (5). ) [*](BRHSPVj 1 patrem S alitoremque B, alitorem H, auctoremque S, altioremque V 2 adimisti B 3 redigisti H 4 arguat B 5 deos] et illos deos B mancipias V cf. deo mancipatos Lucifer pag. 300,18 ei om. H 6 deo om. P cui P 7 hic P praesentc me] praesentes B ac (h s. I. er.) B, et H dolente] delentcs B I, dclcgcntes B2 8 suas om. P 9 conscientia ex conscientio 82 10 deo] ideo B; post dco fort. duce (an ducibus ? cf. II19, 5) uel instruente (cf. VI1, 1, adde Cyprian. pag. 842, 7 s.) uel inspimntc (cf. fi 7, adde Cyprian. pag. 702, 3; 7!)J\', 1) uel simile aliquid excidisse putant Cellarius et Btienemanum; <II> deo Hartelius ingeniis P 12 subteri B, obtinere H, obtineri V 13 opruis B\', oper∗is B2 efficerunt B simul H edd., sed cf. 11126,10 14 et (ante nou) om. P 15 monumenta B iustitiae P 16 instmxerint B, struxerunt RH, strinxerint V quifo:\' P2 responderrel P2 17 ut om. P r(\'t1 P 19 amputare P 20 suspiciat B 22 quamrquam\' B2, quam quoniam H tertulianus H paene Bl, corr. B3 23 cui om. P apologeticfi B, apologetico (apoll- p) RSPY, apollogeticus H )

qua materia non est usus ut debuit: non enim scripturae testimoniis, quam ille utique uanam fictam commenticiam putabat, sed argumentis et ratione fuerat refellendus.

nam cum ageret contra hominem ueritatis ignarum, dilatis paulisper diuinis lectionibus formare hunc a principio tamquam rudem debuit eique paulatim lucis principia monstrare, ne toto lumine obiecto caligaret.

nam sicut infans solidi ac fortis cibi capere uim non potest ob stomachi teneritudinem, sed liquore lactis ac mollitudine alitur, donec firmatis uiribus uesci fortioribus possit, ita et huic oportebat, quia nondum poterat capere diuina, prius humana testimonia offerri id est philosophorum et historicorum, ut suis potissimum refutaretur auctoribus.

quod quia ille non fecit raptus eximia eruditione diuinarum litterarum, ut iis solis contentus esset quibus fides constat, accessi deo inspirante, ut ego facerem et simul ut uiam ceteris ad imitandum pararem.

ac si hortatu nostro docti [*](AUCTORES 6] ad Demetr. c. 1. ) [*](BliHSPV] 1 quod] quod aut BH, quod est R in om. H uegatione] in negatione H 2 est om. R fecimus SP 3 quo fq in ras. ex s ? m. 3) B rcolltilleril B3 defugi* (i er.) B, defugio H 4 iuplere B, inpleam H 5 in ea] ne P post qua (~ ut uid. er.) s. I. ad B2 deiuetrium V 7 quS inateria (duo - ut uid. er.) B 8 uanam] unam P commenticiamque B, commentaticiam H, commeutitialU V lOcumJ eUlll et S 11 lectitionibus H a om. P 12 deberet H demonstrare B, monstarent sic H 13 calig**aret (in er.) B 14 stomaci B 15 liquo- v rem Bsar alit (i. e. -tur) ex alit (i. e. -tt\'l\') 82 decet B\', donec et B2 »*uesci (ut er.) B uesci tirmatis uiribus P 10 et om. H quia] quoniam H, qui P nondum] adhuc nondum B 17 offerres B, adferri H, offerre P idest (st ex m nł. 2) S 18 et historicorum om. V istoicorum BarRar (in utroque cod. pr. i cr.), stoicorum H, istoricorum P ut] et V auctoritatibus Heumannus 20 iis edd., his C (nioli quod \'h\'is R) 21 et] ut R, ac H ut] et R 22 parare P hortatu] hoc stata S, ortatu V )

Nunc reddenda est de iustitia proposita disputatio. quae aut ipsa est summa uirtus aut fons est ipse uirtutis: quam non modo philosophi quaesierunt, sed poetae quoque, qui priores multo fuerunt et ante natum philosophiae nomen pro sapientibus habebantur.

hi plane intellexerunt abesse hane a rebus humanis eamque finxerunt offensam uitiis hominum cessisse terra in caelumque migrasse. atque ut doceant quid sit iuste uiuere — solent enim praecepta per ambages dare —, a Saturni temporibus, quae illi uocant aurea, repetunt exempla iustitiae narrantque in quo statu fuerit humana uita, dum illa in terra moraretur..

quod quidem non pro poetica nctione, sed pro uero habendum est. Saturno enim regnante, nondum deorum cultibus institutis nec adhuc illa gente ad diuinitatis opinionem consecrata, deus [*](EPITOME 14-414,1] cf. c. 20, 1. ) [*](B(G)RRSPV} 1 hominis P diserrtil R*, deserti H coeperunt JIVae (u ras. in i corr.) 2 maluer (i. e. -runt) S 3 religione H falsam H occasuram (h er.) V 5 solam] et solam P et ueram edd. 6 uagatus (g e.r c nt. 2) P 8 r (i. e. estj post fons s. I. P2 ipse cum Walchio Heumannus, cf. etiam Butnenwnnum, ipsa C 9 quUesaierunt B2 quoque om. P rqui1 B1, qui et S\' 10 philosophiae (ae ex a m.2?) V post nomen s. I. a B2 pro sapieutibus] prospicientibus B\', corr. Bs 11 ii R 12 humanibus (exp. m. 2) V terram BH, e terra P edd. 13 eaelumquae R edoceant B 14 a Soleant enim incipit codicis G pag. 97 (54) paene tota lecta soleant G am bage rS1 82 a] et ra\' P saturnis G temporis P 15 illi uocantJ inuocant P et exempla S iustitia R narrant quae BarP, narrentque H 16 quos (exp. m. 2) H 17 quod] quae Bl, corr. B2 pro poetica — habendum] dum R pro om. G \'poaetica 82 fictio P 18 regnante] regna tenenti BG cultoribus B, culto[ribus] G 19 ad illa gente — consecrata cf. c. 6, 13 omni eius progenie ponsecratn illo (o e:r aj Bz gens R a H ad diuinitatis ad opiniolipui G opinione H consita B deus] adeo R\', corr. B3 )

et ideo non erant neque dissensiones nequp inimicitiae neque bella,

1. nondum uesanos rabies nudauerat enses,

1. nec consanguineis fuerat discordia nota,

quis enim praesente ac uigente iustitia aut de tutela sui, cum nemo insidiaretur, aut de pernicie alterius cogitaret, cum nemo quicquam concupisceret?

1. malebant tenui contenti uiuere cultu,

1. ne signare quidem aut partiri limite campum
2. fas erat: in medium quaerebant,

quippe cum deus communem omnibus terram dedisset, ut communem degerent uitam, non ut rabida et furens auaritia sibi omnia uindicaret, nec ulli deesset quod omnibus nasceretur.