Divinarum Institutionum

quae est enim superstitio illorum [*](EXPILA TORES § 25] Lucifer pag. 307, 21—26. ) [*](BRHSVj 1 patientia* (e er.) B qua B 2 e*t (ante ipsi), s er. B an ipsa ? auctoritate H 4 et in egregio (exp. m. 3) B postea V 5 et addidi ex Lucifero pag. 307, 23 et acceptior fit et canor perierit] mortuus fuerit H summa V consequetur H gloriam consequitur S, sed cf. Lucifer summam consequitur gloriam 6 morte* (m er.) B, mortre1 B7, morte H, mortem SV edd., sed cf. Lucifer. quod pro te duce suo morte occubuerit obcubuerit H 7 fides est seruanda Lucifer 8 potest uirtutis exsoluere] mortis exsoluet B 9 militia BRS est om. R douotionem H fidemrquel B 10 reniml B3 amauit H 11 abeo ex [d]eus B3 ea R aut** (em er.) B praestabit] quomodo praestabit B petenti RH quidqui(d) B 12 obsecrant V 13 i*sti (u er.) V autem] enim B 15 non] in S 16 cum** (In er.) B uenerant H 17 relinquunt HSV nihil B ex ea om. B 18 inde est] ide V 19 firmos BS, firme R, firmes H ∗∗mutabiles (in er. s. I. semper er., quod add. m. 2) B esse om. S traducantur B1, corr. B3 20 hominibus B 21-467,2 qua pro quae ante est, uis, origo, substantia H quae ratio om. S )

nostra uero religio eo firma est et solida et inmutabilis, quia iustitiam docet, quia nobiscum semper est, quia tota in animo colentis est, quia mentem ipsam pro sacrificio habet. illic nihil exigitur aliut quam sanguis pecudum et fumus et inepta libatio, hic bona mens, purum pectus, innocens uita; illuc ueniunt sine dilectu adulterae inpudicae, lenae procaces, obscenae meretrices, ueniunt gladiatores latrones fures uenefici et precantur nihil aliut quam ut scelera inpune committant.

quid enim latro sacrificans aut gladiator roget nisi ut occidant? quid uenenarius nisi ut fallat? quid meretrix nisi ut plurimum peccet? quid adultera nisi aut mortem uiri aut ut sua inpudicitia celetur? quid lena nisi ut multos bonis exuat? quid fur nisi ut plura conpilet?

hic uero etiam leni communique peccato locus nullus est et si quis ad sacrificium non integra conscientia uenerit, audit quae illi deus comminetur, ille qui latebras cordis uidet, qui peccatis semper infestus\' est, qui exigit iustitiam, qui fidem poscit. quis hic malae menti aut malae preci locus est?

at illi infelices nec ex sceleribus suis intellegunt quam malum sit quod colunt, quandoquidem flagitiis omnibus inquinati ueniunt ad precandum et se pie sacrificasse opinantur, si cutem lauerint, tamquam [*](BRHSY] 3 defendendi Y 5 nostro V eo in fine uersm add. Bs resv B* 6 iustitia V 7 quia (ante mentem) s. I. B3 8 illic] illic eni V sanguis — libatio hic orn. V 9 et om. B 10 illic S delectu R mgietrices laene (sic) prqpaces obscenae B 11 precaces V opscene R rIatroDesl Sif 12 ut om. R 14 pr. ut om. H quid eni (ante meretrix), exp. m. 1 ? V 15 aut] ut B mortem aut H 16 aut ut V (sed ut 8. I. V\'), ut B, aut RHS inpudicitia** (ut ? er.) B celeret V lena edd., leno BRHV, leno uel lena S an <quam} multos ? bonos Bae, corr. JJI. 1 uel 2 17 an plurima ? cf. 15 18 est nullus BS 19 fcudit\' B3 cõ/mJneturJ B, comuniter V 21 quis] qui H 22 at] ut V 23 ex om. BH scereribus V 25 se pie] saepe B\', corr. B3 sacrificare HV ut si (exp. IB. 3) B sicra\'utem V laberint V tam H ) [*]( 30* )

quanto satius est mentem potius elnere, quae malis cupiditatibus sordidatur, et uno uirtutis ac fidei lauacro uniuersa uitia depellere! quod qui fecerit, quamlibet inquinatum ac sordidum corpus gerat, satis purus est.

Isti autem quia nesciunt uel quid uel quomodo sit colendum, caeci et inprudentes in contrarium cadunt. adorant itaque hostes suos, latrones et interfectores suos uictimis placant et animas suas cum ture ipso cremandas aris detestabilibus inponunt.

irascuntur etiam miseri quod non simul et alii pereant, incredibili mentium caecitate. quid enim uideant qui solem non uident? quasi uero si dii essent, indigerent hominum auxilio aduersus contemptores suos. quid ergo nobis irascuntur, si illi nihil possunt? nisi quod ipsi deos suos destruunt, quorum potestate diffidunt, magis inreligiosi quam qui omnino non colunt.

