Divinarum Institutionum

non est opus ui et iniuria, quia religio cogi non potest, uerbis potius quam uerberibus res agenda est, ut sit uoluntas. destringant aciem ingeniorum suorum: si ratio eorum uera est, adseratur. parati sumus [*](EPITOME 19-21] c. 48, c. 7 (uerbis, sed uerberibus); o. 49, 1 s. ) [*](AUCTORES 20] cf. Tertull. ad Scap. c. 2 (I pag. 540): sed nec religionis est cogere religionem. ) [*](BRHSVJ 1 in (ante eloquentia) om. H se ac — possunt] se ac malosofia uelin eloquentia si possunt sic R 2 cominus S 4 deorum om. H ne] ni B inualueriwt B3 5 suis ac ludibriis H *a*c (h et e er.) B suis (pr. s add. m. 2) S iefe B3 6 ui om. Bl, sui 8. I. B3 7 ratione H edd. Ifortamentis B* uacant B\', *agant B9 precedant H, procedunt V 8 seu] eu 8\', eo% (i.e. -rum) S7 minoris V augeres V 9 reges] res H, regres (up. m. 2) V sacrificuli edd., sacrifi***coli (cio er.) B, sacrificoli RHS, sacricoli V sunt] s eras. S antistites (pr. i ras. ex e) H 10 reuocent R cofrortentur (h m. 2) nos B 11 nomine H 13 sirnlt B1 14 ratio] origo R poenam, sed m del. R 15 uellint H 16 illi Bl (corr. B7) R non om.S 17 uale*t (n er.) B quid****quam (quem er.) B mortales homines Bl, corr. B2 21 uolun*tas (p er.) B; an uoluntaria (cf. pag. 465, 20; Epit. 49,2)? uolunta<ti)s lIartelius; cf. Buenemannum distringant B )

imitentur nos, ut rationem rei totius exponant: nos enim non inlicimus, ut ipsi obiectant, sed docemus probamus ostendimus.

itaque nemo a nobis retinetur inuitus — inutilis est enim deo qui deuotione ac fide caret — et tam nemo discedit ipsa ueritate retinente.

doceant isti hoc modo, si qua illis fiducia ueritatis est, loquantur hiscant, audeant inquam disputare nobiscum aliquid eiusmodi: iam profecto ab aniculis quas contemnunt et a pueris nostratibus error illorum ac stultitia ridebitur.

cum enim sint peritissimi deorumque progeniem et res gestas et imperia et interitus et sepulcra de libris nouerint ipsosque ritus quibus sunt initiati uel ex rebus gestis hominum uel ex casibus uel etiam ex mortibus natos sciant, incredibilis dementia est deos putare quos fuisse mortales negare non audeant: uel si tam inpudentes fuerint ut negent, suae illos ac suorum litterae coarguant, ipsa denique illos sacrorum initia conuincant.

sciant igitur ex hoc ipso quantum intersit inter uerum atque falsum, quando ipsi cum sint eloquentes, persuadere non possunt, inperiti ac rudes possunt, quia res ipsa et ueritas loquitur.

quid ergo saeuiunt? ut stultitiam suam dum minuere uolunt augeant. longe diuersa sunt carnificina et pietas nec potest [*](EPITUME 22 s.] c. 49, 6 (carnificinam — pios). ) [*](EXPILATOMES § 16] Lucifer pag. 3U6, 15-2\'2. ) [*](B(G)liHSV] 2 credimus V 3 totius rei H, rei . p • totius S iuligimus V oblectant R 4 post itaque s. I. ueq, S1 6 retineredocuisti ut uid. Bl, retinentedoceantisti1 B3 7 ueritati\'s B2 discant BH, idiscant R2 10 stultitia] iustitia R sint om. H hinc fere incepit codicis G pag.113 (175), in qua nihil legi poterat 11 progenie H 12 nouerunt, B ritus] hiatus ut uid. BJ, in ras. corr. B3 13 inhiati BJ, corr. B3 14 moribus BY amentia R 15 tamen B 16 inprudentes B 17 coarguent H conuincent H 18 ex] uel ex RS edd., sed cf. Lucifer. pag. 306, 15 scias itaque ex hoc ipso et sujrra pag. 417,21; 438,21; 430,15 hoc om. B atque] et HV, sed cf. Lucifer. quantum intersit inter uerum atque falsum 19 an (tameD) persuadere ex Lucifero? notU (s er.)B 20 inperiti ac rudes possunt in inf. mg. 1P etJ ac H, sed cf. Lucifer. an fort. locuutur ex loquautur Luciferi? 21 rutl B3 stultitiaquando lJl, stultitiaquamduto1 corr. et supra aqu littcras aliquas nunc erasas add.B2, stultitiamsuamdum B3 mlueruntBl(corr.B3)H 22 audeant BI, corr. B3 carnifices*et ex carnificesnec B\', carnificinaet B3 )

sed merito non audent de rebus quicquam docere diuinis, ne et a nostris derideantur et a suis deserantur.

nam fere uulgus, cui simplex incorruptumque iudicium est, si mysteria illa cognoscat in memoriam mortuorum constituta, damnabit aliutque uerius quod colat quaeret. hinc fida silentia sacris instituta sunt ab hominibus callidis, ne sciat populus quid colat.

cum autem nos in eorum doctrinis uersemur, cur nobis aut non credunt, qui utrumque nouimus, aut inuident, quia falsis uera praetulimus? \'sed defendenda sunt\' inquiunt \'suscepta publice sacra: o quam honesta uoluntate miseri errant!

sentiunt enim nihil esse in rebus humanis religione praestantius eamque summa ui oportere defendi, sed ut in ipsa religione sic in defensionis genere falluntur.

defendenda enim religio est non occidendo sed moriendo, non saeuitia sed patientia, non scelere sed fide: illa enim malorum sunt, haec bonorum, et necesse est bonum in religione uersari, non malum.

nam si sanguine, si tormentis, si malo religionem defendere uelis, iam non defendetur illa, sed polluetur atque uiolabitur. nihil est enim tam uoluntarium quam religio, in qua si animus sacrificantis auersus est, iam sublata, iam nulla est.

recta igitur [*](EPITOME 10] e. 48,1. 14-21]c.48,6(sidiiseqs.). 19-21]c.49,2. ) [*](AUCTOBES 6] Verg. Aen. III 112. ) [*](EXPILATORES 11-15 (o quam — moriendo)] Lucifer pag. 307, 15-19. ) [*](B(G)RHSV] 1 credelitate V coniugi V 2 et — et] aut - aut R 3 diserentur H, deserant V fere ex fuera ut uid. B3 euulgus B 4 incorruptumrquel B2 cumiseria BI, cumiseria B2, simystieria B3 cognoscant Bx, alt. n del. B3 5 memoriam S, memoria cett. damnauit Bt (corr. B2) S 6 quaerit B sacrisiu**sti / (i in sti add. m. 3, post 2 uel 3 litt. er.) tu (t add. m. 3) ******tasunt B instituta sunt] institutas S 9 \'iffuident B3 hinc fere incepit codicis G pag. 114 (176), cuius in uerss. 19 - 21 perpauca legi poterant 10 publica B 11 0 om. H honesta* fm ? er.) B uoluptate B\', corr. B3 12 praestatius H 14 defensionis (alt. i in ras. ex e ? m. 3) B est enim religio R 16 scelere ex fidere ut uid. V2 sint H 17 bonum] bonorum B maloru ex malum B2 19 defenditur B luitur atque uiolatur B uolabitur H. 21 nulla] supplicatio nulla B ) [*]( IVnU. Lact. 1. ) [*]( 30 )

nam si is qui m hac terrestri militia regi suo fidem seruat in aliquo egregio facinore, si post uixerit, (et) acceptior fit et carior, si perierit, summam consequitur gloriam, quod pro duce suo morte occubuerit, quanto magis imperatori omnium deo fides seruanda est, qui non tantum uiuentibus, sed etiam mortuis praemium potest uirtutis exsoluere?

igitur dei cultus, quoniam - militiae caelestis est, deuotionem maximam fidemque desiderat. quomodo enim deus aut amabit colentem, si ipse non ametur ab eo, aut praestabit precanti quidquid orauerit, cum ad precandum neque ex animo neque obseruanter accedat?

isti autem cum ad sacrificandum ueniunt, nihil intimum, nihil proprium diis suis offerunt, non integritatem mentis, non reuerentiam, non timorem. peractis itaque • sacrificiis inanibus omnem religionem in templo et cum templo sicut inuenerant relincunt nihilque secum ex ea neque adferunt neque referunt.

inde est quod eiusmodi religiones neque bonos facere possunt neque firmae atque inmutabiles esse. traducuntur itaque ab his homines facile, quia nihil ibi ad uitam, nihil ad sapientiam, nihil ad fidem discitur.