Cicero in suis Legibus cum caste ad sacrificia praeciperet accedere, pietatem inquit adhibento, opes amouento. qui secus faxit, deus ipse uindex erit.

recte hoc quidem: neque enim fas est desperare de deo, quem ideo colas, quia potentem putes. nam quomodo uindicare [*](EPITOME 11-16. 19-469,1] c. 48, 1-3. \' ) [*](AUCTORES 16] II 8, 19. 20 s.] cf. Cyprian. ad Demetr. c. 14 (pag. 361, 10-12). ) [*](BRHSVJ 1 inclusas*** (qun er., s. l. os er., quod add. m. 2) B 2 eluere (1 ex i m. 2) V 4 pellere B qui* (s er.) B 6 isti V, ipsi celt. 7 inpuidentes V in] et in H 9 cremanda sacris S aris (ar tn ras. ex su ? m. 3) B 10 miseri] miseri uero H simul et alii R Heumannus, similes alii ceit., similiter et alii Betuleius, similes aliis Bucnemannus; an (sui) similes alii ? Lucifer pro similes fort. simplieiter legit idque quodammodo explanauit, si modo recte huc refertur locus pag. 307, 27-32 13 auxi*lio (a er.) H aduersu H bonis B 14 iracuntur R 15 potestati S, fort. recte, de potestate V 17 pietate B adhibento V, adhibent BRH, adhibendo S 18 opos H admouento (s. I. d er., quod add. m. 1) B, amouent R qui] hoc qui R quisjaecus B, quis ecus V fassit Bl, in ras. corr. B3, fac sit V . ipşe uindex erit] erit ultor S 19 recto HS nec R 20 potentem] potestatem Bl, corr. B*, putent S )

libet igitur ex iis quaerere cui potissimum praestare se putent cogendo inuitos ad sacrificium. ipsisne quos cogunt? at non est beneficium quod ingeritur recusanti.

sed consulendum est etiam nolentibus, quando quid sit bonum nesciunt. cur ergo tam crudeliter uexant cruciant debilitant, si saluos uolunt? aut unde pietas tam impia, ut eos miseris modis aut perdant aut inutiles faciant quibus uelint esse consultum? an uero diis praestant?

at non est sacrificium quod exprimitur inuito. nisi enim sponte atque ex animo fiat, execratio est, cum homines proscriptione iniuriis carcere tormentis adacti faciunt.

si dii sunt isti qui sic coluntur, uel propter hoc solum colendi non sunt, quod sic coli uolunt, digni scilicet detestatione hominum, quibus cum lacrimis, cum gemitu, cum sanguine de membris omnibus fluente libatur.

at nos contra non expetimus ut deum nostrum, qui est omnium uelint nolint, colat aliquis inuitus, nec si non coluerit, irascimur. confidimus enim maiestate eius, qui tam contemptum sui possit ulcisci quam etiam seruorum suorum labores et iniurias.

et ideo cum nefanda perpetimur, ne uerbo quidem reluctamur, sed deo remittimus ultionem, non ut ii [*](EPITOME 1-4] c. 48,6 (uellem — faciunt). 7 s. (si autem ipsis....... uelle nolenti). 9. 8-15] c. 48, 6. 19-470, 2] c. 48, 4. ) [*](AUCTORES 1 ss.] cf. Tertull. ad Scap. c. 2 (I pag. 540): ita etsi nos compuleritis — sacrificia non desiderabunt. 15 deum — colat] cf. Tertull. Apolog. c. 24 (I pag. 220): bene quod eqs. ) [*](BBHSVJ 1 colentis iniuria H colentes R, colentis se edd., sed cf. ad pag. 433, 7 potest si] potest**si (ni er.) B, potest qui H, si potest V iis R, his cett. 2 putet B 3 atj an B 6 delibant BI, corr. B3 si saluos - miseris] ** *** miseris (si sal er.) R uolent H0* 7 miseris (exp. m. 3) B inutiles] mutilos proposuit Heumannus, sed cf. Buenemannum 8 praestat R at] an B, om. H 9 erslt B2 10 ex om. B anima HIIe 11 diril R2 12 colendi non sunt quod om. B 13 coli] se coli H dignis H destatione HS 14 cum (ante sanguine)] de R, om. S 15 dñm H 16 omnium] omnium creator edd., sed cf. Tertull. bene quod omnium deus est, cuius uelimus aut nolimus omnes sumus uelitt (n er.) B, uelit RH nolit BRH 17 irascemur B maiestatem BR, maiestati H quod ex qui B3 18 sui] quo et litt. incerta BI, suum corr. B2, suu S poscit V 19 nefanda] tam nefanda H 20 ii R, hii B, hi HSV)

ei quo intellegi datur quam non sit bonum deos colere, quoniam bono potius adducendi homines ad bonum fuerant, non malo: sed quia illut malum est, etiam officium eius bono caret.

at enim puniendi sunt qui destruunt religiones. num peius nos destruimus quam natio Aegyptiorum, qui turpissimas bestiarum ac pecudum figuras colunt, quaedam etiam pudenda dictu tamquam deos adorant? num peius quam idem ipsi, qui cum deos colere se dicant, tamen eos publice turpiterque derident, de quibus etiam mimos agi cum risu et uoluptate patiuntur?